БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ТУРАЛЫ

БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС

3. 1 . Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның қурылымы

3. 2. Бухгалтерлік баланстың түрлері

3. 4. Шаруашылық операцияларына сәйкөс баланс баптарының өзгеріскө ушырауы

3-тарау. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС

3. 1 Бухгалтерлік баланс туралы түсінік Жэне онын қүрылымы

Бухгалтерлік есептің негізгі жэне басты міндетінің, атқаратьш қызметі мен функциясының бірі - пайдаланушыларға кәсіпорын-ның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мэ-ліметтерді дер кезінде, яғни уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мэліметтің негізгі қайнар көзі больш - бухгалтерлік баланс табылады. «БАЛАНС» сөзі француз тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда «таразы» немесе «тепе-тең» деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбен қарағанда кәсіпорьшның бух-галтерлік балансы актив жэне пассив деп аталатын екі бөлімді кестеге ұқсас болып табылады. Оның сол жағында, яғни активінде кәсіпорынның қаржылары, заттай жэне ақшалай түрдегі мүліктері мен шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив бөлімінде осы ұйымнын корлану көздері қарас-тырылады. Бухгалтерлік есеп стандартьша сэйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кэсіпорьшның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. ¥йым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындыктан бұл мүліктерді кэсіпорынның әлуетті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві -деп аталатьш бөлімінде кэсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мэліметтер жазылады. Үйымньщ қорлану көздері меншікті капитал және тартылған (сырттан немесе басқа жактан альшған, қарастырылған) капитал деп екіге бөлінеді. Мұндағы тартылган капитал дегеніміз кэсіпорьшның міндетте-мелері, яғни осы үйымның басқа заңды жэне жеке тұлғаларға қандай да бір операциялар нәтижесіне сэйкес берешек борыштары болып табылады. Кредиторлардьщ қатарьша осы кәсіпорыннан алашағы бар занды немесе жеке түлғаларды жатқызуға болады. Егер кәсіпорын өз кредиторларының алдьшдағы қарызын уактылы төлей алмаған жағдайда, олар ұйымнан активтерін сату арқылы карызын қайтаруды талап ете алады. Кэсіпорынның меншікті капиталы инвесторлардың мүдделілігін танытады және ол акгивтің жиьгатық сомасынан міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қал-дық сомаға тең болады. Инвестордың кредитордан айырмашьшығы - кредитор өз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвесторжоғарыда аталған міндеттемелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ие жэне де кәсіпорынның қожайыны болып табылады. Осы айтылғандарды қорытьшдьшай отырып, ұйымның барлық активтері инвесторлар мен кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің эрдайым тең болатындьны сөзсіз.

актив = меншікті капитал + міндеттеме

Бүл теңдікті кейбір шет елдерде келесі түрде көрсетеді:

актив - міндеттеме = меншікті капитал

Әдетте кэсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беретін уақытқа қарай негізделіп, айдьщ, тоқсанньщ, жылдьщ басына жасалады. Баланстың актив бөлімі үзақ мерзімді активтер жэне агымдагы активтер деп аталатын екі тараудан тұрады. ¥зақ мерзімді активтердің қатарьша кәсіпорынның материалдық емес активтері, негізгі құралдары, ұзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), ұзақ мерзімді дебиторлық борыштары жатқы-зьшады. Ал ағымдағы акгивтер тарауында ұйымның материалдық кұндьшықтары, тауарлары, дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, кысқа мерзімді дебиторлық борьплтары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдагы кезең іігығьшдары, ақша қаражаттары жэне басқа да ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстьщ пассив бөлімі үш тараудан тұрады. Оның бірі меншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның жарғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабьшмаған зияны көрсетіледі. Пассив бөл імінің екінші жэне үшінші тараулары тиісінше ұзақ мерзімді жэ-. Ғзақл^ерзшдшшдети-темелер қатарына кәсіпорынньщ ұзақ уақытқа алған несиелері мен қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында ұйымның алдағы кезеңдерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдыктаушы-мердігерлерге қарызы, жұмысшьшар мен қызметкерлерге еңбекақы бойынша карызы, зейнетакы қорларьша карызы және баска да кредиторлык борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айткандарымыз түсініктірек болу үшін үлгі ретінде «ӨТЕГЕН» фирмасының 2006 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік балансын қарастырайық.

«ӨТЕГЕН» фирмасынын 2006 жылдын 1 кантарына БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНСЫ (өлшем бірлігі мын тенге)

Осы жоғарыда келтірілген «ӨТЕГЕН» фирмасьшың бух-галтерлік балансынан көретініміз - бүл үйымньщ активтері мен пассивтері83000, 0мьщтенгегетең. капиталы - 59000, 0 мың теңгені, ал міндетгемелері - 24000, 0 мың теңгені қүрайды. Жоғарыда берілген тендіктің орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратьш болсақ мына түрде болады.

актив = меншікті капитал + міндеттеме 83, 0 = 59, 0 + 24, 0

Біз бүл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бухгалтерлік баланста Қазақстан Республикасының зандарына сай жасалған баланстың үлгісін карастырдық. Кейбір Батыс елдерінде баланста-ғы тараулардың, баптардың орындары ауыеып та келтірілуі мүмкін.

Мысалы, кейбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінің басында орналастырылатын болса, оның баптары өтімділіктеріне қарай кезекпен қүрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста акгивтер мен міндеттемелер баланстың сол жагында көрсетіліп (орналастырыльш), оң жағында тек қана кәсіпорынның меншікгі капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай түріне мына тендік негізделген:

актив - міндеттеме = меншікті капитал

83, 0 - 24, 0 = 59, 0

Бүл тендік бухгалтерлік баланста үйым иесінің меншігін көрсетуге негізделген. Жогарыдағы мысалымызға сэйкес ба-ланстың бүл түрін қүрастыратын болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000, 0 мьщ теңгеге тең болады.

3. 2. Бухгалтерлік баланстың түрлері

Бухгалтерлік баланс өзінін жасалу уақытына (мерзіміне) жэне қолданылу барысына қарай эр түрлі болып келеді. Кэсіпорынның жаңадан қүрылған уақытьшда жасалынған бухгалтерлік ба-лансы кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста үйымның кызметін бастар алдындагы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бүл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни қүрыл-гайшыларыньщ, акционерлерінің осы үйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан түрады. Сондыктан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ыктимал.

актив = меншікті капитал

Бүл теңдік егер кәсіпорын қүрылуы барысында ешкаңдай жеке немесе занды түлғалардьщ алдьгада міндетті, яғни карыз болмаған жағдайда тура болып есептеледі.

Ұйымньщ бухгалтерлік балансы ілгеріде айтылғандай белгілі бір уакытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдьщ басына жасалынады. Осыган сэйкес кэсіпорынньщ ез кызметі барысында эрбір белгіленген есеп беретін уакыттагы (айдьщ, тоқсанның немесе жылдьщ басына) құрастырылған балансы агымдагы бухгалтерпік баланс болып есептеледі.

Кәсіпорынның жойылу бапансы осы ұйым өз қызметін токтатар кезде, таратылатын уақытта жасалады. Осы аталган жойылу балансының өзі эр түрге бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп жэне аудит мамандарьш даярлауда кеп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдігали Әбдіманапов езінің «Бухгалтерлік есеп теориясы жэне принциптері» атты еңбегінде екі түрге беледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі үйымньщ жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатьш. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л. А. Крятова мен Х. Х. Эргашев ездерінің «Бухгал-терлік есеп теориясы және негіздері» атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен түрады жэне оның біріншісі кэсіпорынның жабылуы аддында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы кәсіпорын жүмысын тоқтатқаннан кейін жасальшады деп атап еткен. Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатьш қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардьщ қай кайсының да пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кэсіп-орынның жойылу балансының саны, ягни оньщ жасалыну кезеңдері ұйымньщ таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты. Егер кэсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзак уақытқа созылатын болса, жойылу баланстарының саны да соган сэйкес жэне кажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.

"I д Шаруашылық операцияларына сәйкес •^••^* баланс баптарының өзгеріске ұшырауы

Кез келген кәсіпорынньщ мақсаты - пайда табу десек қате-леспейміз. Ал пайда табу үшін кэсіпорында күнделікті жұмыс істеліп, қызмет атқарылып отыратындығы белгілі. Осы орын-далатын жұмыстар мен атқарылатын қызметтердің, яғни опера-циялардьщ орындалуы кәсіпорынның бухгалтерлік балансының баптарынатікелей эсер етеді. Нақтырақ айтатьш болсақ, ұйымдағы эрбір орындалатьш операцияға сәйкес баланс баптарыңдагы сома өзгеріске ұшырап отырады. Бірақ бухгалтерлік баланстың актив жэне пассив баптарының теңдігі эрдайым сакталады. Сонымен қатар кэсіпорында әрбір орындалған операциядан кейін жаңадан баланс жасалмайтьшдығы белгілі жэне ол мүмкін емес. Себебі ұйымда бір күннің езінде бірнеше жүздеген операциялардың орындалуы мүмкін. Тіпті эрбір операция түгіл, күн сайын кэсіп-орынньщ бухгалтерлік балансын жасап тұру үлкен күшті, кеп уакытты қажет етеді. Сонымен катар балансты күнделікті немесе эрбір орындалған операциядан кейін жасап отыру тиімсіз жэне қажет те емес. Міне осы себептен кэсіпорынньщ бухгалтерлік балансы белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге карай (ай сайын, тоқсан сайын, жьш сайын) жасалып отьфады. Жалпы бухгалтерлік есепте шаруашылык операцияларын баланс бапта-рьгаың сомасына эсер етуіне қарай терт түрге беледі.

Бірінші түріне жатқызылатын шаруашылык операциялары бухгалтерлік баланстың тек қана актив беліміне эсер етеді. Бұл жағдайда актив беліміндегі бір бап кандай да бір сомаға азайса, екінші бір бап тура сол сомаға артып отырады. Ал акгивтің жалпы сомасы мен баланстың жиынтық сомасы ешқандай езгермейді.

Мысалы, кэсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан жұмысшы-қызметкерлерге еңбекақы телеу үшін кассаға 500 (бес жүз) мың теңге алыңды.

Бұл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 500 (бес жүз) мьщ теңгеге азайса, касса деп аталатын баптьщ сомасы 500 (бес жүз) мың теңгеге артады. Баланстың активі мен пассиві арасындағы теңдік езгермейді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс