Бағалы қағаздар нарығының объектілері
Бағалы қағаздар нарығының инструменттері болып бағалы қағаздар және оның туындылары болып табылады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар ретінде шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және облигациялары қолданылады.
Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.
Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді деген тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар, қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.
Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды, олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.
Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:
1) ақша қаражаттарын салалар және экономиканың секторлары, аумақ және мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары арасында қайта бөледі.;
2) иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы бірінші кезекті құқық;
3) капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.
Бағалы қағаздардың классификациясы[1]
Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.
Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді деген тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар, қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.
Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды, олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.
Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:
1) ақша қаражаттарын салалар және экономиканың секторлары, аумақ және мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары арасында қайта бөледі.;
2) иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы бірінші кезекті құқық;
3) капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.
Бағалы қағаздардың классификациясы[1]
Бағалы қағаздар нарығының объектілері
Бағалы қағаздар нарығының инструменттері болып бағалы қағаздар және оның туындылары болып табылады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар ретінде шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және облигациялары қолданылады.
Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.
Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді деген тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар, қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.
Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды, олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.
Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:
1) ақша қаражаттарын салалар және экономиканың секторлары, аумақ және мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары арасында қайта бөледі.;
2) иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы бірінші кезекті құқық;
3) капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.
Бағалы қағаздардың классификациясы[1]
Экономикалық табиғаты бойынша:
1) қарыздық (облигациялар, ҰБ-ң ноталары, МЕККАМ және т.б.);
2) тауарлық жарлық документтері (коносамент);
3) туынды (фьючерсы, опцион, варрант, своп и др.).
4) үлестік (акция);
Құқықты тапсыру бойынша:
1) атаулы;
2) ордерлік;
3) ұсынушылық.
Шығару формасы бойынша:
1) документ түрінде (қағаздар);
2) документсіз.
Капиталды тарту мерзімі бойынша:
1) қысқа мерзімді (1 ж.-ға дейін);
2) орта мерзімді (1 ж.-дан 10 ж.-ға дейін);
3) ұзақ мерзімді ( 10 ж.-дан астам)
4) мерзімсіз.
Айаналым территориясы бойынша:
1) аймақтық;
2) ұлттық;
3) халықаралық;
Эмитент бойынша:
1) корпоративті;
2) мемлекеттік ( ҚР-ң Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, ҚР ҰБ);
3) шетел.
Табыстылық бойынша:
1) тұрақты табыс;
2) бір реттегі табыс;
3) бекітілген пайыз мөлшерлемесі бойынша;
4) қалқымалы пайыздық мөлшерлеме бойынша.
Қазақстан Республикасының[2] бағалы қағаздар нарығының объектілері болып:
1) Қазақстан республикасының заңнамасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген, Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары болып табылады;
2) Қазақстан Республикасының өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген немесе ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген мемлекеттік емес, резидент-емес ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;
3) Өкілетті органдырдың нормативтік-құқықтық актілерінде бекітілген тәртіп бойынша, шетел мемлекеттердің заңнамасына сәйкес шығарылымы тіркелген және Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айыналымға жіберілген Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;
4) Шығарылымы өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде тіркелген немесе Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген халықаралық қаржы ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздар;
5) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар;
6) туынды бағалы қағаздар және басқа да қаржы инструменттер;
Эмиссиялық бағалы қағаздардың түрлері Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен, қазіргі Заңы және басқа да заңнамалық актілері негізінде анықталады.
Акция - акционер үшін акционерлердің жалпы отырысына қатысып, дауыс беру құқығын, салық төленгеннен кейінгі компанияның кірісі болған жағдайда дивидендтер алу құқығын, сонымен қатар қабылданған Қазақстан Республикасы заңнамасының тәртібі бойынша ликвидацияланған кезде қоғам мүлкінің бөлігін иелену құқығын ұсынады.
Дүниежүзілік тәжірибеде акциялар келесідей сұрыпталанады:
1) бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінеді;
2) табыс алу құқығы бойынша: жай және артықшылығы бар.
Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акуияларды ғана шығара алады.
Атаулы акция -- иесі міндетті түрде қоғамның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны қанша және кай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушы акциясы -- иесінің аты-жөні қоғам кітабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.
Кесте 2 -- Акциялардың түрлері
Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүдддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайтындықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады.
Акцияның осы екі түрін айналымға түсіру жолдары да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Агаулы акцияның иесі оларды қоғамнан сатып алғанын куәландыратын барлық акция саны толтырылған бір сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы қоылған индоссамент белгісі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат қоғамға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушы акциясын сатқанда оны иемденушілер тікелей, яғни қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер құқығын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі қоғамнан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны толтырғаннан кейін қоғамға жіберіп, өзінің меншік қүқығын іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы тым жоғары болмайды, бірақ ол өте көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола береді.
Қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты болып бөлінеді.
Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар. Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны иеленушілердің өкілеттіктері:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі сайлануға құқылы. Директоратқа сайланғанда кейбір қоғамның жарғысында кей жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі жылдық балансты және таза пайданы бөлу
жобасын дайындайды. Табысты бөлу - қоғам меншігін оның акционерлері арасында дивиденд ретінде үлестіру деген үғым.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық
қаржы айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін. Дивидендттің бірнеше түрі бар:
- қолма-қол төленетін дивидендттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
- мүліктік дивидендтер. Бұл табысты бөлудің, мүліктік формасы акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам дивиденттің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
- акция формасындағы дивиденттер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің колындағы бұрыңғы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін-өзі қорғап калуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін, дивидендттер баланстың активі мен пассивін және колма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостың тексергеннен кейін ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге міндетті. Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқығын басқаға беру деген акционер өзінің акциясын я сатып, я сыйға беріп, я өсиетке қалдырып жүзеге асыруы. Сонымен қатар акция банктен несие алғанда кепілдікке де беріледі.
4. Қоғамдағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқығы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, қоғамның активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып қоғамның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, қоғам акционерлерінің жылма-жыл өтетін жалпы жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру -- ол жай көп дауыс алу деген үғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенім-хатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруінеөкілеттілік алады.
Көптеген қоғамдар жай акцияның номинал құнын бекітеді. Ол бір акцияға шаққандагы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал қүны акцияның нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -ол акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын сатушының төмендеткен төменгі бағасы мен сатып алушының төлейтін жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде айқындалады.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Акцияның баланстық бағасы -- қаржылық есептің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (қоғам активінен оның пассиві минусталады) орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар -- меншік туралы ерекше сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Префеенциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Осыған байланысты берілеген артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші - акционерлер қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс беру құқығымен қатыса алады.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:
- үстеме пайданы бөлуге катысу;
- хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;
- акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуга мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу коғамның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін, керісіншеі бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.
Облигация деп -- эмитенттің оны ұсынушыға белгілі бір уақытта облигацияда көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентты алуға құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Облигация -- бағалы қағаздардың әр алуан түрі. Облигация иесінің және облигация эмитентінің арасындағы қарыз қатынасын куәландырады. Облигация өз иесінің облигация бойынша тіркелген пайызды, сондай-ақ өтеу сәтіндегі облигацияның атаулы құнын алу құқығын растайды. Облигация шығару арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік -- эмитенттің банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде -- қоғам мүлкінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқығы. Облигация да акция сияқты қоғамды инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің маңыздылары мыналар:
1. Облигация ұстаушы қоғамға несие беруші, ал облигация -- қоғамды несиелеудің куәлігі. Акционер қоғамды меншіктенуші. Ал акция сол меншіктеудің куәлігі тәрізді.
2. Облигация ұстаушыға процент түрінде табыс төленеді.
Оның мөлшері алдын ала бекітіліп, нақты анықталады. Бұл бағалы
кағаз өзінде көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында
ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша процент басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Қоғамның процентті уақытында
төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде табыс алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер қоғам дивиденд төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер қоғамға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация ұстаушының дауыс беру құқығы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, қоғамды басқаруға да қатыспайд. Оған керісінше, акция иесінің қоғамның мүліктік мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша табыс төлеу қоғамның шығынын құрайды. Ол салык төлегеннен қалған пайдадан төленеді. Ал дивиденд те қоғамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бағалы қағаздар нарығының инструменттері болып бағалы қағаздар және оның туындылары болып табылады. Қазақстан нарығында бағалы қағаздар ретінде шаруашылық субъектілерінің және ҚР Үкіметнің акциялары және облигациялары қолданылады.
