Кәсіпкерлік қатынастардың субъектілері
Дәріс № 1,2. Ұлттық жүйедегі кәсіпкерлік құқық
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлік құқық түсінігі, пәнін және әдістері мен қағидаларын, кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздерінің теориялық негіздерін қамту.
Дәріс жоспары:
1. Кәсіпкерлік құқығының түсінігі мен пәні.
2. Кәсіпкерлік құқығының қағидалары.
3. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
1. Кәсіпкерлік құқығының түсінігі мен пәні.
Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы ХХ ғ. басында пайда болған еді. Сол кездегі тұжырымдама совет одағының заңгер-ғылымдарының ойын талқылаған болатын. Мысалы, А.Гойбарх айтқандай, азаматтық құқық әрқашанда құқықтың бөлігі, ол халық құқығын ұстанған. Егерде жеке құқық пен жұрттың құқығы арасындағы шекара жоғалып, яғни үзіліп кетсе, онда азаматтық құқық жоғалып кететін еді, сондықтан оның орнына шаруашылық құқық ие болатын еді.
П.И. Стучканың түсінігі бойынша, азаматтық құқық - өндіріс пен айырбас арасындағы қатынас деп түсінеді. Әрі ол ХХ ғ. 20 жылдағы Екі секторлық құқық теориясын шығарған болатын, онда әлеуметтік ұйымдарға әкімшілік - шаруашылық құқығын, жеке тұлғаларға азаматтық құқығын ескерілген. Бірақ көпшілік өркениет - ғылымдарының тұжырымынша, ол теория қате болып саналды.
ХХ ғ - ң 30 ж. басында бірыңғай шаруашылық құқық пен азаматтық құқық тұжырымдамасы ғылыми тәртіп негізінде қарастырылды. Шаруашылық құқықтың пайда болуы совет экономикасының аралас мінезімен байланысты. Шаруашылық құқық арасындағы мәселелерді зерттеген құқықтанушылар жаңа экономикалық жағдайларда туған көпшілік және жеке құқық арасындағы ымыраны талдауды көздейді.
ХХ ғ - ң 50 жылдарында шаруашылық құқық тұжырымдамасы туралы пікір - сайыста қайта қарады. Шаруашылық құқықтануда әр түрлі саладағы әлеуметтік құқықтарын реттеуді қарастырады.Әр түрлі отырыстарда совет құқықтанушылары шаруашылық кодексті қабылдау ұсынысты қарастырды.
ХХ ғ-ң 90 жылдарында Ресейде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, басқа экономикадан тағы басқаға көшу жүйесі басталды. Сондықтан бұрын тұжырымдамаға өзгеріс енгізу керек болды.
Кәсіпкерлік құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар кәсіпкерлік құқықтың пәнін құрайды. Яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Кәсіпкерлік құқық - бұл мемлекеттің және қоғам мүддесінің қамтамасыз ету мақсатындағы шаруашылық қызмет субьектілерінің қатынастарын мемлекеттік реттеу бойынша және олардағы кәсіпкерлік қатынастар реттелетін нормалардың жиынтығын білдіреді.
Сондай-ақ кәсіпкерлік құқық пәні ретінде кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің арасында туындайтын мүліктік қатынастарды да атауға болады. Мүліктік қатынастарды басқа қоғамдық қатынастардан оның белгілі бір деңгейдегі мүліктік құндылыққаиелігі дараланып тұрады. Мүліктік қатынастар әрқилы нысандарда көрініс табады. Сондықтан да олар тек кәсіпкерлік құқық емес, сонымен қатар басқа да құқық салаларымен қоса реттеледі. Мысалы, тұлға ұрлық жасауға оқталса, онда азаматтық жауаптылыққа емес, қылмыстық жазаға тартылуы мүмкін. Өйткені, ұрлыққа оқталу қоғамдық қатынастардағы тәртіпті бұзуға бағытталғанымен, меншік иесіне ешқандай зиян тигізбейді. Ал, егер қылмыстық әрекет не әкімшілік құқықбұзушылық салдарынан мүлікке зиян келсе, онда тұлға азаматтық жауаптылыққа да тартылады. Бірақ, жаза қылмыскер тұлғасының өзіне бағытталса, ал, келтірілген зиян орнын толтыру азаматтық құқық негізінде жүзеге асады. Мүліктік қатынастармен қоса, кәсіпкерлік құқықтың реттеу пәнінің қатарына жеке мүліктік емес қатынастарды да жатқызумызға болады.
Кәсіпкерлік құқық мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілетін өзін-өзі ұстау ережелерін қамтиды. Кәсіпкерлік қызмет субъектілері өздерінің ар-намысы, қадір-қасиеті не іскерлік беделіне нұқсан келтірілді деп есептесе онда өз құқықтарын заңнамада белгіленген тәртіпте қорғалуына толық құқылы. Кәсіпкерлік құқығы дегеніміз кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Кәсіпкерлік құқықтың пәні бұл кәсіпкерлік іс-әрекет саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды. Бұл қатынастарды:
а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең қатынастар);
б) коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік қатынастар).
Деп екі топтамаға бөліп қарауға болады.
2. Кәсіпкерлік құқығының әдістері, қағидалары.
Кәсіпкерлік құқықпен реттелетін қатынастарға әсер ету амалдары мен тәсілдердің жиынтығы оның әдістері болып табылады. Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің компоненттері:
- құқықтыр мен міндеттерді анықтау тәртібі;
- қатынас субъектілерінің әрекеттерінің автономдылығы мен біртұтастығы мемлекеттік тіркеу міндеттілігі ұсынылған құқықтарды анықтау деңгейі;
- құқықтық қатынастарға таратылған заңды фактілерді таңдау;
- субъектілер арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлу, құқықтық қатынастардағы тараптардың құқықтық жағдайының сипаты;
- субъективтік құқықтық қамтамасыз ету жолдары мен амалдары.
Комплексті интеграцияланған кәсіпкерлік қызмет пәні әртүлі кәсіпкелік қатынас әдісінің аспектісін қолдануды қолдайды. Дәстүрлі құқықтық әдебиет әрбір құқық негізі құқықтық реттеу әдісіне сәйкес келеді деп түсіндіреді. Кәсіпкерлік құқықта тек бір ғана емес, көптеген әдістер қолданылады. Олар: алдын-ала міндетті тіркеу әдісі, құқықтық қатынас жағының еркін автономды әдісі және кепілдеме әдісі.
Құқықтық бұйрық нормаларын алдын-ала міндетті тіркеу әдісінің көмегімен кәсіпкерлік қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттері қалыптасады. Ол бір жағы құқыққатынас беруге, ал екіншісі алдын-ала міндетті тіркеу міндеттелсе қолданылады. Бұл әдіс кәсіпкерлік қызметте тіке мемлекеттік реттеу үшін қажет болып табылады. Алдын-ала міндетті тіркеу әдісі арқылы қоғамның жариялық қызығушылық танылады.
Автономды шешім тәсілі - кәсіпкерлік қызметте өнім шығаруды дербес іске асыратын заңды тең құқыққа ие қатынастарда реттейтін әдісі. Бұл әдіс жие келісім әдісі деп аталады. Себебі қаншалықты құқық және міндет құқықтық қатынас жағынан өзара сенімнен құралады. Кәсіпкерлік қызмет қатысушылары арасында сенімді қатынас үшін бұл - жие қолданылатын әдіс.
Кепілдеме әдісі - бір жағы құқықтық қатынас ұсынатын, ал екінші жағы кепілдердің міндетті құқық пен міндет негізінен қалыптасқан, шаруашылық жағдайындағы анықталған мінез-құлық нұсқасын ұсынады.Кәсіпкерлік құқығының қағидалары деп біз құқық саласындағы пайда болатын қоғамдық, құқықтық, кәсіпкерлік және басқа да қатынастарды заңдылық тұрғыда реттеп жүзеге асыру кезіндегі оның нормаларының жиынтығын айтамыз.
Кәсіпкерлік құқығы саласының қағидаларын жүзеге асыру барысында оларды мынандай түрлерге бөліп, қарауға болады:
1) кәсіпкерлік істің еркіндігі - яғни, кез келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар;
2) тараптардың (заңдық) теңдігі - яғни, кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық меншік түрлері мен түрпішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі;
3) тараптардың бәсеке еркіндігі және монополияны тежеу;
4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты пайда табу кағидасы;
5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық қағидасы;
6) кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу қағидасы.
Кез келген кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында жоғарыда көрсетілген қағидалар түрлерін басшылыққа алады.
3. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
Кәсіпкерлік құқығы саласының жүйесі деп - оның ішкі құрылымы немесе құрылысын айтамыз.
Кәсіпкерлік құқықтың жүйесі өзара жалпы және ерекше бөлімдерден құралады.
Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөлімінде біз: 1) кәсіпкерлік құқыққа кіріспе; 2) шет елдердің сауда құқығы; 3) кәсіпкерлік құқықтық қатынастар; 4) банкроттық; 5) республикалық және коммуналдық меншікті мемлекетсіздендіру, жекешелендіру; 6) кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу; 7) кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық; 8) кәсіпкерлік істің субъектілерінің мүддесін қорғау; 9) экономикалық қауіпсіздіктің құқықтық салалары сияқты қатынастарды қараймыз.
Құқық саласының ерекше бөлімінде біз мынандай құқықтық институттарға тоқталамыз: 1) монополистік әрекетті құқықтық реттеу; 2) өнімдердің, қызмет көрсетудің сапасын құқықтық қамтамасыз ету; 3) баға мен тарифтерді құқықтық реттеу; 4) инвестицияландыру мен қаржыландыруды құқықтық реттеу; 5) несие мен қарыз беруді құқықтық реттеу; 6) есеп пен бақылауды құқықтық реттеу; 7) сыртқы кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу; 8) еркін экономикалық аймақтарды құқықтық реттеу және т.б. Жоғарыда аталынған құқықтық инститтуттар өзара бір-бірімен жинақтала келе құқық саласының ішкі жүйесін құрайды.
Құқық принциптерін оның қалыптасуы мен дамуының басталуы мен негізгі идеялары деп түсінеді. Сондықтан құқық принциптерінің қалыптасу үрдісінің объективтілігін танумен бірге олардың мазмұнын анықтайтын экономикалық және әлеуметтік заңдылықтардың бірқалыпты сипатын ескеру керек. Қоғамдық дамудың заңдылықтарының өзгеруі нәтижесінде негізгі құқықтық принциптердің өзгерістері болады, бұл экономикалық қатынастардың сипатына байланысты. Кәсіпкер құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау принципі: осы қағида арқылы кәсіпкер өз құқықтарының қорғалатыны, қалауы бойынша кез келген уақытта іске асыра алатындығына сенімділігі артты. Бұл қағида отандық заңнама нормаларынан орын алды.
Экономикалық бостандық және экономикалық мүдделерді қорғау қағидасы - Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және экономикалық қатынастарды реттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітіледі; аталған қағидаға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік қызмет бостандығына және оны қолдау мен қорғауға кепілдік береді; сонымен бірге, кәсіпкерлік қызмет бостандығы шексіз емес және қоғам мүддесіне қажетті жағдайларда заңнамамен шектелуі мүмкін.
Экономикалық қатынастарға мемлекеттік ықпал ету қағидасы - экономиканың қалыпты дамуы мен экономикалық шешімдердің тиімділігін қамтамасыз ететін, экономикалық ықпал етуші шараларды қолданудан көрініс табады;
Бәсекелестік еркіндігі мен монополядан қорғану қағидасы - нарықтық экономиканың дамуына қажетті негізгі алғышарттың бірі; бұл қағида бәсеке қабілеттілігінің артуына және шығында жұмыс істейтін, өнімдері сұранысқа ие емес, төлем қабілеттілігі жоқ нарықтың субъектілерінің таратылуына ықпал етеді;
Заңдылық қағидасы - құқықтың барлық салаларына ортақ, алайда, нарықтық қатынастар барысында аса маңыздылыққа ие болады; бұл қағидаға сәйкес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар заңмен тиым салынбаған кез-келген әрекетпен айналыса алады.
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялап, экономикасы нарықтық даму жолына түскелі кәсіпкерлік қызметтің дамуына мемлекет тарапынан жақсы қолайлы жағдайлар жасалды. Бүгінде мемлекетімізде кәсіпкерлік қызмет саласын реттейтін заңнама жүйесі толық қалыптасты десек болады. Осы аралықта Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының заңы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңы, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы ҚР заңдары және т.б бірқатар нормативтік құқықтық актілер қабылданды. 2006 жылғы 31 қантардағы Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңының қабылдануы бүгінгі таңда ҚР-дағы кәсіпкерлік қызметке байланысты қарым-қатынастарды реттейтін бірден-бір нормативтік құқықтық акті.
Кәсіпкерлік құқық қайнар көздері:
1.ҚР Конституциясы (кәсіпкерлердің Конституциялық кепілдігі бекітілген).
2.Азаматтық Кодекс (Бәсекелестік, шарттар бекіту нормалары, ішкі фирмалық қатынастар, ішкі қатынастарын реттейді).
3.ҚР-ң Заңдары: 1. Бәсекелестік және тауар нарығындағы монополиялық қызметті шектеу туралы Заң, Бағалы қағаздар нарығы туралы Заң. 2. Субьектілердің құқықтық жағдайларын анықтайтын заңдар. 3. Бөлек кәсіпкерлік қызмет түрлерін реттейді. Ол заңдар (Инвестициялық қызмет, Байланыс туралы, Жарнама туралы заңдар). 4. Кәсіпкерлік қызметке талаптарды бекітетін заңдар (Стандарттау, сертификаттау, экологиялық сараптама, лицензиялау туралы). 5. Белгілі бір кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субьектілердің құқықтық жағдайларын анықтайтын салаларды реттейтін заңдар (Банк және банктік қызметі туралы, тауарлық биржа және биржалық қорлар туралы заңдар).
4.Заңды актілер: Президент жарлықтары, Үкімет қаулылары, атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілері.
5.Жоғарғы Кеңес қаулылары.
6.Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шаруашылық құқықтық нормативтік құқықтық актілері.
7.Локальды нормативті актілер.
8.Халықаралық шарттар.
9.Іскерлік айналым, әдет-ғұрып (сыртқы саудада су тасымалдауында орын алады).
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Кәсіпкерлік құқығы дегеніміз:
a. оның ішкі құрылымы немесе құрылысы
b. құқық бұзушылық пен жауаптылық
c. экономикалық қатынастарды реттеу
d. құқық саласындағы пайда болатын қоғамдық, құқықтық, кәсіпкерлік және басқа да қатынастарды заңдылық тұрғыда реттеп жүзеге асыру кезіндегі оның нормаларының жиынтығын айтамыз.
e. кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
2. Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөлімінде қарастырылмайды:
a. монополистік әрекетті құқықтық реттеу
b. кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық
c. кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу
d. кәсіпкерлік құқықтық қатынастар
e. кәсіпкерлік құқыққа кіріспе
3. Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы қай ғасырда пайда болған еді:
a. ХХІ ғ. басында
b. ХҮІІ ғ. ортасында
c. ХХ ғ. басында
d. ХХ ғ. 80 жылдарында
e. ХҮ ғ. басында
4. ХХ ғ. 20 жылдағы Екі секторлық құқық теориясын шығарған авторды атаңыз:
a. А.Гойбарх
b. П.И. Стучка
c. О. Контильен
d. Й. Шумпетер
e. А. Смит
5. Бір-біріне сәйкес келетін элементтерді біріктіріңіздер:
Кепілдеме әдісі
кәсіпкерлік қызметте өнім шығаруды дербес іске асыратын заңды тең құқыққа ие қатынастарда реттейтін әдісі
Автономды шешім тәсілі
Ол бір жағы құқық қатынас беруге, ал екіншісі алдын-ала міндетті тіркеу міндеттелсе қолданылады.
Құқықтық бұйрық нормаларын алдын-ала міндетті тіркеу әдісі
бір жағы құқықтық қатынас ұсынатын, ал екінші жағы кепілдердің міндетті құқық пен міндет негізінен қалыптасқан, шаруашылық жағдайындағы анықталған мінез-құлық нұсқасын ұсынады
Дәріс № 3. Кәсіпкерлік қызмет (түсінігі, түрлері және нысандары)
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлік қызмет түсінігі, кәсіпкерлік тәуекел түсінігі, түрлері және шаруашылық және кәсіпкерлік қызмет түсінігінің арақатынасының теориялық негіздерін қамту.
Жоспар:
1. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел түсінігі, түрлері.
3 Дара кәсіпкерліктің түсінігі, оның түрлері мен нысандары.
4. Жеке кәсіпкерлік (тұлғалық) түсінігі
1. Азаматтық заңнамада кәсіпкерлікке мынадай анықтама берілген: меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына негізделген. Бұл анықтамадан кәсіпкерлік қызмет тек бұл күнде ғана емес, барлық кезде де болған және жүзеге асырылған деуге болады. Мысалы, орта ғасырларда пайдаланылған Жібек жолы. Осы жол арқылы бергісі Қытай, арғысы Үнді елдері және осы аралықта мекендейтін қаншама халықтар мәдени байланыстар орнатып, алыс-беріс сауда жасап жатты.Кәсіпкерлік қызмет түсінігінің мазмұнды анализі оның басқа өзінің ұғымына жақын түсініктерінен анықталады. ҚР Конституциясы кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызметпен айналысуға құқықтарды бекіткен.
Кәсіпкерліктің өзіне тән белгілері:
1.Мүліктік оқшаулық және ұйымдасқан бірлік(яғни кәсіпкердің өзіндік оқшау мүлкі болуы тиіс).
2.Тәуекелділік(яғни шаруашылық өзіндік пайда табу немесе таппау тәуекелділігі).
3.Жүйелі түрде пайда табу(яғни үнемі коммерциялық сипатта болады).
4.Қызмет көрсету немесе жұмысты орындау, тауарды өткізу, сату, мүлікті пайдалануы арқылы түскен пайданы нарыққа байланысты жүзеге асыру.
5.Кәсіпкерлік қызмет бойынша міндетті түрде субьектілері тіркеуден өтуі тиіс.
Кәсіпкерлік қызмет болып заң бойынша тіркелген тұлғаларға қызмет көрсету немесе жұмыс орындау және т.б. жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекелімен жүзеге асырылатын қызметті айтамыз. В.С.Мартемянов кәсіпкерлік қызмет туралы нарық үшін жұмыс, қызмет көрсету, тауар өндіру бойынша кәсіпкерлік қызметтер жазған.
А.Э.Жилинский: заңгердің кәсіби қызметтеріне қатысты оның белгілерінен: қабылданған әдістерге қатысты қызметті жүзеге асыру; оның процесіне және нәтижесіне талаптарды сақтау; қызметтің қайтарымдылығы, субьектілердің олардың жұмысына, әсерінен көрініс табады. Кәсіпкерлік қызметке қатысты арнайы біліктілікпен ақпараттарға ие адамдармен осы қызметті жүзеге асыру (шешімдер қабылдау және іске асыру үшін). Мысалы, заңгерлік, экономикалық білімдермен, қатар кәсіби білім, аудитор, бағалы қағаздар нарығындағы операторлар курсын бітіруі қажет.
Кәсіпкерлік қызмет өзіндік және өз бастамашылығымен өз тәуекелін өзінің мүлкімен мүліктік жауапкершілігімен пайда табуға бағытталған жеке және заңды тұлғалардың қызметі болып табылады. Кәсіпкерлік төрт сатыдан тұратын процес болып табылады:
1. Жаңа идеяларды іздеу бағалау (сұраныс бойынша және пайда болжамы).
2. Бизнес жоспар құру.
3. Қажетті ресурстарды іздеу.
4. Кәсіпорындарды басқару.
2.Кәсіпкерлік тәуекел, яғни кәсіпкердің өз тәуекеліне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы болып табылады. Мүліктің кездейсоқ жойылуы тәуекелін оның меншік иесі иеленеді, құрылыс обьектілерінің жойылу тәуекелін ереже бойынша мердігерге жүктелген, кәсіпкердің жауапкершілігі тәуекелі шарт бойынша тараптарға тиесілі. Кәсіпкерлік тәуекел туралы сақтандыру заңдарында айтылған. ҚР Азаматтық Кодексінде кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын бекіту мүмкіндігін қарастырады, кәсіпкерлік қызметтегі шығын тәуекелі кәсіпкерлердің контор агенттері міндеттемелерінің бұзылуынан немесе кәсіпкерлерге байланысты емес шарттардың өзгеруі, сондай-ақ күтілген табысты ала алмай қалу мүмкіндігі, тәуекелі түсіндіріледі.
Кәсіпкерлік тәуекел - жоспарланған немесе күтілген ол нәтижені алмау ықтималдылығы болып табылады. Кәсіпкер пайда алмау тәуекеліне ие, сонымен қатар тапсырыс берілген жоба немесе обьектіні алмау мүмкіндігі және инвестициялық тәуекелге ие. Сонымен, кәсіпкерлік тәуекел деп кәсіпкерлердің өз ресурстарының бөлігін жоғалту, табысты толық ала алмай қалу немесе белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қосымша шығындардың пайда болу мүмкіндігі түсіндіріледі.
Кәсіпкерлік тәуекел әртүрлі белгілеріне байланысты келесідей топтастырылады:
1. Кәсіпкерлік қызмет түрі бойынша:
а) өндірістік тәуекел - өндіріс өнімімен байланысты себептер: өндірістегі мәжбүрлі үзілістер, өндірістік қорлардың істен шығуы, жабдықтарды, шикізаттарды уақытында жеткізбеу;
б) Коммерциялық тәуекел - тауарларды іске асыру процесінде туындайтын себебі: коммерциялық қызмет нарығында күтпеген өзгерістер болып табылады.
в) Қаржылық тәуекел - кәсіпкерліктің банкпен және басқада қаржылық институттармен қарым - қатынасынан туындайды. Негізгі себеп: зайымдық және өзіндік қаражаттардың жоғарғы арақатынасы,кредиторларға тәуелділігі, капиталдың белсенсіздігі және т.б.
2. Масштабтылығы бойынша:
а) Локальді тәуекел - бөлек фирмалардың тәуекелі.
б) Салалық тәуекел - саланың өзіндік қасиетіне байланысты.
в) Елдік тәуекел - елге тән, оның әлеуметтік - саяси жағдайының төмендеуі, инфляцияның төмендеуі т.б.
3. Пайда болу табиғатына байланысты:
а) Субъективті тәуекел - кәсіпорынның тұлғалығына байланысты. Себебі: тәжірибелердің жеткіліксіздігі, білімнің жеткіліксіздігі.
б) Объективті тәуекел - стихиялық аппаттардың жеткіліксіз ақпараттығы несиелеу, салық салу шарттары туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі.
4. Пайда болу саласы бойынша:
а) Сыртқы тәуекел - экономика саясатындағы күтпеген өзгерістерге негізделген, себебі: үлкен территориядағы стихиялық аппаттар.
б) Ішкі тәуекел - тәуелсіз менеджмент жағдайында туындайды, қате маркетинг жағыдайында туындайды. Себебі: Кәсіпкерлік фирманың өзіне байланысты.
5. Сақтандырылу мүмкіндігіне байланысты:
а) Сақтандырылатын тәуекел - сақтандырушының тәуекелді өзіне алуын білдіреді;
б) Сақтандырылмайтын тәуекел - тәуекел масштабын бағалау мүмкін емес, ешкім өзіне сақтандыруды қабылдауға дайын емес.
3. Дара кәсіпкерліктің түсінігі.
Рынок жағдайларында табыс алуға бағыттылған азаматтардың кәсіпкерлік қызметіне кең жол ашылған. Дара кәсіпкерлік ұғымы Дара кәсіпкерлік туралы заңда тұжырымдалған. Дара кәсіпкерлік қызмет мына белгілердің жиынтығымен сипатталады:
а) ол ынталы бастамалық қызмет болып табылады;
ә) табыс алуға бағытталған;
б) кәсіпкерлікпен шұғылданатын азаматтардың өздерінің меншігіне негізделген;
в) азаматтардың атынан олардың тәуекелі үшін және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерліктің түрлері.
Дара кәсіпкерліктің түрлері Дара кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес, жекеше және бірлескен кәсіпкерлік болып табылады. Дара кәсіпкерлер мынадай шарттардың біріне сәйкес келсе, міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады:
1) тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегі пайдаланылады;
2) жеке тұлғалар үшін Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілерімен белгіленген жылдық жиынтық табыстың салық салынбайтын мөлшерінен асып түскен мөлшерде кәсіпкерлік қызметтен салық заңнамасына сәйкес есептелінген жылдық жиынтық табыс алады.
Дара кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес дара кәсіпкерліктің түрлері жекеше және бірлескен кәсіпкерлік болып табылады.
Жекеше кәсіпкерлікті оған меншік құқығында жататын мүлік базасында, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және (немесе) мүлікке иелік етуге болатын өзгедей құқық күшінде бір жеке тұлға өздігінше жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлікті оларға ортақ меншік құқығында жататын мүлік базасында, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және (немесе) мүлікке иелік етуге болатын өзгедей құқық күшінде жеке тұлғалар тобы (дара кәсіпкерлер) жүзеге асырады. Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жекеше кәсіпкерлікпен байланысты барлық мәмілелер жасалынады, құқықтар мен міндеттіліктер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушылары атынан сатып алынады және жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары болып табылады:
а) ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;
ә) фермер немесе шаруа қожалығының ортақ меншік немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
б) жай серіктестік, бұл серіктестік кезінде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік базасында жүзеге асырылады.
Жекеменшіктік қосалқы шаруашылық туралы заңда жеке-меншіктік қосалқы шаруашылық - ауылды жерде, қала маңында орналасқан жер учаскесінде өзінің мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған қызмет түрі. Жекеменшіктік қосалқы шаруашылық жүргізуге құқық меншік құқығында немесе елді мекендер мен қосалқы жерлердің ауыл шаруашылығы арналымының жерлерінен жер пайдалану құқығында жер учаскелері бар азаматтарға жатады.
Дара кәсіпкерлер кәсіпкерлік қызметпен айналысады, өз атынан құқықтар мен міндеттіліктерді сатып алады және жүзеге асырады. Бірлескен дара кәсіпкерлік кезінде кәсіпкерлік қызметпен байланысты барлық мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін мүлікті пайдалануға және (немесе) билік етуге болатын меншік құқығында немесе өзгедей құқықтарда азаматтарға жататын мүлік негізінде және оның есебінен жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік іс ұғымы - бұл мүліктік құқықтарды қоса, мүлік жиынтығы, мұның негізінде және сол арқылы дара кәсіпкер өзінің қызметін жүзеге асырады. Кәсіпкерлік іс түгелдей немесе оның бір бөлігі құқықтарды белгілеумен, өзгертумен және тоқтатумен байланысты сатып алу-сату, кепілдеме, жалға беру және басқа мәмілелердің объекті бола апады. Сондай-ақ олар бойынша салықтық есептемені берудің тәртібін өздері тандай алады:
1) жалпыға ортақ белгіленген тәртіп;
2) патент негізіндегі арнаулы салық режимі;
3) оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимі;
4) біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі. (мұндай тәртіп сақталынған жағдайда).
Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын төлеу негізінде арнаулы салық режімі қарастырылған.
Құмар ойын бизнесімен айналысатын кәсіпкерлер құмар ойын бизнесі салығын сондай-ақ құмар ойын бизнесі салығын төлеушілердің қосымша төлемін төлейді.
Дара кәсіпкерлер салықтарды есептеу мен төлеудің онайлатылған тәртібін пайдаланатын шағын бизнестің субъектілері болуы мүмкін. Шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеу мен төлеудің, тәртібін өздері таңдай алады.
4. Жеке кәсіпкерлік (тұлғалық) түсінігі
Жеке кәсіпкерлік - жеке кәсіпкерліктің бір түрі ретінде пайда табуға бағытталған, азаматтың өзінің меншігіне негізделген және азаматтың өз тәуекелімен жүзеге асырылатын азаматтың бастамашылық қызметі.Кәсіпкерлікте еңбектік жалдау шарты бойынша жұмыстар жатпайды. Жекекәсіпкерліктің субъектілері болып заңды тұлғаны құрмай - ақ кәсіпкерлікқызметпен айналысатын жеке тұлғалар танылады. Жеке кәсіпкерлік түрлері жеке тұлғалық кәсіпкер және ортақ кәсіпкерлік болып бөлінеді.
- жеке тұлғалық кәсіпкерлік - бір азаматпен жүзеге асырылады;
- ортақ кәсіпкерлік - адамның тобымен жүзеге асырылады.
Ортақ кәсіпкерлік нысандары болып мыналар табылады:
- ерлі - зайыптылардың кәсіпкерлігі;
- отбасылық кәсіпкерлік (шаруа қожалығы немесе жекешелендірілген тұрғын
үйге ортақ меншікке негізделген );
- жай серіктестік ( ортақ үлестік меншік негізінде).
Жеке тұлғалық кәсіпкерлікті - некеде тұратын азаматтар жұзеге асырса, егер ерінің немесе зайыбының келісімісіз өзі құрған болса, онда ері немесе зайыбының келісімі талап етілмейді. Отбасылық кәсіпкерлікті жүзеге асырукезінде басқада тұрғын меншік иесінің келісімімен куәландырылуы қажет.
Жеке кәсіпкерлікпен айналысу құқығы жеке тұлғалардың салық органдарында тіркелген сәттен бастап туындап және айқын сипатқа ие болады. Міндетті мемлекеттік тіркеуге келесі шарттарға сәйкес жеке кәсіпкерлер жатады: 1-ші тұрақты негізде жалданбалы жұмысшылар еңбегі пайдаланылады; 2-ші жеке тұлғалардың олар үшін бекітілген жиынтық жылдық табыс мөлшері, кәсіпкерлік қызметті иеленуге мүмкіндік берсе. Заңдарға сәйкес аударылған жиынтық жылдық табыстарды кәсіпкерлік қызметтен иеленсе міндетті мемлекеттік тіркеледі. Мемлекеттік тіркеу арқылы куәлік азаматтардың жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалық амалы болып табылады. Лицензиялауға тиіс қызмет түрлеріне лицензия бергені үшін алым алынады.
Жеке кәсіпкерлік - азаматтардың өзінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың кәсіпкерлігі) меншігіне негізделген және адамның тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігіне алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың табыс табуына бағытталған бастамашылық қызмет болып табылады. Жеке кәсіпкердің меншігіне қол сұғуға болмайды және ол заңмен қорғалады. Жеке кәсіпкердің шаруашылық жүргізу субьектілердің қызметін тоқтата тұру және оны күштеп тарату сот шешімімен ғана жүргізіледі. ҚР-сы жеке кәсіпкерлікті қорғау жөніндегі қатынастары азаматтық заңның нормаларымен қолданылады.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Жеке кәсіпкердің шаруашылық жүргізу субьектілердің қызметін тоқтата тұру және оны күштеп тарату:
a. сот шешімімен ғана жүргізіледі
b. жергілікті өкілді органнның шешімімен жүргізіледі
c. ҚР-сы Үкіметінің шешімімен жүргізіледі
d. жергілікті атқарушы органдардың шешімімен жүргізіледі
e. ҚР-сы Президентінің шешімімен жүргізіледі
2. Берілген түсініктерді дұрыс жауаптарымен сәйкестендіріңіз.
Жеке кәсіпкерлік
адамның тобымен жүзеге асырылады
ортақ кәсіпкерлік
азаматтардың өзінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың кәсіпкерлігі) меншігіне негізделген және адамның тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігіне алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
жеке тұлғалық кәсіпкерлік
бір азаматпен жүзеге асырылады
3. Жеке кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес дара кәсіпкерліктің түрлерін атаңыздар:
a. өндірістік және делдалдық
b. мемлекеттік және шетелдік
c. жекеше және бірлескен
d. мемлекеттік және дара
e. жанұялық және аралас
Дәріс № 4,5. Кәсіпкерлік қызмет субъектілері. Кәсіпкердің құқықтық мәртебесі
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлердің құқықтық мәртебесінің анықтамасы, кәсіпкерлік құқық субьектілерінің түсінігі, белгілері және кәсіпкерлік құқық субьектілерін құру түсінігі, амалдарының теориялық негіздерін қамту.
Жоспар:
1 Кәсіпкерлік қатынастардың субъектілері.
2 Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерліктің түрлері мен нысандары.
1 Кәсіпкерлік қатынастардың субъектілері.
Кәсіпкерлік субьектілері - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқықтық өкілетті тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет субьектілері ұғымы және мәртебесін ашу үшін құқық субьектісі және азаматтық құқық субьектісі ұғымдарын анықтау керек. Құқық субьектісі - құқықты танудың ең кең тараған категориясы, оған құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілетті қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары жатады. Жалпы құқықтық субьектілік бөлек құқық салаларына қолданумен нақтыланады. Мысалы, конституциялық құқықта сайлаушылар, депутаттар; еңбек құқығында - жұмыс беруші мен жұмысшылар; қаржы құқығында - салық төлеушілер мен салық қызметі органдары; қылмыстық құқықта - анықтаушы, тергеуші, айыпталушы, сотталған, сотталушы, т.б.
Ал азаматтық құқық субьектілерінің барлығы тұлға ұғымына біріктірілген және ол келесі 3 топқа бөлінеді:
1. Жеке.
2. Заңды тұлға.
3. Мемлекеттік пен әкімшілік аумақтық бөлініс.
Сонымен кәсіпкерлік қызмет субьектісі - бұл азаматтық құқық субьектісі болып табылатын және заңда көзделген тәртіпте тіркелген; мүлікті сату, пайдалану, жұмысты орындау, қызмет көрсету арқылы жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекеліне өз қызметін жүзеге асыратын азаматтық құқық субьектісі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет субьектісі - бұл кәсіпкерлік қатынасыныңьқатысушысы болып табылатын тұлға. Кәсіпкер мәртебесі тіркелген сәттеньбастап заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер ретінде пайда болып, шаруашылық құзыретіне иеленеді және кәсіпкердің кәсіпкерлік қызметті өз атынан жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады.
Кәсіпкерлік субьектілері келесі белгілерге ие құқықтар мен міндеттерді ұстанушылар болып табылады:
1. Бекітілген тәртіпте тіркелген.
2. Шаруашылық құзыретінің болуы.
3. Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыру үшін база ретінде оқшауланған мүлкінің
болуы.
4. Өзіндік мүліктік жауапкершілік.
Шаруашылық құзырет - заң немесе құрылтай құжаттарына сәйкес субьектілерге берілген құқықтар:
1.Ол жалпы кез келген кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға субьектілердің құқықтары мен міндеттерін ұстанады, коммерциялық ұйымдарға тән.
2. Шектелген - құрылтай құжаттарда шектеулер көрсетіледі.
3. Арнайы - кәсіпорындар мен коммерциялық емес ұйымдарға ие, жарғылардағы қызметпен байланысты міндеттерге ие.
4. Ерекше тыйым салушылық заңмен бекітілген қызметті таңдаған субьектілер ие болып бөлінеді.
5. Кәсіпкерлік құқық субьектісін құру - оның құқықтық мәртебесін тұлғаларға беруге бағытталған тиісті актілерді қабылдап, заңи маңызы бар әрекеттерді жүзеге асыру болып табылады.
Амалдары:
1. Құрылтай билік етуші амал. Мемлекеттік кәсіпорынды құру кезінде қолданылады, яғни үкімет шешімімен.
2. Құрылтайшы тәртібінде - бір тұлғалық коммерциялық ұйымдар құруда қолданылады.
3. Келісімді құрылтай тәртібінде - бірнеше құрылтайшылармен құрылған кезде қолданылады.
4. Рұқсат алу қажеттілігі- яғни рұқсат етуші құрылтай.
Коммерциялық құқық субьектілерін құрудың сатылары:
1. Коммерциялық ұйымдардың құрылтайшыларын құру үшін оның құрамын анықтау, жалпы жиналыс жүргізу, құрылтай құжаттарын жасап қол қою.
2. Ұйымдастырушылық - құқықтық нысан - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған ұйымды маңызды кез келген меншік нысанында құрылады (ЖШС, АҚ, ӨК, МК, т.б.).
3. Құрылтай құжаттары: жарғы немесе құрылтай шарты жасалып бекітіледі. Құрылтай шарты құрылтайшылармен бекітіледі, ал жарғы ұйымдастырушылық-құқықтық мәртебесін бекітетін маңызды құжат.
4. Коммерциялық атау - оның ұйымдастырушылық - құқықтық нысанын көрсететін фирмалық атау.
5. Жарғылық капиталды қалыптастыру (50 пайыздан аз болмауы керек және ол үшін банкте есеп айырысу шоты ашылады).
6. Мемлекеттік тіркеу - қорытынды саты.
Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің атқаратын қызметтері:
Заңдарға сәйкес жеке кәсіпкерлік субъектілері төмендегілерді орындауға құқылы:
1) егер ҚР заңымен басқадай көзделмеген болса, жеке кәсіпкерліктің кез келген түрін жүзеге асыруға;
2) ҚР заңдарына сәйкес жеке кәсіпкерлікті жалдама еңбекті пайдаланып жүзеге асыруға;
3) ҚР заңдарымен көзделген тәртіпте филиалдар мен өкілдіктер құруға;
4) ҚР заңдары белгілеген жағдайларды есептемегенде, өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) өз бетінше баға белгілеуге;
5) шағын кәсіпкерлік субъектілеріне өтем негізінде қаражат (қарыз) беруге;
6) өз құқығы қабілеті шегінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруға;
7) шағын кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерін құруға;
8) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің тіркелген бірлестіктері арқылы сараптама кеңестері жұмысына қатысуға;
9) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарының бұзылуына кінәлі болған тұлғаларды жауапкершілікке тарту мәселелері бойынша бақылау және қадағалау қызметтерін атқаратын құқық қорғау және мемлекеттьік органдарға шағымдануға;
10) өз құқытары мен заңды мүдделерін қорғау үшін, сот органдарына шағымдануға;
11) жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілердің орындалмауына немесе тиісті емес дәрежеде орындалуына ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою туралы мемлекеттік органдарда қарауға ұсыныстар беруге (Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 8-бабы, 1-тармағы).
Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің міндеттері:
1) ҚР заңдарын, жеке және заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін сақтауға;
2) өндірілетін өнімнің ҚР заңдары талаптарына сай болуын қамтамасыз етуге;
3) жеке кәсіпкерліктің лицензиялауға жататын түрлерін жүзеге асыру үшін, ҚР лицензиялау туралы заңына сәйкес лицензия алуға;
4) ҚР заңдарына сәйкес азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды орындау (Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 8-бабы, 2-тармағы).
Қандай жағдайда жеке кәсіпкерлік субъектілері жеңілдіктерді ала алады?
Мемелекеттік тіркеу нәтижесінде субъект кәсіпкер мәртебесін иеленеді және толық көлемде өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, жеңілдіктер және артықшылықтар алу мүмкіндігіне ие болады.
2 Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерліктің түрлері мен нысандары.
Кәсіпкерлік қызмет субъектілері туралы қандай ереже бекітілген?
Заң тәртібімен кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің адал емес бәсекелестікті іске асыруына жол бермеу туралы ереже бекітілген. Атап айтқанда, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 9-бабына сәйкес, жеке кәсіпкерліктің басқа субъектілерінің ҚР заңдарымен бекітілген еркін бәсекеге деген құқықтарын бұзу жолымен бәсекелестікті шектеу немесе жоюға бағытталған әрекеттеріне тыйым салынады. Кәсіпкерлер - отандық тауар өндірушілер туралы айтар болсақ, ішкі нарықты қорғау тарифтік немесе тарифтік емес реттеу шаралары арқылы жүзеге асырылады.
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда қандай мәселелерге айрықша көңіл бөлінген?
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда коммерциялық құпия саналатын ақпаратты заңсыз алуға, таратуға немесе пайдалануға тыйым салу болып табылатын жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы ақпаратты құқықтық қорғау мәселелеріне айрықша көңіл бөлінген.
Жеке кәсіпкерлік субъектісінің қандай құқықтары бар?
Жеке кәсіпкерлік субъектісі:1) коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратқа еркін қол жеткізу құқы бар адамдар тобын белгілейді және оның құпиялылығын қорғау шараларын қабылдайды;2) ақпаратты жария ақпарат санатына жатқызу тәртібін, коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратты сақтау және пайдалану шарттарын белгілейді; 3) коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратты жария етпеу туралы қызметкерлерден қолхат алуға, ал оны тексеретін адамдарға ҚР заңдарына сәйкес жауапты екендіктерін ескертуне құқылы; 4) мемлекеттік органдарға және лауазымды тұлғаларға тіркеу, бақылау қызметтерін және басқа да әрекеттерді атқару кезінде ҚР заңдарымен белгіленіп жүктелген қызметтерді орындауға қажетті ақпараттан басқа, коммерциялық ақпаратты бермеуге құқылы.
Жеке кәсіпкерлік субъектісі қандай жауапкершілікке тартылады?
Жауапкершілік туралы айтқанда, жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы ақпаратты қорғау ережелерін бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік жүктелетінін ерекше атап өткен жөн. Сөйтіп, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 11-бабының 4-тармағы бойынша коммерциялық құпия саналатын ақпаратты заңсыз әдістермен алған, ашқан немесе пайдаланған адам ҚР азаматтық заңдарына сәйкес келтірілген залалды өтеуге міндетті.
Заң шығарушының басты талабы не болып табылады?
Заң шығарушының коммерциялық құпия немесе заңмен қорғалатын басқа да құпия саналатын ақпаратты пайдалану тәртібіне қоятын басты талабы оның жеке кәсіпкерлік субъектісінің келісімінсіз жария етілмеуі болып табылады.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Кәсіпкерлік субьектілері:
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқықтық өкілетті тұлға болып табылады.
құқықты танудың ең кең тараған категориясы, оған құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілетті қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары жатады.
бұл азаматтық құқық субьектісі болып табылатын және заңда көзделген тәртіпте тіркелген; мүлікті сату, пайдалану, жұмысты орындау, қызмет көрсету арқылы жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекеліне өз қызметін жүзеге асыратын азаматтық құқық субьектісі болып табылады.
бұл кәсіпкерлік қатынасының қатысушысы болып табылатын тұлға.
барлық жауаптары дұрыс
2. Коммерциялық құқық субьектілерін құрудың қорытынды сатысы:
Коммерциялық ұйымдардың құрылтайшыларын құру үшін оның құрамын анықтау, жалпы жиналыс жүргізу, құрылтай құжаттарын жасап қол қою.
Ұйымдастырушылық - құқықтық нысан - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған ұйымды маңызды кез келген меншік нысанында құрылады
Құрылтай құжаттары: жарғы немесе құрылтай шарты жасалып бекітіледі.
Жарғылық капиталды қалыптастыру (50 пайыздан аз болмауы керек және ол үшін банкте есеп айырысу шоты ашылады).
Мемлекеттік тіркеу
3. Ортақ кәсіпкерлік нысандары болып мыналар табылады (бірнеше дұрыс жауабын белгілеңіздер):
ерлі - зайыптылардың кәсіпкерлігі
отбасылық кәсіпкерлік (шаруа қожалығы немесе жекешелендірілген тұрғын
үйге ортақ меншікке негізделген )
орта кәсіпкерлік
жай серіктестік ( ортақ үлестік меншік негізінде)
шағын кәсіпкерлік
4. Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары болып табылмайды:
ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;
фермер немесе шаруа қожалығының ортақ меншік немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын субасылық кәсіпкерлік;
жай серіктестік, бұл серіктестік кезінде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік базасында жүзеге асырылады.
жекеше кәсіпкерлік
Дәріс №6. Кәсіпкерлік қызметтің мүліктік негіздері
Дәріс мақсаты: студенттердің кәсіпкерлік қызметтегі мүлік және оның түрлері, шаруашылық мүліктерін жүргізу құқығына байланысты білім деңгейлерін көтеру, ойлау қабілеттіліктерін дамыту.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Меншік құқығы шаруашылықтың көзі ретінде.
2. Мүлік және оның түрлері
2. Шаруашылық мүліктерін жүргізу құқығы.
1. Меншік құқығы шаруашылықтың көзі ретінде.
Шаруашылықтың мүліктік негіздерін меншік құқығы құрайды. Мүлік иесіне мүлікке иелену, басшылық жасау және пайдалану сияқты құқықтар беріледі. Бұл туралы көртеген ғалымдардың жасаған тұжырымдарынан көруімізге болады (мысалы, А.В. Венедиктов). Осы пікірлерге сүйенсек мүлікке деген құқық пен ерікті оның иесі өз шешуіне қарай жүзеге асыра алады. Мүлік иесі өз атынан мүлікті пайдалану, басқару және жүргізу сияқты құқықтарын басқа тарапқа тапсыра алады.
Меншік иесі кәсіпкерлік қызмет атқаруы кезінде мүлікке деген құқық мәселесін оның атынан өкілдері жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерлер өздері шығарған, сондай-ақ сырттан сатып алған өз товарларын (товарын қызметін) дербес белгілейтін бағалар (нарықтар тарифтер) бойынша немесе шарттық негізде өткізе алады.
Кәсіпкерлер өндірген товардың бағасын мемлекеттің тікелей реттеуіне кәсіпкерн рыноктағы өз монополиялық жағдайын оңды ниетпен пайдалануына жол беріледі.
Мүліктік құқыққа меншік құқығынан басұа келесідей құқықтар жатады: 1)жерді пайдалану құқығы; 2)шаруашылық жүргізу құқығы; 3) оперативті басқару құқығы; 4)ҚР Азаматық кддексімен және басқа да заңнамалық актілермен қарастырылған басқа да мүліктік құқықтар(мысалы, сервитут,жер қойнауы кендерін пайдалану, жеке меншіктегі жер телімін уақытша пайдалану,кепілдік).
2. Мүлік және оның түрлері
Кәсіпкерлік қызметтіжүзеге асыру үшін кәсіпкер белгілібір мүліккеиелік етуі керек. Оқшауланған мұлікке иелік ету кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады.
Заңдық әдебиетте мүліктің нақты анықтамасы жоқ. Қазіргі таңда мүлікті қарастырудың үш тәсілі бар: 1) мүлікті материалдық жағынан қарастыру; 2) мүлікті міндеттеме жағыан қарастыру (мүлік дегеніміз заттар мен мүліктік құқықтардың
Мүлік түрлері:
1) Жылжымалы және жылжымайтын мүлік.
2) Бөлінетін және бөлінбейтін мүліктер.
3) Қолданылатын және қолданылмайтын мүліктер.
4) Бастапқы белгілермен анықталатын мүліктер және индивидуальды (genus et spesies).
5) Жай және күрделі мүліктер.
6) Айналмалы және айналымға келмейтін мүліктер үшін.
7) Басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлік құқық түсінігі, пәнін және әдістері мен қағидаларын, кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздерінің теориялық негіздерін қамту.
Дәріс жоспары:
1. Кәсіпкерлік құқығының түсінігі мен пәні.
2. Кәсіпкерлік құқығының қағидалары.
3. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
1. Кәсіпкерлік құқығының түсінігі мен пәні.
Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы ХХ ғ. басында пайда болған еді. Сол кездегі тұжырымдама совет одағының заңгер-ғылымдарының ойын талқылаған болатын. Мысалы, А.Гойбарх айтқандай, азаматтық құқық әрқашанда құқықтың бөлігі, ол халық құқығын ұстанған. Егерде жеке құқық пен жұрттың құқығы арасындағы шекара жоғалып, яғни үзіліп кетсе, онда азаматтық құқық жоғалып кететін еді, сондықтан оның орнына шаруашылық құқық ие болатын еді.
П.И. Стучканың түсінігі бойынша, азаматтық құқық - өндіріс пен айырбас арасындағы қатынас деп түсінеді. Әрі ол ХХ ғ. 20 жылдағы Екі секторлық құқық теориясын шығарған болатын, онда әлеуметтік ұйымдарға әкімшілік - шаруашылық құқығын, жеке тұлғаларға азаматтық құқығын ескерілген. Бірақ көпшілік өркениет - ғылымдарының тұжырымынша, ол теория қате болып саналды.
ХХ ғ - ң 30 ж. басында бірыңғай шаруашылық құқық пен азаматтық құқық тұжырымдамасы ғылыми тәртіп негізінде қарастырылды. Шаруашылық құқықтың пайда болуы совет экономикасының аралас мінезімен байланысты. Шаруашылық құқық арасындағы мәселелерді зерттеген құқықтанушылар жаңа экономикалық жағдайларда туған көпшілік және жеке құқық арасындағы ымыраны талдауды көздейді.
ХХ ғ - ң 50 жылдарында шаруашылық құқық тұжырымдамасы туралы пікір - сайыста қайта қарады. Шаруашылық құқықтануда әр түрлі саладағы әлеуметтік құқықтарын реттеуді қарастырады.Әр түрлі отырыстарда совет құқықтанушылары шаруашылық кодексті қабылдау ұсынысты қарастырды.
ХХ ғ-ң 90 жылдарында Ресейде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға, басқа экономикадан тағы басқаға көшу жүйесі басталды. Сондықтан бұрын тұжырымдамаға өзгеріс енгізу керек болды.
Кәсіпкерлік құқықтық нормалармен реттелетін қоғамдық қатынастар кәсіпкерлік құқықтың пәнін құрайды. Яғни кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру процесінде пайда болатын қоғамдық қатынастар болып табылады. Кәсіпкерлік құқық - бұл мемлекеттің және қоғам мүддесінің қамтамасыз ету мақсатындағы шаруашылық қызмет субьектілерінің қатынастарын мемлекеттік реттеу бойынша және олардағы кәсіпкерлік қатынастар реттелетін нормалардың жиынтығын білдіреді.
Сондай-ақ кәсіпкерлік құқық пәні ретінде кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің арасында туындайтын мүліктік қатынастарды да атауға болады. Мүліктік қатынастарды басқа қоғамдық қатынастардан оның белгілі бір деңгейдегі мүліктік құндылыққаиелігі дараланып тұрады. Мүліктік қатынастар әрқилы нысандарда көрініс табады. Сондықтан да олар тек кәсіпкерлік құқық емес, сонымен қатар басқа да құқық салаларымен қоса реттеледі. Мысалы, тұлға ұрлық жасауға оқталса, онда азаматтық жауаптылыққа емес, қылмыстық жазаға тартылуы мүмкін. Өйткені, ұрлыққа оқталу қоғамдық қатынастардағы тәртіпті бұзуға бағытталғанымен, меншік иесіне ешқандай зиян тигізбейді. Ал, егер қылмыстық әрекет не әкімшілік құқықбұзушылық салдарынан мүлікке зиян келсе, онда тұлға азаматтық жауаптылыққа да тартылады. Бірақ, жаза қылмыскер тұлғасының өзіне бағытталса, ал, келтірілген зиян орнын толтыру азаматтық құқық негізінде жүзеге асады. Мүліктік қатынастармен қоса, кәсіпкерлік құқықтың реттеу пәнінің қатарына жеке мүліктік емес қатынастарды да жатқызумызға болады.
Кәсіпкерлік құқық мемлекеттік мәжбүрлеу шараларымен қамтамасыз етілетін өзін-өзі ұстау ережелерін қамтиды. Кәсіпкерлік қызмет субъектілері өздерінің ар-намысы, қадір-қасиеті не іскерлік беделіне нұқсан келтірілді деп есептесе онда өз құқықтарын заңнамада белгіленген тәртіпте қорғалуына толық құқылы. Кәсіпкерлік құқығы дегеніміз кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
Кәсіпкерлік құқықтың пәні бұл кәсіпкерлік іс-әрекет саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды. Бұл қатынастарды:
а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең қатынастар);
б) коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік қатынастар).
Деп екі топтамаға бөліп қарауға болады.
2. Кәсіпкерлік құқығының әдістері, қағидалары.
Кәсіпкерлік құқықпен реттелетін қатынастарға әсер ету амалдары мен тәсілдердің жиынтығы оның әдістері болып табылады. Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу әдістерінің компоненттері:
- құқықтыр мен міндеттерді анықтау тәртібі;
- қатынас субъектілерінің әрекеттерінің автономдылығы мен біртұтастығы мемлекеттік тіркеу міндеттілігі ұсынылған құқықтарды анықтау деңгейі;
- құқықтық қатынастарға таратылған заңды фактілерді таңдау;
- субъектілер арасындағы құқықтар мен міндеттерді бөлу, құқықтық қатынастардағы тараптардың құқықтық жағдайының сипаты;
- субъективтік құқықтық қамтамасыз ету жолдары мен амалдары.
Комплексті интеграцияланған кәсіпкерлік қызмет пәні әртүлі кәсіпкелік қатынас әдісінің аспектісін қолдануды қолдайды. Дәстүрлі құқықтық әдебиет әрбір құқық негізі құқықтық реттеу әдісіне сәйкес келеді деп түсіндіреді. Кәсіпкерлік құқықта тек бір ғана емес, көптеген әдістер қолданылады. Олар: алдын-ала міндетті тіркеу әдісі, құқықтық қатынас жағының еркін автономды әдісі және кепілдеме әдісі.
Құқықтық бұйрық нормаларын алдын-ала міндетті тіркеу әдісінің көмегімен кәсіпкерлік қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттері қалыптасады. Ол бір жағы құқыққатынас беруге, ал екіншісі алдын-ала міндетті тіркеу міндеттелсе қолданылады. Бұл әдіс кәсіпкерлік қызметте тіке мемлекеттік реттеу үшін қажет болып табылады. Алдын-ала міндетті тіркеу әдісі арқылы қоғамның жариялық қызығушылық танылады.
Автономды шешім тәсілі - кәсіпкерлік қызметте өнім шығаруды дербес іске асыратын заңды тең құқыққа ие қатынастарда реттейтін әдісі. Бұл әдіс жие келісім әдісі деп аталады. Себебі қаншалықты құқық және міндет құқықтық қатынас жағынан өзара сенімнен құралады. Кәсіпкерлік қызмет қатысушылары арасында сенімді қатынас үшін бұл - жие қолданылатын әдіс.
Кепілдеме әдісі - бір жағы құқықтық қатынас ұсынатын, ал екінші жағы кепілдердің міндетті құқық пен міндет негізінен қалыптасқан, шаруашылық жағдайындағы анықталған мінез-құлық нұсқасын ұсынады.Кәсіпкерлік құқығының қағидалары деп біз құқық саласындағы пайда болатын қоғамдық, құқықтық, кәсіпкерлік және басқа да қатынастарды заңдылық тұрғыда реттеп жүзеге асыру кезіндегі оның нормаларының жиынтығын айтамыз.
Кәсіпкерлік құқығы саласының қағидаларын жүзеге асыру барысында оларды мынандай түрлерге бөліп, қарауға болады:
1) кәсіпкерлік істің еркіндігі - яғни, кез келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар;
2) тараптардың (заңдық) теңдігі - яғни, кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық меншік түрлері мен түрпішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі;
3) тараптардың бәсеке еркіндігі және монополияны тежеу;
4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты пайда табу кағидасы;
5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық қағидасы;
6) кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу қағидасы.
Кез келген кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында жоғарыда көрсетілген қағидалар түрлерін басшылыққа алады.
3. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
Кәсіпкерлік құқығы саласының жүйесі деп - оның ішкі құрылымы немесе құрылысын айтамыз.
Кәсіпкерлік құқықтың жүйесі өзара жалпы және ерекше бөлімдерден құралады.
Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөлімінде біз: 1) кәсіпкерлік құқыққа кіріспе; 2) шет елдердің сауда құқығы; 3) кәсіпкерлік құқықтық қатынастар; 4) банкроттық; 5) республикалық және коммуналдық меншікті мемлекетсіздендіру, жекешелендіру; 6) кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу; 7) кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық; 8) кәсіпкерлік істің субъектілерінің мүддесін қорғау; 9) экономикалық қауіпсіздіктің құқықтық салалары сияқты қатынастарды қараймыз.
Құқық саласының ерекше бөлімінде біз мынандай құқықтық институттарға тоқталамыз: 1) монополистік әрекетті құқықтық реттеу; 2) өнімдердің, қызмет көрсетудің сапасын құқықтық қамтамасыз ету; 3) баға мен тарифтерді құқықтық реттеу; 4) инвестицияландыру мен қаржыландыруды құқықтық реттеу; 5) несие мен қарыз беруді құқықтық реттеу; 6) есеп пен бақылауды құқықтық реттеу; 7) сыртқы кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу; 8) еркін экономикалық аймақтарды құқықтық реттеу және т.б. Жоғарыда аталынған құқықтық инститтуттар өзара бір-бірімен жинақтала келе құқық саласының ішкі жүйесін құрайды.
Құқық принциптерін оның қалыптасуы мен дамуының басталуы мен негізгі идеялары деп түсінеді. Сондықтан құқық принциптерінің қалыптасу үрдісінің объективтілігін танумен бірге олардың мазмұнын анықтайтын экономикалық және әлеуметтік заңдылықтардың бірқалыпты сипатын ескеру керек. Қоғамдық дамудың заңдылықтарының өзгеруі нәтижесінде негізгі құқықтық принциптердің өзгерістері болады, бұл экономикалық қатынастардың сипатына байланысты. Кәсіпкер құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау принципі: осы қағида арқылы кәсіпкер өз құқықтарының қорғалатыны, қалауы бойынша кез келген уақытта іске асыра алатындығына сенімділігі артты. Бұл қағида отандық заңнама нормаларынан орын алды.
Экономикалық бостандық және экономикалық мүдделерді қорғау қағидасы - Қазақстан Республикасы Конституциясында, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және экономикалық қатынастарды реттейтін өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітіледі; аталған қағидаға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік қызмет бостандығына және оны қолдау мен қорғауға кепілдік береді; сонымен бірге, кәсіпкерлік қызмет бостандығы шексіз емес және қоғам мүддесіне қажетті жағдайларда заңнамамен шектелуі мүмкін.
Экономикалық қатынастарға мемлекеттік ықпал ету қағидасы - экономиканың қалыпты дамуы мен экономикалық шешімдердің тиімділігін қамтамасыз ететін, экономикалық ықпал етуші шараларды қолданудан көрініс табады;
Бәсекелестік еркіндігі мен монополядан қорғану қағидасы - нарықтық экономиканың дамуына қажетті негізгі алғышарттың бірі; бұл қағида бәсеке қабілеттілігінің артуына және шығында жұмыс істейтін, өнімдері сұранысқа ие емес, төлем қабілеттілігі жоқ нарықтың субъектілерінің таратылуына ықпал етеді;
Заңдылық қағидасы - құқықтың барлық салаларына ортақ, алайда, нарықтық қатынастар барысында аса маңыздылыққа ие болады; бұл қағидаға сәйкес заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар заңмен тиым салынбаған кез-келген әрекетпен айналыса алады.
Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялап, экономикасы нарықтық даму жолына түскелі кәсіпкерлік қызметтің дамуына мемлекет тарапынан жақсы қолайлы жағдайлар жасалды. Бүгінде мемлекетімізде кәсіпкерлік қызмет саласын реттейтін заңнама жүйесі толық қалыптасты десек болады. Осы аралықта Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының заңы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңы, Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы ҚР заңдары және т.б бірқатар нормативтік құқықтық актілер қабылданды. 2006 жылғы 31 қантардағы Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР заңының қабылдануы бүгінгі таңда ҚР-дағы кәсіпкерлік қызметке байланысты қарым-қатынастарды реттейтін бірден-бір нормативтік құқықтық акті.
Кәсіпкерлік құқық қайнар көздері:
1.ҚР Конституциясы (кәсіпкерлердің Конституциялық кепілдігі бекітілген).
2.Азаматтық Кодекс (Бәсекелестік, шарттар бекіту нормалары, ішкі фирмалық қатынастар, ішкі қатынастарын реттейді).
3.ҚР-ң Заңдары: 1. Бәсекелестік және тауар нарығындағы монополиялық қызметті шектеу туралы Заң, Бағалы қағаздар нарығы туралы Заң. 2. Субьектілердің құқықтық жағдайларын анықтайтын заңдар. 3. Бөлек кәсіпкерлік қызмет түрлерін реттейді. Ол заңдар (Инвестициялық қызмет, Байланыс туралы, Жарнама туралы заңдар). 4. Кәсіпкерлік қызметке талаптарды бекітетін заңдар (Стандарттау, сертификаттау, экологиялық сараптама, лицензиялау туралы). 5. Белгілі бір кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субьектілердің құқықтық жағдайларын анықтайтын салаларды реттейтін заңдар (Банк және банктік қызметі туралы, тауарлық биржа және биржалық қорлар туралы заңдар).
4.Заңды актілер: Президент жарлықтары, Үкімет қаулылары, атқарушы органдардың нормативтік құқықтық актілері.
5.Жоғарғы Кеңес қаулылары.
6.Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шаруашылық құқықтық нормативтік құқықтық актілері.
7.Локальды нормативті актілер.
8.Халықаралық шарттар.
9.Іскерлік айналым, әдет-ғұрып (сыртқы саудада су тасымалдауында орын алады).
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Кәсіпкерлік құқығы дегеніміз:
a. оның ішкі құрылымы немесе құрылысы
b. құқық бұзушылық пен жауаптылық
c. экономикалық қатынастарды реттеу
d. құқық саласындағы пайда болатын қоғамдық, құқықтық, кәсіпкерлік және басқа да қатынастарды заңдылық тұрғыда реттеп жүзеге асыру кезіндегі оның нормаларының жиынтығын айтамыз.
e. кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы болып табылады.
2. Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөлімінде қарастырылмайды:
a. монополистік әрекетті құқықтық реттеу
b. кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық
c. кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу
d. кәсіпкерлік құқықтық қатынастар
e. кәсіпкерлік құқыққа кіріспе
3. Кәсіпкерлік құқықтың тұжырымдамасы қай ғасырда пайда болған еді:
a. ХХІ ғ. басында
b. ХҮІІ ғ. ортасында
c. ХХ ғ. басында
d. ХХ ғ. 80 жылдарында
e. ХҮ ғ. басында
4. ХХ ғ. 20 жылдағы Екі секторлық құқық теориясын шығарған авторды атаңыз:
a. А.Гойбарх
b. П.И. Стучка
c. О. Контильен
d. Й. Шумпетер
e. А. Смит
5. Бір-біріне сәйкес келетін элементтерді біріктіріңіздер:
Кепілдеме әдісі
кәсіпкерлік қызметте өнім шығаруды дербес іске асыратын заңды тең құқыққа ие қатынастарда реттейтін әдісі
Автономды шешім тәсілі
Ол бір жағы құқық қатынас беруге, ал екіншісі алдын-ала міндетті тіркеу міндеттелсе қолданылады.
Құқықтық бұйрық нормаларын алдын-ала міндетті тіркеу әдісі
бір жағы құқықтық қатынас ұсынатын, ал екінші жағы кепілдердің міндетті құқық пен міндет негізінен қалыптасқан, шаруашылық жағдайындағы анықталған мінез-құлық нұсқасын ұсынады
Дәріс № 3. Кәсіпкерлік қызмет (түсінігі, түрлері және нысандары)
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлік қызмет түсінігі, кәсіпкерлік тәуекел түсінігі, түрлері және шаруашылық және кәсіпкерлік қызмет түсінігінің арақатынасының теориялық негіздерін қамту.
Жоспар:
1. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел түсінігі, түрлері.
3 Дара кәсіпкерліктің түсінігі, оның түрлері мен нысандары.
4. Жеке кәсіпкерлік (тұлғалық) түсінігі
1. Азаматтық заңнамада кәсіпкерлікке мынадай анықтама берілген: меншік түрлеріне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына негізделген. Бұл анықтамадан кәсіпкерлік қызмет тек бұл күнде ғана емес, барлық кезде де болған және жүзеге асырылған деуге болады. Мысалы, орта ғасырларда пайдаланылған Жібек жолы. Осы жол арқылы бергісі Қытай, арғысы Үнді елдері және осы аралықта мекендейтін қаншама халықтар мәдени байланыстар орнатып, алыс-беріс сауда жасап жатты.Кәсіпкерлік қызмет түсінігінің мазмұнды анализі оның басқа өзінің ұғымына жақын түсініктерінен анықталады. ҚР Конституциясы кәсіпкерлік және басқа да экономикалық қызметпен айналысуға құқықтарды бекіткен.
Кәсіпкерліктің өзіне тән белгілері:
1.Мүліктік оқшаулық және ұйымдасқан бірлік(яғни кәсіпкердің өзіндік оқшау мүлкі болуы тиіс).
2.Тәуекелділік(яғни шаруашылық өзіндік пайда табу немесе таппау тәуекелділігі).
3.Жүйелі түрде пайда табу(яғни үнемі коммерциялық сипатта болады).
4.Қызмет көрсету немесе жұмысты орындау, тауарды өткізу, сату, мүлікті пайдалануы арқылы түскен пайданы нарыққа байланысты жүзеге асыру.
5.Кәсіпкерлік қызмет бойынша міндетті түрде субьектілері тіркеуден өтуі тиіс.
Кәсіпкерлік қызмет болып заң бойынша тіркелген тұлғаларға қызмет көрсету немесе жұмыс орындау және т.б. жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекелімен жүзеге асырылатын қызметті айтамыз. В.С.Мартемянов кәсіпкерлік қызмет туралы нарық үшін жұмыс, қызмет көрсету, тауар өндіру бойынша кәсіпкерлік қызметтер жазған.
А.Э.Жилинский: заңгердің кәсіби қызметтеріне қатысты оның белгілерінен: қабылданған әдістерге қатысты қызметті жүзеге асыру; оның процесіне және нәтижесіне талаптарды сақтау; қызметтің қайтарымдылығы, субьектілердің олардың жұмысына, әсерінен көрініс табады. Кәсіпкерлік қызметке қатысты арнайы біліктілікпен ақпараттарға ие адамдармен осы қызметті жүзеге асыру (шешімдер қабылдау және іске асыру үшін). Мысалы, заңгерлік, экономикалық білімдермен, қатар кәсіби білім, аудитор, бағалы қағаздар нарығындағы операторлар курсын бітіруі қажет.
Кәсіпкерлік қызмет өзіндік және өз бастамашылығымен өз тәуекелін өзінің мүлкімен мүліктік жауапкершілігімен пайда табуға бағытталған жеке және заңды тұлғалардың қызметі болып табылады. Кәсіпкерлік төрт сатыдан тұратын процес болып табылады:
1. Жаңа идеяларды іздеу бағалау (сұраныс бойынша және пайда болжамы).
2. Бизнес жоспар құру.
3. Қажетті ресурстарды іздеу.
4. Кәсіпорындарды басқару.
2.Кәсіпкерлік тәуекел, яғни кәсіпкердің өз тәуекеліне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруы болып табылады. Мүліктің кездейсоқ жойылуы тәуекелін оның меншік иесі иеленеді, құрылыс обьектілерінің жойылу тәуекелін ереже бойынша мердігерге жүктелген, кәсіпкердің жауапкершілігі тәуекелі шарт бойынша тараптарға тиесілі. Кәсіпкерлік тәуекел туралы сақтандыру заңдарында айтылған. ҚР Азаматтық Кодексінде кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын бекіту мүмкіндігін қарастырады, кәсіпкерлік қызметтегі шығын тәуекелі кәсіпкерлердің контор агенттері міндеттемелерінің бұзылуынан немесе кәсіпкерлерге байланысты емес шарттардың өзгеруі, сондай-ақ күтілген табысты ала алмай қалу мүмкіндігі, тәуекелі түсіндіріледі.
Кәсіпкерлік тәуекел - жоспарланған немесе күтілген ол нәтижені алмау ықтималдылығы болып табылады. Кәсіпкер пайда алмау тәуекеліне ие, сонымен қатар тапсырыс берілген жоба немесе обьектіні алмау мүмкіндігі және инвестициялық тәуекелге ие. Сонымен, кәсіпкерлік тәуекел деп кәсіпкерлердің өз ресурстарының бөлігін жоғалту, табысты толық ала алмай қалу немесе белгілі бір әрекеттер нәтижесінде қосымша шығындардың пайда болу мүмкіндігі түсіндіріледі.
Кәсіпкерлік тәуекел әртүрлі белгілеріне байланысты келесідей топтастырылады:
1. Кәсіпкерлік қызмет түрі бойынша:
а) өндірістік тәуекел - өндіріс өнімімен байланысты себептер: өндірістегі мәжбүрлі үзілістер, өндірістік қорлардың істен шығуы, жабдықтарды, шикізаттарды уақытында жеткізбеу;
б) Коммерциялық тәуекел - тауарларды іске асыру процесінде туындайтын себебі: коммерциялық қызмет нарығында күтпеген өзгерістер болып табылады.
в) Қаржылық тәуекел - кәсіпкерліктің банкпен және басқада қаржылық институттармен қарым - қатынасынан туындайды. Негізгі себеп: зайымдық және өзіндік қаражаттардың жоғарғы арақатынасы,кредиторларға тәуелділігі, капиталдың белсенсіздігі және т.б.
2. Масштабтылығы бойынша:
а) Локальді тәуекел - бөлек фирмалардың тәуекелі.
б) Салалық тәуекел - саланың өзіндік қасиетіне байланысты.
в) Елдік тәуекел - елге тән, оның әлеуметтік - саяси жағдайының төмендеуі, инфляцияның төмендеуі т.б.
3. Пайда болу табиғатына байланысты:
а) Субъективті тәуекел - кәсіпорынның тұлғалығына байланысты. Себебі: тәжірибелердің жеткіліксіздігі, білімнің жеткіліксіздігі.
б) Объективті тәуекел - стихиялық аппаттардың жеткіліксіз ақпараттығы несиелеу, салық салу шарттары туралы ақпараттардың жеткіліксіздігі.
4. Пайда болу саласы бойынша:
а) Сыртқы тәуекел - экономика саясатындағы күтпеген өзгерістерге негізделген, себебі: үлкен территориядағы стихиялық аппаттар.
б) Ішкі тәуекел - тәуелсіз менеджмент жағдайында туындайды, қате маркетинг жағыдайында туындайды. Себебі: Кәсіпкерлік фирманың өзіне байланысты.
5. Сақтандырылу мүмкіндігіне байланысты:
а) Сақтандырылатын тәуекел - сақтандырушының тәуекелді өзіне алуын білдіреді;
б) Сақтандырылмайтын тәуекел - тәуекел масштабын бағалау мүмкін емес, ешкім өзіне сақтандыруды қабылдауға дайын емес.
3. Дара кәсіпкерліктің түсінігі.
Рынок жағдайларында табыс алуға бағыттылған азаматтардың кәсіпкерлік қызметіне кең жол ашылған. Дара кәсіпкерлік ұғымы Дара кәсіпкерлік туралы заңда тұжырымдалған. Дара кәсіпкерлік қызмет мына белгілердің жиынтығымен сипатталады:
а) ол ынталы бастамалық қызмет болып табылады;
ә) табыс алуға бағытталған;
б) кәсіпкерлікпен шұғылданатын азаматтардың өздерінің меншігіне негізделген;
в) азаматтардың атынан олардың тәуекелі үшін және олардың мүліктік жауапкершілігімен жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерліктің түрлері.
Дара кәсіпкерліктің түрлері Дара кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес, жекеше және бірлескен кәсіпкерлік болып табылады. Дара кәсіпкерлер мынадай шарттардың біріне сәйкес келсе, міндетті мемлекеттік тіркеуге жатады:
1) тұрақты негізде жалдамалы жұмыскерлердің еңбегі пайдаланылады;
2) жеке тұлғалар үшін Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілерімен белгіленген жылдық жиынтық табыстың салық салынбайтын мөлшерінен асып түскен мөлшерде кәсіпкерлік қызметтен салық заңнамасына сәйкес есептелінген жылдық жиынтық табыс алады.
Дара кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес дара кәсіпкерліктің түрлері жекеше және бірлескен кәсіпкерлік болып табылады.
Жекеше кәсіпкерлікті оған меншік құқығында жататын мүлік базасында, сондай-ақ мүлікті пайдалануға және (немесе) мүлікке иелік етуге болатын өзгедей құқық күшінде бір жеке тұлға өздігінше жүзеге асырады.
Бірлескен кәсіпкерлікті оларға ортақ меншік құқығында жататын мүлік базасында, сондай-ақ мүлікті бірлесіп пайдалануға және (немесе) мүлікке иелік етуге болатын өзгедей құқық күшінде жеке тұлғалар тобы (дара кәсіпкерлер) жүзеге асырады. Бірлескен кәсіпкерлік кезінде жекеше кәсіпкерлікпен байланысты барлық мәмілелер жасалынады, құқықтар мен міндеттіліктер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушылары атынан сатып алынады және жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары болып табылады:
а) ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;
ә) фермер немесе шаруа қожалығының ортақ меншік немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;
б) жай серіктестік, бұл серіктестік кезінде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік базасында жүзеге асырылады.
Жекеменшіктік қосалқы шаруашылық туралы заңда жеке-меншіктік қосалқы шаруашылық - ауылды жерде, қала маңында орналасқан жер учаскесінде өзінің мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған қызмет түрі. Жекеменшіктік қосалқы шаруашылық жүргізуге құқық меншік құқығында немесе елді мекендер мен қосалқы жерлердің ауыл шаруашылығы арналымының жерлерінен жер пайдалану құқығында жер учаскелері бар азаматтарға жатады.
Дара кәсіпкерлер кәсіпкерлік қызметпен айналысады, өз атынан құқықтар мен міндеттіліктерді сатып алады және жүзеге асырады. Бірлескен дара кәсіпкерлік кезінде кәсіпкерлік қызметпен байланысты барлық мәмілелер бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жүзеге асырылады.
Дара кәсіпкерлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін мүлікті пайдалануға және (немесе) билік етуге болатын меншік құқығында немесе өзгедей құқықтарда азаматтарға жататын мүлік негізінде және оның есебінен жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік іс ұғымы - бұл мүліктік құқықтарды қоса, мүлік жиынтығы, мұның негізінде және сол арқылы дара кәсіпкер өзінің қызметін жүзеге асырады. Кәсіпкерлік іс түгелдей немесе оның бір бөлігі құқықтарды белгілеумен, өзгертумен және тоқтатумен байланысты сатып алу-сату, кепілдеме, жалға беру және басқа мәмілелердің объекті бола апады. Сондай-ақ олар бойынша салықтық есептемені берудің тәртібін өздері тандай алады:
1) жалпыға ортақ белгіленген тәртіп;
2) патент негізіндегі арнаулы салық режимі;
3) оңайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимі;
4) біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимі. (мұндай тәртіп сақталынған жағдайда).
Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын төлеу негізінде арнаулы салық режімі қарастырылған.
Құмар ойын бизнесімен айналысатын кәсіпкерлер құмар ойын бизнесі салығын сондай-ақ құмар ойын бизнесі салығын төлеушілердің қосымша төлемін төлейді.
Дара кәсіпкерлер салықтарды есептеу мен төлеудің онайлатылған тәртібін пайдаланатын шағын бизнестің субъектілері болуы мүмкін. Шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеу мен төлеудің, тәртібін өздері таңдай алады.
4. Жеке кәсіпкерлік (тұлғалық) түсінігі
Жеке кәсіпкерлік - жеке кәсіпкерліктің бір түрі ретінде пайда табуға бағытталған, азаматтың өзінің меншігіне негізделген және азаматтың өз тәуекелімен жүзеге асырылатын азаматтың бастамашылық қызметі.Кәсіпкерлікте еңбектік жалдау шарты бойынша жұмыстар жатпайды. Жекекәсіпкерліктің субъектілері болып заңды тұлғаны құрмай - ақ кәсіпкерлікқызметпен айналысатын жеке тұлғалар танылады. Жеке кәсіпкерлік түрлері жеке тұлғалық кәсіпкер және ортақ кәсіпкерлік болып бөлінеді.
- жеке тұлғалық кәсіпкерлік - бір азаматпен жүзеге асырылады;
- ортақ кәсіпкерлік - адамның тобымен жүзеге асырылады.
Ортақ кәсіпкерлік нысандары болып мыналар табылады:
- ерлі - зайыптылардың кәсіпкерлігі;
- отбасылық кәсіпкерлік (шаруа қожалығы немесе жекешелендірілген тұрғын
үйге ортақ меншікке негізделген );
- жай серіктестік ( ортақ үлестік меншік негізінде).
Жеке тұлғалық кәсіпкерлікті - некеде тұратын азаматтар жұзеге асырса, егер ерінің немесе зайыбының келісімісіз өзі құрған болса, онда ері немесе зайыбының келісімі талап етілмейді. Отбасылық кәсіпкерлікті жүзеге асырукезінде басқада тұрғын меншік иесінің келісімімен куәландырылуы қажет.
Жеке кәсіпкерлікпен айналысу құқығы жеке тұлғалардың салық органдарында тіркелген сәттен бастап туындап және айқын сипатқа ие болады. Міндетті мемлекеттік тіркеуге келесі шарттарға сәйкес жеке кәсіпкерлер жатады: 1-ші тұрақты негізде жалданбалы жұмысшылар еңбегі пайдаланылады; 2-ші жеке тұлғалардың олар үшін бекітілген жиынтық жылдық табыс мөлшері, кәсіпкерлік қызметті иеленуге мүмкіндік берсе. Заңдарға сәйкес аударылған жиынтық жылдық табыстарды кәсіпкерлік қызметтен иеленсе міндетті мемлекеттік тіркеледі. Мемлекеттік тіркеу арқылы куәлік азаматтардың жеке кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалық амалы болып табылады. Лицензиялауға тиіс қызмет түрлеріне лицензия бергені үшін алым алынады.
Жеке кәсіпкерлік - азаматтардың өзінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың кәсіпкерлігі) меншігіне негізделген және адамның тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігіне алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың табыс табуына бағытталған бастамашылық қызмет болып табылады. Жеке кәсіпкердің меншігіне қол сұғуға болмайды және ол заңмен қорғалады. Жеке кәсіпкердің шаруашылық жүргізу субьектілердің қызметін тоқтата тұру және оны күштеп тарату сот шешімімен ғана жүргізіледі. ҚР-сы жеке кәсіпкерлікті қорғау жөніндегі қатынастары азаматтық заңның нормаларымен қолданылады.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Жеке кәсіпкердің шаруашылық жүргізу субьектілердің қызметін тоқтата тұру және оны күштеп тарату:
a. сот шешімімен ғана жүргізіледі
b. жергілікті өкілді органнның шешімімен жүргізіледі
c. ҚР-сы Үкіметінің шешімімен жүргізіледі
d. жергілікті атқарушы органдардың шешімімен жүргізіледі
e. ҚР-сы Президентінің шешімімен жүргізіледі
2. Берілген түсініктерді дұрыс жауаптарымен сәйкестендіріңіз.
Жеке кәсіпкерлік
адамның тобымен жүзеге асырылады
ортақ кәсіпкерлік
азаматтардың өзінің (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік емес заңды тұлғалардың (заңды тұлғалардың кәсіпкерлігі) меншігіне негізделген және адамның тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігіне алынып жүзеге асырылатын, азаматтардың және мемлекеттік емес заңды
жеке тұлғалық кәсіпкерлік
бір азаматпен жүзеге асырылады
3. Жеке кәсіпкерлік туралы заңға сәйкес дара кәсіпкерліктің түрлерін атаңыздар:
a. өндірістік және делдалдық
b. мемлекеттік және шетелдік
c. жекеше және бірлескен
d. мемлекеттік және дара
e. жанұялық және аралас
Дәріс № 4,5. Кәсіпкерлік қызмет субъектілері. Кәсіпкердің құқықтық мәртебесі
Дәріс мақсаты: Кәсіпкерлердің құқықтық мәртебесінің анықтамасы, кәсіпкерлік құқық субьектілерінің түсінігі, белгілері және кәсіпкерлік құқық субьектілерін құру түсінігі, амалдарының теориялық негіздерін қамту.
Жоспар:
1 Кәсіпкерлік қатынастардың субъектілері.
2 Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерліктің түрлері мен нысандары.
1 Кәсіпкерлік қатынастардың субъектілері.
Кәсіпкерлік субьектілері - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқықтық өкілетті тұлға болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет субьектілері ұғымы және мәртебесін ашу үшін құқық субьектісі және азаматтық құқық субьектісі ұғымдарын анықтау керек. Құқық субьектісі - құқықты танудың ең кең тараған категориясы, оған құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілетті қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары жатады. Жалпы құқықтық субьектілік бөлек құқық салаларына қолданумен нақтыланады. Мысалы, конституциялық құқықта сайлаушылар, депутаттар; еңбек құқығында - жұмыс беруші мен жұмысшылар; қаржы құқығында - салық төлеушілер мен салық қызметі органдары; қылмыстық құқықта - анықтаушы, тергеуші, айыпталушы, сотталған, сотталушы, т.б.
Ал азаматтық құқық субьектілерінің барлығы тұлға ұғымына біріктірілген және ол келесі 3 топқа бөлінеді:
1. Жеке.
2. Заңды тұлға.
3. Мемлекеттік пен әкімшілік аумақтық бөлініс.
Сонымен кәсіпкерлік қызмет субьектісі - бұл азаматтық құқық субьектісі болып табылатын және заңда көзделген тәртіпте тіркелген; мүлікті сату, пайдалану, жұмысты орындау, қызмет көрсету арқылы жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекеліне өз қызметін жүзеге асыратын азаматтық құқық субьектісі болып табылады.
Кәсіпкерлік қызмет субьектісі - бұл кәсіпкерлік қатынасыныңьқатысушысы болып табылатын тұлға. Кәсіпкер мәртебесі тіркелген сәттеньбастап заңды тұлға немесе жеке кәсіпкер ретінде пайда болып, шаруашылық құзыретіне иеленеді және кәсіпкердің кәсіпкерлік қызметті өз атынан жүзеге асыру мүмкіндігін туындатады.
Кәсіпкерлік субьектілері келесі белгілерге ие құқықтар мен міндеттерді ұстанушылар болып табылады:
1. Бекітілген тәртіпте тіркелген.
2. Шаруашылық құзыретінің болуы.
3. Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыру үшін база ретінде оқшауланған мүлкінің
болуы.
4. Өзіндік мүліктік жауапкершілік.
Шаруашылық құзырет - заң немесе құрылтай құжаттарына сәйкес субьектілерге берілген құқықтар:
1.Ол жалпы кез келген кәсіпкерлік қызмет түрін жүзеге асыруға субьектілердің құқықтары мен міндеттерін ұстанады, коммерциялық ұйымдарға тән.
2. Шектелген - құрылтай құжаттарда шектеулер көрсетіледі.
3. Арнайы - кәсіпорындар мен коммерциялық емес ұйымдарға ие, жарғылардағы қызметпен байланысты міндеттерге ие.
4. Ерекше тыйым салушылық заңмен бекітілген қызметті таңдаған субьектілер ие болып бөлінеді.
5. Кәсіпкерлік құқық субьектісін құру - оның құқықтық мәртебесін тұлғаларға беруге бағытталған тиісті актілерді қабылдап, заңи маңызы бар әрекеттерді жүзеге асыру болып табылады.
Амалдары:
1. Құрылтай билік етуші амал. Мемлекеттік кәсіпорынды құру кезінде қолданылады, яғни үкімет шешімімен.
2. Құрылтайшы тәртібінде - бір тұлғалық коммерциялық ұйымдар құруда қолданылады.
3. Келісімді құрылтай тәртібінде - бірнеше құрылтайшылармен құрылған кезде қолданылады.
4. Рұқсат алу қажеттілігі- яғни рұқсат етуші құрылтай.
Коммерциялық құқық субьектілерін құрудың сатылары:
1. Коммерциялық ұйымдардың құрылтайшыларын құру үшін оның құрамын анықтау, жалпы жиналыс жүргізу, құрылтай құжаттарын жасап қол қою.
2. Ұйымдастырушылық - құқықтық нысан - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған ұйымды маңызды кез келген меншік нысанында құрылады (ЖШС, АҚ, ӨК, МК, т.б.).
3. Құрылтай құжаттары: жарғы немесе құрылтай шарты жасалып бекітіледі. Құрылтай шарты құрылтайшылармен бекітіледі, ал жарғы ұйымдастырушылық-құқықтық мәртебесін бекітетін маңызды құжат.
4. Коммерциялық атау - оның ұйымдастырушылық - құқықтық нысанын көрсететін фирмалық атау.
5. Жарғылық капиталды қалыптастыру (50 пайыздан аз болмауы керек және ол үшін банкте есеп айырысу шоты ашылады).
6. Мемлекеттік тіркеу - қорытынды саты.
Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің атқаратын қызметтері:
Заңдарға сәйкес жеке кәсіпкерлік субъектілері төмендегілерді орындауға құқылы:
1) егер ҚР заңымен басқадай көзделмеген болса, жеке кәсіпкерліктің кез келген түрін жүзеге асыруға;
2) ҚР заңдарына сәйкес жеке кәсіпкерлікті жалдама еңбекті пайдаланып жүзеге асыруға;
3) ҚР заңдарымен көзделген тәртіпте филиалдар мен өкілдіктер құруға;
4) ҚР заңдары белгілеген жағдайларды есептемегенде, өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, қызметтерге) өз бетінше баға белгілеуге;
5) шағын кәсіпкерлік субъектілеріне өтем негізінде қаражат (қарыз) беруге;
6) өз құқығы қабілеті шегінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруға;
7) шағын кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерін құруға;
8) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің тіркелген бірлестіктері арқылы сараптама кеңестері жұмысына қатысуға;
9) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарының бұзылуына кінәлі болған тұлғаларды жауапкершілікке тарту мәселелері бойынша бақылау және қадағалау қызметтерін атқаратын құқық қорғау және мемлекеттьік органдарға шағымдануға;
10) өз құқытары мен заңды мүдделерін қорғау үшін, сот органдарына шағымдануға;
11) жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау мәселелері бойынша нормативтік құқықтық актілердің орындалмауына немесе тиісті емес дәрежеде орындалуына ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою туралы мемлекеттік органдарда қарауға ұсыныстар беруге (Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 8-бабы, 1-тармағы).
Жеке кәсіпкерлік субъектілерінің міндеттері:
1) ҚР заңдарын, жеке және заңды тұлғалардың заңмен қорғалатын құқықтары мен мүдделерін сақтауға;
2) өндірілетін өнімнің ҚР заңдары талаптарына сай болуын қамтамасыз етуге;
3) жеке кәсіпкерліктің лицензиялауға жататын түрлерін жүзеге асыру үшін, ҚР лицензиялау туралы заңына сәйкес лицензия алуға;
4) ҚР заңдарына сәйкес азаматтық-құқықтық жауапкершілікті міндетті сақтандыруды орындау (Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 8-бабы, 2-тармағы).
Қандай жағдайда жеке кәсіпкерлік субъектілері жеңілдіктерді ала алады?
Мемелекеттік тіркеу нәтижесінде субъект кәсіпкер мәртебесін иеленеді және толық көлемде өз құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, жеңілдіктер және артықшылықтар алу мүмкіндігіне ие болады.
2 Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес кәсіпкерліктің түрлері мен нысандары.
Кәсіпкерлік қызмет субъектілері туралы қандай ереже бекітілген?
Заң тәртібімен кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің адал емес бәсекелестікті іске асыруына жол бермеу туралы ереже бекітілген. Атап айтқанда, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 9-бабына сәйкес, жеке кәсіпкерліктің басқа субъектілерінің ҚР заңдарымен бекітілген еркін бәсекеге деген құқықтарын бұзу жолымен бәсекелестікті шектеу немесе жоюға бағытталған әрекеттеріне тыйым салынады. Кәсіпкерлер - отандық тауар өндірушілер туралы айтар болсақ, ішкі нарықты қорғау тарифтік немесе тарифтік емес реттеу шаралары арқылы жүзеге асырылады.
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда қандай мәселелерге айрықша көңіл бөлінген?
Жеке кәсіпкерлік туралы заңда коммерциялық құпия саналатын ақпаратты заңсыз алуға, таратуға немесе пайдалануға тыйым салу болып табылатын жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы ақпаратты құқықтық қорғау мәселелеріне айрықша көңіл бөлінген.
Жеке кәсіпкерлік субъектісінің қандай құқықтары бар?
Жеке кәсіпкерлік субъектісі:1) коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратқа еркін қол жеткізу құқы бар адамдар тобын белгілейді және оның құпиялылығын қорғау шараларын қабылдайды;2) ақпаратты жария ақпарат санатына жатқызу тәртібін, коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратты сақтау және пайдалану шарттарын белгілейді; 3) коммерциялық құпия болып саналатын ақпаратты жария етпеу туралы қызметкерлерден қолхат алуға, ал оны тексеретін адамдарға ҚР заңдарына сәйкес жауапты екендіктерін ескертуне құқылы; 4) мемлекеттік органдарға және лауазымды тұлғаларға тіркеу, бақылау қызметтерін және басқа да әрекеттерді атқару кезінде ҚР заңдарымен белгіленіп жүктелген қызметтерді орындауға қажетті ақпараттан басқа, коммерциялық ақпаратты бермеуге құқылы.
Жеке кәсіпкерлік субъектісі қандай жауапкершілікке тартылады?
Жауапкершілік туралы айтқанда, жеке кәсіпкерлік субъектісі туралы ақпаратты қорғау ережелерін бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік жүктелетінін ерекше атап өткен жөн. Сөйтіп, Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 11-бабының 4-тармағы бойынша коммерциялық құпия саналатын ақпаратты заңсыз әдістермен алған, ашқан немесе пайдаланған адам ҚР азаматтық заңдарына сәйкес келтірілген залалды өтеуге міндетті.
Заң шығарушының басты талабы не болып табылады?
Заң шығарушының коммерциялық құпия немесе заңмен қорғалатын басқа да құпия саналатын ақпаратты пайдалану тәртібіне қоятын басты талабы оның жеке кәсіпкерлік субъектісінің келісімінсіз жария етілмеуі болып табылады.
ӨЗІН-ӨЗІ ТЕКСЕРУ ҮШІН ТЕСТТЕР:
1. Кәсіпкерлік субьектілері:
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға құқықтық өкілетті тұлға болып табылады.
құқықты танудың ең кең тараған категориясы, оған құқықтар мен міндеттерге ие болу қабілетті қоғамдық қатынастардың барлық қатысушылары жатады.
бұл азаматтық құқық субьектісі болып табылатын және заңда көзделген тәртіпте тіркелген; мүлікті сату, пайдалану, жұмысты орындау, қызмет көрсету арқылы жүйелі түрде пайда табуға бағытталған өз тәуекеліне өз қызметін жүзеге асыратын азаматтық құқық субьектісі болып табылады.
бұл кәсіпкерлік қатынасының қатысушысы болып табылатын тұлға.
барлық жауаптары дұрыс
2. Коммерциялық құқық субьектілерін құрудың қорытынды сатысы:
Коммерциялық ұйымдардың құрылтайшыларын құру үшін оның құрамын анықтау, жалпы жиналыс жүргізу, құрылтай құжаттарын жасап қол қою.
Ұйымдастырушылық - құқықтық нысан - кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырған ұйымды маңызды кез келген меншік нысанында құрылады
Құрылтай құжаттары: жарғы немесе құрылтай шарты жасалып бекітіледі.
Жарғылық капиталды қалыптастыру (50 пайыздан аз болмауы керек және ол үшін банкте есеп айырысу шоты ашылады).
Мемлекеттік тіркеу
3. Ортақ кәсіпкерлік нысандары болып мыналар табылады (бірнеше дұрыс жауабын белгілеңіздер):
ерлі - зайыптылардың кәсіпкерлігі
отбасылық кәсіпкерлік (шаруа қожалығы немесе жекешелендірілген тұрғын
үйге ортақ меншікке негізделген )
орта кәсіпкерлік
жай серіктестік ( ортақ үлестік меншік негізінде)
шағын кәсіпкерлік
4. Бірлескен кәсіпкерліктің нысандары болып табылмайды:
ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылар кәсіпкерлігі;
фермер немесе шаруа қожалығының ортақ меншік немесе жекешелендірілген тұрғын үйге ортақ меншік базасында жүзеге асырылатын субасылық кәсіпкерлік;
жай серіктестік, бұл серіктестік кезінде кәсіпкерлік қызмет жалпы үлестік меншік базасында жүзеге асырылады.
жекеше кәсіпкерлік
Дәріс №6. Кәсіпкерлік қызметтің мүліктік негіздері
Дәріс мақсаты: студенттердің кәсіпкерлік қызметтегі мүлік және оның түрлері, шаруашылық мүліктерін жүргізу құқығына байланысты білім деңгейлерін көтеру, ойлау қабілеттіліктерін дамыту.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Меншік құқығы шаруашылықтың көзі ретінде.
2. Мүлік және оның түрлері
2. Шаруашылық мүліктерін жүргізу құқығы.
1. Меншік құқығы шаруашылықтың көзі ретінде.
Шаруашылықтың мүліктік негіздерін меншік құқығы құрайды. Мүлік иесіне мүлікке иелену, басшылық жасау және пайдалану сияқты құқықтар беріледі. Бұл туралы көртеген ғалымдардың жасаған тұжырымдарынан көруімізге болады (мысалы, А.В. Венедиктов). Осы пікірлерге сүйенсек мүлікке деген құқық пен ерікті оның иесі өз шешуіне қарай жүзеге асыра алады. Мүлік иесі өз атынан мүлікті пайдалану, басқару және жүргізу сияқты құқықтарын басқа тарапқа тапсыра алады.
Меншік иесі кәсіпкерлік қызмет атқаруы кезінде мүлікке деген құқық мәселесін оның атынан өкілдері жүзеге асыра алады.
Кәсіпкерлер өздері шығарған, сондай-ақ сырттан сатып алған өз товарларын (товарын қызметін) дербес белгілейтін бағалар (нарықтар тарифтер) бойынша немесе шарттық негізде өткізе алады.
Кәсіпкерлер өндірген товардың бағасын мемлекеттің тікелей реттеуіне кәсіпкерн рыноктағы өз монополиялық жағдайын оңды ниетпен пайдалануына жол беріледі.
Мүліктік құқыққа меншік құқығынан басұа келесідей құқықтар жатады: 1)жерді пайдалану құқығы; 2)шаруашылық жүргізу құқығы; 3) оперативті басқару құқығы; 4)ҚР Азаматық кддексімен және басқа да заңнамалық актілермен қарастырылған басқа да мүліктік құқықтар(мысалы, сервитут,жер қойнауы кендерін пайдалану, жеке меншіктегі жер телімін уақытша пайдалану,кепілдік).
2. Мүлік және оның түрлері
Кәсіпкерлік қызметтіжүзеге асыру үшін кәсіпкер белгілібір мүліккеиелік етуі керек. Оқшауланған мұлікке иелік ету кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады.
Заңдық әдебиетте мүліктің нақты анықтамасы жоқ. Қазіргі таңда мүлікті қарастырудың үш тәсілі бар: 1) мүлікті материалдық жағынан қарастыру; 2) мүлікті міндеттеме жағыан қарастыру (мүлік дегеніміз заттар мен мүліктік құқықтардың
Мүлік түрлері:
1) Жылжымалы және жылжымайтын мүлік.
2) Бөлінетін және бөлінбейтін мүліктер.
3) Қолданылатын және қолданылмайтын мүліктер.
4) Бастапқы белгілермен анықталатын мүліктер және индивидуальды (genus et spesies).
5) Жай және күрделі мүліктер.
6) Айналмалы және айналымға келмейтін мүліктер үшін.
7) Басты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz