Шоттар және екі жакты жазу әдісі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

4-тарау
Шоттар және екі жакты жазу әдісі
4.1. Бухгалтерлік есепшоттары туралы түсінік
Кез келген кэсіпорынньщ бухгалтерлік балансында сол ұйымның меншігіндегі
шаруашылык құралдары мен олардьщ қорлану көздерінің есеп беретін уакыттағы
жағдайы көрсетіледі. Әйтседе ұйымның шаруашылык кызметін басқару үшін оның
мүлікгері мен қаржыларының жэне олардың корлану көздерінің есеп беретін
уақыттағы жағдайьш ғана білу жеткіліксіз. Яғни кэсіпорынның қызметін
басқару үшін оның шаруашылық құралдары мен олардың қорлану көздерінің
есепті кезең барысындағы, яғни күнделікті өзгерісін біліп, қадағалап отыру
қажет. Кэсіпорында эрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше
операцияньщ орындалуы мүмкін. Бұл операциялардьщ барлығы да ұйым-ньщ
капитальша қандай да бір дэрежеде эсерін тигізеді. Ал осы операцияларға
сэйкес бухгалтерлік баланс баптарындағы саңдарды өзгертіп отыру, яғни әрбір
операциядан кейін кэсіпорынньщ жаңа бухгалтерлік балансын жасау мүмкін емес
жэне олай жасау тиімді больт табылмайды. Осыған дейін айтьшғандай
бухгалтерлік баланс эрбір айдың (тоқсанның, жылдьщ) бірінші күніне қарай
жасалады. Міне, осыған сэйкес ұйымдағы орындалатьш эрбір операцияларды және
олардың негізінде болатын өзгерістерді жіктеп (топтастырып) есептеп отыру
үшін бухгалтерлік шот қолданылады.
Бухгалтерлік есепшот кәсіпорыннын шаруашьшық қызметін басқарьш отыру үшін
шаруашьшық құралдары мен қорлану көздерін белгілі бір ұқсастықтарьша қарай
біріктіріп, олардың орьшдалған операция эсерінен өзгеріске ұшырауын есептеп
отыра-тьш ақпаратты мэліметтер эдісі больш табылады.
Шоттар ұйымдағы орьшдалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен
бухгалтерлік баланс жэне басқа да есеп беру мэліметтерін құру үшін
пайдаланылады. Кәсіпорынның эрбір мүліктері мен қорлану көздерінің ұқсас
топтары үшін белгілі бір шот ашылады.
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларьш есептеу үшін касса деп аталатын
шот, кэсіпорынның шығарған, дайындаған енімдерін есептеу үшін дайын
өнімдер деп аталатын шот жэне т.б. шоттар қолданьшады.
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен Т әрпі сияқты болып
көрінеді. Ал шоттьщ аты оның үстіңгі жағына жазылады. Барлық шоттар қарама-
қарсы актштік жэне пассивтік болып екі түрге бөлінеді. Активтік шоттар
ұйымның колда бар мүліктерін, ал пассивтік шоттар осы ұйымньщ меншікті
капиталы мен міндеттемелерін есептеуге арналған. Әдетте шоттың сол жағы
дебит, ал оң жағы кредит болып аталады. Шоттың колданылуы барысында бұл
дебит және кредит сездері кыскаша Д-т (дебит), К-т (кредит) түрінде
жазылады. Жалпы шот мьша түрде болып келеді.
Дебит ШОТТЬЩ АТЫ Кредит
Кэсіпорындағы орьгадалған эрбір операция бір шоттьщ дебитіне және екінші
шоттың кредитіне жазылады. Ал ол операцияларды бұл шоттарда тіркеп жазу
белгілі бір есепті кезең барысында жалғасады. Әрбір мүлікке немесе қорлану
көздерінің белгілі бір түріне ашылған бухгалтерлік шот арқьшы сол заттың
(мүліктің) немесе ақшаныңұйымдағы мөлшерін (қалған қалдығьш) біліп отыру
үшін калдык сөзі қолданьшады. Есепті кезеңнің басындағы, яғни шоттың
ашылуы барысындағы қалдық — бастап-қы қалдық, ал шоттың жабылуы
барысындағы, яғни есепті кезеңнің соңыңдағы қалдық - соңғы қалдық деп
аталады. Осы есепті кезең бойьшдағы шотгьщ дебит жағына жазылған сандардың
қосындысы дебиттік айналым, ал кредит жағындағы сандардьщ қосындысы
кредиттік айналым деп аталады. Осы жоғарыда аталған эрбір шоттағы
дебиттік айналым мен кредиттік айналымның айырмасы сол шотгьщ калдық
сомасы больш табылады. Ескеретін жағдай — шоттағы сонғы қалдық сомасын
есептегенде ол шоттың бастапқы қалдығын естен шығармау керек. Яғни кез
келген шоттьщ соңғы қалдығы сол шоттың бастапқы қалдығьгаа дебитгік
айналым мен кредштік айналымның айырмасын қосу немесе шегеру арқылы
табылады. Егер шотгьщ бастапқы қалдығы дебиттік болса, соңғы қалдыкты табу
үшін бастапқы қалдық сомасьша дебиттік айналым сомасы қосылып, одан
кредиттік айналым сомасы шегеріледі. Ал шоттьщ бастапқы қалдығы кре-диттік
болған жағдайда, сонғы қалдық сомасын есептеу үшін бастапқы қалдыққа
кредиттік айналымды қосып, одан дебиттік айналымды шегеру қажет. Бүл
айтқандарымыз түсініктірек болуы үшін төмендегідей екі шотты қарастырайық:

Дебит Кредит
КАССА ШОТЫ
Бастапкы калдык 3) 4) 50000 10000
5000 айналым 60000
1) 20000
2) 45000
айналым
65000
сонғы каллык
(5000+65000-60000)
10000

Жоғарыдағы касса деп аталатьш шоттын соңғы қалдығын есептеу үшін сол шоттын
бастапқы қалдығы (дебиттік) 5000 (бес мьщ) теңгеге дебиттік айналым 65000
(алпыс бес мын) теңге қосыльт, кредиттік айналым 60000 (алпыс мын) теңге
азайтылды. Соның нэтижесінде бұл шоттьщ соңғы калдығы (дебиттік) 10000 (он
мың) теңге болды (5000+65000-60000=10000).

Жұмысшылармен енбекакы Дебит
бойынша есеп айырысү шоты Кредит
1) Бастапкы каллык 200000
180000 1)
300000 айналым
480000
2) 250000
3) 50000
айналым
300000
сонғы калдык
Г200000+300000-
80000)
20000

Ал екінші көрсетілген жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу шотьшьщ
соңғы қалдығын табу үшін бастапкы қалдығы (кредиттік) 200000 (екі жүз мың)
теңгеге кредиттік
айналым 300000 (үш жүз мың) теңге косылып, дебиттік айналым 480000 (төрт
жүз сексен мың) теңге азайтылды (шегерілді). Осьшьщ нэтижесінде бүл шоттьщ
соңғы қалдығы (кредиттік) 20000 (жиьфма мьщ) теңгеге тең болатьщдығы
есептеліп пгьгғарылдьі. (200000+ 300000-480000=20000).
Бүл мысалдардан көріп отьірғаньгмыздай, негізінде шоттардың бастапқы
қалдығы дебиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдыгы да дебиттік, ал шоттың
бастапқы қалдығы кредиттік болса, онда ол шоттъщ сонғы қалдығы да кредиттік
болуы тиіс.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдьщ сомалары нөлге тең
болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, яғни шотгың соңгы қалдығы нөлге тең болғанда
бұл шотты жабылган шот деп атайды. Қазақстан Республикасының типтік
бухгалтерлік есепшоттар кестесінің кірістер жэне шыгындар деп атапатын
белім шоттары есепті кезеңнің соңында міндетті түрде жабылады. Бүл шоттарды
транзиттік шоттар деп атайды. Осыған сәйкес жоғарыдагы аталған кірістер
және шыгындар деп аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған сома
жиынтьщ табыс немесе жабылмаган зиян шотына апарылады. Яғни кірістер
деп аталатын бөл ім шот дебиттелініп жиынтыц табыс немесе жабыл-маган
зиян шоты кредиттелінеді және шыгындар деп аталатын бөлім шот
кредиттелініп жиынтык табыс немесе жабылмаган зиян шоты дебиттелінеді.
Осыдан кейін жиынтыц табыс немесе жабылмаган зиян шотының сонғы қалдығы
есептелінеді. Егер бүл шоттың соңғы қалдығы дебиттік болса, кәсіпорын бүл
есепті кезеңді зиянмен аяқтағаны, ал соңғы қалдық кредиттік болган жағдайда
ұйым есепті кезеңді пайдамен аяқтағаны больш табылады. Ал бүл жиынтыц
табыс немесе жабылмаган зиян шотының соңғы қалдығьшың нөлге тең болуы
кәсілорынның осы есепті кезеңдегі табыстары мен сол табысты табуға кеткен
шығындары сомасының тең болғандығьга көрсетеді.
4.2 Бухгалтерлік есепшоттарының құрылымы мен түрлері
Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары сол ұйымның бухгалтерлік балансы
баптарьшьщ негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шот аттары баланс
баптарының аттарына сәйкес болуы тиіс. Бұның негізгі себебі бухгалтерлік
баланс есепті кезен-нің басьша жасальш, оньщ баптарына сол кездегі, яғни
есепті кезеңнің басы мен соңындағы мүліктер мен қорлану көздершің ақшалай
өлшемдегі нәтижелері жазьшса, бухгалтерлік шотка осы есепті кезеңнің
басьшан соңына дейінгі мүліктер мен корлану көздерінде болған өзгерістер
түгел жазылып отырьшады. Бұдан шығатын қорытынды — бухгалтерлік шоттың
бастапқы қалды-ғы баланстың есепті кезеңніц басындагы сомасы деп аталатын
бағанынан алынады да, керісінше шоттың соңғы қалдығы баланстың есепті кезең
соңыңдағы бағанаға жазылады. Осыдан бухгалтерлік баланс пен бухгалтерлік
шот арасындағы тікелей байланысты керуге болады. Бухгалтерлік баланстың
актив баптарына сэйкес ашылатьш шотты, яғни мүліктерді, ақшаны тағы
басқаларды есептеуге арналған шотты активті шот, ал пассив баптарына сәйкес
ашылатын шотты, яғни кәсіпорьшньщ меңшікті капиталы мен міндетгемелерін
есептеуге арналған шотты пассивті шот деп атайды. Активті шоттың бастапқы
жэне соңғы қалдыгы шоттың дебит жағына жазылады, яғни дебиттік болып
табылады. Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы
(кемуі) кредит жағына жазылады.
Активті шот қурылымы

Дебит ШОТТЬЩ АТЫ Кредит
Бастапкы
калдык
қорлардың (+) корлардын (-)
көбеюі азаюы
аинапъш аиналъш
сонғы каллык

Ал пассивті шоттың бастапқы жэне соңғы қацдығы шоттьщ кредит жағына
жазылады, яғни кредиттік больш табылады. Соған сэйкес бұндай шоттардьщ
көбеюі кредит жағына, ал кемуі шоттың дебит жағына жазьшады.
Пассивті шот курылымы

Дебит ШОТТЫҢ АТЫ
Кредит
қорлану (-) і Бастапкы қалдык
көздерінің азаюы қорлану көздерінің
айналъш квбеюі (+) айналым
сонгы калдык

Кәсіпорынның бухгалтерлік жүйесіндегі ақпаратты жинақ-тап, сактап отыратын
негізгі бірлік - шот болып табылады. Олар кәсіпорынның әрбір активтерінің,
міндеттемелерінің және меншікті капиталдарьшьщ, сондай-ақ кірістері мен
шыгындары-нын түрлеріне қарай ашылады. Осы шоттардың белгілі бір ережеге
сәйкес нөмірлері бойынша жасалған (орналастырылған) тізімін шот жоспары
немесе шот кестесі деп атайды. Біздің елімізде бүгінгі күні барлық
кэсіпорындар 2002 жылғы 18 кыркүйектегі Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігінің 438-санды бүйрығымен бекітілген бухгалтерлік есептін типтік
шот жоспары бойынша өздерінің бухгалтерлік жұмысьш жүргізіп келеді. Бүл
жоспар бойынша кәсіпорында қолданьшатын барлық шоттарды он тарауға беліп
қарастырған. Сондай-ақ бүл жерде эрбір тараудағы есепшот жүмысын жүргізуге
ыңгайластырылып жэне езара белгілі бір ұксастықтары мен біртектілігіне
қарай орна-ластырылған.
Біршші тарау айналымнан тыс активтер деп аталып, онда бес белімнің, яғни
материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың, қаржы салымдарыньщ
(инвестициялар) шоттары қарастырылған.
Екінші тарау тауарлық-материалдық қорлар деп аталады. Бұл тарауда
материалдарды, аякталмаған ендірісті жэне тауарларды есептеуге арналған үш
белім шоты қарастырылған.
Үшінші дебиторлық борыштар жэне басқадай активтер деп аталатын тарау
сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштарын, күдікті борыштар
бойынша резервтерді, еншілес (тэуелді) серіктестіктердің борыштарьш, басқа
да берешек қарыздарды, алдағы кезең шыгындарьш жэне берілген аванстарды
есептеуге арналған алты бөлімнің шоттарынан тұрады.
Тертінші тарау ұйымның ақшасын есептеуге арналған. Ол тарауда қаржылық
инвестщиялар, кассадагы қолма-қол ақша, есеп айырысу шотындагы ақша,
валюталық шоттагы ақша, банктегі арнаулы шоттагы ақша және аударылган
жолдагы ақша деп аталатын алты белімнің шоттары орналастырылған. Осыған
сәйкес бұл тараудың аты қаржылық инвестициялар мен ақшалар деп аталады.
Бесінші меншікті капитал деп аталатын тарау ұйымның өз меншігіндегі
қаражатына есеп жүргізуге арналган сегіз бөлімнің шоттарынан тұрады. Мұнда
жарғылық қор, төленбеген капитал, қайтарыльш алынған капитал, қосымша
төленген капитал, қосымша төленбеген капитал, резервтік капитал, бөлінбеген
табыс (жабылмаған зиян), жиынтык табыс (зиян) бөлімдерінің шоттары
қарастырылған.
Алтьшшы тарау міндеттемелер деп аталады. Бұл тарауда кэсіпорынның
баскалардан уақытша несиеге, қарызға немесе басқадай алған берешектерін
есептеуге, сондай-ақ өнім өндіру, тауарларды сату барысында жұмысшылар мен
қызметкерлерге еңбекақы үшін берешек сомаларын, бюджетке жэне бюджеттен тыс
мекемелерге қарыз сомаларын есептеуге арналған тоғыз бөлімнің шоттары
қарастырылған.
Жетінші тарау кірістер деп аталып, онда кэсіпорыннын негізгі және негізгі
емес кызметтерден алатын кірістері, сондай-ақ сатылған тауарлардың
қайтарылуьш, сату шегерімін және баға шегерімін есептеуге арналған үш
бөлімнің шоттары қарастьфылған.
Сегізінші-лшыгындар деп аталатьштарау ұйымньщ сатылған тауарларының
(атқарғанжұмыстарының, көрсеткен қызметтерінің) өзіңдікқұны, тауарларды
(жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша шығындары, жалпы жэне экімшілік
шығындары, есептелген пайыз бойынша шығындары, негізгі емес қызмет бойынша
шығындары, табыс салығы бойынша шығындары, төтенше жағдайлардан және
операциялардың тоқтатылуьшан болатьш кірістері (шығындары), басқа ұйымдарга
үлестік қатысудан болатын кірістері (шығындары) есептелетін сегіз бөлімнің
шоттарынан тұрады.
Тоғызыншы тарау өндірістік есепшоттары деп аталады. Бұл тарауда
кәсіпорынның өнім өндіруі немесе қызмет көрсетуі барысында жұмсаған
материалдық, еңбекақы жэне эр түрлі ау-дарымдар бойынша шығындары өндіріс
түрлеріне қарай (негізгі, көмекші жэне т.с.с.) төрт бөлімге бөлініп,
топталып қарастырылған шоттардан тұрады.
Оныншы тарау ұйымның меншігіне жатпайтын басқа кәсіпорындардан уақытша
пайдалануға (қысқа мерзімге жалға) алынған, жанылыс келіп түскен, уақытша
сактауға қойылған тауарларды есептеуге негізделген шоттардан тұрады. Бұл
шоттар кэсіпорынның балансында есептелмейді. Соған сэйкес бұл тарау баланс
сыртындагы шоттар деп аталады. Баланс сыртындағы шотгар тарауыньщ нөмірін
уақытша пайдалануға, сактауға альш-ған мүлікгердің түріне қарай мекеменің
өзі белгілейді.
Ал бірінші және тоғызьгашы тарау аралығындағы шоттар негі-зінен үш таңбалы
болып келіп, олардың нөмірлері 101 -ден басталып 938-ден аякталады, яғни
бірінші тарау шоттары сәйкесінше 101-ден басталса, екінші тарау шоттары 201-
ден басталады, ал үшінші тарау 301-ден басталады және тағы сол сияқты. Осы
тараулардағы эрбір бөлімдердің бас шоттары екі таңбадан тұрады.
Мысалы:
бірінші тараудагы материалдык емес активтер шоты -10-шот;
материалдык емес активтердің амортизациясы (өтелім) гиоты — 11-шот;
негізгі цүралдар шоты — 12-шот;
екінші тараудагы материалдык қорлар шоты - 20-шот;
үшінші тараудагы берілген аванстар шоты — 35-шот және т.с.с.
Ягни 10-бас шоты екі таңбалы болып және ол материалдык емес активтер деп
аталса, соган сэйкес бөлімше шоттар мына төмендегідей түрде болып келеді:
101-шот — Лщензияльщ келісімдер,
102-шот — Багдарламамен камтамасыз ету,
103-шот — Патенттер,
104-шот — Үйымдастыру шыгындары,
105-шот - Гудвилл,
106-шот — Өзге де материалдыц емес активтер.
Жалпы бухгалтерлік есеп шоттары одан алынатын ақпарат-тардың түріне және
мэліметтермен қамтамасыз етілуіне қарай жинақтамалъщ (топтамалыц,
синтетикалық) жэне талдамалык (аналитикалык) деп аталатын екі түрге
бөлінеді.
Жинактамалық (топтамалық, синтетикалық) шот негізінен бухгалтерлік
баланстың баптары негізіңде ашылады. Бүл шот арқылы белгілі бір мүлік
немесе қорлану көздері туралы жалпылай ақпарат алуға ғана болады. Сондай-ак
шоттың бұл түрінде объектілер тек кана ақшалай өлшеммен керсетіледі.
Мысалы, дайын өнім деп аталатын шотка қарап отырьт кәсіпорынньщ барлық
өндірген, жасап шығарган бұйымдарының ақшалай өлшем түріндегі өзіндік құньш
көре аламыз. Сондай-ақ отындар деп аталатын шотқа қарап отырьш ұйымдағы
қолда бар отын қалдығының сомасын ғана көруімізге болады.
Бірақ бұл жинақтамалық (топтамалық, синтетикалық) шоттар-дағы мәліметтер
кейде кэсіпорынды тиімді басқару барысында жеткіліксіз болады. Өйткені
ұйымдағы басқарушы немесе осы шоттағы мэліметтерді пайдалану арқылы шешім
қабылдаушы адамға жоғарыдағы мысалда қарастырылған дайын өнімнің қанша
түрлі өнім екендігін, оның ішіңде әрбір өнімнің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.