Заңды тұрғыдан қарастырғанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаздың түсінігі: бекітілген формада және реквезиттерден тұратын ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге құқық беретін куәлік.
Ал экономикалық мазмұны, бұл бүкіл тауарлық әлем екі топқа бөлінеді деген тұжырымдамаға негізделген: тауарлар (материалдық құндылықтар, қызметтер) және ақша. Ақша тек қана ақша және капитал бола алады.
Бағалы қағаздар материалдық құндылықтарға да ақшаға да жатпайды, олардың құндылығы иемденушіге берілетін құқық болып табылады.
Бағалы қағаздар бірқатар маңызды функциялар атқарады:
1) ақша қаражаттарын салалар және экономиканың секторлары, аумақ және мемлекеттер, тұрғындар топтары мен қабаттары арасында қайта бөледі.;
2) иемденушілерге қосымша құқықтар береді: капиталға құқық, басқаруға қатысу үшін құқық,сәйкес ақпарат алуға құқық, сәйкес жағдайдағы бірінші кезекті құқық;
3) капиталға табыс алуға немесе капиталды қайтарып алуға құқық жән т.б.
Бағалы қағаздардың классификациясы[1]
Экономикалық табиғаты бойынша:
1) қарыздық (облигациялар, ҰБ-ң ноталары, МЕККАМ және т.б.);
2) тауарлық жарлық документтері (коносамент);
3) туынды (фьючерсы, опцион, варрант, своп и др.).
4) үлестік (акция);
Құқықты тапсыру бойынша:
1) атаулы;
2) ордерлік;
3) ұсынушылық.
Шығару формасы бойынша:
1) документ түрінде (қағаздар);
2) документсіз.
Капиталды тарту мерзімі бойынша:
1) қысқа мерзімді (1 ж.-ға дейін);
2) орта мерзімді (1 ж.-дан 10 ж.-ға дейін);
3) ұзақ мерзімді ( 10 ж.-дан астам)
4) мерзімсіз.
Айаналым территориясы бойынша:
1) аймақтық;
2) ұлттық;
3) халықаралық;
Эмитент бойынша:
1) корпоративті;
2) мемлекеттік ( ҚР-ң Үкіметі, жергілікті атқарушы органдар, ҚР ҰБ);
3) шетел.
Табыстылық бойынша:
1) тұрақты табыс;
2) бір реттегі табыс;
3) бекітілген пайыз мөлшерлемесі бойынша;
4) қалқымалы пайыздық мөлшерлеме бойынша.
Қазақстан Республикасының[2] бағалы қағаздар нарығының объектілері болып:
1) Қазақстан республикасының заңнамасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген, Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары болып табылады;
2) Қазақстан Республикасының өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде бекітілген, уәкілетті органдармен шығарылымы тіркелген немесе ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген мемлекеттік емес, резидент-емес ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;
3) Өкілетті органдырдың нормативтік-құқықтық актілерінде бекітілген тәртіп бойынша, шетел мемлекеттердің заңнамасына сәйкес шығарылымы тіркелген және Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығына айыналымға жіберілген Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес резидент ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздары;
4) Шығарылымы өкілетті органдардың нормативтік-құқықтық базасы негізінде тіркелген немесе Қазақстан Республикасының ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында айналымға жіберілген халықаралық қаржы ұйымдарының эмиссиялық бағалы қағаздар;
5) мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар;
6) туынды бағалы қағаздар және басқа да қаржы инструменттер;
Эмиссиялық бағалы қағаздардың түрлері Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен, қазіргі Заңы және басқа да заңнамалық актілері негізінде анықталады.
Акция - акционер үшін акционерлердің жалпы отырысына қатысып, дауыс беру құқығын, салық төленгеннен кейінгі компанияның кірісі болған жағдайда дивидендтер алу құқығын, сонымен қатар қабылданған Қазақстан Республикасы заңнамасының тәртібі бойынша ликвидацияланған кезде қоғам мүлкінің бөлігін иелену құқығын ұсынады.
Дүниежүзілік тәжірибеде акциялар келесідей сұрыпталанады:
1) бір акционерден басқаға беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінеді;
2) табыс алу құқығы бойынша: жай және артықшылығы бар.
Қоғам тек өзінің жарғысында бекітілген акуияларды ғана шығара алады.
Атаулы акция -- иесі міндетті түрде қоғамның реестрінде тіркелуі тиіс акция. Акционерлер кітабында оны қанша және кай уақытта алғандығы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.
Ұсынушы акциясы -- иесінің аты-жөні қоғам кітабында тіркелмеген акция. Кітапта ұсынушы акциясының жалпы саны ғана көрсетіледі.
Кесте 2 -- Акциялардың түрлері
Қоғамға басқару жағынан қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың және бағалы қағаздардың қозғалысын, сонымен қатар бағалы қағаздардың кейбір акционерлердің қолында шоғырлануын, олардың бұл мемлекеттен кеткенін реттеп және бақылап отыруға мүмкіндік береді. Акционерлердің көзқарасы тұрғысынан қарағанда, әсіресе, қысқа мерзімді мүдддені көздеген акционерлер ұсынушы акциясын қолдайды. Себебі еш жерде тіркелмеген бұндай акцияларды екінші нарықта еркін сатуға болады. Ал атаулы акцияны еркін қолма-қол ақшаға айырбастауға болмайтындықтан олардың өтімділігі акционерге кейбір жағдайда қолбайлау туғызады.
Акцияның осы екі түрін айналымға түсіру жолдары да әртүрлі:
Біріншіден, сату механизмі бойынша. Агаулы акцияның иесі оларды қоғамнан сатып алғанын куәландыратын барлық акция саны толтырылған бір сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтың қолы қоылған индоссамент белгісі қойылады. Содан соң акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат қоғамға жіберіледі. Содан кейін ғана акциялардың жаңа иесі акцияларға жаңа сертификат алады.
Ұсынушы акциясын сатқанда оны иемденушілер тікелей, яғни қолма-қол сатып алушыға береді.
Екіншіден, акцияның осы екі түрінің жаңа данасын (тиражын) иемденушілер құқығын белгілеу тәртібі де әртүрлі. Бұл туралы атаулы акция иесі қоғамнан хабарландыру хат алса, ал ұсынушы акциясына бұндай механизм жүруі мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны (талоны) болады. Соны толтырғаннан кейін қоғамға жіберіп, өзінің меншік қүқығын іске асырады.
Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы тым жоғары болмайды, бірақ ол өте көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акцияның номиналы әртүрлі мөлшерде бола береді.
Қоғамды басқаруға қатынасу құқығы бойынша акция жай және артықшылықты болып бөлінеді.
Жай акцияларды иеленушілердің қоғамның түсірген пайдасының мөлшеріне байланысты дивидендтер алу қүқығы, жиналыстарда дауыс беру арқылы қоғамды басқаруға қатысу қүқығы және қоғам жабылып қалған жағдайда несие берушілермен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу қүқығы бар. Қүқықтар акция мөлшеріне сәйкес көлемде жүзеге асырылады.
Әрбір жай акция өз иесіне бір дауыс үлесін береді. Әйтседе жай акция дивиденд алуға кепілдік бермейді. Себебі дивиденд қоғамның шаруашылық нәтижесіне байланысты беріледі. Дивиденд қоғамның таза пайдасының бір бөлігі, басқаша айтканда, дивиденд төлеу пайданың салық төлегеннен қалған қалдығын бөлуге негізделген. Дивидендтің мөлшеріне күшті өзгерістердің әсер етуі кездейсоқ жәйт емес.
Жай акцияны иеленушілердің өкілеттіктері:
1. Директорлар кеңесін сайлауға дауыс беруге және сол кеңеске өзі сайлануға құқылы. Директоратқа сайланғанда кейбір қоғамның жарғысында кей жағдайда мүлік иесі көрсетіледі, яғни үміткердің қолындағы жай акцияның ең төменгі қажетті мөлшері көрсетілуі тиіс.
Директорлар кеңесі жылдық балансты және таза пайданы бөлу
жобасын дайындайды. Табысты бөлу - қоғам меншігін оның акционерлері арасында дивиденд ретінде үлестіру деген үғым.
2. Дивиденд алу құқығы. Дивиденд мөлшері қоғамның жылдық
қаржы айналымына байланысты анықталады. Оны тоқсан сайын (әрбір үш айда бір) төлеуі мүмкін. Дивидендттің бірнеше түрі бар:
- қолма-қол төленетін дивидендттер. Бұл табысты бөлудің ең кең тараған түрі. Ол бір жай акцияға есептеліп төленеді;
- мүліктік дивидендтер. Бұл табысты бөлудің, мүліктік формасы акционердің қолындағы акция санына пропорционалды анықталады. Қоғам дивиденттің бұл типін әдетте өзі жабылу кезінде қолданады;
- акция формасындағы дивиденттер. Бұл қосымша акциялар акционерлер арасында акционерлердің колындағы бұрыңғы акция санына пропорционалды бөлінеді. Дивиденд төлеудің бұл түрі қоғамның өзін-өзі қорғап калуын қамтамасыз етеді.
Қолма-қол төленетін, дивидендттер баланстың активі мен пассивін және колма-қол ақша қаражаты қозғалысы ведомостың тексергеннен кейін ғана жүзеге асырылады. Дивиденд дұрыс төленбеген жағдайда қоғам жауап беруге міндетті. Дивиденд акционер табысының тек бір ғана бөлігі. Оның екінші бөлігі акция бағасының өзгеруне байланысты қалыптасады.
3. Жай акция бойынша меншік құқығын басқаға беру деген акционер өзінің акциясын я сатып, я сыйға беріп, я өсиетке қалдырып жүзеге асыруы. Сонымен қатар акция банктен несие алғанда кепілдікке де беріледі.
4. Қоғамдағы акционерлердің мүліктік мүддесін қорғауға дауыс беру құқығы. Бұған, мысалы, жаңа бағалы қағаздар шығару, қоғамның активтерінің бір бөлігін сату сияқты мәселелер жатады. Активтер болып қоғамның барлық қозғалмайтын және қозғалатын меншігі: жер, құрылыс, мүлік, қолма-қол қаржы және с.с. есептеледі.
Директорлар кеңесі, жоғарыда айтып кеткеніміздей, қоғам акционерлерінің жылма-жыл өтетін жалпы жиналысында сайланады. Дауыс берудің екі әдісі болады. Тікелей дауыс беру -- ол жай көп дауыс алу деген үғым. Ол әрбір акционердің қолындағы акция санына тең дауыс беру. Сонымен қатар, дауыс беруде сенім-хатты да пайдалануға болады. Акционерлердің жиналысында біреудің акциясы негізінде басқа біреу сенімхатпен дауыс беруінеөкілеттілік алады.
Көптеген қоғамдар жай акцияның номинал құнын бекітеді. Ол бір акцияға шаққандагы жарғылық капиталдың мөлшерін көрсетеді. Номинал қүны акцияның нарықтық бағасының одан әрі қозғалысына ешқандай әсер етпейді. Ол акцияны тек алғашқы орналастырғанда ғана маңызды роль атқарады. Номинал құны -ол акцияның эмиссиялық бағасы.
Егер акция көпшілікке сатылып кетсе, онда оның бағамын (курсын) сатуға қатысқан барлық инвесторлар қалыптастырады. Акцияның нарықтық бағасын сатушының төмендеткен төменгі бағасы мен сатып алушының төлейтін жоғары бағасы анықтайды. Акцияның нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс негізінде айқындалады.
Акцияның эмиссиялық және нарықтық бағаларынан басқа, оның баланстық бағасы да болады. Акцияның баланстық бағасы -- қаржылық есептің құжаттары негізінде анықталып, бухгалтерлік немесе кітаптық баға деп аталады. Ол активтің таза құнын (қоғам активінен оның пассиві минусталады) орналастырылған акция санына бөлгенге, немесе бір акцияға келетін акционерлерге тиесілі капиталдың көлеміне тең.
Қоғам жай акцияның номналын көрсетпей де шығаруға құқығы бар. Онда ол нарықтық бағаммен (курспен) сатылады. Бұл жағдайда акцияның сертификатында қоғамның капиталы бірнеше үлеске бөлінгені көрсетіледі. Қоғам жабылғанда бұл акциялар акционерлерге активтің бклгілі-бір бөлігін (номиналдық құнының емес) алуға кепілдік береді.
Артықшылықты (немесе преференциалды) акциялар -- меншік туралы ерекше сертификат. Олар қоғам түсірген пайданың деңгейіне қарамастан өз иесіне белгіленген мөлшерде неғұрлым нақты дивиденд төленуін қамтамасыз етеді. Префеенциалды акция дауыс құқығын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Осыған байланысты берілеген артықшылықтар дауыс құқығы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді. Алайда, артықшылықты акция иемденуші - акционерлер қоғамды жабу туралы шешім қабылдайтын болғанда ғана жалпы жиналысқа дауыс беру құқығымен қатыса алады.
Артықшылықты акциялардың өзі бірнеше түр тармағына: қатысушылар және қатыспаушылар, кумулятивтік және кумулятивтік емес, айырбасталатын және айырбасталмайтын болып бөлінеді. Артықшылықты акциялардың аталған түрлерін шығару қоғамның жарғысында қарастырылады. Акция иемденушілердің артықшылықтарды пайдалану мүмкіндіктері де әртүрлі болады. Атап айтқанда:
- үстеме пайданы бөлуге катысу;
- хабарланып, бірақ төленбеген дивиденд алу мүмкіндігіне келешекте қатысу;
- акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде артықшылықты акциялар саны, әлбетте, барлық акциялардың 10%-нан аспайды. Демек, қоғам қаржысында олардың үлесі өте төмен. Дегенмен де, артықшылықты акциялардың коғам ісін басқаруда маңызы орасан зор. Олар акционерлік қоғамның жалпы жиналысында дауыс беретін жай акция иемденушілердің санын өзгертпей-ақ қосымша капитал тартуга мүмкіндік береді.
Қорыта айтқанда, жай акциялар бойынша дивиденд төлеу коғамның нәтижелі қызмет істеуіне байланысты болса, ал артықшылықты акциялар бойынша қоғамның шаруашылық қызметі нәтижелі болмағанына қарамастан алдын ала жоспарланған кіріс бойынша нақты мөлшерде дивиденд төленеді. Әрине нақты төленген дивиденд жылдық жұмыс нәтижесіне байланысты түскен кіріс мөлшерін өсіруі де мүмкін, керісіншеі бөлінген пайданың мөлшерін кемітуі де мүмкін.
Облигация деп -- эмитенттің оны ұсынушыға белгілі бір уақытта облигацияда көрсетілген құнды және осы құннан белгіленген процентты алуға құқық беретін эмиссиялық бағалы қағаз. Облигация -- бағалы қағаздардың әр алуан түрі. Облигация иесінің және облигация эмитентінің арасындағы қарыз қатынасын куәландырады. Облигация өз иесінің облигация бойынша тіркелген пайызды, сондай-ақ өтеу сәтіндегі облигацияның атаулы құнын алу құқығын растайды. Облигация шығару арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.
Облигация мерзімдік қарыз міндеттемесі болғандықтан оның кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі саналады. Ол кепілдік -- эмитенттің банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде -- қоғам мүлкінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқығы. Облигация да акция сияқты қоғамды инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен бұл екі бағалы қағаздардың бір-бірінен түбегейлі өзгешеліктері бар. Ол өзгешеліктердің маңыздылары мыналар:
1. Облигация ұстаушы қоғамға несие беруші, ал облигация -- қоғамды несиелеудің куәлігі. Акционер қоғамды меншіктенуші. Ал акция сол меншіктеудің куәлігі тәрізді.
2. Облигация ұстаушыға процент түрінде табыс төленеді.
Оның мөлшері алдын ала бекітіліп, нақты анықталады. Бұл бағалы
кағаз өзінде көрсетілген белгілі бір анықталған уақыт аралығында
ғана кіріс түсіреді. Облигация бойынша процент басқа өтелетін
дивидендтерден бұрын төленеді. Қоғамның процентті уақытында
төлей алмауы оның банкрот деп танылуына тең. Акционер де дивиденд түрінде табыс алады. Бірақ дивидендтің мөлшері тіркелмейді және ол арнаулы уақытта төленбейді. Егер қоғам дивиденд төлеу туралы хабарламаса, демек, төлегісі келмесе, онда акционер қоғамға қарсы ешқандай шара қолдана алмайды.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация ұстаушының дауыс беру құқығы жоқ. Ол акционерлер жиналысына, сонымен қатар, қоғамды басқаруға да қатыспайд. Оған керісінше, акция иесінің қоғамның мүліктік мүддесін қорғауда шешуші дауыс құқығы бар.
4. Облигация бойынша табыс төлеу қоғамның шығынын құрайды. Ол салык төлегеннен қалған пайдадан төленеді. Ал дивиденд те қоғамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz