Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы
Мазмұны
Кiрiспе 3
I-тарау. Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы 6
1.1. Қазақ баспасөзiнiң дерек намасы 6
1.2. Қазақ баспасөзiнiң тарихнамасы 11
II-Тарау. Қазақ баспасөзiнiң пайда болуы мен даму тарихы 21
2.1. Революция дейiнгi алғашқы қазақ басылымдары 21
2.2. Түркiстан Республикасындағы қазақ мерзiмдi басылымдары 23
III-тарау. Түркiстан АҚСР–нiң мерзiмдi басылымдарындағы негiзгi
проблемалар 38
3.1. Мерзiмдi басылымдардағы „леуметтiк–саяси м„селелер 38
3.2. Мерзiмдi басылымдардағы рухани өзгерiстер 43
Қорытынды 49
Пайдаланылған „дебиеттер ж„не сiлтемелер тiзiмi 51
Кiрiспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Елiмiздiң т„уелсiздiкке қол жеткiзуi арғы-бергi
тарихымыздың көптеген м„селелерiн, оның iшiнде кеңестiк кезең тарихының
маңызды тақырыптарын, өмiр шындығына сай қайтадан қарастыруға мүмкiндiктер
туғызды. Бұлардың қатарына кешегi Орта Азия ұлт республикаларына бөлуге
дейiнгi Түркiстан Республикасының орталығы Ташкент қаласында шыққан қазақ
баспасөзiнiң тарихын жатқызуға болады.
ХIХ ғасырдың аяғынан бастау алатын қазақ баспасөзi қоғам өмiрiнiң
тұрмысын, саяси-м„дени шаруашылық жағдайын, өткендегi тарихын, „дебиетiн,
салт-д„стүрiн боямасыз баз қалпында бейнелей бiлдi. Осылай баспасөз өткен
өмiр құбылыстарының сан-алуан, iрiлi-ұсақты экономикалық өзгерiстерiне,
саяси оқиғаларына дер кезiнде үн қатып, қамқор көңiлмен өз пiкiрiн, ой —
тұжырымын жеткiзу мақсатында негiзгi ақпарат құралына айналды. Басқаша
нақтырақ айтқанда, баспасөз қоғам өмiрiнiң өткенi жазылған өзiндiк күнделiк
мiндетiн атқарды. Осы орайда баспасөз материалдарынан ұлт өмiрiне қатысты
жан-жақты м„лiмет алуға болады.
Ендiгi жерде қоғам өмiрiнiң айнасы болған баспасөздiң тарихын зерттеу,
оның деректiк маңызы мен ерекшiлiктерiн көрсету, жалпы тарих дерегi
ретiндегi ғылыми құндылығын анықтау бүгiнгi егемен ел тұсында күн санап
арта түсуде. Бұл кеңестiк д„уiр тарихынамасында баспасөз тарихының мүлде
зерттелмейдiдегенi емес. Қайта баспасөздiң тарихы кеңес өкiметiнiң
кемелденген шағында Хайыржан Бекхожин, ¦шкiлт„й Субханбердина, Бейсенбай
Кенжебаев, кейiнiрек Темiрбек Қожакеев сынды ғалым-зерттеушiлердiң
еңбектерiнде мейлiнше зерттелiндi. Алайда оларда қызыл империясының „кiмшiл-
„мiршiл идеологиясының сарыны жатты, асыра сiлтеушiлiктер де болды. Тiптi
кейбiр еңбектерде баспасөз органдарының идеялық мазмұнын, белгiлi д„уiрде
атқарған ролiн жоқ еткiсi ғып көрсетiп, топтық тұрғыдан терiс саяси баға
берiлдi.
Ал тақырыпқа негiз болып отырған Түркiстан Республикасының кезеңiндегi
қазақ баспасөзiнiң тарихы мен ролi жоғарыда аты аталған ғалым-
зерттеушiлердiң еңбектерiнде там-тұмдап ғана көрiнiс табады. Кейiннен
егемендiгiмiздi алып, тарихымызды қайта қаралай келгенде, бұрынғы аға буын
ғалым-зерттеушiлердiң жалғасындай болған белгiлi баспасөз тарихын зертеушi
Темiрбек Қожакеевтiң әжыл құстарыә атты еңбегiнде Түркiстан кезеңiнiң қазақ
баспасөзi жөнiнде бұрынғыдан бiрсыпыра кеңiрек мағлумат бередi. ‡кiнiшке
орай оның өзi сол кезеңнiң баспасөз тарихын толық зерттелiп бiттi деп
айтуға „лi ерте, яғни мардымсыздау.
Осы орайда ХХ ғасырдың бiрiншi ширегiнде Ташкентте қазақ тiлiнде шыққан
мерзiмдi басылым материалдарының сарғайған беттерi күнi бүгiн сол кезеңнiң
тыныс-тiршiлiгiн бiлiп-анықтауда маңызды бiрден бiр мағлумат болатыны
даусыз. Сондықтан да Түркiстан Республиксындағы қазақ баспасөзiнiң тарихы
толық зерттелiп, бiр жүйеге келтiрiлмегенiн көрiп, тыңнан сүрлеу салғандай
аталған кезеңнiң баспасөзiн зерттеудi мақсат тұттық. Мiне, тақырыптың
өзектiлiгi де осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Түркiстан Республикасының орталығы Ташкентте шыққан қазақ тiлiндегi
мерзiмдi баспасөздiң тарихын ұлттық төл тарихтың баға жетпес құнды тарихи
дерек көзi ретiнде кешендi түрде зерттеу жұмыстың негiзгi мақсаты болды.
Осыған с„йкес зерттеу жұмысында мынадай м„селелер қарастырылды:
Мерзiмдi басылымдардың елдiн көзi, құлағы, саяси, шаруашылық,
тiршiлiгiнiң жолбасшысы болғаның көрсету;
Ташкентте шыққан Ақ жол, Жас алаш, Сана, Шолпан, Жас қайрат,
Шаншар, Жаңа өрiс сияқты мерзiмдi басылымдардың қоғам өмiрiнiң iлгерi
дамуына тигiзген ролiн зерттеу;
Сол мерзiмдi басылымдарда жарияланған негiзгi „леуметтiк, саяси ж„не
рухани өзгерiстi м„селелерiн тарихи дерек көзi ретiнде пайымдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық мерзiмi.
ХХ ғасырдың I-шиергiн қамтиды. Д„лiрек, Түркiстан Кеңестiк
Республикасының құрылуынан құлауына дейiнгi мерзiмде Ташкентте шыққан қазақ
тiлiндегi басылымдардың шығу тарихы, онда жарияланған сан алуан
мақалалардың тарихи дерек көзi ғылыми құндылығы болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмысында қарастырылатын м„селесiнiң дерекнамасы мен
тарихнамасына байланысты 20-30 жылдардағы қоғамдық-„леуметтiк пiкiрлердiң
ұйытқысы болған қарамды қайраткерлердiң, Ташкент мерзiмдi басылымдарында
шыққан азда-көптi мақалаларына талдау жасалып, сол кезеңнiң тарихи-саяси
өмiрiн сын көзқарас тұрғысынан ашып көрсетiлген.
Мерзiмдi басылымдардың елдiң түкпiр-түкпiрiнде болып жатқан „р түрлi
„леуметтiк, саяси ж„не рухани өзгерiстердi жеткiзудегi негiзгi ақпараттық
ролi көрсетiлген.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымына — 1925 жылға дейiнгi Түркiстан
АКСР-ның Сырдария ж„не Жетiсу облыстары алынған. 1917 жылы Сырдария
облысында 2 млн. 155 мың, Жетiсу облысында 1,5 млн. адам өмiр сүрдi.
Сырдария облысының халқының 40 пайызы немесе 560 мың адам көшпелi өмiр
сүрдi. Ал Жетiсу бiр миллионға жуық (986 мың адам) қазақ пен қырғыз көшпелi
ж„не жартылай көшпелi мал шаруашылығымен айналысты 17. Бұл күндерi ол
жерде Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан ж„не
Қызылорда облыстары ж„не Қырғыстанның солтүстiк аймағы орналасқан.
I-тарау. Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы
1.1. Қазақ баспасөзiнiң дерек намасы
Қазақстан тарихы ғылымының маңызды құрамдас бөлiмi — дерекнамасының
қажеттiлiгiн өмiрдiң өзi ұлттық тарихымыздың дамуына байланысты туғызып
отыр. ‡йткенi осы дерекнама ғылымы арқылы дерекнамалық талдаудан өткiзiп,
шынды жалғаннан ажыратып, халықтың iнжу-маржанын жарты жолдан қосылған
қоспадан айырып, өз игiлiгiне қайта пайдалануына жағдай жасайды. Ол қазақ
халқының төл тарихының шынайы жазылып, „у бастан дұрыс дамуына мүмкiндiк
бередi.
Бұл ретте дерекнама — ғылымының алар орны, атқарар мiндетi ерекше.
Себебi, Ахмет Байтұрсыновтың сөзiмен айтсақ, тарихтың жемi болып табылатын
кез келген шынайы дерек өзiнiң табиғаты жағынан объективтi, өйткенi ол
белгiлi бiр оқиғаның немесе қоғамдық құбылыстың салдарынан пайда болады.
Сондықтан дерек сол оқиға не қоғамдық құбылыс туралы өз бойында м„лiмет
сақтайды. Екiншi жағынан, кез келген дерек субъективтi, себебi оны белгiлi
бiр субъект (жеке адам) жасайды, дүниеге „келедi. Ал өз кезегiнде ол
субъект белгiлi бiр ұлттың, не таптың, не „леуметтiк топтың өкiлi.
Сондықтан деректер оқиға не қоғамдық құбылыс туралы объективтi
ақпараттармен қатар субъективтi мағлұматтар да бередi. Басқаша айтсақ,
оқиғаның деректе белгiлi бiр д„режеде бейнеленумен қатар, деректе автордың
дүниеге деген көзқарасы, түсiнiгi, психологиясы да енедi. Сондықтан
зерттеушi тарихи деректi деректанулық талдаудан өткiзуге тиiс болады.
Д„л осындай сыннан өткiзудi қажет ететiн жазба деректерiнiң үлкен бiр
тобын мерзiмдi басылымдар құрайды. Осы жерде бiр м„селенiң басын ашып алған
дұрыс. Баспасөз дегенде мерзiмдi газет, журнал басылымдары еске түседi.
Яғни газет, журнал мерзiмдi баспасөздiң негiзi түрлерiнiң бiрi болып
есептеледi 1. Олай болса ғылыми зерттеу барысында бұдан былай қазақ
баспасөзi демей-ақ, қазақ мерзiмдi басылымдары деп айтуды мақұл көрдiк. Бұл
алдағы ескеретiн ж„йт.
Патша жарлығы мен оның жергiлiктi „кiмшiлiк органдарының шешiмдерiн
халыққа жеткiзiп отыру мақсатында 1870 жылдың с„уiрiнен бастап қазақ
тiлiнде шыға бастаған алғашқы Түркiстан уалаяты газетiнен бастау алатын
қазақ баспасөзi ХХ ғасырда негiзгi ақпарат құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан „р алуан, iрi — ұсақты уақиғалар туралы дер
кезiнде оқырмандарына м„лiмет жеткiзу мiндетiн атқаратын мерзiмдi басылым,
уақыт өте баға жетпес құнды деректер көзiне айналады. Халыққа болған оқиға
туралы жедел ақпарат таратқан мерзiмдi басылым, сол оқиға туралы өз бойына
қажеттi мағлұматтар да жинайды, сөйтiп уақыт өте келе өзi тарихи дерек көзi
ретiнде ғылымға қызмет етiп, оқиғалардың кейбiр бейм„лiм қырларын ашуға
көмектеседi.
Дегенмен, мерзiмдi басылымдар жазба деректердiң басқа түрлерiнен тек
өзiне ғана т„н сипаттарымен ерекшеленедi. Сондықтан оларда сақталынған
м„лiметтерден объективтi мағлұмат алу мақсатында зерттеушiлер баспасөздi
тарихи дерек көзi ретiнде арнайы қарастыруға тиiс болады.
Мерзiмдi басылымдар м„лiметтерiн тарих дерегi ретiнде зерттеумен,
оларды белгiлi бiр д„режеде талдаумен немесе сыннан өткiзумен тарихшы-
зерттеушiлердiң б„рi айналысады. Дегенмен, оларды нақты тарихи
проблемаларды зерттеушi-тарихшылар ж„не мерзiмдi басылымдарды тарих
дерегiнiң көз ретiнде зерттеушiлер-деректанушылар деп бөлуге болады.
Алғашқылары „детте нақты басылымдағы өздерiн қызықтыратын жылдардағы
белгiлi бiр материалдарға талдау жасаса, соңғыларының мiндетi нақты
басылымның өзiн жан-жақты зерттеу.
Соңғы жылдары елiмiздiң т„уелсiздiк алып, өз тарихын объективтi жазуға
мүмкiндiк тууына байланысты ұлттық деректерге, оның iшiнде қазақ тiлiндегi
басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегi ретiнде
ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзiн өзiндiк ерекшелiктерi бар
тарихи дерек көзi ретiнде кешендi талдаудың қажеттiлiгiн күннен-күнге
арттырып отыр.
Газет не журнал белгiлi бiр мерзiмдiлiкпен өткендi бейнелейдi.
Сондықтан олар қоғам өмiрiнiң өткен жазылған өзiндiк күнделiк мiндетiн
атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер, журналдар өткеннiң белгiлi
бiр кезеңдегi үздiксiз даму тарихын қалпына келтiруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзiнiң құрамы жағынан „р алуан болып келедi. ...детте,
баспасөз материалдарының өзiнiң құрамы жағынан күрделiлiгi оның басты
деректiк ерекшiлiгi болып табылады. Баспасөз м„лiметтерiнiң формасы жағынан
да, мазмұны жағынан да „р түрлi болып келуi, олардан ұлт өмiрiне қатысты
жан-жақты м„лiмет алуға мүмкiндiк бередi.
Мысалы, қазақ тiлiнде пайда болған мерзiмдi басылымдардан қазақ тарихын
зерттеушiлер ХIХ ғасырдың соңғы үшiншi бөлiгiнен бастап бүгiнге дейiнгi ел
өмiрiне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, ХIХ
ғасырдың соңғы ширегiндегi қазақ жерiнiң отарлану тарихынан бастап бүгiнгi
т„уелсiз мемлекет құру тарихына дейiнгi қазақ халқының жүрiп өткен жолын
сарғайған басылым беттерiнен көруге болады. Көп жағдайда баспасөз
материалдары бiздiң өткенiмiздiң кейбiр с„ттерi туралы м„лiмет бере алатын
бiрден бiр дерек көзi болып шығады. Демек, ХХ ғасырдың I-ширегiндегi қазақ
тарихын мерзiмдi басылымсыз толық ашып көрсету мүмкiн емес деп сенiммен
айта аламыз. Олай болса, алдымен сол мерзiмдi басылымдарды тарих дерегiнiң
негiзi ретiнде зерттеу бүгiнгi дерекнама ғылымының алдында тұрған
мiндеттердiң бiрi.
Сонымен бiз жұмысы орындау барысында қазақ зиялыларының түрлi
көзқарастағы өкiлдерi жасаған, ғылыми құндылығы мен маңыздылығы „р түрлi
д„режедегi көптеген деректер пайдаланылды. Бiздiң Түркiстан
Республикасындағы қазақ баспасөзiнiң тарихы тақырыбы тұрғысынан алып
қарағанда негiзiнен ХХ ғасырдың I-ширегiндегi, д„лiрек, 1918-1925 жылдардың
арасында Ташкентте қазақ тiлiнде жарық көрген мерзiмдi басылымдардың
түпнұсқаларынан алынған деректер екендiгi түсiнiктi. Мұндағы маңызды н„рсе
– кез келген деректiң түпнұсқасымен жұмыс iстеу, зерттеушiге деректiң пайда
болған уақытының ерекшiлiгiн сезiнуге, сол арқылы деректен алынған
мағлұматтың ғылыми құндылығын анықтауға көмектесерi белгiлi. Демек, Жас
алаш, Жаңа өрiс, Ақ жол сияқты газеттердiң ж„не Сана, Шолпан, Шан-
шар, Жас қайрат журналдарының тың деректерiн зерттеу оларды магистрлiк
диссертациялық тақырыптың басты объектiсiнде қарастыру ғасыр басында өмiр
сүрген Түркiстан Республикасындағы халқымыздың тыныстiршiлiгiн бiлуге
ед„уiр көмектесi.
Кеңес үкiметiнiң п„рмендi „кiмшiл-„мiршiл жүйесiнiң үстем құрған
шағында аталған кезеңнiң баспасөз тарихын бiршама болса да зерттеу „рекетi
Х.Беккожиннiң, Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтiң еңбектерiнде көрiнiс табады.
Алайда сол кездегi мерзiмдi басылымдардың денi таптық тұрғыдан өрескел
саяси-қателiктер ж„берiп, сондықтан да партияның „дiл шешiмiмен күштеп
жабылғандықтан жоғарғыдағы аталған авторлардың еңбектерiнде мардымсыз
зерттеледi. Оның үстiне кеңес идеологиясының ықпалы сезiлiп тұрады.
Дегенмен Түркiстан кезенiнiң қазақ баспасөзiн зерттеуде бұл еңбектердiң
бiрден бiр тарихи деректiк негiзiн ескерiп пайдаландық.
Бұл баспасөз тарихына арналған кеңестiк тарихнаманың да деректiк
маңызын жоққа шығаруға болмайды. Методологиялық қателiктерге қарамастан,
олардан Түркiстан кешенiндегi қазақ баспасөзiнiң тарихын зерттеуге
көмектестiн нақты мағлұматтар алуға болады. Деректанамалық сыннан өткiзу
негiзiнде олардың бiраз материалы жұмысты жазуда пайдаланылды.
Араға ұзақ жыл салып т„уелсiздiк алғаннан кейiн қазақ баспасөзi тарихын
зерттеу барысында шыққан зерттеу еңбектер де жұмыстың деректiк негiзiнiң
ауқымды бiр бөлiгiн құрайды. Осы тұрғыда Т.Қожекеевтiң Жыл құстары
(1991), Көк сеңгiрлер (1992) ж„не Сара сөздiң сардарлары (1995) атты
еңбектерiнде Түркiстан кезеңiнiң мерзiмдi басылымдар м„лiметтерiнiң
деректiк маңызын ашуға көмектесетiн көптеген мағлұматтар жинақталған. Мұнда
алдымен қазақ басылымдарының азды-көпты тарихын баяндай кеп, сол 20-30
жылдарда газет, журналдарда қызмет iстеген, кейiн құған-сүргенге ұшырап,
қызыл қырғынның құрбаны болған азаматтарымыздың журналистiк өмiр жолы,
қалдырған рухани мұрасы сөз етiледi.
Сонымен Түркiстан Республикасында қазақ тiлiнде жарық көрген мерзiмдi
басылымдарға дерекнамалық талдау жасауда, оларда салынған ақпараттық
шынайылық д„режесiн анықтауда мұрағат құжаттарының ж„не ұлттық
кiтапханалардың сирек қолжазбалар қорының алар орны ерекше. Бiрiншiден,
мұрағат құжаттары сирек қолжазбалар қорындағы түпнұсқа басылымдары қазақ
газеттерi мен журналдарының пайда болу тарихын зерттеуге, сол арқылы
олардың бағыт-бағдарын, мақсатын, ерекшелiктерiн анықтауға көмектесе,
екiншiден, жұмыстық барысында мерзiмдi басылымдардан алынған нақты
м„лiметтердi мұрағат құжаттарымен салыстыру арқылы олардың шынайылық
д„режесiн, жалпы ғылыми құндылығын анықтауға мүмкiндiк бередi. Осы мақсатта
магистрлiк диссертацияның жұмысты орындау барысында Оңтүстiк Қазақстан
Мемлекеттiк Мұрағатының (ОҚММ), ‡збекстан Республикасы Орталық Мемлекеттiк
Мұрағатының (‡РОММ) қорларындағы құжаттар пайдаланылды. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Абай атындағы ұлттық орталық кiтапханасының ж„не
‡збекстан Республикасы ...лiшер Науаи атындағы Орталық мемлекеттiк
кiтапханасының сирек қолжазбалар қорларындағы түпнұсқа мерзiмдi басылым
материалдары пайдаланылды.
1.2. Қазақ баспасөзiнiң тарихнамасы
Қазақ халқының тарихынан берiк орын алған осы басылымдардан келтiрiлген
бұл екi үзiндiнiң, бiздiң ойымызша, тарихнамалық дерек ретiнде принциптi
маңызы үлкен. Олай дейтiнiмiз, „р түрлi саяси күштердiң ықпалынан тыс пайда
болған бұл деректер, кейiннен кеңестiк тарихнамада бұлжымас шындықтай
бекiген екi басылым арасындағы айтыс таптық сипатта болды ж„не Айқап
журналы Қазақ газетiнiң қастандық „рекетiнiң салдарынан жабылды 2
деген тұжырымның негiзсiз екендiгiн көрсетедi.
µлттық бейресми басылымдарға берiлген алғашқы тарихи баға да сол
басылымдардан кездеседi. Мысалы, Бiрлiк туы газетi 1918 жылы қаңтардағы
большевиктердiң Қазақ газетiн жабуына байланысты: Қазақ газетi жабылды
деген хабарды естiгенде „рбiр алаш баласының жүрегi су етiп, қабырғасы
қайысар. Бiз бұған сенемiз. Қазақ газетi алаштың қараңғы заманында жол
көрсетiп тұрған шам шырағы, сасқанда ақыл айтып тұрған көсемi 3 — деп
жазды.
Мұндай ұлттық бейресми басылымдардың көш бастаушысы Қазақ газетiнiң
ұлт мүддесi үшiн еткен еңбегiн шынайы бағалау кеңес өкiметiнiң алғашқы
жылдарында да өз жалғасын тапты. Мысалы, 20 жылдардың басында Мұхтар ...уезов
Шолпан журналында жазба „дебиетте Абайдан соң аты аталатын — Қазақ
газетi — деп жазса, Ақ жол газетiнде, Ахмет Байтұрсыновтың елу жылдық
мерей тойына арналған мақаласында: Қазақтың еңкейген к„рi, еңбектеген
жасына түгелiмен ой түсiрiп, өлiм ұйқысынан оятып, жансыз денесiне қан
жүгiртiп, күзгi таңның салқын желiндей ширатып ширықтырған, етек-жеңiн
жиғызған Қазақ газетi болатын 4 — деп жазды. Бiр басылымға екi түрлi
саяси жағдайда берiлген бағаның бiр бiрiмен үндестiгi, ол бағаның
объективтiлiгiн көрсетедi деп ойлаймыз.
‡кiнiшке орай, тарихқа деген мұндай объективтi көзқарас көп ұзамай
таптық көзқараспен ауыстырыла бастады. 20 жылдардың басынан, „сiресе екiншi
жартысынан бастап тарихи фактiлерге объективтi қараудан ауытқып, ғылымды
саясаттандыру ж„не тiкелей құғындау „рекеттерi белең алды. Саясаттағы
осындай бетбұрыс нысанасына алдымен алаш көссемдерi ж„не олардың шығарған
ұлттық — биресми басылымдары iлiктi. Бұрыңғы одақ көлемiнде жаңа өкiметтi
жақтамаған демократиялық бағыттағы басылымдар ұсақ буржуазиялық ж„не
буржуазиялық басылымдар — деп аталса, Қазақстан тарихнамасында олар
ұлтшыл, байшыл басылымдар тобына жатқызылды. µлттық бейресми басылымдарға
қарсы большевиктiк көзқарас тұрғысынан жазылған алғашқы мақалалар да сол 20
жылдардың басынан, д„лiрек айтсақ, 1920 жылдың ортасынан бастап жариялана
бастады. Сол жылдың 24 тамызы мен 14 қыркүйегiнде ақмолалық Красный
вестник газетiнде Ақпан төңкерiсiнен кейiн қазақ тiлiнде шыққан саяси-
қоғамдық газеттер мен олардың шығарушылары туралы айтылған Манап Шамилдiң
мақалалары жарияланды. Сол мақалалардың негiзiнде 25 қарашада м„скеулiк
Жизнь национальностей газетiнде О киргизской интеллигенции атты мақала
басылды. Онда: После свержения царизма во всех почти областных киргизских
городах появились политическо-общественные газеты, например, в
Семипалатинске — Сары-Арка, в Астрахани — Уран, в Ташкенте — Бирилик-
Тува и в Акмолинске — Тирчилик, которые плясали под дудку киргизских
майдаринов. Букейханов и К.
Но ознакомившись о партийном течении и уже почувствовав, куда ведут
киргизский народ эти мурзы Букейхановы, Дулатовы и Байтурсыновы,
акмолинская газета Чирчилик одна выступила против них 5 — делiнген.
Бұл мақалалардың авторы С.Сейфуллин екендiгi белгiлi. Кейiннен бұл
жолдар түгелiмен дерлiк оның белгiлi еңбегiне ендi. Онда тек Тiршiлiк
газетiнiң де алғашында басқалармен бiр бағытта болғандығы айтылмайды.
С„бит Мұқановтың 1925 жылы 5 мамырдағы Еңбекшi қазақ газетiнде
жарияланған Қазақстанда қандай газеттер болды? деген мақаласында Қазақ,
Сарыарқа, Бiрлiк туы сияқты газеттердiң, кеңес өкiметiне қарсы газеттер
ретiнде жабылғандығы туралы айтылады 6. Келесi, 1926 жылы жарияланған
... Б„йдiлд„ұлының мақаласында: ... төңкерiстен бұрын қазақта оңған
баспасөз болмаған ... бардың өзi молдалар мен байлардың қолынан „рмен
аспайтын 7 — деп жазылды. Қазақстанда кеңес өкiметiн өз қолымен
орнатушылардың белсендi өкiлдерiнiң бiрi С„кен Сейфуллин, өзiнiң 1927 жылы
Қызылордада басылып шыққан, Тар жол тайғақ кешуiнде елiмiзде кеңес
өкiметi толығымен орнағанға дейiн шығып тұрған ұлттық бейресми басылымдар
туралы: Газеттердiң б„рi көз жұмбай ұлтшыл болды. µлтшыл болған соң,
„рине, байшыл газет болды. Б„рiнiң орталық туы Қазақ газетi болды 8 —
деп, оларға таптық көзқарас тұрғысынан баға бердi.
Осылайша, 30 жылдарға қарай ұлттық бейресми басылымдарға ұлтшыл,
байшыл басылымдар деген ат қойылып, айдар тағылды. Коммунистiк идеология
мен таптық тұрғыдан алашордашылар мен олардың баспа органдарына берiлген
мұндай баға А.К.Богачев, С.Брайнин, Ш.Шафиро, Т.Рысқұлов,
С.Д.Асфендияровтың еңбектерiнде де кездеседi.
30-шы жылдардың ортасына қарай Алаш ардагерлерiнiң халық жаулары
ретiнде толығымен дерлiк жойылуына байланысты. Алаш қозғалысының тарихын
зерттеуге де тыйым салынды. Ал Алаш қозғалысының түп нұсқалық деректерi
жарияланып тұрған Қазақ, Сарыарқа, Бiрлiк туы сияқты газеттер
буржуазияшыл ұлтшылдардың органдары деп айыпталды ж„не оларды ғылыми
зерттеу iсiне пайдалануға рұқсат етiлмедi — деп жазды К.Нұрпейiсов 9.
Осылай қазақ халқының тарихынан оның „дебиетiнiң, тiлiнiң, жалпы
м„дениетiнiң дамуына ХХ ғасырдың басында өлшеусiз үлес қосқан қайраткерлерi
алынып тасталды. Олардың тарихымыздағы өзiндiк берiк орнын компартия
рухында т„рбиеленген жаңа толқынмен ауыстыруға белсендi „рекеттер жасалды.
Дегенмен, ұлт тарихынан ұлт өкiлдерiн алып тастағанмен ұлттық
басылымдарды алып тастау қиын едi. ‡йткенi олар ХХ ғасырдың басындағы ұлт
өмiрiнiң ажырамас құрамдас бөлiмiне айналған басылымдар болатын. Демек,
қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ халқының өмiрi туралы, оның iшiнде ұлттық —
бейресми басылымдар туралы да жазбау мүмкiн емес едi.
Сондықтан, соғыс кезiнде орталықтан Алматыға қоңыс аударып келген iрi
кеңестiк ғалымдардың қатысуымен дайындалып, 1943 жылы жарық көрген Қазақ
ССР тарихында, Айқап журналын шығаруға қазақтың алдыңғы қатарлы ақын,
жазушы, ауыл мұғалiмдерiнiң қатысуы, журнал бетiнде қазақ халқы үшiн ең
өзектi қоғамдық-саяси м„селелердiң көрсетiлуi ... қазақ халқының ұлттық
санасының өсуiне „сер еттi 10 — деп айтылды. Белгiлi заңгер-зерттеушi
С.З.Зимановтың ойынша, бұл Қазақ ССР тарихында ұлттық басылымдарға
берiлген шындыққа ең жақын баға 11. Кейiнгi, 1957 жылғы Қазақ ССР
тарихында, немесе 70 жылдардағы көптомдықта қазан төңкерiсiне дейiн шыққан
ұлттық-бейресми басылымдар ұсақ буржуазиялық ж„не буржуазиялық
ұлтшылдық шеңберiнен шығарылмады.
µлттық басылымдарда жарияланған материалдар туралы кейбiр м„лiметтер
1947 жылы шыққан Н.С„битовтың библиографиялық көрсеткiшiнде аталды 12.
1949 жылы қазақ баспасөзi тарихын зерттеудi өзiнiң өмiрлiк мұратына
айналдырмақ болған (кейiн өмiр көрсеткендей — Қ.А.) жас зерттеушi
Х.Бекхожин, Е.Бекмахановтың ғылыми жетекшiлiгiмен Дала уалаяты — бiрiншi
қазақ газетi деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1950 жылы
Б.Кенжебаевтың ұлттық басылымдардың аты ғана аталған, бар жоғы 37 беттен
тұратын шағын кiтапшасы жарияланды. Қазақ зерттеушiлерiнiң мұндай
еркiнсуы коммунистiк партия тарапынан көп ұзамай айыпталып, ғалымдарды
қудалау басталды.
1951 жылы 17 қарашада Қазақстан Коммунистiк (большевиктiк) партиясының
Орталық Комитетiнiң органы Социалистiк Қазақстан газетiнде Қазақ
баспасөзiнiң тарихын зерттеудегi өрескел қателiктер деген үлкен мақала
жарияланды. Онда ұлттық баспасөз тарихын зерттеушiлер Х.Бекхожин мен
Б.Кенжебаев қатал сынға алынды.
Уақыттың қатал талабы, ресми органдардың тарапынан тиген ауыр соққы
бекерге кетекен жоқ. Зерттеушiлер амалсыз өз қателiктерiн мойындап,
оларды түзетуге м„жбүр болды. Мысалы, Х.Бекхожинның осы сыннан кейiн, 30
жылдаң соң, 1981 жылы шыққан Қазақ баспасөзi — Октябрь революциясының
перзентi. Ол республикамызда Совет өкiметiн орнату ж„не нығайту жолындағы
күресте пайда болды 13 — деп жазуын, т„жiрибелi зерттеушiнiң қазақ
баспасөзiнiң қашан пайда болғандығын бiлмегендiктен емес, өзiнiң өмiрден
алған ащы сабағын ескерiп, зерттеу жұмысына уақыт талабына сай идеялық
мазмұн беру мақсатында жазғандығын түсiну қиын емес. Осылайша, қазақ
мерзiмдi басылымының тарихын объективтi, таза ғылыми мақсатта зерттеу iсi
ұзақ жылдарға шегерiлдi.
50 жылдардың соңы мен 80 жылдардың екiншi жартысына дейiн елiмiздегi
баспасөз тарихына арналған Т.Амандосов 14, С.Имашев 15, М.Фетисов 16,
Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев 17, Х.Бекхожин 18, С.матвиенко,
С.Қозыбаевтардың 19 еңбектерi жарық көрдi.
Еңбектерде қазақ баспасөзiне қатысты көптеген деректiк м„лiметтер
келтiрiлгенiмен, оларға баспасөз тарихы негiзiнен большевиктер партиясы
тарихының контексiнде қарастырылып, сол партияның халқымызды жеңiстен
жеңiске жеткiзген дана басшылығының айғағы ретiнде келтiрiлдi. Сонымен
қатар, осы жылдары ұлттық бейресми басылымдар туралы пiкiрлер қоғамдық
ғылымдардың „р түрлi саласында еңбек етiп жүрген ғалымдарымыз
К.Б.Бисенбиевтiң 20, А.Б.Тұрсынбаевтың 21, К.Б.Қабдиевтың 22,
С.З.Зимановтың, К.З.Ыдрысовтың 23, Д.И.Дулатованың 24 т.б. еңбектерiнде
де айтылды. Бұл авторлардың еңбектерiнен де кеңестiк заман ықпалын аңғару
қиын емес. Мысалы Қазанг төңкерiсiне дейiнгi Қазақстандағы қоғамдық
ойлардың тарихы туралы жазған К.Б.Бейсембиев өз еңбектерiнде ХХ ғасырдың
басындағы қазақ халқы үшiн өзектi м„селелер жер, отырықшылық т.б. туралы
Қазақ газетiнiң консервативтiк — буржуазиялық позицияда болғандығын
көрсетсе, ал осы м„селелер бойынша Айқап журналының буржуазиялық —
прогрессивтiк бағытта болғандығын д„лелдеуге тырысқан. ‡кiнiшке орай, кейде
автор саяси асыра сiлтеулерге ұрынып: Газета Казах, по существу, стала
органом царской колониальной администрации на казахском языке — деп,
Қазақ газетiне тiкелей жала жабуға дейiн барған. Бiрiншi нөмiрiнен
бастап, соңғы нөмiрiне дейiн өз ұлтының мүддесi үшiн күрескен газеттi:
Лицемерная политика царизма и действия консервативного общества, от имени
которого выступала газета Казах, в сущности совпали. Они совместно
выступили против жизненных интересов казахского народа 25 — деп, қазақ
халқының жауы ретiнде көрсеткен.
К.Б.Бейсембиев еңбектерiндегi мұндай „дiлетсiздiкке кеңес өкiметiнiң
кезiнде-ақ өз замандастары да көңiл аударуға м„жбүр болды. Мысалы, солардың
бiрi С.З.Зиманов: Несколько работ по истории общественной мысли
дореволюционного Казахстана написал К.Б.Бейсембиев. К сожалению, в них в
наибольшей степени отразились особенности периода догматизма и
необъективности, приклеивания ярлыков и отнесения того или иного деятеля к
двум противоположным лагерям ... 26 — деп жазды.
Сонымен қатар, аталған авторлардың еңбегiнде ұлттық басылымдар арасында
Айқап журналының тарихы бiршама көрсетiлiп, оның шығарушылары мен
авторлары туралы оңды пiкiр айтылды. Мысалы, С.З.Зиманов пен К.З.Ыдрысовтың
М.Сералиннiң қоғамдық-саяси көзқарастарына арналған зерттеу жұмыстарында
журнал техника қатысты көптеген м„лiметтер келтiрiлiп, авторлар тобы туралы
деректер берiлген.
Басқа еңбектер де кейбiр айырмашылықтары болғанымен негiзiнен, Айқап
журналының демократиялық — прогрессивтi ролi көрсетiлiп, тоталитарлық жүйе
тұсындағы заман талабына сай қалғандарының, „сiресе, Қазақ газетiнiң
ұлтшылдық, буржуазиялық сипаты д„лелденiп сыналды. Авторлардың
басқаша жазуға мүмкiндiктерiнiң аз болғаның ұмытпауымыз керек.
Тағы көңiл аударатын н„рсе, ол 1966 жылы, Айқап журналы Қазақстан
тарихының дерегi ретiнде — деген тақырыпта Г.К.С„тбекованың кандидаттық
диссертация қорғауы болды. Бұл ұлттық басылымдар негiзiнде қорғалған
бiрiншi диссертация едi. Онда автор қазақ тiлiнде шыққан тұңғыш журналдың
тарихына қатысты мағлұматтар келтiрiп, журнал көтер тақырыптарға, „сiресе
оқу — ағарту iсiне кеңiнен тоқталған. Дегенмен, диссертациялық жұмыстың
тақырыбы деректанулық мағынада аталғанымен, жұмыстың мазмұны оған сай
болмағандығын ж„не онда, Айқап журналына деректанулық талдау жасау
орнына, журнал көтерген м„селелерге шолу жасау мен ол м„селелердiң маңызы
туралы баяндаумен шектелу орын алғанын айтуымыз керек.
Алғашқы қазақ тiлiндегi басылымдардың деректiк ерекшелiктерiн ашуға
көмектесетiн мағлұматтар тiл мамандары Б ... бiлқасымов 27 пен С.Исаевтың
28 еңбектерiнде де бар. Сондықтан ХIХ ғасырдың соңындағы Қазақстан
тарихын зерттеушiлерге аталған авторлардың еңбектерiмен танысуды ұсынамыз.
Егер ресми газеттер Түркiстан уалаятының газетi мен Дала уалаятының
газетi туралы азды-көптi бұрын айтылып келсе, ұлттық-бейресми
басылымдардың тарихын объективтi зерттеу, олардың материалдарын халқымыз
тарихының дерегi ретiнде пайдалану, тек 90 жылдардан басынан, бұрыңғы КСРО-
дағы қайта құру мен демократияландыру шараларынан, „сiресе, елiмiздiң
т„уелсiздiк алуынан кейiн ғана мүмкiн болды. Саяси жағдай мен Қазақстан
тарих ғылымында болған түбегейлi өзгерiстер Қазақ газетi мен басқа да
жазықсыз ұмыт болуға айналған ұлттық басылымдар туралы баспасөз бетiнде
ондаған мақалалардың жариялануына „сер еттi 29.
...р-түрлi мамандық иелерiнiң — тарихшы, „дебиетшi, журналист т.б.
зерттеу жұмыстары немесе естелiктерi ретiнде жазылған мақалаларда, ұлттық
басылымдар тарихын түрлi қырынан тануға көмектесетiн тарихнамалық ойлар
айтылған. Олардың бiразы еңбекте пайдаланылды. Дегенмен, кейбiр авторлардың
естелiктерiнде ұлттық басылымдар, „сiресе, Қазақ газетiнiң тарихына
қатысты шындыққа сай келмейтiн тұстар да кездеседi. ...рине, естелiктердiң
субъективтi болып келетiндегi белгiлi. Сондықтан да зерттеушiлерден
естелiктер сияқты өздерiнiң пайда болуы жағынан жеке адамдық топқа жататын
деректерге ерекше сын көзбен қарау талап етiледi. Бiздiң жағдайымызда
„ңгiме шындықты белгiлi бiр мақсатта, саналы түрде бұрмалау „рекетi туралы
болып отырғандықтан, жұмыста оларға жан-жақты талдау жасалынады.
Сонымен қатар, т„уелсiздiк жылдары қазақ бұқаралық ақпарат құралдары,
оның iшiнде газет-журналдар тарихына арналған Н.Омашевтың 30,
‡ ... бдiмановтың 31, Қ.Аллабергеннiң 32 монографиялық еңбектерi де жарық
көрдi.
Аталған авторлардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында өткен ғысырдың соңына
қарай пайда болып қалыптаса бастаған бұқаралық ақпарат құралдарын құрылу
тарихының көптеген қырлары ашылғандығын айтуымыз керек. Мысалы, Н.Омашевтың
еңбегiнде бiз қарастырып отырған уақыт аралығында, қазақ жерiнде пайда
болған бұқаралық ақпарат құралдарын тағы бiр түрi — радионың ж„не сонымен
байланысты дамыған қазақ радиожурналистикасының алғашқы қазақ тiлiндегi
мерзiмдi басылымдармен ара қатынас тарихи туралы айтылса, ‡ ... бдiмановтың
еңбегiнде Қазақ газетi бiрiншi рет арнайы ғылыми-зерттеу жұмысының
объектiсi ретiнде қарастырылды. Ал, Қ.Аллабергеннiң қатысуымен соңғы
жылдары шыққан бiрнеше кiтаптарда ұлттық-бейресми басылымдарға қатысты
жарияланған материалдарға жалпы шолу жасалынған.
Алаш ардагерлерiнiң большевиктiк жаладан толық ақталуы, олардың аяулы
есiмдерiнiң туған халқына қайта оралуы, кезiнде сол арыстарымыздың ерлiкке
тең еңбектерiнiң н„тижесiнде шығып тұрған ұлттық — демократиялық басылымдар
тарихын зерттеп, оларды тарих дерегi ретiнде пайдалануға кең жол ашты. Атап
айтсақ, соңғы он жылдың көлемiнде жарық көрген Д.А.Аманжолова 33,
М.Қойгелдиев 34, К.Нүрпейiсов 35, ¤.Ахмедов 36, О.Мұхтаровалардың
37 еңбектерiнде ж„не А.Махаева 38, Т.Мекебаев 39, С.Рустемов 40,
А.Раджапов 41, Қ.Iлиясова 42 дайындаған кандидаттық диссертацияларда
ұлттық басылымдар тарихына қатысты құнды деректер келтiрiлуiмен қатар, сол
басылымдардың өздерi де дерек көздерi ретiнде тиiмдi пайдаланылған.
µлттық — бейресми басылымдар тарихына қатысты „р-түрлi д„режедегi
мағлұматтар, туған жерiн амалсыз тастап кетуге м„жбүр болып, ұлтының
т„уелсiзiдгi үшiн өмiрiнiң соңғы күнiне дейiн шет елде жалғастырған ұлы
қандасымыз Мұстафа Шоқай еңбектерiнде 43 ж„не француз ғалымдары
А.Беннигсен, Ш.Лемерсье-Келькежей 44 мен американдық зерттеушi Б.Дениздiң
45 зерттеу жұмыстарында да кездеседi. Осы орайда, француз ғалымдарының
Қазақ газетi қазақтың пiкiрiне төрт жыл бойы, ақпан революциясына дейiн
билiк жүргiздi 46 — деп, Қазақ газетiнде „дiлеттi баға бергендерiн
мақұлдай отырып, сонымен қатар, сол газеттен келтiрген үзiндiлерде олардың
түпнұсқадан өрескел ауытқығандарын, жалпы ұлттық басылымдарға қатысты
бiрнеше қателiктер жiбергендерiн де айтуымыз керек. Бұл факт бiзге шетел
тарихшыларының еңбектерiне мұқият қарау қажеттiгiн көрсетедi.
Сонымен қатар, т„уелсiздiк жылдары ұлттық басылымдарды тарихи дерегi
ретiнде қарастыру „рекеттерi де байқалады. Осы мақсатта Р.Құдабаеваның
Газета Казах как исторический источник 47 – деген ж„не Ж.Сiмтiковтың
µлттық басылымдар тарихи дерек ретiнде 48 – деген мақалалары
жарияланды. Егер, Ж.Сiмтiковтың мақаласында ұлттық басылымдарға
деректанулық талдау жасаудың орнына (мақала атына сай) С.Қожановтың Бiрлiк
туы ж„не Ақ жол газеттерiне жарияланған мақаладарына шолу жасалыныс,
Р.Құдабаеваның мақаласында Қазақ газетiнiң деректерi маңызы көрсетiлiп,
бiрақ, оған деректанулық талдау жасалынбаған. Автор алдына ондай мақсат
қоймағандығын. В целом задачи данной статьи носят постановочный характер
49 деген пiкiрi де аңғартады. Оның үстне автор тарапынан кейбiр
кемшiлiктер де жiберiлген. Егер деректанушының басты мiндетi деректi „р
түрлi қоспалардан тазарту болса, Р.Құдабаеваның мақаласында, керiсiнше,
қоспаға қоспа қосылып, Қазақ газетiнiң тарихы мен таралымына қатысты
шындыққа сай келмейтiн м„лiметтер берiлген, сөйтiп, мақалада принциптi
сипаттағы қателiктер жiберiлген.
II-Тарау. Қазақ баспасөзiнiң пайда болуы мен даму тарихы
2.1. Революция дейiнгi алғашқы қазақ басылымдары
Баспасөз — газет, журнал, кiтап бастыру, халықтың, елдiң саяси,
шаруашылық, м„дени өмiрiнiң көркею, күрделену, белгiлi д„режеде дамуына
байланысты туып, өркендейдi.
Россияда баспасөз — газет, журнал, кiтап бастыру оның шетелдермен қарым-
қатынасының көбеюi, саяси, м„дени шаруашылық өмiрiнiң көркеюi, көбiнше
бiрiншi ұлы Петрдiң жүргiзген өзгерiстерi н„тижесiнде шықты. ХVIII ғасырдың
басынан дами бастады 50.
Ал, қазақ баспасөзi ХIХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни Қазақстанның
Россияға қосылуы н„тижесiнде пайда болды 51. Содан берi баспасөз бiр
жүйеге түсiп, өзiндiк даңғыл жолмен үздiксiз дамып келедi. Соған орай оның
жүрiп өткен жолы, ұзын сонар тарихы — күнi бүгiнге шейiн кеңестiк
идеологияның п„рмендi „мiршiл-„кемшiл саясатының ықпалында жазылды. Бiрақ
сан ғасырларды артқа тастап, т„уелсiздiк алған Қазақстан тарихы ғылымы үшiн
ХХ ғасырға т„н тарихи жазба деректердiң тобына жататын мерзiмдi
басылымдарды демократиялық тұрғыдан қайта қарап, оны зерттеуге қызығушылық
күн санап арта түсуде. Сол қазақ тiлiнде шыққан мерзiмдi басылымдардың
сарғайған, „рiптерi көрiнуден қылған беттерiнен қазақ халқының өткен
өмiрiнiң кейбiр с„ттерi туралы мағлұмат алуға болады. Былайша айтқанда,
қоғам өмiрiнiң айнасы iспеттi болған баспасөз ұлттық төл тарихымыз үшiн
бiрден бiр құнды тарихи дерек көзi болып шығады. Сондықтан баспасөзiмiздiң
ұзақ жылдар бойына қараланып келген көлеңкелi беттерiн зерттеп-зерделеу „р
бiр тарихшы ғылымның алдында тұрған кезек күттiрмес-м„селе екендiге айдан
ашық.
Қазақ даласының Россияға қосылуынан кейiн патша үкiметi өз жарлығы мен
оның жергiлiктi „кiмшiлiк орындарының шешiмдерiн халыққа жеткiзiп отыру
мақсатында 1870 жылдан бастап, қазақ тiлiнде шыға бастаған алғашқы
Түркiстан даласының газетi қазақ баспасөзiнiң ХХ ғасырдағы негiзгi
ақпарат құралына айналды 54. Ол кешегi Түркiстан Кеңестiк Республикасының
орталығы болған — Ташкент қаласында үздiксiз он үш жыл бойында 1883 жылға
дейiн аптасына екi м„рте басылып, қазақ-өзбек (сарт) тiлдерiнде шығып
тұрды. Газет жұмысына алғаш ашылғаннан бастап 1881 жылдың жиырма үшiншi
нөмiрiне дейiн Хасан Чанышев, кейiн барып Н.П.Остроумов басшылық жасап,
шығарушы редакторлары қызметiн атқарды. Газеттiң қат-қабат шаң басқан
беттерiнен қазақ тарихына қатысты „р-түрлi мағлұматтарды молынан
кездестiруге болады.
‡збекстан Республикасының Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек
қолжазбалар қорында Түркiстан уалаяты газетiнiң шыққаннан бастап
жабылғанға дейiнгi аралықтағы бүкiл саны жоғалмай жақсы сақталған. Алайда
бiз газеттiң қазақ тiлiндегi нұсқасының 1876 жылғы нөмiрлерiн ғана көрiп
ку„сi болдық, ал қалғандарының қайда кеткенi белгiсiз 55.
Сонымен қатар, осы уақытқа шейiн қазақ баспасөзiнiң тұңғышы болып
келген — Дала уалаятының газетi 1888 жылдан бастап Омск қаласында Ақмола,
Семей, Жетiсу облыстың ведомостiне қосымша болып, екi тiлде басылып,
жетiсiне бiр рет шығып тұрды. Оның қазақшасының редакторы Дала уалаяты
генерал-губернаторлығының бас тiлмаштары „уелi Сұлтанғазин, кейiн
Аблайханов деген кiсiлер болды.
Дала уалаяты — патша үкiметiнiң, Дала уалаяты губернаторлығының ресми
газет. Оны патша үкiметi қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық,
м„дени-ағарту тiлектерiн ескерiп шығарған жоқ; қазақ даласында өзiнiң
орташылдық саясатын жүргiзу, ресми жолдарын, бұйрық-жарлықтарын тарату
мақсатымен шығарды. Газет осы жолда қызмет iстедi.
Дала уалаяты газетiне қазақтың сол кездегi оқығандары, хат бiлген
адамдары: оқытушылар, молдалар, қазақтың тарихын, тұрмысын, „дебиетiн
зерттеп жүрген орыс ғалымдары ед„уiр қатынасып, хзабарлар, мақалалар,
өлеңдер жазып, ауыз „дебиетi нұсқаларын жiберiп бастырып тұрған. Атап
айтқанда, қазақтан М„шѕүр Жүсiп Көпеев, Көкбай Жанатаев, Абдулла Шонаев,
Б„кiн ...дiков, Қарабай Жапанов, тағы басқалар, орыс ғалымдарынан В.Радлов,
Г.Потанин, А.Ивановский, В.Вельяминов-Зернов сияқты адамдар қатынасып
тұрған 56.
Сөйтiп ХIХ ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдың басында Түркiстан
уалаятының газетi, Дала уалаятының газетi сияқты ресми газеттерден бөлек
Қазақстанда кеңес үкiметiнiң толық орнауына байланысты 1917-1920 жылдар
арасында қазақ тiлiнде 25-26 газет, журналдар шықты. Мысалы, Алаш (1916-
1917), Бiрлiк туы (1917-1918), ¦ш жүз (1918), Сарыарка (1917-1919),
Жаңа заман (1917), Тiршiлiк (1917), µран (1917-1918), Абай (1918),
Жас алаш (1917), Жас азамат (1919), Заман тiлi (1919), Қазақ сөзi
(1919), Еркiн қазақ (1919), Қазақ тұңы (1918), Көмек (1918), µшқын
(1919), Еңбек туы (1919), Сахара таңы (1919), Дұрыстық жолы (1919),
Мұғалiм (1919), Жаңа өрiс (1920), Еңбекшiл жастар (1920), Кедей
сөзi (1920), Тiлшi (1922) деген газеттер мен журналдар шықты 57.
Ал, 1920-1925 жылдардың арасында — 15, 1925 жылы — 21, 1930 жылы — 62
газет, журналдар шығып тұрды 58. Бұл қазақ тiлiнде шығатын мерзiмдi
басылымдардың уақыт өткен сайын саны өсiп, ед„уiр дамып отырғандығының
көрiнiсi болды.
2.2. Түркiстан Республикасындағы қазақ мерзiмдi басылымдары
Кеңес үкiметiнiң орнауынан бастап 1917 жылы 7-с„уiрде Уақытша үкiметтiң
Түркiстан комитетi 59, кейiн 1918 жылы с„уiр айында РКСФСР-дың құрамында
Түркiстан Автономиялы Кеңестiк Республикасы құрылды 60. Ол небары жетi
жыл ғана өмiр сүрдi. Сөз болып отырған жылдары (1918-1924) қазақ қаласының
бiраз жер: қазiргi Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан, Қызыл-орда облыстары
Жетiсу, Сырдария губерниялары деп аталып, Түркiстан автономиялы Кеңестiк
Социалистiк Республикасына қарады.
1924 жылдың ақырында Түркiстан Совет Республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетiсу мен
Сырдария облыстары қазақ АССР-не қосылды. Осыдан кейiн Ақ жол газетi 1925-
1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, Совет комитетерiнiң
органы болып Шымкентте шығып тұрды 62.
Ақ жол газетi — бастан-ақ ұлт мүддесiнiң ұйытқысы, ұлт тiлегiнiң,
арманының ақ жолын iздеген нағыз халықтың, елдiк газет болып бой көтердi.
Келешектiң ақ жолына зор сенiммен, жiтi көзбен қарады. Газеттiн бұлай
аталуы тегiн болмаған. Ал оны айтушылар кiмдер едi? Тiлегi де, мақсаты да,
арман — мұраты да халқым деп жүрегi соққан арыстар едi. Демек Ақ жолды
шығарған адамдар да тегiн тұлғалар емес. Халқының, ұлтының санасы мен
абыройын ойлаған, солдардың м„ртебесiнiң асқанын аңсаған адамдар болғаны да
63.
Ендi Ақ жол газетiнiң шығуына бүкiл күш-жiгерiн салып, басы-қасында
жүрiп басшылық еткен редакторлары: С.Қожанов, С.Оспанов, Н.Төреқұлов,
С.Аспандияров, И.Тохтыбайұлы, Қ.Құлетұлы, Қайыпназаұлы, С.Садуахасұлы,
Ж.Арыстанұлы сияқты азаматтарға тоқталамыз. Ақ жол газетiнiң алғашқы
редакторы ретiнде Арқа азаматтарын (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев) бауырына тартып, сөз берiп, кiтаптарын шығарып қамхорлық
көрсеткен — көрнектi қоғам, мемлекет қайраткерi Сұлтанбек Қожанов болды. Ол
— саналығұмырын баспасөз iсiне арнап Ақ жолда қоғам өмiрiнде орын алған
„р-түрлi м„селерге қалам тартты. ‡збекстан Республикасының ... Науай атындағы
Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек холжазбалар қорында сақталған
жалпы Ақ жол газетiнiң 1921 жылғы 21-мамырына (№62) дейiнгi нөмерiне
шығарушы редакторы болып С.Қожановтың фамилиясы жазылған сол 1921 жылғы 25-
шi мамырда (№63)28-шi шiлдесiне (№83) дейiнгi номерлерiнде шығарушы дегенге
Қ.Қулетовтың фамилиясы берiлдi. Сөйтiп, қайта 83-шi нөмерiнен 104-шi
нөмерiне дейiн С.Қожановтың фамилиясы көрсетiлгенiн ‡збекстан Республикасы
... Науаи атындағы Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек қолжазбалар
қорынан Ақ жол газетiнiң тiгiндiлерiн атқара кеп, парақтағанымызда
көрдiк. Б„лкiм С.Қожанов 1921 жылдың қарашасына дейiн ғана редактор болмай,
кейiн де болуы ықтимал ғой. ‡йткенi „лгi аталған сирек қолжазбалар қорында
Ақ жолдың 1921 жылғы 28-қарашасының 110 нөмерiнен бастап, 1924 жылдын 15-
шi ақпанындағы 404 нөмерiне дейiнгi ұзақ мерзiмдi аралықтағы сандары жоқ,
„йтеуiр жоғалғанға ұқсайды. Қалай болғанда да С.Қожанов Ақ жолда
редакторлық еткен жылдары газет бетiнде сол таңның, сол кезеңнiң „леуметтiк-
экономикалық ж„не саяси-рухани өзектi м„селелерiн көтерiп, үн қатты. Қоғам
өмiрiнiң тұрмысында жайлаған „р-түрлi күрделi оқиғаларға байланысты пiкiрiн
бiлдiрiп, одан шығудың бағыт-бағдарын көрсеттi. Халқының аяулы бiртуар ұлы
С.Қожанов осылай бастымдар арқылы жұртылық жоқшысы ретiн де танылды.
Қазақтың баспасөз iсiнде бедерлi iзi қалған қаламгерлердiң бiрi —
Садуақас Османұлы болды. Оны бiз тiлшi, Ақ жол газеттердiң редакторы
болғанын бiрiмiз бiлсек, бiрiмiз бiлмей келгенбiз. Ақиқат журналының 2000
жылғы 7-шi нөмiрiнде Қ.Бексацын деген автордың Арыстардың Ақ жолы атты
мақаласында Ақ жолдың шығарушы редакторлары iшiнде екiншi болып
С.Османовтың да көрсетiледi. Содан тiлшi-қаламгердiң Ақ жол газетiнде қай
жылдары редакторлық қызмет атқарған деген көмескi сұрақ туады. Мiне, осы
сұраққа жауап беру үшiн мұрағат құжаттарына үнiлуге тура келдi. Оңтүстiк
Қазақстан мемлекеттiк мұрағатының Шымкент бөлiмiнде Садуақас Османұлының
жеке iс қағазы (личный листок) табылды. Онда анкетаны толтырушы автор өз
қолымен 1922 жылдың мамыр айынан қараша айына дейiнгi аралықта Тiлшi
газетiнде, кейiн сол жылдың (1922 ж.) қараша айынан 1923 жылдың с„уiрi
айына шейiн Ақ жол газетiнде редактор болғандығын басып көрсеткен 64.
Халқына аянбай еткен қазақтың қырымды қайраткерлерiнiң бiрi — Иса
Тоқтыбайұлы едi. Осы тұрғында қазақ баспасөзi тарихын зерттеушi белгiлi
ғалым Темiрбек Қожакеев Көк сеңгiрлер атты кiтабында Иса Тоқтыбайұлы
туралы нақты деректерге құрылған терең пайымды мақала жариялайды. Мақала
авторы: ¤ажайып екен, сонау 20-30-жылдарда В.И.Ленинмен тiлдескен,
В.В.Куйбышевпен тiзе қосып қызмет iстескен, С.М.Кировпен ақылдасуға жараған
бұл кiм дейсiздер ғой, — деп тымсана айта келiп, „рi қарай: Революция
жеңiсiмен И.Тоқтыбаев ескi Ташкент совдепiнiң хатшысы болып сайланған. µлт
жастарынан кадр даярлау ниетiмен оқу орындарын ашу м„селесiн көтередi. 1917
жылы қарашада-ақ Түркiстан партия, Совет орындары Ағарту институтын ашып,
оны басқаруды Исаның өзiне тапсырады. Бұл институт Орта Азия республикалары
мен Қазақстан үшiн кадр даярлауда зор қызмет атқарады. А.И.Тоқтыбаев „рi
қазақ ғылымын дамыту, көшпелiлер бiлiм тарату жөнiндегi комиссиялардың
төрағасы, мемлекеттiк баспа бастығының орынбасары, республика оқу-ағарту
комиссариатының коллегия мүшесi болып iстейдi ... 1919 жылы ақпанда Ленин
партиясының қатарына өтiп, ВЦИК-тiң аштарға көмек көрсету комиссиясының
құрамына енген.
Түркiстан Орталық партия комитетi 1922 жылы И.Тоқтыбаевты баспасөз
жұмысына жiбередi. Алғаш Шолпан журналына редакторлық еттi. Осы тұстан ол
Балықшы деген бүркеншiк атпен саяси-„леуметтiк м„селелердi кең қозғай
бастады ...
1923 жылдың көктемiнен 1925 жылдың мамыр айына дейiн И.Тоқтыбаев Ақ
жол газетiнiң редакторы болып iстейдi, „рi РК(б)П Түркiстан ‡лкелiк
комитетiнiң баспасөз секторын басқарды. Құл аралықта да ол саясат,
шаруашылық м„селелерi жөнiнде жиi жазды. Көкейде жүрген көп проблемаларды
Ақ жолда көпшiлiк мүддесi тұрғысынан көтере бiлдi ... 66 — деп мағлұмат
бередi. И.Тоқтыбаевтың 1926 жылдан кейiнгi өмiрi тiкелей Қазақстан
байланысты болады. Мұнда да ол оқу-ағарту iстерiне белсене араласады. 38-шi
жылдың зұлматынан былай қарай ылғи қудалау, үркiту, қорлау, түрме
табалдырығын тоздыру сияқты „р- түрлi моральдық соққыдан 70-жасқа қараған
шағында дүние салды.
Иса Тоқтыбайұлыныңғ қазақ баспасөзiнiң тарихында алар орны ерекше. Оның
баспасөз iсiн дамытуға қосқан үлесi тұрсын. Ақ жолда редактор болған
еңбегiнiң өзi бiр төбе. Бiр сөзбен айтқанда, Иса Тоқтыбайұлы — сан саналы
тұлға, десек оның өмiрi мен қоғамдық саяси қызметiн зерттеу арнайы ғылыми
тақырыптың өрiсi болатын өзектi м„селе.
Ал, Н.Төреқұлов, С.Аспандияров, Қайыпназарұлы, С.Садуақасұлы,
Ж.Арыстанұлы сынды қалам майталмандының Ақ жолдың шығарушы редакторлары
болғанын „дiрге мұрағат құжаттарының негiзiнде д„йектi түрде көрсете
алмаймыз. Оның үстiне Ақ жол газетiнiң тiгiндiлерiнде аталған
редакторлардың фамилиясы — аты түскен, қол қойған нұсқалары сақталмаған.
20-жылдардағы қазақ баспасөзiнiң көрнектi өкiлi, дарынды журналист
Қалдыбай Абдуллин сөзiмен айтқанда Газет — елдiң көзi, құлағы, саяси,
шаруашылық тiршiлiгiнiң жоқшысы болатын болса, Ақ жол газетi осы
мақсатта ед„уiр жақсы қызмет еттi.
1925 жылы 17-желтоқсанда бейсенбi күнi Ақ жолдың бес жылдығына
арнайы 601 нөмiрi шықты. Газеттiң сол кездегi таралымы 5000 данадан асқан.
Бiрiншi бетiндегi Ақ жолдың бес жылдық мерекесiне арналған
безендiрiлуiнде: Көздегенi: Едiл, Жайық, Есiл, Нұра, Ертiс, Алтай, Алатау,
Тарбағатай, Сырдария, Амудария; м„дениет, „дебиет, бiлiм-өнер, шаруа-
түзету; саяси делдал бюрократизммен күресу; Надандық қараңғылықты жою 67
— деп газеттiң шығарудағы нақты мақсат мiндеттерiн бедерлей айқындап
көрсетiп бердi.
Ақ жол қазiргi республикалық Егемен Қазақстан газетiнiң көлемiндей
үлкен бiр форматқа шықты. Газеттiң бiрiншi бетiнiң еңбасына жер жүзiнiң
еңбекшiлерi, бiрiгiңдер деген ұраны жазылды. Сондай-ақ, газетбелгiлi бiр
мерекелiк, — iстелетiн қоғамдық-саяси үлкен iс-шараларға, оқиғаларға, алдын
ала естерту мақсатында айтылған ұранды-хабарламаларға орын бердi. Мысалы,
1921 жылы 22-ақпандағы 28-шi нөмiрiнде газеттiң жоғарғы тұсына қара қалың
төте тiлiндегi шрифпен: Бұл күннен бастап (17-23 ақпан) балалар жетiсi
жасалады. Балалар алдағы д„уiрдiң қожасы, көзнұры. Балаларымыз социализм
рухында т„рбиеленiп, бiлiмартылып, тұрмысы түзелуiне қызмет ету баршамыздың
борышымыз. Көркейсiн балалар т„рбиесi( Гүлденсiн жас бойың( 68 ал, сол
жылғы 1-шi мамыр мейрамы күнi шыққан 54-шi нөмiрiнде: Бүгiн 1-май мейрамы.
Дүние жүзiндегi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе 3
I-тарау. Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы 6
1.1. Қазақ баспасөзiнiң дерек намасы 6
1.2. Қазақ баспасөзiнiң тарихнамасы 11
II-Тарау. Қазақ баспасөзiнiң пайда болуы мен даму тарихы 21
2.1. Революция дейiнгi алғашқы қазақ басылымдары 21
2.2. Түркiстан Республикасындағы қазақ мерзiмдi басылымдары 23
III-тарау. Түркiстан АҚСР–нiң мерзiмдi басылымдарындағы негiзгi
проблемалар 38
3.1. Мерзiмдi басылымдардағы „леуметтiк–саяси м„селелер 38
3.2. Мерзiмдi басылымдардағы рухани өзгерiстер 43
Қорытынды 49
Пайдаланылған „дебиеттер ж„не сiлтемелер тiзiмi 51
Кiрiспе
Тақырыптың өзектiлiгi. Елiмiздiң т„уелсiздiкке қол жеткiзуi арғы-бергi
тарихымыздың көптеген м„селелерiн, оның iшiнде кеңестiк кезең тарихының
маңызды тақырыптарын, өмiр шындығына сай қайтадан қарастыруға мүмкiндiктер
туғызды. Бұлардың қатарына кешегi Орта Азия ұлт республикаларына бөлуге
дейiнгi Түркiстан Республикасының орталығы Ташкент қаласында шыққан қазақ
баспасөзiнiң тарихын жатқызуға болады.
ХIХ ғасырдың аяғынан бастау алатын қазақ баспасөзi қоғам өмiрiнiң
тұрмысын, саяси-м„дени шаруашылық жағдайын, өткендегi тарихын, „дебиетiн,
салт-д„стүрiн боямасыз баз қалпында бейнелей бiлдi. Осылай баспасөз өткен
өмiр құбылыстарының сан-алуан, iрiлi-ұсақты экономикалық өзгерiстерiне,
саяси оқиғаларына дер кезiнде үн қатып, қамқор көңiлмен өз пiкiрiн, ой —
тұжырымын жеткiзу мақсатында негiзгi ақпарат құралына айналды. Басқаша
нақтырақ айтқанда, баспасөз қоғам өмiрiнiң өткенi жазылған өзiндiк күнделiк
мiндетiн атқарды. Осы орайда баспасөз материалдарынан ұлт өмiрiне қатысты
жан-жақты м„лiмет алуға болады.
Ендiгi жерде қоғам өмiрiнiң айнасы болған баспасөздiң тарихын зерттеу,
оның деректiк маңызы мен ерекшiлiктерiн көрсету, жалпы тарих дерегi
ретiндегi ғылыми құндылығын анықтау бүгiнгi егемен ел тұсында күн санап
арта түсуде. Бұл кеңестiк д„уiр тарихынамасында баспасөз тарихының мүлде
зерттелмейдiдегенi емес. Қайта баспасөздiң тарихы кеңес өкiметiнiң
кемелденген шағында Хайыржан Бекхожин, ¦шкiлт„й Субханбердина, Бейсенбай
Кенжебаев, кейiнiрек Темiрбек Қожакеев сынды ғалым-зерттеушiлердiң
еңбектерiнде мейлiнше зерттелiндi. Алайда оларда қызыл империясының „кiмшiл-
„мiршiл идеологиясының сарыны жатты, асыра сiлтеушiлiктер де болды. Тiптi
кейбiр еңбектерде баспасөз органдарының идеялық мазмұнын, белгiлi д„уiрде
атқарған ролiн жоқ еткiсi ғып көрсетiп, топтық тұрғыдан терiс саяси баға
берiлдi.
Ал тақырыпқа негiз болып отырған Түркiстан Республикасының кезеңiндегi
қазақ баспасөзiнiң тарихы мен ролi жоғарыда аты аталған ғалым-
зерттеушiлердiң еңбектерiнде там-тұмдап ғана көрiнiс табады. Кейiннен
егемендiгiмiздi алып, тарихымызды қайта қаралай келгенде, бұрынғы аға буын
ғалым-зерттеушiлердiң жалғасындай болған белгiлi баспасөз тарихын зертеушi
Темiрбек Қожакеевтiң әжыл құстарыә атты еңбегiнде Түркiстан кезеңiнiң қазақ
баспасөзi жөнiнде бұрынғыдан бiрсыпыра кеңiрек мағлумат бередi. ‡кiнiшке
орай оның өзi сол кезеңнiң баспасөз тарихын толық зерттелiп бiттi деп
айтуға „лi ерте, яғни мардымсыздау.
Осы орайда ХХ ғасырдың бiрiншi ширегiнде Ташкентте қазақ тiлiнде шыққан
мерзiмдi басылым материалдарының сарғайған беттерi күнi бүгiн сол кезеңнiң
тыныс-тiршiлiгiн бiлiп-анықтауда маңызды бiрден бiр мағлумат болатыны
даусыз. Сондықтан да Түркiстан Республиксындағы қазақ баспасөзiнiң тарихы
толық зерттелiп, бiр жүйеге келтiрiлмегенiн көрiп, тыңнан сүрлеу салғандай
аталған кезеңнiң баспасөзiн зерттеудi мақсат тұттық. Мiне, тақырыптың
өзектiлiгi де осында.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi.
Түркiстан Республикасының орталығы Ташкентте шыққан қазақ тiлiндегi
мерзiмдi баспасөздiң тарихын ұлттық төл тарихтың баға жетпес құнды тарихи
дерек көзi ретiнде кешендi түрде зерттеу жұмыстың негiзгi мақсаты болды.
Осыған с„йкес зерттеу жұмысында мынадай м„селелер қарастырылды:
Мерзiмдi басылымдардың елдiн көзi, құлағы, саяси, шаруашылық,
тiршiлiгiнiң жолбасшысы болғаның көрсету;
Ташкентте шыққан Ақ жол, Жас алаш, Сана, Шолпан, Жас қайрат,
Шаншар, Жаңа өрiс сияқты мерзiмдi басылымдардың қоғам өмiрiнiң iлгерi
дамуына тигiзген ролiн зерттеу;
Сол мерзiмдi басылымдарда жарияланған негiзгi „леуметтiк, саяси ж„не
рухани өзгерiстi м„селелерiн тарихи дерек көзi ретiнде пайымдау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық мерзiмi.
ХХ ғасырдың I-шиергiн қамтиды. Д„лiрек, Түркiстан Кеңестiк
Республикасының құрылуынан құлауына дейiнгi мерзiмде Ташкентте шыққан қазақ
тiлiндегi басылымдардың шығу тарихы, онда жарияланған сан алуан
мақалалардың тарихи дерек көзi ғылыми құндылығы болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
Дипломдық жұмысында қарастырылатын м„селесiнiң дерекнамасы мен
тарихнамасына байланысты 20-30 жылдардағы қоғамдық-„леуметтiк пiкiрлердiң
ұйытқысы болған қарамды қайраткерлердiң, Ташкент мерзiмдi басылымдарында
шыққан азда-көптi мақалаларына талдау жасалып, сол кезеңнiң тарихи-саяси
өмiрiн сын көзқарас тұрғысынан ашып көрсетiлген.
Мерзiмдi басылымдардың елдiң түкпiр-түкпiрiнде болып жатқан „р түрлi
„леуметтiк, саяси ж„не рухани өзгерiстердi жеткiзудегi негiзгi ақпараттық
ролi көрсетiлген.
Зерттеу жұмысының территориялық ауқымына — 1925 жылға дейiнгi Түркiстан
АКСР-ның Сырдария ж„не Жетiсу облыстары алынған. 1917 жылы Сырдария
облысында 2 млн. 155 мың, Жетiсу облысында 1,5 млн. адам өмiр сүрдi.
Сырдария облысының халқының 40 пайызы немесе 560 мың адам көшпелi өмiр
сүрдi. Ал Жетiсу бiр миллионға жуық (986 мың адам) қазақ пен қырғыз көшпелi
ж„не жартылай көшпелi мал шаруашылығымен айналысты 17. Бұл күндерi ол
жерде Қазақстан Республикасының Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан ж„не
Қызылорда облыстары ж„не Қырғыстанның солтүстiк аймағы орналасқан.
I-тарау. Қазақ баспасөзiнiң дерекнамасы мен тарихнамасы
1.1. Қазақ баспасөзiнiң дерек намасы
Қазақстан тарихы ғылымының маңызды құрамдас бөлiмi — дерекнамасының
қажеттiлiгiн өмiрдiң өзi ұлттық тарихымыздың дамуына байланысты туғызып
отыр. ‡йткенi осы дерекнама ғылымы арқылы дерекнамалық талдаудан өткiзiп,
шынды жалғаннан ажыратып, халықтың iнжу-маржанын жарты жолдан қосылған
қоспадан айырып, өз игiлiгiне қайта пайдалануына жағдай жасайды. Ол қазақ
халқының төл тарихының шынайы жазылып, „у бастан дұрыс дамуына мүмкiндiк
бередi.
Бұл ретте дерекнама — ғылымының алар орны, атқарар мiндетi ерекше.
Себебi, Ахмет Байтұрсыновтың сөзiмен айтсақ, тарихтың жемi болып табылатын
кез келген шынайы дерек өзiнiң табиғаты жағынан объективтi, өйткенi ол
белгiлi бiр оқиғаның немесе қоғамдық құбылыстың салдарынан пайда болады.
Сондықтан дерек сол оқиға не қоғамдық құбылыс туралы өз бойында м„лiмет
сақтайды. Екiншi жағынан, кез келген дерек субъективтi, себебi оны белгiлi
бiр субъект (жеке адам) жасайды, дүниеге „келедi. Ал өз кезегiнде ол
субъект белгiлi бiр ұлттың, не таптың, не „леуметтiк топтың өкiлi.
Сондықтан деректер оқиға не қоғамдық құбылыс туралы объективтi
ақпараттармен қатар субъективтi мағлұматтар да бередi. Басқаша айтсақ,
оқиғаның деректе белгiлi бiр д„режеде бейнеленумен қатар, деректе автордың
дүниеге деген көзқарасы, түсiнiгi, психологиясы да енедi. Сондықтан
зерттеушi тарихи деректi деректанулық талдаудан өткiзуге тиiс болады.
Д„л осындай сыннан өткiзудi қажет ететiн жазба деректерiнiң үлкен бiр
тобын мерзiмдi басылымдар құрайды. Осы жерде бiр м„селенiң басын ашып алған
дұрыс. Баспасөз дегенде мерзiмдi газет, журнал басылымдары еске түседi.
Яғни газет, журнал мерзiмдi баспасөздiң негiзi түрлерiнiң бiрi болып
есептеледi 1. Олай болса ғылыми зерттеу барысында бұдан былай қазақ
баспасөзi демей-ақ, қазақ мерзiмдi басылымдары деп айтуды мақұл көрдiк. Бұл
алдағы ескеретiн ж„йт.
Патша жарлығы мен оның жергiлiктi „кiмшiлiк органдарының шешiмдерiн
халыққа жеткiзiп отыру мақсатында 1870 жылдың с„уiрiнен бастап қазақ
тiлiнде шыға бастаған алғашқы Түркiстан уалаяты газетiнен бастау алатын
қазақ баспасөзi ХХ ғасырда негiзгi ақпарат құралына айналды.
Қоғамда болып жатқан „р алуан, iрi — ұсақты уақиғалар туралы дер
кезiнде оқырмандарына м„лiмет жеткiзу мiндетiн атқаратын мерзiмдi басылым,
уақыт өте баға жетпес құнды деректер көзiне айналады. Халыққа болған оқиға
туралы жедел ақпарат таратқан мерзiмдi басылым, сол оқиға туралы өз бойына
қажеттi мағлұматтар да жинайды, сөйтiп уақыт өте келе өзi тарихи дерек көзi
ретiнде ғылымға қызмет етiп, оқиғалардың кейбiр бейм„лiм қырларын ашуға
көмектеседi.
Дегенмен, мерзiмдi басылымдар жазба деректердiң басқа түрлерiнен тек
өзiне ғана т„н сипаттарымен ерекшеленедi. Сондықтан оларда сақталынған
м„лiметтерден объективтi мағлұмат алу мақсатында зерттеушiлер баспасөздi
тарихи дерек көзi ретiнде арнайы қарастыруға тиiс болады.
Мерзiмдi басылымдар м„лiметтерiн тарих дерегi ретiнде зерттеумен,
оларды белгiлi бiр д„режеде талдаумен немесе сыннан өткiзумен тарихшы-
зерттеушiлердiң б„рi айналысады. Дегенмен, оларды нақты тарихи
проблемаларды зерттеушi-тарихшылар ж„не мерзiмдi басылымдарды тарих
дерегiнiң көз ретiнде зерттеушiлер-деректанушылар деп бөлуге болады.
Алғашқылары „детте нақты басылымдағы өздерiн қызықтыратын жылдардағы
белгiлi бiр материалдарға талдау жасаса, соңғыларының мiндетi нақты
басылымның өзiн жан-жақты зерттеу.
Соңғы жылдары елiмiздiң т„уелсiздiк алып, өз тарихын объективтi жазуға
мүмкiндiк тууына байланысты ұлттық деректерге, оның iшiнде қазақ тiлiндегi
басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегi ретiнде
ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзiн өзiндiк ерекшелiктерi бар
тарихи дерек көзi ретiнде кешендi талдаудың қажеттiлiгiн күннен-күнге
арттырып отыр.
Газет не журнал белгiлi бiр мерзiмдiлiкпен өткендi бейнелейдi.
Сондықтан олар қоғам өмiрiнiң өткен жазылған өзiндiк күнделiк мiндетiн
атқарады. Демек, уақтылы шығып тұрған газеттер, журналдар өткеннiң белгiлi
бiр кезеңдегi үздiксiз даму тарихын қалпына келтiруге көмектесе алады.
Газет материалдары өзiнiң құрамы жағынан „р алуан болып келедi. ...детте,
баспасөз материалдарының өзiнiң құрамы жағынан күрделiлiгi оның басты
деректiк ерекшiлiгi болып табылады. Баспасөз м„лiметтерiнiң формасы жағынан
да, мазмұны жағынан да „р түрлi болып келуi, олардан ұлт өмiрiне қатысты
жан-жақты м„лiмет алуға мүмкiндiк бередi.
Мысалы, қазақ тiлiнде пайда болған мерзiмдi басылымдардан қазақ тарихын
зерттеушiлер ХIХ ғасырдың соңғы үшiншi бөлiгiнен бастап бүгiнге дейiнгi ел
өмiрiне қатысты сан-алуан мағлұматтар ала алады. Бейнелеп айтсақ, ХIХ
ғасырдың соңғы ширегiндегi қазақ жерiнiң отарлану тарихынан бастап бүгiнгi
т„уелсiз мемлекет құру тарихына дейiнгi қазақ халқының жүрiп өткен жолын
сарғайған басылым беттерiнен көруге болады. Көп жағдайда баспасөз
материалдары бiздiң өткенiмiздiң кейбiр с„ттерi туралы м„лiмет бере алатын
бiрден бiр дерек көзi болып шығады. Демек, ХХ ғасырдың I-ширегiндегi қазақ
тарихын мерзiмдi басылымсыз толық ашып көрсету мүмкiн емес деп сенiммен
айта аламыз. Олай болса, алдымен сол мерзiмдi басылымдарды тарих дерегiнiң
негiзi ретiнде зерттеу бүгiнгi дерекнама ғылымының алдында тұрған
мiндеттердiң бiрi.
Сонымен бiз жұмысы орындау барысында қазақ зиялыларының түрлi
көзқарастағы өкiлдерi жасаған, ғылыми құндылығы мен маңыздылығы „р түрлi
д„режедегi көптеген деректер пайдаланылды. Бiздiң Түркiстан
Республикасындағы қазақ баспасөзiнiң тарихы тақырыбы тұрғысынан алып
қарағанда негiзiнен ХХ ғасырдың I-ширегiндегi, д„лiрек, 1918-1925 жылдардың
арасында Ташкентте қазақ тiлiнде жарық көрген мерзiмдi басылымдардың
түпнұсқаларынан алынған деректер екендiгi түсiнiктi. Мұндағы маңызды н„рсе
– кез келген деректiң түпнұсқасымен жұмыс iстеу, зерттеушiге деректiң пайда
болған уақытының ерекшiлiгiн сезiнуге, сол арқылы деректен алынған
мағлұматтың ғылыми құндылығын анықтауға көмектесерi белгiлi. Демек, Жас
алаш, Жаңа өрiс, Ақ жол сияқты газеттердiң ж„не Сана, Шолпан, Шан-
шар, Жас қайрат журналдарының тың деректерiн зерттеу оларды магистрлiк
диссертациялық тақырыптың басты объектiсiнде қарастыру ғасыр басында өмiр
сүрген Түркiстан Республикасындағы халқымыздың тыныстiршiлiгiн бiлуге
ед„уiр көмектесi.
Кеңес үкiметiнiң п„рмендi „кiмшiл-„мiршiл жүйесiнiң үстем құрған
шағында аталған кезеңнiң баспасөз тарихын бiршама болса да зерттеу „рекетi
Х.Беккожиннiң, Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтiң еңбектерiнде көрiнiс табады.
Алайда сол кездегi мерзiмдi басылымдардың денi таптық тұрғыдан өрескел
саяси-қателiктер ж„берiп, сондықтан да партияның „дiл шешiмiмен күштеп
жабылғандықтан жоғарғыдағы аталған авторлардың еңбектерiнде мардымсыз
зерттеледi. Оның үстiне кеңес идеологиясының ықпалы сезiлiп тұрады.
Дегенмен Түркiстан кезенiнiң қазақ баспасөзiн зерттеуде бұл еңбектердiң
бiрден бiр тарихи деректiк негiзiн ескерiп пайдаландық.
Бұл баспасөз тарихына арналған кеңестiк тарихнаманың да деректiк
маңызын жоққа шығаруға болмайды. Методологиялық қателiктерге қарамастан,
олардан Түркiстан кешенiндегi қазақ баспасөзiнiң тарихын зерттеуге
көмектестiн нақты мағлұматтар алуға болады. Деректанамалық сыннан өткiзу
негiзiнде олардың бiраз материалы жұмысты жазуда пайдаланылды.
Араға ұзақ жыл салып т„уелсiздiк алғаннан кейiн қазақ баспасөзi тарихын
зерттеу барысында шыққан зерттеу еңбектер де жұмыстың деректiк негiзiнiң
ауқымды бiр бөлiгiн құрайды. Осы тұрғыда Т.Қожекеевтiң Жыл құстары
(1991), Көк сеңгiрлер (1992) ж„не Сара сөздiң сардарлары (1995) атты
еңбектерiнде Түркiстан кезеңiнiң мерзiмдi басылымдар м„лiметтерiнiң
деректiк маңызын ашуға көмектесетiн көптеген мағлұматтар жинақталған. Мұнда
алдымен қазақ басылымдарының азды-көпты тарихын баяндай кеп, сол 20-30
жылдарда газет, журналдарда қызмет iстеген, кейiн құған-сүргенге ұшырап,
қызыл қырғынның құрбаны болған азаматтарымыздың журналистiк өмiр жолы,
қалдырған рухани мұрасы сөз етiледi.
Сонымен Түркiстан Республикасында қазақ тiлiнде жарық көрген мерзiмдi
басылымдарға дерекнамалық талдау жасауда, оларда салынған ақпараттық
шынайылық д„режесiн анықтауда мұрағат құжаттарының ж„не ұлттық
кiтапханалардың сирек қолжазбалар қорының алар орны ерекше. Бiрiншiден,
мұрағат құжаттары сирек қолжазбалар қорындағы түпнұсқа басылымдары қазақ
газеттерi мен журналдарының пайда болу тарихын зерттеуге, сол арқылы
олардың бағыт-бағдарын, мақсатын, ерекшелiктерiн анықтауға көмектесе,
екiншiден, жұмыстық барысында мерзiмдi басылымдардан алынған нақты
м„лiметтердi мұрағат құжаттарымен салыстыру арқылы олардың шынайылық
д„режесiн, жалпы ғылыми құндылығын анықтауға мүмкiндiк бередi. Осы мақсатта
магистрлiк диссертацияның жұмысты орындау барысында Оңтүстiк Қазақстан
Мемлекеттiк Мұрағатының (ОҚММ), ‡збекстан Республикасы Орталық Мемлекеттiк
Мұрағатының (‡РОММ) қорларындағы құжаттар пайдаланылды. Сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Абай атындағы ұлттық орталық кiтапханасының ж„не
‡збекстан Республикасы ...лiшер Науаи атындағы Орталық мемлекеттiк
кiтапханасының сирек қолжазбалар қорларындағы түпнұсқа мерзiмдi басылым
материалдары пайдаланылды.
1.2. Қазақ баспасөзiнiң тарихнамасы
Қазақ халқының тарихынан берiк орын алған осы басылымдардан келтiрiлген
бұл екi үзiндiнiң, бiздiң ойымызша, тарихнамалық дерек ретiнде принциптi
маңызы үлкен. Олай дейтiнiмiз, „р түрлi саяси күштердiң ықпалынан тыс пайда
болған бұл деректер, кейiннен кеңестiк тарихнамада бұлжымас шындықтай
бекiген екi басылым арасындағы айтыс таптық сипатта болды ж„не Айқап
журналы Қазақ газетiнiң қастандық „рекетiнiң салдарынан жабылды 2
деген тұжырымның негiзсiз екендiгiн көрсетедi.
µлттық бейресми басылымдарға берiлген алғашқы тарихи баға да сол
басылымдардан кездеседi. Мысалы, Бiрлiк туы газетi 1918 жылы қаңтардағы
большевиктердiң Қазақ газетiн жабуына байланысты: Қазақ газетi жабылды
деген хабарды естiгенде „рбiр алаш баласының жүрегi су етiп, қабырғасы
қайысар. Бiз бұған сенемiз. Қазақ газетi алаштың қараңғы заманында жол
көрсетiп тұрған шам шырағы, сасқанда ақыл айтып тұрған көсемi 3 — деп
жазды.
Мұндай ұлттық бейресми басылымдардың көш бастаушысы Қазақ газетiнiң
ұлт мүддесi үшiн еткен еңбегiн шынайы бағалау кеңес өкiметiнiң алғашқы
жылдарында да өз жалғасын тапты. Мысалы, 20 жылдардың басында Мұхтар ...уезов
Шолпан журналында жазба „дебиетте Абайдан соң аты аталатын — Қазақ
газетi — деп жазса, Ақ жол газетiнде, Ахмет Байтұрсыновтың елу жылдық
мерей тойына арналған мақаласында: Қазақтың еңкейген к„рi, еңбектеген
жасына түгелiмен ой түсiрiп, өлiм ұйқысынан оятып, жансыз денесiне қан
жүгiртiп, күзгi таңның салқын желiндей ширатып ширықтырған, етек-жеңiн
жиғызған Қазақ газетi болатын 4 — деп жазды. Бiр басылымға екi түрлi
саяси жағдайда берiлген бағаның бiр бiрiмен үндестiгi, ол бағаның
объективтiлiгiн көрсетедi деп ойлаймыз.
‡кiнiшке орай, тарихқа деген мұндай объективтi көзқарас көп ұзамай
таптық көзқараспен ауыстырыла бастады. 20 жылдардың басынан, „сiресе екiншi
жартысынан бастап тарихи фактiлерге объективтi қараудан ауытқып, ғылымды
саясаттандыру ж„не тiкелей құғындау „рекеттерi белең алды. Саясаттағы
осындай бетбұрыс нысанасына алдымен алаш көссемдерi ж„не олардың шығарған
ұлттық — биресми басылымдары iлiктi. Бұрыңғы одақ көлемiнде жаңа өкiметтi
жақтамаған демократиялық бағыттағы басылымдар ұсақ буржуазиялық ж„не
буржуазиялық басылымдар — деп аталса, Қазақстан тарихнамасында олар
ұлтшыл, байшыл басылымдар тобына жатқызылды. µлттық бейресми басылымдарға
қарсы большевиктiк көзқарас тұрғысынан жазылған алғашқы мақалалар да сол 20
жылдардың басынан, д„лiрек айтсақ, 1920 жылдың ортасынан бастап жариялана
бастады. Сол жылдың 24 тамызы мен 14 қыркүйегiнде ақмолалық Красный
вестник газетiнде Ақпан төңкерiсiнен кейiн қазақ тiлiнде шыққан саяси-
қоғамдық газеттер мен олардың шығарушылары туралы айтылған Манап Шамилдiң
мақалалары жарияланды. Сол мақалалардың негiзiнде 25 қарашада м„скеулiк
Жизнь национальностей газетiнде О киргизской интеллигенции атты мақала
басылды. Онда: После свержения царизма во всех почти областных киргизских
городах появились политическо-общественные газеты, например, в
Семипалатинске — Сары-Арка, в Астрахани — Уран, в Ташкенте — Бирилик-
Тува и в Акмолинске — Тирчилик, которые плясали под дудку киргизских
майдаринов. Букейханов и К.
Но ознакомившись о партийном течении и уже почувствовав, куда ведут
киргизский народ эти мурзы Букейхановы, Дулатовы и Байтурсыновы,
акмолинская газета Чирчилик одна выступила против них 5 — делiнген.
Бұл мақалалардың авторы С.Сейфуллин екендiгi белгiлi. Кейiннен бұл
жолдар түгелiмен дерлiк оның белгiлi еңбегiне ендi. Онда тек Тiршiлiк
газетiнiң де алғашында басқалармен бiр бағытта болғандығы айтылмайды.
С„бит Мұқановтың 1925 жылы 5 мамырдағы Еңбекшi қазақ газетiнде
жарияланған Қазақстанда қандай газеттер болды? деген мақаласында Қазақ,
Сарыарқа, Бiрлiк туы сияқты газеттердiң, кеңес өкiметiне қарсы газеттер
ретiнде жабылғандығы туралы айтылады 6. Келесi, 1926 жылы жарияланған
... Б„йдiлд„ұлының мақаласында: ... төңкерiстен бұрын қазақта оңған
баспасөз болмаған ... бардың өзi молдалар мен байлардың қолынан „рмен
аспайтын 7 — деп жазылды. Қазақстанда кеңес өкiметiн өз қолымен
орнатушылардың белсендi өкiлдерiнiң бiрi С„кен Сейфуллин, өзiнiң 1927 жылы
Қызылордада басылып шыққан, Тар жол тайғақ кешуiнде елiмiзде кеңес
өкiметi толығымен орнағанға дейiн шығып тұрған ұлттық бейресми басылымдар
туралы: Газеттердiң б„рi көз жұмбай ұлтшыл болды. µлтшыл болған соң,
„рине, байшыл газет болды. Б„рiнiң орталық туы Қазақ газетi болды 8 —
деп, оларға таптық көзқарас тұрғысынан баға бердi.
Осылайша, 30 жылдарға қарай ұлттық бейресми басылымдарға ұлтшыл,
байшыл басылымдар деген ат қойылып, айдар тағылды. Коммунистiк идеология
мен таптық тұрғыдан алашордашылар мен олардың баспа органдарына берiлген
мұндай баға А.К.Богачев, С.Брайнин, Ш.Шафиро, Т.Рысқұлов,
С.Д.Асфендияровтың еңбектерiнде де кездеседi.
30-шы жылдардың ортасына қарай Алаш ардагерлерiнiң халық жаулары
ретiнде толығымен дерлiк жойылуына байланысты. Алаш қозғалысының тарихын
зерттеуге де тыйым салынды. Ал Алаш қозғалысының түп нұсқалық деректерi
жарияланып тұрған Қазақ, Сарыарқа, Бiрлiк туы сияқты газеттер
буржуазияшыл ұлтшылдардың органдары деп айыпталды ж„не оларды ғылыми
зерттеу iсiне пайдалануға рұқсат етiлмедi — деп жазды К.Нұрпейiсов 9.
Осылай қазақ халқының тарихынан оның „дебиетiнiң, тiлiнiң, жалпы
м„дениетiнiң дамуына ХХ ғасырдың басында өлшеусiз үлес қосқан қайраткерлерi
алынып тасталды. Олардың тарихымыздағы өзiндiк берiк орнын компартия
рухында т„рбиеленген жаңа толқынмен ауыстыруға белсендi „рекеттер жасалды.
Дегенмен, ұлт тарихынан ұлт өкiлдерiн алып тастағанмен ұлттық
басылымдарды алып тастау қиын едi. ‡йткенi олар ХХ ғасырдың басындағы ұлт
өмiрiнiң ажырамас құрамдас бөлiмiне айналған басылымдар болатын. Демек,
қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ халқының өмiрi туралы, оның iшiнде ұлттық —
бейресми басылымдар туралы да жазбау мүмкiн емес едi.
Сондықтан, соғыс кезiнде орталықтан Алматыға қоңыс аударып келген iрi
кеңестiк ғалымдардың қатысуымен дайындалып, 1943 жылы жарық көрген Қазақ
ССР тарихында, Айқап журналын шығаруға қазақтың алдыңғы қатарлы ақын,
жазушы, ауыл мұғалiмдерiнiң қатысуы, журнал бетiнде қазақ халқы үшiн ең
өзектi қоғамдық-саяси м„селелердiң көрсетiлуi ... қазақ халқының ұлттық
санасының өсуiне „сер еттi 10 — деп айтылды. Белгiлi заңгер-зерттеушi
С.З.Зимановтың ойынша, бұл Қазақ ССР тарихында ұлттық басылымдарға
берiлген шындыққа ең жақын баға 11. Кейiнгi, 1957 жылғы Қазақ ССР
тарихында, немесе 70 жылдардағы көптомдықта қазан төңкерiсiне дейiн шыққан
ұлттық-бейресми басылымдар ұсақ буржуазиялық ж„не буржуазиялық
ұлтшылдық шеңберiнен шығарылмады.
µлттық басылымдарда жарияланған материалдар туралы кейбiр м„лiметтер
1947 жылы шыққан Н.С„битовтың библиографиялық көрсеткiшiнде аталды 12.
1949 жылы қазақ баспасөзi тарихын зерттеудi өзiнiң өмiрлiк мұратына
айналдырмақ болған (кейiн өмiр көрсеткендей — Қ.А.) жас зерттеушi
Х.Бекхожин, Е.Бекмахановтың ғылыми жетекшiлiгiмен Дала уалаяты — бiрiншi
қазақ газетi деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1950 жылы
Б.Кенжебаевтың ұлттық басылымдардың аты ғана аталған, бар жоғы 37 беттен
тұратын шағын кiтапшасы жарияланды. Қазақ зерттеушiлерiнiң мұндай
еркiнсуы коммунистiк партия тарапынан көп ұзамай айыпталып, ғалымдарды
қудалау басталды.
1951 жылы 17 қарашада Қазақстан Коммунистiк (большевиктiк) партиясының
Орталық Комитетiнiң органы Социалистiк Қазақстан газетiнде Қазақ
баспасөзiнiң тарихын зерттеудегi өрескел қателiктер деген үлкен мақала
жарияланды. Онда ұлттық баспасөз тарихын зерттеушiлер Х.Бекхожин мен
Б.Кенжебаев қатал сынға алынды.
Уақыттың қатал талабы, ресми органдардың тарапынан тиген ауыр соққы
бекерге кетекен жоқ. Зерттеушiлер амалсыз өз қателiктерiн мойындап,
оларды түзетуге м„жбүр болды. Мысалы, Х.Бекхожинның осы сыннан кейiн, 30
жылдаң соң, 1981 жылы шыққан Қазақ баспасөзi — Октябрь революциясының
перзентi. Ол республикамызда Совет өкiметiн орнату ж„не нығайту жолындағы
күресте пайда болды 13 — деп жазуын, т„жiрибелi зерттеушiнiң қазақ
баспасөзiнiң қашан пайда болғандығын бiлмегендiктен емес, өзiнiң өмiрден
алған ащы сабағын ескерiп, зерттеу жұмысына уақыт талабына сай идеялық
мазмұн беру мақсатында жазғандығын түсiну қиын емес. Осылайша, қазақ
мерзiмдi басылымының тарихын объективтi, таза ғылыми мақсатта зерттеу iсi
ұзақ жылдарға шегерiлдi.
50 жылдардың соңы мен 80 жылдардың екiншi жартысына дейiн елiмiздегi
баспасөз тарихына арналған Т.Амандосов 14, С.Имашев 15, М.Фетисов 16,
Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев 17, Х.Бекхожин 18, С.матвиенко,
С.Қозыбаевтардың 19 еңбектерi жарық көрдi.
Еңбектерде қазақ баспасөзiне қатысты көптеген деректiк м„лiметтер
келтiрiлгенiмен, оларға баспасөз тарихы негiзiнен большевиктер партиясы
тарихының контексiнде қарастырылып, сол партияның халқымызды жеңiстен
жеңiске жеткiзген дана басшылығының айғағы ретiнде келтiрiлдi. Сонымен
қатар, осы жылдары ұлттық бейресми басылымдар туралы пiкiрлер қоғамдық
ғылымдардың „р түрлi саласында еңбек етiп жүрген ғалымдарымыз
К.Б.Бисенбиевтiң 20, А.Б.Тұрсынбаевтың 21, К.Б.Қабдиевтың 22,
С.З.Зимановтың, К.З.Ыдрысовтың 23, Д.И.Дулатованың 24 т.б. еңбектерiнде
де айтылды. Бұл авторлардың еңбектерiнен де кеңестiк заман ықпалын аңғару
қиын емес. Мысалы Қазанг төңкерiсiне дейiнгi Қазақстандағы қоғамдық
ойлардың тарихы туралы жазған К.Б.Бейсембиев өз еңбектерiнде ХХ ғасырдың
басындағы қазақ халқы үшiн өзектi м„селелер жер, отырықшылық т.б. туралы
Қазақ газетiнiң консервативтiк — буржуазиялық позицияда болғандығын
көрсетсе, ал осы м„селелер бойынша Айқап журналының буржуазиялық —
прогрессивтiк бағытта болғандығын д„лелдеуге тырысқан. ‡кiнiшке орай, кейде
автор саяси асыра сiлтеулерге ұрынып: Газета Казах, по существу, стала
органом царской колониальной администрации на казахском языке — деп,
Қазақ газетiне тiкелей жала жабуға дейiн барған. Бiрiншi нөмiрiнен
бастап, соңғы нөмiрiне дейiн өз ұлтының мүддесi үшiн күрескен газеттi:
Лицемерная политика царизма и действия консервативного общества, от имени
которого выступала газета Казах, в сущности совпали. Они совместно
выступили против жизненных интересов казахского народа 25 — деп, қазақ
халқының жауы ретiнде көрсеткен.
К.Б.Бейсембиев еңбектерiндегi мұндай „дiлетсiздiкке кеңес өкiметiнiң
кезiнде-ақ өз замандастары да көңiл аударуға м„жбүр болды. Мысалы, солардың
бiрi С.З.Зиманов: Несколько работ по истории общественной мысли
дореволюционного Казахстана написал К.Б.Бейсембиев. К сожалению, в них в
наибольшей степени отразились особенности периода догматизма и
необъективности, приклеивания ярлыков и отнесения того или иного деятеля к
двум противоположным лагерям ... 26 — деп жазды.
Сонымен қатар, аталған авторлардың еңбегiнде ұлттық басылымдар арасында
Айқап журналының тарихы бiршама көрсетiлiп, оның шығарушылары мен
авторлары туралы оңды пiкiр айтылды. Мысалы, С.З.Зиманов пен К.З.Ыдрысовтың
М.Сералиннiң қоғамдық-саяси көзқарастарына арналған зерттеу жұмыстарында
журнал техника қатысты көптеген м„лiметтер келтiрiлiп, авторлар тобы туралы
деректер берiлген.
Басқа еңбектер де кейбiр айырмашылықтары болғанымен негiзiнен, Айқап
журналының демократиялық — прогрессивтi ролi көрсетiлiп, тоталитарлық жүйе
тұсындағы заман талабына сай қалғандарының, „сiресе, Қазақ газетiнiң
ұлтшылдық, буржуазиялық сипаты д„лелденiп сыналды. Авторлардың
басқаша жазуға мүмкiндiктерiнiң аз болғаның ұмытпауымыз керек.
Тағы көңiл аударатын н„рсе, ол 1966 жылы, Айқап журналы Қазақстан
тарихының дерегi ретiнде — деген тақырыпта Г.К.С„тбекованың кандидаттық
диссертация қорғауы болды. Бұл ұлттық басылымдар негiзiнде қорғалған
бiрiншi диссертация едi. Онда автор қазақ тiлiнде шыққан тұңғыш журналдың
тарихына қатысты мағлұматтар келтiрiп, журнал көтер тақырыптарға, „сiресе
оқу — ағарту iсiне кеңiнен тоқталған. Дегенмен, диссертациялық жұмыстың
тақырыбы деректанулық мағынада аталғанымен, жұмыстың мазмұны оған сай
болмағандығын ж„не онда, Айқап журналына деректанулық талдау жасау
орнына, журнал көтерген м„селелерге шолу жасау мен ол м„селелердiң маңызы
туралы баяндаумен шектелу орын алғанын айтуымыз керек.
Алғашқы қазақ тiлiндегi басылымдардың деректiк ерекшелiктерiн ашуға
көмектесетiн мағлұматтар тiл мамандары Б ... бiлқасымов 27 пен С.Исаевтың
28 еңбектерiнде де бар. Сондықтан ХIХ ғасырдың соңындағы Қазақстан
тарихын зерттеушiлерге аталған авторлардың еңбектерiмен танысуды ұсынамыз.
Егер ресми газеттер Түркiстан уалаятының газетi мен Дала уалаятының
газетi туралы азды-көптi бұрын айтылып келсе, ұлттық-бейресми
басылымдардың тарихын объективтi зерттеу, олардың материалдарын халқымыз
тарихының дерегi ретiнде пайдалану, тек 90 жылдардан басынан, бұрыңғы КСРО-
дағы қайта құру мен демократияландыру шараларынан, „сiресе, елiмiздiң
т„уелсiздiк алуынан кейiн ғана мүмкiн болды. Саяси жағдай мен Қазақстан
тарих ғылымында болған түбегейлi өзгерiстер Қазақ газетi мен басқа да
жазықсыз ұмыт болуға айналған ұлттық басылымдар туралы баспасөз бетiнде
ондаған мақалалардың жариялануына „сер еттi 29.
...р-түрлi мамандық иелерiнiң — тарихшы, „дебиетшi, журналист т.б.
зерттеу жұмыстары немесе естелiктерi ретiнде жазылған мақалаларда, ұлттық
басылымдар тарихын түрлi қырынан тануға көмектесетiн тарихнамалық ойлар
айтылған. Олардың бiразы еңбекте пайдаланылды. Дегенмен, кейбiр авторлардың
естелiктерiнде ұлттық басылымдар, „сiресе, Қазақ газетiнiң тарихына
қатысты шындыққа сай келмейтiн тұстар да кездеседi. ...рине, естелiктердiң
субъективтi болып келетiндегi белгiлi. Сондықтан да зерттеушiлерден
естелiктер сияқты өздерiнiң пайда болуы жағынан жеке адамдық топқа жататын
деректерге ерекше сын көзбен қарау талап етiледi. Бiздiң жағдайымызда
„ңгiме шындықты белгiлi бiр мақсатта, саналы түрде бұрмалау „рекетi туралы
болып отырғандықтан, жұмыста оларға жан-жақты талдау жасалынады.
Сонымен қатар, т„уелсiздiк жылдары қазақ бұқаралық ақпарат құралдары,
оның iшiнде газет-журналдар тарихына арналған Н.Омашевтың 30,
‡ ... бдiмановтың 31, Қ.Аллабергеннiң 32 монографиялық еңбектерi де жарық
көрдi.
Аталған авторлардың ғылыми-зерттеу жұмыстарында өткен ғысырдың соңына
қарай пайда болып қалыптаса бастаған бұқаралық ақпарат құралдарын құрылу
тарихының көптеген қырлары ашылғандығын айтуымыз керек. Мысалы, Н.Омашевтың
еңбегiнде бiз қарастырып отырған уақыт аралығында, қазақ жерiнде пайда
болған бұқаралық ақпарат құралдарын тағы бiр түрi — радионың ж„не сонымен
байланысты дамыған қазақ радиожурналистикасының алғашқы қазақ тiлiндегi
мерзiмдi басылымдармен ара қатынас тарихи туралы айтылса, ‡ ... бдiмановтың
еңбегiнде Қазақ газетi бiрiншi рет арнайы ғылыми-зерттеу жұмысының
объектiсi ретiнде қарастырылды. Ал, Қ.Аллабергеннiң қатысуымен соңғы
жылдары шыққан бiрнеше кiтаптарда ұлттық-бейресми басылымдарға қатысты
жарияланған материалдарға жалпы шолу жасалынған.
Алаш ардагерлерiнiң большевиктiк жаладан толық ақталуы, олардың аяулы
есiмдерiнiң туған халқына қайта оралуы, кезiнде сол арыстарымыздың ерлiкке
тең еңбектерiнiң н„тижесiнде шығып тұрған ұлттық — демократиялық басылымдар
тарихын зерттеп, оларды тарих дерегi ретiнде пайдалануға кең жол ашты. Атап
айтсақ, соңғы он жылдың көлемiнде жарық көрген Д.А.Аманжолова 33,
М.Қойгелдиев 34, К.Нүрпейiсов 35, ¤.Ахмедов 36, О.Мұхтаровалардың
37 еңбектерiнде ж„не А.Махаева 38, Т.Мекебаев 39, С.Рустемов 40,
А.Раджапов 41, Қ.Iлиясова 42 дайындаған кандидаттық диссертацияларда
ұлттық басылымдар тарихына қатысты құнды деректер келтiрiлуiмен қатар, сол
басылымдардың өздерi де дерек көздерi ретiнде тиiмдi пайдаланылған.
µлттық — бейресми басылымдар тарихына қатысты „р-түрлi д„режедегi
мағлұматтар, туған жерiн амалсыз тастап кетуге м„жбүр болып, ұлтының
т„уелсiзiдгi үшiн өмiрiнiң соңғы күнiне дейiн шет елде жалғастырған ұлы
қандасымыз Мұстафа Шоқай еңбектерiнде 43 ж„не француз ғалымдары
А.Беннигсен, Ш.Лемерсье-Келькежей 44 мен американдық зерттеушi Б.Дениздiң
45 зерттеу жұмыстарында да кездеседi. Осы орайда, француз ғалымдарының
Қазақ газетi қазақтың пiкiрiне төрт жыл бойы, ақпан революциясына дейiн
билiк жүргiздi 46 — деп, Қазақ газетiнде „дiлеттi баға бергендерiн
мақұлдай отырып, сонымен қатар, сол газеттен келтiрген үзiндiлерде олардың
түпнұсқадан өрескел ауытқығандарын, жалпы ұлттық басылымдарға қатысты
бiрнеше қателiктер жiбергендерiн де айтуымыз керек. Бұл факт бiзге шетел
тарихшыларының еңбектерiне мұқият қарау қажеттiгiн көрсетедi.
Сонымен қатар, т„уелсiздiк жылдары ұлттық басылымдарды тарихи дерегi
ретiнде қарастыру „рекеттерi де байқалады. Осы мақсатта Р.Құдабаеваның
Газета Казах как исторический источник 47 – деген ж„не Ж.Сiмтiковтың
µлттық басылымдар тарихи дерек ретiнде 48 – деген мақалалары
жарияланды. Егер, Ж.Сiмтiковтың мақаласында ұлттық басылымдарға
деректанулық талдау жасаудың орнына (мақала атына сай) С.Қожановтың Бiрлiк
туы ж„не Ақ жол газеттерiне жарияланған мақаладарына шолу жасалыныс,
Р.Құдабаеваның мақаласында Қазақ газетiнiң деректерi маңызы көрсетiлiп,
бiрақ, оған деректанулық талдау жасалынбаған. Автор алдына ондай мақсат
қоймағандығын. В целом задачи данной статьи носят постановочный характер
49 деген пiкiрi де аңғартады. Оның үстне автор тарапынан кейбiр
кемшiлiктер де жiберiлген. Егер деректанушының басты мiндетi деректi „р
түрлi қоспалардан тазарту болса, Р.Құдабаеваның мақаласында, керiсiнше,
қоспаға қоспа қосылып, Қазақ газетiнiң тарихы мен таралымына қатысты
шындыққа сай келмейтiн м„лiметтер берiлген, сөйтiп, мақалада принциптi
сипаттағы қателiктер жiберiлген.
II-Тарау. Қазақ баспасөзiнiң пайда болуы мен даму тарихы
2.1. Революция дейiнгi алғашқы қазақ басылымдары
Баспасөз — газет, журнал, кiтап бастыру, халықтың, елдiң саяси,
шаруашылық, м„дени өмiрiнiң көркею, күрделену, белгiлi д„режеде дамуына
байланысты туып, өркендейдi.
Россияда баспасөз — газет, журнал, кiтап бастыру оның шетелдермен қарым-
қатынасының көбеюi, саяси, м„дени шаруашылық өмiрiнiң көркеюi, көбiнше
бiрiншi ұлы Петрдiң жүргiзген өзгерiстерi н„тижесiнде шықты. ХVIII ғасырдың
басынан дами бастады 50.
Ал, қазақ баспасөзi ХIХ ғасырдың екiншi жартысында, яғни Қазақстанның
Россияға қосылуы н„тижесiнде пайда болды 51. Содан берi баспасөз бiр
жүйеге түсiп, өзiндiк даңғыл жолмен үздiксiз дамып келедi. Соған орай оның
жүрiп өткен жолы, ұзын сонар тарихы — күнi бүгiнге шейiн кеңестiк
идеологияның п„рмендi „мiршiл-„кемшiл саясатының ықпалында жазылды. Бiрақ
сан ғасырларды артқа тастап, т„уелсiздiк алған Қазақстан тарихы ғылымы үшiн
ХХ ғасырға т„н тарихи жазба деректердiң тобына жататын мерзiмдi
басылымдарды демократиялық тұрғыдан қайта қарап, оны зерттеуге қызығушылық
күн санап арта түсуде. Сол қазақ тiлiнде шыққан мерзiмдi басылымдардың
сарғайған, „рiптерi көрiнуден қылған беттерiнен қазақ халқының өткен
өмiрiнiң кейбiр с„ттерi туралы мағлұмат алуға болады. Былайша айтқанда,
қоғам өмiрiнiң айнасы iспеттi болған баспасөз ұлттық төл тарихымыз үшiн
бiрден бiр құнды тарихи дерек көзi болып шығады. Сондықтан баспасөзiмiздiң
ұзақ жылдар бойына қараланып келген көлеңкелi беттерiн зерттеп-зерделеу „р
бiр тарихшы ғылымның алдында тұрған кезек күттiрмес-м„селе екендiге айдан
ашық.
Қазақ даласының Россияға қосылуынан кейiн патша үкiметi өз жарлығы мен
оның жергiлiктi „кiмшiлiк орындарының шешiмдерiн халыққа жеткiзiп отыру
мақсатында 1870 жылдан бастап, қазақ тiлiнде шыға бастаған алғашқы
Түркiстан даласының газетi қазақ баспасөзiнiң ХХ ғасырдағы негiзгi
ақпарат құралына айналды 54. Ол кешегi Түркiстан Кеңестiк Республикасының
орталығы болған — Ташкент қаласында үздiксiз он үш жыл бойында 1883 жылға
дейiн аптасына екi м„рте басылып, қазақ-өзбек (сарт) тiлдерiнде шығып
тұрды. Газет жұмысына алғаш ашылғаннан бастап 1881 жылдың жиырма үшiншi
нөмiрiне дейiн Хасан Чанышев, кейiн барып Н.П.Остроумов басшылық жасап,
шығарушы редакторлары қызметiн атқарды. Газеттiң қат-қабат шаң басқан
беттерiнен қазақ тарихына қатысты „р-түрлi мағлұматтарды молынан
кездестiруге болады.
‡збекстан Республикасының Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек
қолжазбалар қорында Түркiстан уалаяты газетiнiң шыққаннан бастап
жабылғанға дейiнгi аралықтағы бүкiл саны жоғалмай жақсы сақталған. Алайда
бiз газеттiң қазақ тiлiндегi нұсқасының 1876 жылғы нөмiрлерiн ғана көрiп
ку„сi болдық, ал қалғандарының қайда кеткенi белгiсiз 55.
Сонымен қатар, осы уақытқа шейiн қазақ баспасөзiнiң тұңғышы болып
келген — Дала уалаятының газетi 1888 жылдан бастап Омск қаласында Ақмола,
Семей, Жетiсу облыстың ведомостiне қосымша болып, екi тiлде басылып,
жетiсiне бiр рет шығып тұрды. Оның қазақшасының редакторы Дала уалаяты
генерал-губернаторлығының бас тiлмаштары „уелi Сұлтанғазин, кейiн
Аблайханов деген кiсiлер болды.
Дала уалаяты — патша үкiметiнiң, Дала уалаяты губернаторлығының ресми
газет. Оны патша үкiметi қазақ халқының қамын ойлап, саяси-шаруашылық,
м„дени-ағарту тiлектерiн ескерiп шығарған жоқ; қазақ даласында өзiнiң
орташылдық саясатын жүргiзу, ресми жолдарын, бұйрық-жарлықтарын тарату
мақсатымен шығарды. Газет осы жолда қызмет iстедi.
Дала уалаяты газетiне қазақтың сол кездегi оқығандары, хат бiлген
адамдары: оқытушылар, молдалар, қазақтың тарихын, тұрмысын, „дебиетiн
зерттеп жүрген орыс ғалымдары ед„уiр қатынасып, хзабарлар, мақалалар,
өлеңдер жазып, ауыз „дебиетi нұсқаларын жiберiп бастырып тұрған. Атап
айтқанда, қазақтан М„шѕүр Жүсiп Көпеев, Көкбай Жанатаев, Абдулла Шонаев,
Б„кiн ...дiков, Қарабай Жапанов, тағы басқалар, орыс ғалымдарынан В.Радлов,
Г.Потанин, А.Ивановский, В.Вельяминов-Зернов сияқты адамдар қатынасып
тұрған 56.
Сөйтiп ХIХ ғасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдың басында Түркiстан
уалаятының газетi, Дала уалаятының газетi сияқты ресми газеттерден бөлек
Қазақстанда кеңес үкiметiнiң толық орнауына байланысты 1917-1920 жылдар
арасында қазақ тiлiнде 25-26 газет, журналдар шықты. Мысалы, Алаш (1916-
1917), Бiрлiк туы (1917-1918), ¦ш жүз (1918), Сарыарка (1917-1919),
Жаңа заман (1917), Тiршiлiк (1917), µран (1917-1918), Абай (1918),
Жас алаш (1917), Жас азамат (1919), Заман тiлi (1919), Қазақ сөзi
(1919), Еркiн қазақ (1919), Қазақ тұңы (1918), Көмек (1918), µшқын
(1919), Еңбек туы (1919), Сахара таңы (1919), Дұрыстық жолы (1919),
Мұғалiм (1919), Жаңа өрiс (1920), Еңбекшiл жастар (1920), Кедей
сөзi (1920), Тiлшi (1922) деген газеттер мен журналдар шықты 57.
Ал, 1920-1925 жылдардың арасында — 15, 1925 жылы — 21, 1930 жылы — 62
газет, журналдар шығып тұрды 58. Бұл қазақ тiлiнде шығатын мерзiмдi
басылымдардың уақыт өткен сайын саны өсiп, ед„уiр дамып отырғандығының
көрiнiсi болды.
2.2. Түркiстан Республикасындағы қазақ мерзiмдi басылымдары
Кеңес үкiметiнiң орнауынан бастап 1917 жылы 7-с„уiрде Уақытша үкiметтiң
Түркiстан комитетi 59, кейiн 1918 жылы с„уiр айында РКСФСР-дың құрамында
Түркiстан Автономиялы Кеңестiк Республикасы құрылды 60. Ол небары жетi
жыл ғана өмiр сүрдi. Сөз болып отырған жылдары (1918-1924) қазақ қаласының
бiраз жер: қазiргi Алматы, Жамбыл, Оңтүстiк Қазақстан, Қызыл-орда облыстары
Жетiсу, Сырдария губерниялары деп аталып, Түркiстан автономиялы Кеңестiк
Социалистiк Республикасына қарады.
1924 жылдың ақырында Түркiстан Совет Республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетiсу мен
Сырдария облыстары қазақ АССР-не қосылды. Осыдан кейiн Ақ жол газетi 1925-
1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, Совет комитетерiнiң
органы болып Шымкентте шығып тұрды 62.
Ақ жол газетi — бастан-ақ ұлт мүддесiнiң ұйытқысы, ұлт тiлегiнiң,
арманының ақ жолын iздеген нағыз халықтың, елдiк газет болып бой көтердi.
Келешектiң ақ жолына зор сенiммен, жiтi көзбен қарады. Газеттiн бұлай
аталуы тегiн болмаған. Ал оны айтушылар кiмдер едi? Тiлегi де, мақсаты да,
арман — мұраты да халқым деп жүрегi соққан арыстар едi. Демек Ақ жолды
шығарған адамдар да тегiн тұлғалар емес. Халқының, ұлтының санасы мен
абыройын ойлаған, солдардың м„ртебесiнiң асқанын аңсаған адамдар болғаны да
63.
Ендi Ақ жол газетiнiң шығуына бүкiл күш-жiгерiн салып, басы-қасында
жүрiп басшылық еткен редакторлары: С.Қожанов, С.Оспанов, Н.Төреқұлов,
С.Аспандияров, И.Тохтыбайұлы, Қ.Құлетұлы, Қайыпназаұлы, С.Садуахасұлы,
Ж.Арыстанұлы сияқты азаматтарға тоқталамыз. Ақ жол газетiнiң алғашқы
редакторы ретiнде Арқа азаматтарын (А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев) бауырына тартып, сөз берiп, кiтаптарын шығарып қамхорлық
көрсеткен — көрнектi қоғам, мемлекет қайраткерi Сұлтанбек Қожанов болды. Ол
— саналығұмырын баспасөз iсiне арнап Ақ жолда қоғам өмiрiнде орын алған
„р-түрлi м„селерге қалам тартты. ‡збекстан Республикасының ... Науай атындағы
Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек холжазбалар қорында сақталған
жалпы Ақ жол газетiнiң 1921 жылғы 21-мамырына (№62) дейiнгi нөмерiне
шығарушы редакторы болып С.Қожановтың фамилиясы жазылған сол 1921 жылғы 25-
шi мамырда (№63)28-шi шiлдесiне (№83) дейiнгi номерлерiнде шығарушы дегенге
Қ.Қулетовтың фамилиясы берiлдi. Сөйтiп, қайта 83-шi нөмерiнен 104-шi
нөмерiне дейiн С.Қожановтың фамилиясы көрсетiлгенiн ‡збекстан Республикасы
... Науаи атындағы Орталық мемлекеттiк кiтапханасының сирек қолжазбалар
қорынан Ақ жол газетiнiң тiгiндiлерiн атқара кеп, парақтағанымызда
көрдiк. Б„лкiм С.Қожанов 1921 жылдың қарашасына дейiн ғана редактор болмай,
кейiн де болуы ықтимал ғой. ‡йткенi „лгi аталған сирек қолжазбалар қорында
Ақ жолдың 1921 жылғы 28-қарашасының 110 нөмерiнен бастап, 1924 жылдын 15-
шi ақпанындағы 404 нөмерiне дейiнгi ұзақ мерзiмдi аралықтағы сандары жоқ,
„йтеуiр жоғалғанға ұқсайды. Қалай болғанда да С.Қожанов Ақ жолда
редакторлық еткен жылдары газет бетiнде сол таңның, сол кезеңнiң „леуметтiк-
экономикалық ж„не саяси-рухани өзектi м„селелерiн көтерiп, үн қатты. Қоғам
өмiрiнiң тұрмысында жайлаған „р-түрлi күрделi оқиғаларға байланысты пiкiрiн
бiлдiрiп, одан шығудың бағыт-бағдарын көрсеттi. Халқының аяулы бiртуар ұлы
С.Қожанов осылай бастымдар арқылы жұртылық жоқшысы ретiн де танылды.
Қазақтың баспасөз iсiнде бедерлi iзi қалған қаламгерлердiң бiрi —
Садуақас Османұлы болды. Оны бiз тiлшi, Ақ жол газеттердiң редакторы
болғанын бiрiмiз бiлсек, бiрiмiз бiлмей келгенбiз. Ақиқат журналының 2000
жылғы 7-шi нөмiрiнде Қ.Бексацын деген автордың Арыстардың Ақ жолы атты
мақаласында Ақ жолдың шығарушы редакторлары iшiнде екiншi болып
С.Османовтың да көрсетiледi. Содан тiлшi-қаламгердiң Ақ жол газетiнде қай
жылдары редакторлық қызмет атқарған деген көмескi сұрақ туады. Мiне, осы
сұраққа жауап беру үшiн мұрағат құжаттарына үнiлуге тура келдi. Оңтүстiк
Қазақстан мемлекеттiк мұрағатының Шымкент бөлiмiнде Садуақас Османұлының
жеке iс қағазы (личный листок) табылды. Онда анкетаны толтырушы автор өз
қолымен 1922 жылдың мамыр айынан қараша айына дейiнгi аралықта Тiлшi
газетiнде, кейiн сол жылдың (1922 ж.) қараша айынан 1923 жылдың с„уiрi
айына шейiн Ақ жол газетiнде редактор болғандығын басып көрсеткен 64.
Халқына аянбай еткен қазақтың қырымды қайраткерлерiнiң бiрi — Иса
Тоқтыбайұлы едi. Осы тұрғында қазақ баспасөзi тарихын зерттеушi белгiлi
ғалым Темiрбек Қожакеев Көк сеңгiрлер атты кiтабында Иса Тоқтыбайұлы
туралы нақты деректерге құрылған терең пайымды мақала жариялайды. Мақала
авторы: ¤ажайып екен, сонау 20-30-жылдарда В.И.Ленинмен тiлдескен,
В.В.Куйбышевпен тiзе қосып қызмет iстескен, С.М.Кировпен ақылдасуға жараған
бұл кiм дейсiздер ғой, — деп тымсана айта келiп, „рi қарай: Революция
жеңiсiмен И.Тоқтыбаев ескi Ташкент совдепiнiң хатшысы болып сайланған. µлт
жастарынан кадр даярлау ниетiмен оқу орындарын ашу м„селесiн көтередi. 1917
жылы қарашада-ақ Түркiстан партия, Совет орындары Ағарту институтын ашып,
оны басқаруды Исаның өзiне тапсырады. Бұл институт Орта Азия республикалары
мен Қазақстан үшiн кадр даярлауда зор қызмет атқарады. А.И.Тоқтыбаев „рi
қазақ ғылымын дамыту, көшпелiлер бiлiм тарату жөнiндегi комиссиялардың
төрағасы, мемлекеттiк баспа бастығының орынбасары, республика оқу-ағарту
комиссариатының коллегия мүшесi болып iстейдi ... 1919 жылы ақпанда Ленин
партиясының қатарына өтiп, ВЦИК-тiң аштарға көмек көрсету комиссиясының
құрамына енген.
Түркiстан Орталық партия комитетi 1922 жылы И.Тоқтыбаевты баспасөз
жұмысына жiбередi. Алғаш Шолпан журналына редакторлық еттi. Осы тұстан ол
Балықшы деген бүркеншiк атпен саяси-„леуметтiк м„селелердi кең қозғай
бастады ...
1923 жылдың көктемiнен 1925 жылдың мамыр айына дейiн И.Тоқтыбаев Ақ
жол газетiнiң редакторы болып iстейдi, „рi РК(б)П Түркiстан ‡лкелiк
комитетiнiң баспасөз секторын басқарды. Құл аралықта да ол саясат,
шаруашылық м„селелерi жөнiнде жиi жазды. Көкейде жүрген көп проблемаларды
Ақ жолда көпшiлiк мүддесi тұрғысынан көтере бiлдi ... 66 — деп мағлұмат
бередi. И.Тоқтыбаевтың 1926 жылдан кейiнгi өмiрi тiкелей Қазақстан
байланысты болады. Мұнда да ол оқу-ағарту iстерiне белсене араласады. 38-шi
жылдың зұлматынан былай қарай ылғи қудалау, үркiту, қорлау, түрме
табалдырығын тоздыру сияқты „р- түрлi моральдық соққыдан 70-жасқа қараған
шағында дүние салды.
Иса Тоқтыбайұлыныңғ қазақ баспасөзiнiң тарихында алар орны ерекше. Оның
баспасөз iсiн дамытуға қосқан үлесi тұрсын. Ақ жолда редактор болған
еңбегiнiң өзi бiр төбе. Бiр сөзбен айтқанда, Иса Тоқтыбайұлы — сан саналы
тұлға, десек оның өмiрi мен қоғамдық саяси қызметiн зерттеу арнайы ғылыми
тақырыптың өрiсi болатын өзектi м„селе.
Ал, Н.Төреқұлов, С.Аспандияров, Қайыпназарұлы, С.Садуақасұлы,
Ж.Арыстанұлы сынды қалам майталмандының Ақ жолдың шығарушы редакторлары
болғанын „дiрге мұрағат құжаттарының негiзiнде д„йектi түрде көрсете
алмаймыз. Оның үстiне Ақ жол газетiнiң тiгiндiлерiнде аталған
редакторлардың фамилиясы — аты түскен, қол қойған нұсқалары сақталмаған.
20-жылдардағы қазақ баспасөзiнiң көрнектi өкiлi, дарынды журналист
Қалдыбай Абдуллин сөзiмен айтқанда Газет — елдiң көзi, құлағы, саяси,
шаруашылық тiршiлiгiнiң жоқшысы болатын болса, Ақ жол газетi осы
мақсатта ед„уiр жақсы қызмет еттi.
1925 жылы 17-желтоқсанда бейсенбi күнi Ақ жолдың бес жылдығына
арнайы 601 нөмiрi шықты. Газеттiң сол кездегi таралымы 5000 данадан асқан.
Бiрiншi бетiндегi Ақ жолдың бес жылдық мерекесiне арналған
безендiрiлуiнде: Көздегенi: Едiл, Жайық, Есiл, Нұра, Ертiс, Алтай, Алатау,
Тарбағатай, Сырдария, Амудария; м„дениет, „дебиет, бiлiм-өнер, шаруа-
түзету; саяси делдал бюрократизммен күресу; Надандық қараңғылықты жою 67
— деп газеттiң шығарудағы нақты мақсат мiндеттерiн бедерлей айқындап
көрсетiп бердi.
Ақ жол қазiргi республикалық Егемен Қазақстан газетiнiң көлемiндей
үлкен бiр форматқа шықты. Газеттiң бiрiншi бетiнiң еңбасына жер жүзiнiң
еңбекшiлерi, бiрiгiңдер деген ұраны жазылды. Сондай-ақ, газетбелгiлi бiр
мерекелiк, — iстелетiн қоғамдық-саяси үлкен iс-шараларға, оқиғаларға, алдын
ала естерту мақсатында айтылған ұранды-хабарламаларға орын бердi. Мысалы,
1921 жылы 22-ақпандағы 28-шi нөмiрiнде газеттiң жоғарғы тұсына қара қалың
төте тiлiндегi шрифпен: Бұл күннен бастап (17-23 ақпан) балалар жетiсi
жасалады. Балалар алдағы д„уiрдiң қожасы, көзнұры. Балаларымыз социализм
рухында т„рбиеленiп, бiлiмартылып, тұрмысы түзелуiне қызмет ету баршамыздың
борышымыз. Көркейсiн балалар т„рбиесi( Гүлденсiн жас бойың( 68 ал, сол
жылғы 1-шi мамыр мейрамы күнi шыққан 54-шi нөмiрiнде: Бүгiн 1-май мейрамы.
Дүние жүзiндегi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz