Қылмыстық жауаптылықтан босатудің түрлері
Мазмұны
Қіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Ι тарау. Қылмыстық жауаптылықтан
босатудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 7
§ 1.1. Қылмыс ауырлығы қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
§ 1.2. Қылмыстық жауаптылықтан босатуға
негіз ретіндегі қуқық бузушы тулғасының
сипаты ... ... ... ... ...23
ΙΙ.Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түлері ... ... ... 27
а). Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату...27
б). Қажетті қорғану шегінен асқан қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
в) Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .31
г) Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық
босату ... ... ... ... ...32
д) Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық
жаүаптылықтаң
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
е) Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде
қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..38
ΙΙΙ Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босату.
қолдану мәселері және оның шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .69
Кіріспе
Қоғамдық ғылымдарда, сонымен қатар заң ғылымдырында жалпы
адамзаттық кундылықтардың басымдылығы идеясын тану болған қазіргі
кезенде, қылмыстық- қуқықтық қатынастарды зерттеу ерекше манызға ие
болады. Қылмыстық қол суғудан жеке тулғаның, қоғамның немесе
мемлекеттің мүделерін қорғауда жүзеге асыру міндеттері оларды
жасауда кінәлі тулғаларға соттың заңмен көзделген жазаларды
қолдануын мүмкіндейді. Бірақ мынандай жағдайлар да болуы мүмкін, ол
б ша кінәлі тулғаның озіне артылған қылмыстық жауаптылық шараларын
бастан өткізбеу (сонымен қатар жаза). Будан басқа қылмыстық-қуқықтық
тыйымды бузған адамдарға кейбір белгілі бір жағдайларда айқын
кішіпейілдік таныту қажеттігі өзі туралы хабардар етеді және
гуманизм қағидасын басшылыққа ала отырып, Қылмыстық кодекста
кінәлілердің жазалаудан ғана емес, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан босату мүмкіндігін қарау.
Кенес өдағы уақыты кезенінде, сол кезде әрекет еткен РКФСР-дің
1960 жылғы қылмыстық кодексында, қылмыстық жауаптылықтан босату
институты жайында С.Г.Келин, А .И.Бойцов, И. С. Ретюнский және басқа
да ғалымдардың коптеген пікірлері бар. Қазіргі нарықтық қатынастарға
кошу жағдайында қылмыстық заңнама озгерістерді талап етті және 1998
жылдың 1 қантарынан ҚР жана Қылмыстық кодексі күшіне енді,
Қылмыстық кодекстің қабылдануынан кейінгі қысқа мерзім ішінде
қылмыстық жауаптылықтан босату институты жайында бул мәселені
қарастыратын әдебиеттер аз.
Дипломдық жумыста, тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босатумен
байланысты қылмыстық-қуқықтық қатынастар жайлы мәселені қарастыру
аса манызда болып корінеді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату мәселесі барысында ең
алдымен қылмыстық жауаптылықтан босату уғымына анықтама бру керек.
Әріне, тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босатумен байланысты
қылмыстық- қуқықтық қатынастарды жүзеге асыру, әрекет етуші
қылмыстық заңнамамен қарастырылған негіздердің болуында ғана руқсат
етіледі. Осыған байланысты, осындай негіздердің қарау және оның
анамызі манызды болып табылады.
Будан кейін, әрекет етуші қылмыстық заңнамадағы бірқатар
нормаларды қарастыру қажет, олар қылмыстық- қуқықтық қатынастардың,
тулғант қылмыстық жауаптылықтан босатумен тоқтатылуына жол береді.
Қойылған сурақтарды қарастыру, қылмыс жасауда кінәлі тулғалар
үшін және сонымен қатар заң шығарушы үшін бул институттың мәнін
анықтау үшін манызда болып табылады.
Ќ±ќыќ ќорѓаудыњ мєселесі – б±л тек ќана ќ±ќыќтыќ материалдыќ ѓана
емес, сонымен бірге азаматтыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыныњ да мєселесі. Бір жаѓынан,
ќ±ќыќ ќорѓаудыњ процессуалдыќ формасы ‰ш негізгі м‰мкіндікті тудырады:
біріншіден басќарушы жаќќа б±зылѓан немесе залалданѓан ќ±ќыќты ќорѓау
туралы талаппен жолдануѓа болады, єйтпесе мемлекеттік немесе ќоѓамдыќ
компетентті органѓа зањмен м‰ддесі ќорѓалѓан талаппен жєне басќа да зањмен
ќарастырылѓан формада жолдануѓа м‰мкіндігі бар. 1
Екіншіден, осы талапты істе ќарау кезінде барлыќ зањмен кµзделген
ќ±ќыќтармен жєне кепілдіктермен ќолдануѓа м‰мкіндігі бар; ол егерде ќ±ќыќ
ќорѓаудыњ формасы ретінде бекітілген болса;
‡шіншіден, органныњ зањмен бекітілген тєртібінде наразылыќ білдіру
жєне шаѓым-арыздану ќоѓамдыќ немес компетенті мемлекеттік органдарѓа
материалдыќ субъективтік ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін жолдану м‰мкіндігі басќарушы
жаќтыњ ќ±ќыќ ќорѓауына тиесілі мазм±ны болып табылады. Сонда да ќ±ќыќ
ќамтамассыз ететін жаќты тек мемлекеттік мєжб‰рлеу шарасы ретінде
ж‰ргізілуге болмайды.
Б±л с±раќќа ќ±ќыќ ќорѓауды талап етудіњ екі жаќтылыѓы жауап беруге
тырысады. Бірінші жаѓы: талапты ќарау жєне µтініш тєртібімен байланысты
ќ±ќыќтыќ іс ж‰ргізу. Сонымен ќатар, оныњ ќанаѓаттандыруына байланысты,
екінші жаѓы: ќ±ќыќтыќ материалдыќ.
Сондыќтан да, аталѓан талаптарды іске асыру шегі туралы с±раќтарды
ќ±ќыќтыќ материалдыќ жєне ќ±ќыќтыќіс ж‰ргізу позицияларымен ќарастыру
кµзделген.
Іс ж‰ргізу ќ±ќыќтыќ мєселеніњ шекарасын ж‰ргізудегі ќ±ќыќ ќорѓауды
талап ету наѓыз ж±мыстыњ ішіне кіреді. Сондыќтан да, осы с±раќтарды
ќарастыру кезінде материалдыќ ќ±ќыќтыќ мєселеге байланысты шараларды білу
ќажет.
Осы кµзќараспен єрекет ететін азаматтыќ ќ±ќыќтыќ зањдылыќты ќарастыра
отырып, азаматтыќ ќ±ќыќ субъективтік азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓауды талап
етудіњ ж‰ргізілу шегін аныќтайды, ќоѓамдаѓы ќ±ќыќ ќорѓауѓа таѓайындау жєне
ќ±ќыќ ќорѓау мерзімін зањдаѓы субъектілердіњ ќатысуымен аныќтайды. Осыѓан
байланысты ерекше ќажетті жаѓдайѓа ‰ш мєселені тањдап алады: біріншіден,
азаматтыќ ќ±ќыќтыќ даулардыњ белгіні ќарарлармен бекітілуіне байланысты
ќ±ќыќ ќорѓауды талап етудіњ басќарушы жаќпен ж‰ргізілуініњ шегі туралы
с±раќ; екіншіден, аталѓан ќ±ќыќтыњ уаќытпен іске асырылуыныњ шегі туралы
с±раќ; ‰шіншіден, ќоѓамдаѓы оныњ таѓайындалуына негізделген ќ±ќыќ ќорѓау
талабыныњ іске асуы жµніндегі с±раќ.
Азаматтардыњ жєне ±йымдардыњ ќ±ќыќтарыныњ кепілділігімен жєне
шындыќпен ќамтамасыз етілуі ќарарлыќ даулардыњ с±раќтарыныњ д±рыс шешіміне
байланысты болады.
Азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓауды сот, тµрелік сот немесе аралыќ сот ж‰зеге
асырады деп Ќазаќстан республикасыныњ азаматтыќ кодексінде айтылѓан. Зањда
бекітілген азаматтыќ даулардыњ ќарарлары екі мєн маѓынаѓа ие: бір жаѓынан,
м±ндай тєртіп азаматтыќ істерді ќарау бойынша ќоѓамдыќ жєне єрт‰рлі
мемлекеттік органдардыњ юрисдикциялыќ компетенциясын шектейді, осыѓан орай
басќарушы жаќќа ќ±ќыќ ќорѓау талабыныњ іске асырылуыныњ белгілі шекарасын
аныќтайды.1
Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ даулардыњ ќарарларындаѓы мєселе ерекше мањызды
мєнді, азаматтыќ істер єкімшілік тєртіппен ќаралѓан жаѓдайѓа байланысты
болса, иеленеді.
С.В. Курылев – былай деген: азаматтыќ істерді єкімшілік тєртіпте
ќарауѓа келісім процессуалдыќ формадаѓы тиісті зањмен сипатталады; сонда да
б±л жаѓдайда ќ±ќыќты ќорѓау тиісті ережелерді саќтаумен жєне талап етуші
жаќтарѓа белгілі ќ±ќыќтыќ кепілдікті ±сынумен ќатар зањмен бекітілген
тєртіпте ж‰зеге асады.
Ќ±ќыќты дамытудыњ тенденцияларыныњ бірі болып оны ќорѓаудаѓы
материалдыќ ќ±ќыќќа іс ж‰ргізуші формаларыныњ сєйкестенуі табылады.
Ќ±ќыќ ќорѓаудаѓы талап µндірісініњ ќызметі, яѓни талаптањ ‰шінші жєне
соњѓы іс ж‰ргізушілік ќызметі – б±л сот юрисдикциясыныњ нєтижесіне єрекеті.
Айтылып отырѓан жаѓдай, азаматтыќ ќ±ќыќ ќорѓау туралы бабтыњ екінші
тармаѓына негізделіп отыр. Ол б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін µкімет билігі
немесе басќару органына µтініш жасау, егер зањ ќ±жаттарында µзгеше
кµзделмесе, ќ±ќыќ ќорѓау туралы талап ќойып, сотќа жолдануѓа кедергі
жасамайды деген.
Сонымен, талаптыњ ќ±ќы туралы дау келісілгеннен кейін, µзіне
таѓайындауды орындаѓаннан кейін мазм±нын жоѓалтып, азаматтыќ іс ж‰ргізу
ќажетсіз болып ќалады. Біруаќытты талап µндірісініњ барлыќ ќ±ралдары
аяќталады.
Кез-келген талап, барлыќ кезењдерде б±зылѓан немесе ымыраѓа келмеген
ќ±ќыќыты ќорѓау ‰шін єруаќытта да реттелген, сот ќорѓауы азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
бір институты болѓандыќтан, талаппен ‰зілмейтін байланысты; соттыќ ќорѓау
ымыраѓа келмеген немесе б±зылѓан субъективтік ќ±ќыќќа, тек талап µндірісіне
араласа алатын жєне м‰ддем жаќтардыњ шаѓымдары талап ететін жаќтарѓа
±сынылады.
Ізінше, талап азаматтар мен ±йымдардыњ ќ±ќын сотпен ќорѓауда µзі
мєліметтерді аныќтайды. Сонымен ќатар соттыњ ќорѓауын ќажет ететін іс
ж‰ргізушілік – ќ±ќыќтыќ форманы тањдап алуда шешуші мєнге ие бола алады.
Б±дан басќа да, талап сотпенќорѓалатын ±сыныстардыњ т‰рлерін аныќтайды:
А) жаќтардыњ біреуіне б±зылѓан ќ±ќыќты ќалпына келтіру міндеттемесі
ж‰ктелгенде;
Б) моральдыќ зиянныњ µтемін тµлету, шаѓындарды компенсациялауѓа
міндеттелген де, жєне т.б.
Міне, осындай ќатынастарда ќорѓау ќарастырылатын талаптыњ т‰рлеріне
толыѓымен негізделеді.
Азаматтыќ іс-ж‰ргізу теориясында сотќа шаѓымданушылар талапты атќарушы
к‰шпен жєне аныќталушы болып бµлінуді талап етеді. М±ндай жіктелудіњ
негізінде т±жырымды –ой жатыр; шектетілген субъективтік ќ±ќыќты тек соттыњ
мойындауымен т±раќтандыруѓа болады.
Б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін мойындау ѓана жетіспейді, оны тек ќайта
ќалпына келтіру керек, егер єрт‰рлі себептерге байланысты м‰мкін болмайтын
болса, онда аќша сомасында аныќталѓан шыѓынды тµлету керек.
Осындай немесе басќа да ќорѓаудыњ т‰рлерін сотпен ќабылдау толыѓымен
±сынылѓан талаптыњ т‰рлеріне байланысты, ќандай жолмен оныњ ќ±ќын соттыњ
ќорѓауын, тек м‰дделе жаќтыњ тањдауѓа ќ±ќы бар.1
Жоѓарыда айтып кеткендей ќ±ќыќты дамытудыњ тенденцияларыныњ бірі болып
оны ќорѓаудаѓы материалдыќ ќ±ќыќќа іс ж‰ргізуші формаларыныњ сєйкестенуі
табылады. Б±л зањдылыќ К.Маркспен : Дебаты по поводу закона о краже леса
атты статьяда бекітілген.
Ќ±ќыќ ќорѓаудыњ процессуалдыќ формасы материалдыќ ќ±ќыќтыќ сипатќа
негізделе отырып, µзініњ мєніњ тапты, ол ќ±ќыќ ќорѓаудыњ µзіндік талаптыќ
формасыныњ алдыњѓы дифференциясы. 2
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, 1998 жылы жаңа қылмыстық
заң - қылмыстық кодекс қабылдады. Ол біздің қоғамымыздың қазіргі даму
жағдайында азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған.
Осы жұмыс қылмыстық жауаптылығынан босатудің манызына, түрлеріне
және жақсарту жолдарын зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан қылмыстық заңындағы, шет елдердің
қылмыстық заңдарындағы жауаптылықтан босатудың негіздері, қылмыс
ауырлығы қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз ретінде, Қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз ретіндегі қуқық бузушы тулғасының
сипаты, қылмыстық жауаптылықтан босатудың түлері, Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың қолдану мәселері және оны шешу жолдарына
арналған. Жұмыс барысында монографиялық, нормативті әдебиеттердің белгілі
көлемін қарастырдық.
Диплом жұмысының жоспарын мынадай үлгіде құрдық. Ол шағын кіріспеден,
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері, Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың түлері, Қылмыстық жауаптылықтан босату.
қолдану мәселері және оның шешу жолдары деп аталатын үш тараудан
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Егер диплом
жұмысының зерттеу нысанасына алынған тақырып туралы көңіл аудара алатын
пікір білдіре алсақ, онда ол алға қойған міндеттің орындалғаны деп есептер
едік.
Ι Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері.
Қылмыстық жауаптылықтан босату уғымының өзі, СССР және
одақтас республикаларының қылмыстық заңналарының негізі оны 1959
жылғы Қаз ССР-дің Қылмыстық Кодексінің бастамасында және мәтінінде
қолданған кезде, 1959 жылдан бастап кенес қылмыстық қуқығында пайда
болған. Бул кезде қылмыстық жауаптылықтан босату институты белсенді
дами бастаған, қылмыстықпен күресуде қылмыстық- қуқықтық қуралдарды
емес, керісінше қоғамдық әсер ету шараларын қолдану жағына бурылыс
жасалды. Қазастандық қылмыстық заңнамада бул институттың
қалыптасуы мен дамуының басқа алғышарты болып, 1959 жылғы ҚазССР
Қылмыстық Кодексімен қарастырылған қылмыстардың манызды болігі,
үлкен қоғамдық қауіптілік тудырмайтын, әкімшілік және басқа да
қуқық бузушылықтармен шектесетін қылмыс категориясына жатуы
табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың қуқықтық табиғаты қылмыстық
жауаптылықтың озімен тығыз байланысты. Сондықтан, қылмыстық
жауаптылық уғымы жайындағы сурақты шешу барысында ол жауаптылықтан
босату табиғаты жқніндегі сурақтарды шешу үшін база болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың қуқықтық табиғатын анықтау
процессін, қылмыстық жауаптылық және оның мәні жайындағы сураққа
біртутас козқарастың жоқтығы қиындатады.
Кейбір авторлар қылмыстық жауаптылықты бір жағинан белгілі бір
міндет ретінде, екінші жағынан кінәлау мен сөгіс беру ретінде
қарастырады. Солай, қылмыстық жауаптылық, қылмыстық заңнан шығатын
тулғаның совет соты алдында озінің қоғамдық қауіпті әрекеттері
жайлы есеп беру міндеті және зиян келтіруде кінәлі жағдайында
жазаға тартылу,, деп есептейді М. А. Шнейдер. Қылмыстық жауаптылықты
кінәлауға және жаза тап болу міндеттімен байланыстыра отырып,
берілген авторлар жазасын отеуді көздейді, ойткені, олардың
пікерінше, қылмыстық жауаптылық туралы тек айыптау үкімінің жаза
тағайындаумен шығарылуында ғана айтуға болады.
Әдебиетте дурыс белгіленгендей, қылмыстық жауаптылықты және
жазаны теңестіруге қарағанда, бундай пікірлер қателеу болып
табылады, ойтені қылмыстық жауаптылықты тулғаның жазаны отеу
міндетті ретінде анықтау, қылмыстық қуқық нормасымен реттелмейтін
ретроспективті жауаптылықтың негізгі аспектілерін заңсыз откізеді.
Сондықтан, қылмыстық жауаптылық қылмыстық қуқықтық қатынатар
шегінде болса да, ол қылмыскердің шектеуді өтеу міндетті болып
табылатын қылмыстық қықықтық қатынастардың элементімен теңестіріле
алмайды. Әдебиетте дурыс көрсетілгендей, қылмыстық жауаптылық-ол
жасалған қылмыс үшін тулғаның жауап беру міндетті деп есептейтін
авторлар, ретроспективті жауаптылық мәселесінің заңдық аспектісін
әтиқалықпен араластырады. Мысалы, қылмыс жасаған адам, белгілі бір
жағдай барысында мерзімнің өтуіне байланысты жауаптылыққа тартыла
алмайды, бул уақыт ішінде ол оны отеуі міндетті болса да.
Қылмыстық жауаптылықты қылмыстық қуқықтық қатынастармен
тенестіруге болмайды. Қылмыстық қуқықтық қатынастар қылмыстық
жауаптылықты қурайтын қуқықтық қатынастар колемі бойынша кеңірірек
(жауаптылықтың қуқықтық қатынастары). Егер қылмыс жасаған адам
мемлекетпен қылмыс жасау сәтінен бастап және соттылықты жою немесе
алуға дейін қылмыстық-қуқықтық қатынастарда болса, онда
жауаптылықтың қуқықтық қатынастары тек қылмыстық жауаптылықты
жүзеге асыру барысында орын алады.
Қылмыстық жауаптылықты қылмыстық қуқықтық қатынастарының
элементтерінің бірімен (тулғаның міндеті), қылмыстық-қуқықтық
қатынастармен толық немесе қылмыстық-қуқықтық, қылмыстық-процессуалдық
және қылмыстық- атқару қатынастарымен теңестіру, әркет етуші
қылмыстық заңнамаға ғана қайшы келмейді, сонымен бірге қылмыстық
жауаптылықтың шегі туралы қате нәтижеге әкеледі, ал ол өз
кезегінде оның мәні мен мазмунын озгертеді.
Осылайша, қылмыстық жауаптылықты тулғаның жасаған қылмыс үшін
қандайда бір шектеулер мен қиындықтарғы өткеру міндетті ретінде
анықтай отырып, Н.С. Лейкинаның пікірінше, ол қылмыс жасаған сәтінен
басталады және жазаны отеумен аяқталады. Бірақ оның жүзеге
асырылуы қылмыстық жауаптылыққа процессуалдық тартудан басталады
да, жаза тағайындау сатысынан отіп және оның атқарылуымен
аяқталады.
Я .М.Брайниннің пікірінше, жасалған қылмыс үшін тулғаның
шектеулер мен қиындықтарды отеуге міндеті ретіндегі қылмыстық
жауаптылық оны айыпталушы ретінде тарту сәтінен басталып, әрі
қарай сот үкімі нысанында жүзеге асырылады. Н.А.Огурцов болса сәл
басқаша пікірде.
Қылмыстық жауаптылық-ол, қылмыс жасаған тулғаға нақты жүктелген
мәжбүрлі- тәрбиелеу шараларының ауырлығы( процессуалдық бултартпау
шаралары, жазалау, жариялы анықтау мен согіс беру, шектеудің басқа
қуқық шаралары) деп есептей отырып, ол айыпталушының жеке
бостандығы мен мүзделерін шектеуден туратын, оған процессуалдық
бултарпау шараларын пайдалану сәтімен бул жауаптылық басталатына
сенімді. Егер айыпталушыға қатысты бултартпау шарасы қолданылмаса,
онда қылмыстық жауаптылық кінәліге жаза тағайындау және оны
атқаруда көрініс табады. Бул пікірді басқа да ғалымдар қолдайды.
Тулға қылмыстың жасалу сәтінен бастап қылмыстық жауаптылықты
өтей алмайды деп көрінеді. Бундай жағдай әділеттіктің тек сотпен
жүзеге асырылудың конституциялық қағидасына қайшы келер еді (ҚР
Конституциясының 75 б.1 б), оған сәйкес ешкім де қылмыс жасауда
кінәлі деп таныла алмайды, сонымен қатар қылмыстық жазаға тартыла
алмайды, егер ол сот үкіміне және заңға сәйкес болмаса (ҚР
Конституциясы 75 б. 2 б).
Буған сәйкес, түлға, анықтау немесе алдын ала тергеу
процесінде, небұлтартпау шараларын таңдауда, не тулғаны айыпталушы
ретінде тартуға, қылмыстық жауаптылықты бастан откізе алмайды.
Әдебиеттерде дурыс көрсетілгендей, бул жағдайларда қылмыс жасаған
адам өзінің материалдық- қуқықтық жағдайында ешқандай озгерістер
өтемейді, ойткені оған қылмыстық қуқықтың нормалары колданылмайды.
Қылмыстың квалификациясы болса алдын-ала болып табылады және заңдық
күші болмайды. Ол тек процессуалдық мәнге ие, ойткені берілген
айыптау шегін анықтайды.
Осыған сәкес, қылмыстық жауаптылықты жузеге асыру сатысын
(кезеңін) болетін, және ол ретінде жауаптылыққа тарту( бул
айыптауда беру процессуалдық актісімен дайындалатын), жаза тағайындау
және оны атқаруды танитын ғалымдардың пікірімен келіспеуге
болмайды.
Жауаптылықтың қуқықтық қатынастар бултартпау шараларын таңдағанда,
тулғаны айыпталушы ретінде тарту барысында емес, керісінше сот
мемлекет атынан нақты бір қылмыспен оны жасаған адамды айыптау
үкімінде теріс бағалайды қылмыстық- қуқыктық норманы қолдануда пайда
болады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық басқа емес, нақты мемлекет
атынан соттың қылмыс жасауда кінәліні айыптау және согістеу, яғни
нақты қоғамдық қауіпті әрекетті және оны жасаған адамды мемлекеттік
айыптау ( согістеу, теріс баға).
Бірақ қылмыстық жауаптылықты анықтауда қылмыс жасада кінәлі
адамға қатысты тек мемлекеттік- қуқықтиқ және моральді- саяси
бағамен шектелуге болмайды. Будан басқа анықтауда бул институттың
мәжбірлеу сипаты, қылмыстық қуқықтық қатынастардың
қатысушыларының қуқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру денгеиі
(жауаптылықтың қуқықтық қатынастары), қылмыстық қуқықтағы жауаптылық
институтын тағайындау сияқты манызды жағын атап өту қажет.
Айтылғанды ескере отырып қылмыстық жауаптылық мемлекеттің
мәжбүрлеу шарасы, оның нәтижесінде( қылмысты нақты жасаған тулға
мен толығымен мемлекет) және қылмыстық қуқық нормаларын пайдаланумен
нақты әрекет пен оны жасаған адам, шанызды қоғамдық қатынастарды
қылмыстық қол суғудан қорғауды қамтамасыз ету, қуқық бузушыларды
түзеу, қылмыс жасаудың алдын алу мақсатында соттың айыптау үкімінде
заңдық күшіне енуде корініс тапқан, соттың мемлекеттік- қуқықтық
және моральді- саяси бағалауына тап болады.
Әдебиетте қылмыс жауаптылықтың мазмуны мен мәні жайлы сурақ
бойынша да бір текті пікір жоқ.. Қылмыстық жауаптылықтың мәні,
қылмыс жасауда кінәліні мемлекет тарапынан айыптау және сөгістеу,
яғни кінәліге қатысты моральды- саяси теріс баға болып табылады
деген пікір дурыс емес болып корінеді.
Қылмыстық жауаптылық – бул ең алдымен жасалған қылмысқа қатысты
пайда болған қоғамдық қатынастар( қылмыстық жауаптылықтың мәні).
Қылмыстық қуқықтың реттелген нормалары бола турып, бул нақты
қоғамдық қатынас қылмыстық қуқықтық қатынас түріндегі заңды мазмунға
ие болады( жауаптылықтың қуқықтық қатынасы). Әлеуметтік
әділеттілікті орнату, сотталушыны түзеу және қылмыстың алдын- алу
мақсатында қылмыс және оны жасауда кінәлі тулға айыптау үкімінде
мемлекет атынан теріс бағаланған жағдайда, осы қуқықтық
қатынастардың қатысушыларының қуқықтары мен міндеттерінің сотта
жүзеге асырылуы сол уақытта да қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асыруды білдіреді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату түсінігін қылмыстық жауаптылықтың
өзі арқылы шығара отырып, соттың қылмыс жасауда кінәлі тулғаға
қатысты айыптау үкімін шығарудан және осымен байланысты оған
қылмыстық-қуқықтық санкциялар(жазалар) қолданудан бас тартуы ретінде
анықтауға болады. Нақты бундай бас тарту қылмстық-қуқықтық
қатынастардың тоқтатылуына әкелетін қылмыстық істің тоқтатуы туралы
сотпен және қуқық қоғау органдарының шешім шығаруынан турады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату анықтамасын аша отырып, қылмыс
жасауда кінәлі тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босату туралы шешім
шығара отырып, қуқық қорғау органдары, сонымен қатар сот жасалған
қылмыстың ауырлығын жан-жақты қарайды, кіңәлі тулғасын сипаттайды
және тулға үлкен қоғамдық қауіптілігі жоқ, оның әрекеті
қоршаушыларға теріс әсе етпейтіне қорытынды жасап, оны жазаламауы,
яғни бас бостандығынан айыру түріндегі санкцияларын, сонымен бірге
қылмыстық- қуқықтық сипаттағы басқа шаралар қолданбайды деп сеніммен
айтуға болады. Оларға бундай түзету, жазалаудың басқа шарасы
қолдануы сияқты дурыс нәтиже әкеледі деп көрінеді.
Қуқық қорғау органдары, сонымен қатар сот қылмыстық әрекет
жасаған тулғаға озінің қателерін дурыстауға және өзінің қоғамға
қатынасын озгертуге, яғни дурыс омір сұруге, заңды бузбауға
мүмкіндік береді.
Ғылымда негіз ретінде мәнді белгі түсініледі, ол бойынша әсер,
уғым, себеп анықталады. Бірақ біздің қозқарасымызша бул пайымдау,
қандай да бір норманы қолдану үшін қажетті басқа жағдайлардан ,,
негіздің,, айырмашылығын корсетпейді. Біздің ойымысша, қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз ретінде үш белгілі жауап беретін
жағдай немесе жағдайлар жиынтығы аталуы мүмкін:
Біріншіден , олар тек мәнді ғана емес және босату туралы
норманы қолдану үшін ғана қажетті емес, сонымен бірге жасалған
қылмыс немесе қылмыскер тулғасын сипаттайды;
Екіншіден, ол бул істің жасалу сәтінде қылмыс пен қылмыскерді
сипаттайды немесе оны әділеттілік органдарымен бағалауда;
Үшіншіден, негіз бен босату туралы норма арасында ажырамас
байланыс бар, яғни негізге жататын жағдайлардың болуында, әрдайым
немесе жалпы ереже бойынша қылмыстық жауаптылықтан босату
қолданылуы мүмкін.
ҚР Қылмыстық кодексінің болімінде, қылмыстық жауаптылықтан
босатудың жеке түрлерін жалпылау барысында, заңнама екі негізде
қылмыстық жауаптылықтан босатуды жібереді деген қорытындыға
келуге болады:
1. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің жоғары емес деңгейі;
2. Кінәлі тулғасының қауіптілігінің қатысты жоғары емес
денгейі.
§ 1.1. Қылмыс ауырлығы қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз
ретінде.
Берілген мәселені қарастыра отырып , келесі ерекшеліктерді
атап отуге болады: қоғамдық қауіптілігі жоғары емес деңгейдегі
қылмысты жасау, жоғарыда қарастырылған негіздерге белгіленген
барлық талаптарға жауап береді.
1. Бул негіз қылмыстарды сипаттайды;
2. Берілген сипаттама қылмыс жасау сәтіне қатысты;
3. Қылмыс жасау қоғамдық қауіптілік деңгейін жоғарылатады, кінәлі
тулғасына қатысты екінші негізбен жиынтықта, әдеттегідей, кінәлі
тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босату туралы сурақты дұрыс шешу
мүмкіндігі беріледі.
ҚР Қылмыстық кодексінің 65, 67, 68 баптарына сәйес, тулғаны
қылмыстық жауаптылықтан босату үшін қажетті шарт онымен үлкен емес
(немесе орташа) ауырлықтағы қылмыстық алғаш жасау болып табылады.
Қоғамдық қауіптілігі жоғары емес қылмыстарға үлкен емес ауырлықтығы
қылмыстар жатады, яғни жасалғаны үшін максимальды жаза екі жылға
дейін бас бостандығынан айырудан аспайтин қасақана және абайсыз іс-
әрекет, және орташа ауыр қылмыс, яғни жасалғаны үшін максимальды
жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана және
абайсыз әрекет.
67 бапқа сәйкес, жәбірленушімен ымыраға келумен байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату, тулға мүделеріне қол суғумен
бірге қылмыстардың әртүрлі шенбері бойынша болуы мүмкін. Бул
мысалы, побои( ҚҚ 106 б), ВИЧ инфекциясын жұқтыру(ҚК 116 б. 1б), заңсыз
бас бостандығынан айыру(ҚК 126 б, 1 б), жала жабу (ҚК 129 б,1,2
б),оскорбление (ҚК 130 б), азаматтардың тендігін бузу(ҚК 141 б), турғын
үйге қол суқпауды бұзу (ҚК145 б,1,2 б), еркін кәсіпкерлік кызметке
қарсы келу ( ҚК 199 б).
Орта ауырлықтағы қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан босатуды
заң шығарушы ҚК Қылмыстық Кодексінің 68 бабының тәртібімен жол
береді, яғни жағдайдыңозгеруінің нәтижесінде немесе онымен істелген
әрекет қоғамға қауіпсіз болуының нәтижесінде бекітіледі.
Қылмыстық жауаптылықтан босату ҚК 67 б. Сәйес болатын орта
ауырлықтағы қылмыстарға, негізінен, анасының жаңа туған баланы
өлтіруі (ҚК 101 б),өзін-өзі олтіруге итермелеу, жеткізу (ҚК 102 б),
кәмелетке толмағанды қылмыс жасауға тарту(Қк 131 б),алаяқтық (ҚК 177
б,1 б), заңсыз банктік әрекет (ҚК 191б), жалған кәсіперлік (ҚК 192
б), контрабанда (ҚК 209 б,1б), радиоактивті материалдарды ұрлау не
вымогательство (ҚК 248 б,1б) жатады.
Басқа ауырлықтағы қылмыс жасау барысында қылмыстық жауаптылықтан
босатудың болуы да заңнамамен қарастарылған. Осылай, ҚР Қылмыстық
кодекстің 65 б.3 б сәйкес, басқа категориядағы қылмс, яғни ауырлығы
орта немесе өте ауыр қылмыс жасаған адам осы баптың 1 б
карастырылған шарттардың болуымен, сәйкес баптарда арнайы
қарастырылған жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылықтан босауы
мүмкін. Әсіресі қылмыстық кодекстің Ерекше болімімн. Бул , қаупті
қылмыстарды ашу мақсатында, ҚК ерекше боліміменің бірқатар
баптарының ескертуіне қылмыстық жауаптылықтан шын көнілден окінуге
байланысты босату.
Рөлы арнайы нормалар енуі тиіс екендігін білдіреді. Бундай
ескертулер мыналар:
-ҚК 125 бабына, оған сәйкес ұрланған адамды оз еркімен жіберген
адам;
-ҚК 233б, оған сәйкес терроризм актісіне дайындықта қатысқан
тулға қылмыстық жауаптылықтан босатылады егер ол билік органдарына
уақытылы айтып немесе терроризм актісінің алдын алуға қандай да
бір амалмен комектескен болса;
-Өзімен тутқынға алынған адамды оз еркімен немесе билік
органдарының талабымен босатқан тулғаны қылмыстық жауаптылықтан
босатуды қарастыратын ҚК 234 б;
-ҚК 236 б, оған сәйкес қылмыстық жауаптылықтан заңсыз қарулы
қурылымда қатысуын оз еркімен тоқтатып, қаруын откізген тулға
босатылады;
-ҚК 252 б, оған сәйкес қаруды, оның қурамдас боліктерін, оқ-
жарақты, жарылғыш қуралдарды немесе өзімен заңсыз дайындалған
отылғыш қурылғыларды оз еркімен тапсырған тулға қылмыстық
жауаптылықтан босатылады;
-Есірткі қуралдарын немесе психотропты заттарды өз еркімен
тапсырған және есірткі қуралдарды не психотропты заттардың заңсыз
айналымымен байланысты қылмыстардың ашылып немесе алдын алуға
белсенді әсер еткен, оларды жасаған адамдарды әшкерлеуге, қылмыстық
жолмен табылған мүлікті анықтауға комектескен адамның қылмыстық
жауаптылықтан босатылуын қарастыратын ҚК 259 б;
-ҚК 165 б сәйкес қылмыстық жауаптылықтан, мемлекеттік қастандық
жасаған немесе билікті күшпен басып алу немесе күшпен устауда
кінәлі тулға босатылады, егер ол ҚР мүддесіне әрі қарайғы зиянның
билік органдарында өз ерккімен және уақытылығы айтумен немесе
басқа да амалмен алдын алуға комектессе;
-ҚК312 б., ол бойынша пара берген адам, егерлауазымды
тулға, қылмыстық істі қозғауға қуқығы бар органға пара беру
туралы өз еркімен ақпарат берсе қылмыстық жауаптылықтан
босатылады( сонымен қатар ҚК 231 б коммерциялық сатып алу туралы
уқсас ескерту);
-ҚК 352 б, ол бойынша қылмыстық жауаптылықтан куә,
жәбірленуші, сарапшы немесе аудармашы б егер олар анықтау, алдын
ала тергеу немесе шешімі шыққанға дейін оздерімен берілген
мәліметтер, қорытындылар немесе біле тура қате аударма беруін өз
еркімен арыз бергенде босатылады.
Барлық аталған жағдайларда (ҚК 259, 312, 352 баптарында
көзделгендерден басқа) қылмыстық жауаптылықтан босату, кінәлі тулға
әрекетінде қылмыстың басқа қурамы болмау шартында қолданылуи
мүмкін.
Қоғамдық қауіптілігі жоғары емес категорияға жататын
барлық қылмыстар қандай да бір формальды белгі бойынша анықтама
алмайды. Бундай қылмыс ретіндешын мәнінде әртүрлі дерлік қылмыстық
әрекет бола алады, егер берілген жағдайда барлық объективті
жіне субъективті мәнжайларды ескере отырып, ол үлкен қоғамдық
қауіптілік келтірмейді, ал оның орындаушысы қылмыстық
жауаптылықтан босату сияқты гуманды шараға ие.
Біз ортаќ тарихи таѓдыр біріктірген Ќазаќстан халќы, байырѓы
ќазаќ жерінде мемлекеттілік ќ±ра отырып, µзімізді еркіндік, тењдік жєне
татулыќ м±раттарына берілген бейбітшіл азаматтыќ ќоѓам деп ±ѓына отырып,
д‰ниеж‰зілік ќоѓамдостыќта лайыќты орын алуды тілей отырып, ќазіргі жєне
болашаќ ±рпаќтар алдында жоѓарѓы жауапкершілігімізді сезіне отырып,
µзіміздіњ егемендік ќ±ќыѓымызды негізге ала отырып, Конституция ќабылдаѓан
болатынбыз.
Ќазаќстан Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне
єлеуметтік мемлекет ретінде орныќтырады, оныњ ењ ќымбат ќазынасы-адам жєне
адамныњ µмірі, ќ±ќыќтары мен бостандыќтары.
Єркімніњ ќ±ќыќ субъектісі ретінде танылуына ќ±ќыѓы бар жєне µзініњ
ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын, ќажетті ќорѓанысты ќоса алѓанда, зањѓа ќайшы
келмейтін барлыќ тєсілдермен ќорѓауѓа хаќылы.
Єркімніњ µз ќ±ќыќтары мен бостандыќтарыныњ сот арќылы ќорѓалуына ќ±ќыѓы
бар, - деп Конституцияныњ бабында айтылѓан.
Ата Зањныњ негізіне с‰йене отырып, Ќазаќстан Республикасыныњ азаматтыќ
Кодексініњ азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓау атты 9 бабында азаматтыќ ќ±ќыќты
ќорѓаудыњ кім арќылы жєне зањ ќ±жаттарында кµзделген єдістермен ќалай
ж‰зеге асырылатыны жµнінде толыќ маѓлумат берілген. Сµзіміз дєлелді болу
‰шін, дипломдыќ ж±мыстыњ барысыныњ негізі ретінде бабтыњ мазмуныњ ашып
кµрсетейік:
1. Азаматтыќ ќұќыќтарды ќорѓауды сот, тµрелік сот немесе аралыќ сот;
ќ±ќыќтарды мойындату; ќ±ќыќ б±зылѓанѓа дейінгі болѓан жаѓдайды ќалпына
келтіру; ќ±ќыќты б±затын немесе оныњ б±зылу ќаупін туѓызатын
єрекеттерге тыйым салу; міндетті заттай орындатуѓа ‰йѓарым шыѓару;
залалдарды, тµленетін айыпты µндіртіп алу; мємілені жарамсыз деп тану;
моральдыќ зиянныњ µтемін тµлету; ќ±ќыќ ќатынастарын тоќтату немесе
µзгерту,; мемлекеттік басќару органыныњ немесе жергілікті µкілді не
атќарушы органныњ зањдарѓа сєйкес келмейтін ќ±жатын жарамсыз немесе
орындауѓа жатпайды деп тану; азаматтыњ немесе зањды т±лѓаныњ ќ±ќыќќа
ие болуына немесе оны ж‰зеге асыруына кедергі жасаѓаны ‰шін
мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айыппул µндіртіп алу
арќылы, сондай-аќ зањ ќ±жаттарында кµзделген µзге де єдістермен ж‰зеге
асырады.
2. Б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін µкімет билігі немесе басќару органына
µтініш жасау, егер зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделмесе, ќ±ќыќ ќорѓау
туралы талап ќойып, сотќа жолдануѓа кедергі жасамайды.
3. Зањ ќ±жаттарында арнайы кµзделген азаматтыќ ќ±ќыќтарды ќорѓау ќ±ќыѓы
б±зылѓан адамныњ тікелей іс ж‰зіндегі немесе зањдыќ єрекеттерімен
ж‰зеге асырылуы м‰мкін(µзін-µзі ќорѓау)
4. Ќ±ќыѓы б±зылѓан адам, егер зањ ќ±жаттарында немесе шартта µзгеше
кµзделмесе, µзіне келтірілген залалдыњ толыќ µтелуін талап ете алады.
Ќ±ќыѓы б±зылѓан адам егер зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделмесе жасаѓан
немесе жасауѓа тиісті шыѓыстар, оныњ м‰лкініњ жоѓалуы немесе
заќымдануы, сондай-аќ сол адамныњ ќ±ќыѓы б±зылмаѓан болса, даѓдылы
айналым жаѓдайында оныњ алуына болатын, біраќ алынбай ќалѓан табыстары
залалдар деп т‰сіндіріледі.
5. Мемлекеттік µкімет билігі органыныњ, µзге де мемлекеттік органныњ
зањдарѓа сай келмейтін ќ±жат шыѓаруы, сондай-аќ осы органдардыњ
лауазымды адамдарыныњ єрекеті(єрекетсіздігі) салдарынан азаматќа
немесе зањды т±лѓаѓа келтірілген залалды Ќазаќстан Республикасы немесе
тиісінше єкімшілік-аумаќтыќ бµлініс µтеуге тиіс.
6. Егер тєртіп б±зудыњ ќ±ќыќтыќ салдарыныњ пайда болуы тєртіп б±зушыныњ
кінєсіне байланысты болса, зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделгеннен басќа
жаѓдайларда ол кінєлі деп ±йѓарылады.
Зайырлы ќ±ќыќтыќ ќоѓам ќ±руѓа баѓытталѓан тєуелсіз мемлекетімізде
ж‰ргізіліп жатќан сот реформасы республикамыздаѓы барлыќ зањдар мен
ќ±ќыќ жµніндегі мєселелерді т‰гел ќамтып, барлыќ зањдармен ж±мыс
істейді.
Президенттіњ зањ к‰ші бар “Ќазаќстан республикасындаѓы соттар
жєне судьялардыњ мєртебесі туралы” жарлыѓы жарияланѓан уаќыттан
бастап, сот ж‰йесініњ ќ±рылымы мен ж±мысына тыњ µзгерістер енді.
Мемлекеттік биліктіњ бір тармаѓы сот билігініњ беделін кµтеру
барысында республикамызда µткен жылы мањызды да ауќымды ж±мыстар
атќарылды. Адамзат ‰шін єділдіктен мањызды ешнєрсе жоќ. Б±дан бірнеше
жыл б±рын б±л ќаѓиданы асыра кµрсетушілік деп ќабылдайтынбыз. Сот
реформасы адамзат µмір с‰ріп отырѓан ќоѓамныњ ертеден келе жатќан ењ
µзекті мєселесі болып табылады.
Біраќ уаќыт µз жањалыќтарын ењгізді. Б‰гінгі к‰ні сот ж‰йесінде
жан-жаќты жањару нышандары байќала бастады.
Кењес ‰кіметі кезењінде билікті демократиялыќ идеяда ж‰ргізуге
м‰мкіндік болмады. Ата заЊымыз бен “Ќазаќстан Республикасындаѓы соттар
жєне судьялардыњ мєртебесі туралы” зањда б±л идеяныњ ±йымдыќ жєне
ќ±ќыќтыќ орны айќындалды. Елімізде тєуелсіз сотты ќ±ру маќсатында ірі
ќадамдар жасалынды. Б‰гінгі к‰ні судьялар ‰шін ќ±ќыќтыќ база ќ±рылды,
б±л олардыњ “Жоѓарѓы еркіндіктіњ” механикалыќ орындаушысы болып
табылмайтындыѓын білдіреді.
Зањ ќатал, біраќ ол сонысымен єділ. Соттардыњ зањдарды ќолдануы
Ќазаќстан Республикасыныњ ата зањына сєйкес ж‰ргізілуі ќажет. Жања
зањымыздыњ арќасында Ќазаќстан Республикасыныњ азаматтары алѓаш рет
±заќ уаќыттардан кейін µз ќ±ќыќтарын єділ сот билігі арќылы ќорѓау
м‰мкіндігіне ие болды.
Азаматтардыњ єлеуметтік экономикалыќ, саяси жєне жеке ќ±ќыќтары
мен бостандыќтары Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы мен
республика зањдарында кµрсетілген.
Халыќтын санасында олардыњ зањ арќылы µздерініњ ќ±ќыќтарын ќорѓай
алатындыќтарына ‰міт пайда болды.
Республикамызда ќабылданып жатќан зањдар, нормативтік актілер
м±ндай кепілдікті кењінен ќамтиды, дегенмен оныњ одан єрі дамуы ќажет.
Елімізде ќ±ќыќтыќ мемлекет ќ±ру ‰шін судьялардыњ ќызметке,
кандидаттардыњ адамгершілік, тєрбиелік ќасиеттері жоѓары, єділ болуѓа
лайыќты болуы ќажет. Мєселен, “±сталѓан, т±тќындалѓан, ќылмыс жасады
деп айып таѓылѓан кезден бастап адвокаттыњ кµмегін пайдалануѓа ќ±ќылы”
деп кµрсетілген.
Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныњ 16 бабыныњ ‰шінші
тармаѓын талдаѓанда к‰рделі мєселелер пайда болды. Б±л тармаќ бойынша
єрбір т±тќындалѓан, ќылмыс жасады деп айып таѓылѓан адамдардыњ
ќорѓаушы кµмегін пайдалана отырып, µз ќ±ќын ќорѓауѓа ќ±ќы бар.
Ешќайда кетпеу жµнінде ќолхаты бар ќылмыс жасаѓан адамныњ
ќорѓаушы кµмегін пайдалануына Мемлекеттік тергеу комитеті, Ішкі істер
басќармасы ќарсылыќ білдірді.
Жалпы жєне арбитражды соттардыњ біріктерілуі сотќа келуші
талапкерлермен ќатар, судьялардыњ µздеріне де к‰рделі ќиындыќтарды
туындатуда. Зањды жєне жеке т±лѓалар арасындаѓы алшаќтытыќты жойып,
шаруашылыќ алќасында, оларды категория бойынша ќайта ќарау ќажет.
Ќазір мемлекет жања Конституцияныњ негізінде µзініњ єлеуметтік
маќсат-м±ратын т±тастай алѓанда, ойдаѓыдай орындап отырѓанын айтуымыз
керек, бір жаѓынан Ќазаќстан ќоѓамында єлеуметтік-саяси т±раќтылыќты
ќамтамассыз етуде, екінші жаѓынан, мемлекеттік ќ±ќыќтыњ реттеу
тєсілдерімен бєсекелестік орныќќан нарыќтыќ ортаны ќалыптастыру ‰шін,
ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ кењ ауќымына кепілдік беру жолымен жеке
адамныњ µзін кµрсетуге деген ынталылыѓын туѓызатын ќажетті жаѓдайлар
жасап отыр.1
Ќ±ќыќтыќ ќызмет тек ќ±ќыќ шыѓару жєне ќ±ќыќ ќолданумен шектеліп
ќалмайтынын ±мытуѓа болмайды. Оныњ ‰лкен саяси мєні бар. Азаматтардыњ
ќ±ќыќтыќ хабардарлыѓы, сауаттылыѓы дењгейін арттыру, олардыњ ќ±ќыќтыќ
мєдениетін µсіру маќсатында кешенді шаралар белгілеу ќажет. Жалпыѓа
мєлім ќоѓамныњ ќ±ќыќтыќ мєдениетініњ дењгейі жоѓары болѓан сайын,
халыќ зањдарды жаќсыраќ білген сайын, зањдарды орындау сатысында
проблемалар да азыраќ болады.2
Адам құқығыныњ жалпыѓа бірдей Декларациясындаѓы азаматтық қүқықты
қорғауды жүзеге асыру.
Адамзат ќоѓамы адам ќ±ќыѓы мєселесімен ХХ ѓасырдыњ екінші жартысында ѓана
шындап айналыса бастады. Оныњ алѓашќы нышандары сонау француз буржуазиялыќ
революциясы т±сында-аќ байќалѓан еді.
1789 жылы 26 тамызда (осыдан тура 208 жыл б±рын) оныњ революциялыќ
баѓдарламалыќ ќ±жаты Адам жєне адамзат ќ±ќыќтарыныњ декларациясында халыќ
суверенитеті принциптері, адам жєне азамат ќ±ќыќтарыныњ зањ ж‰зіндегі
тењдігі, адамныњ жеке басыныњ бостандыѓы, сµз, ±ждан бостандыѓы жарияланды.
Б±дан кейінгі аралыќта адам ќ±ќыѓын ќ±рметтеу принциптері Біріккен
¦лттар ¦йымыныњ жарѓысында(1995 ж), Адам ќ±ќыќтарыныњ жалпыѓа бірдей
Декларациясында(1948 ж), Отар елдер мен халыќтарѓа тєуелсіздік беру
туралы декларациясында (1960 ж), Адам ќ±ќыќтары туралы пактілерде(1966 ж)
жєне таѓы басќа бірќатар халыќаралыќ ќ±жаттарда баянды кµрініс тапты.
Ќазаќстан Республикасыныњ жања Конституциясы осы мањызды ќ±жаттарды негізге
ала отырып, адам ќ±ќыѓын ќорѓау ‰рдісіне айырыќша мєн береді.
Айталыќ, Адам ќ±ќыќтарыныњ жалпыѓа бірдей декларациясыныныњ 1 бабында
барлыќ адам µзініњ ар-абыройы мен ќ±ќыѓы жµнінен бір-бірімен тењ, єрі азат
болып туады. Оларѓа аќыл-ой мен ар-ождан берілген, ендеше бір-бірімен
бауырмалдыќ рухында ѓана ќарым-ќатынас жасауѓа тиісті делінсе, Ќазаќстан
Республикасыныњ жања Конституциясыныњ 1 бабыныњ 1 тармаѓында Ќазаќстан
Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет
ретінде орныќтырады; оныњ ењ ќымбат ќазынасы-адам жєне адам µмірі,
ќ±ќыќтары мен бостандыќтары деп µз ќ±ндылыќтарын єлемге паш етеді.
Ата Зањымызда б±л ‰рдіс одан єрі терендетіліп тарамдалады. 12 бабтыњ 2
тармаѓында: Адам ќ±ќыќтары мен бостандыќтары єркімге тумысынан жазылѓан,
олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, зањдар мен µзге
де нормативтік ќ±ќыќтыќ актілердіњ мазм±ны мен ќолданылуы осыѓан ќарай
аныќталады деп тйіндеген.
Адам ќ±ќыќтарын ќ±рметтеудіњ сонау француз революциясы кезењінен бері
үзілмей саќталып кем жатќан ќаѓидалары Ата Зањымызда жарасымды жалѓасын
тапќан. Бұл 14 бабта Заң мен сот алдында ж±рттыњ бєрі тењ, 15 бабтыњ 1
тармаѓында: Єркімніњ µмір с‰руге ќ±ќыѓы бар, 16 бабтыњ 1 тармаѓында :
Єркімніњ µзініњ жеке басыныњ бостандыѓына ќ±ќыѓы бар, 17 бабтыњ 1
тармаѓында Адамныњ ќадір-ќасиетіне ќол с±ѓылмайды деген ќаѓидалармен
баянды етіле т‰скен. Бір ќызыѓы француз буржуазиялыќ революцияныњ Адам
жєне азамат ќ±ќыќтарыныњ декларациясында жеке меншік ќ±ќыѓын алѓаш рет
ќасиетті ќ±ќыќ деп белгілесе, еліміздіњ Ата Зањыныњ 26 бабы жекеменшік
ќ±ќыѓын терењдей т‰седі. Мењшік, оныњ ішінде м±рагерлік ќ±ќыѓына зањмен
кепілдік беріледі. Соттыњ шешімінсіз ешкімді де µз м‰лкінен айыруѓа
болмайды делінген онда.
Адам ќ±ќыѓын ќорѓау жєне оны реттеп отыру, єдетте єрбір мемлекеттіњ
ішкі ісі, оѓан сырттан ќол с±ѓылмайды. Алайда, адамдар мен халыќтардыњ ењ
басты ќ±ќыѓы - µмір с‰ру ќ±ќыѓы болса осы т±рѓыда бейбітшілікті саќтау мен
ќорѓау барша халыќтардыњ, мемлекеттердіњ ортаќ ісі болып отыр. Сол сияќты
Адам ењ аќырѓы амал ретінде жендеттік пен езіп жаншуѓа ќарсы бас кµтеруге
мєжб‰р болмауы ‰шін адам ќ±ќын зањ билігімен ќорѓау ќажеттігі барынша
ескерілуі тиіс.
Осы орайда республикамызда адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі комиссия ќамаќты
шаруалар тындыра алады. Б±ѓан ќ±ќыќтыќ негіздер толыќ ќаланѓан. Оны т±раќты
т‰рде ќадаѓалап, ж‰зеге асырып отыру ‰шін б±ќараныњ ќ±ќыќтыќ сауаты
кµтерілуге тиіс.
1993 жылы ќабылданѓан Конституциямыздыњ мєні мен мањызын ешќашан жоќќа
шыѓара алмаймыз. Ол да Ќазаќстанныњ жања µміріндегі жарќын саяси
ќ±былыстардыњ бірі болды. Б±л Конституция ењ алдымен Ќазаќстан
Республикасыныњ ќ±ќыќтыќ субъектілігін ресми атап кµрсетті. Екіншіден д‰ние
ж‰зі тарихында Ќазаќстан халќы дейтін єлеуметтік-этникалыќ ќ±былысты
зањдастырды. Б±л фактініњ стратегиялыќ болашаѓы мол. Ол келешекте еліміздіњ
мемлекеттік ќ±рылысыныњ дурыс шешіміне ыќпал етеді деп ойлаймыз.
Ќазаќстан халќы атауын республиканыњ єлеуметтік-этникалыќ жаѓдайын
д‰ние ж‰зі зањды т‰рде мойындады деп ќарауылыќ керек. ‡шіншіден, Отанымызда
тунѓыш рет адам ќ±ќыѓыныњ концепсиясы биліктіњ бµлінуі ќалпына келтірілді.1
1993 ж. Ќабылданѓан Конституцияныњ саяси ќ±ќыќтыќ мєселе тµњірегінде
кейбір кемшіліктерініњ болѓанын жасыра алмаймыз. Оныњ µмірініњ ќысќа
болуыныњ басты себебі осы. Ол Конституцияныњ бір кемшілігі конституциялыќ
реформа жасаудыњ толѓаѓы жетіп т±рса да, б±л мєселені шеше алмады. Онда
республика бір ѓана ±лтыњ мемлекеттігі, ал мемлекеттік тіл сол ±лттыњ ѓана
тілі дейтін ±ѓым тµњірегінде болды. Мундай саяси тікенектер республиканыњ
мемлекеттік ќ±рылысына экономикасына бєлендей н±ќсан келтіре алѓан жоќ.
Біраќ, ќоѓам ішінде ж‰йне жуќартатын єрт‰рлі кµзќарастыњ орын алуына себеп
болды. Соныњ ішінде мына мєселерге тоќталмасќа болмайды. Біріншіден,
меншіктіњ ењ негізгі объектісі-жер мєселесі азаматтыќ айналымнан алынылып
тасталынды. Жер-біздіњ басты байлыѓымыз жєне ол нарыќтыќ ќатынастаѓы
міндеттемелерімізге кепілдік беретін бірден бір байлыѓымыз.
Єсіресе, азаматтардыњ єл-ауќатыныњ ќазіргідей нашарлап т±рѓан шаѓында
тауар аќша-ќатынасы жаѓдайында аса ќажетті объекті болып табылады.
Екіншіден, баяѓы Кењестік Конституцияларда мемлекеттік меншіктіњ
мєртебесі жоѓары ќойылатын, жеке меншік ауызѓа алынбайтын десек де болар
еді. Ќазір біз б±ѓан басќаша ќарай бастадыќ. Б‰гінгі Конституциямыз бойынша
жеке меншікке ешкімніњ ќол с±ѓуына жол берілмейді. Мемлекеттік меншік бірте-
бірте бурынѓы мєртебесінен айырыла бастады. Муныњ µзі жалпы ќаражаттылыќтыњ
єжірей бастаѓан кезењіне, ќ±ќыќ ќорѓау органдарыныњ тыгырыќќа тіреліп,
социализм кезіндегі мемлекеттік меншіктіњ жаппай талан таражолѓа т‰се
бастаѓан кезењіне тап болды.
Ескі Конституцияда баяѓы Кењестік кезењдегі ќ±ќыќтыќ-экономикалыќ
кµзќарастар кµбірек кµрініс тапты. ‡шіншіден, адамныњ жєне Ќазаќстан
азаматтарыныњ ќ±ќыѓы жµніндегі ќ±рылымдар мен ж‰йелерініњ техникалыќ-
зањдылыќ жаќтарын аса сауатты жазылды деп айта алмаймыз. Атап, айтќанда ,
азаматтардыњ ќ±ќыѓы баяѓы социалистік кµзќарас турѓысынан реттеледі. Муныњ
µзі нарыќ ќатынасыныњ одан єрі дамуына кедергі келтірді. Айталыќ, ењбек
етуге ќ±ќыќ берілді, біраќ зањ бойынша оѓан кепілдік жасалѓан жоќ. ¤йткені,
б±л кезде ж±мыссыздыќ деген бєле бой кµтеріп ќалѓан.1
Єркімге т±рѓын ‰й алуѓа ќ±ќыќ берілді. Дєл сол кезде нарыќтыќ ќатынас
етек алып, азаматтарды тегін т±рѓын ‰ймен ќамтамассыз етудіњ м‰мкіндігі
болмай ќалѓан. Ќ±ќыќ пен міндеттіњ осы секілді. Кењестік концепциялары 1993
жылѓы Конституцияѓа кµшіп, нарыќтыќ реформаныњ ж‰зеге асыуна біршама
ќолбайлау болды. Єсіресе, билік бµлудіњ схемасы тым ќанаѓаттанѓысыз
жаѓдайда ќалды.
Жања Конституцияныњ кіріспесінде адамдар мен азаматтардыњ ќ±ќыѓы мен
бостандыѓы туралы бµлімдерде б±рынѓы ќателіктер ќайталанбайды.
Адамдардыњ ќ±ќыќтары мен бостандыќтарына байланысты ережелерді
к‰нделікті µмірімізде пайдалануѓа єбден болады. Конституцияныњ єрбір
нормасын азаматтарымыздыњ тікелей ќолдануына м‰мкіншіліктері бар. М±ны
ќалай т‰сінеміз?
Егер жеке адам µз ќ±ќыѓын пайдаланѓысы келіп, біраќ оѓан єлдеќандай
себептер кедергі жасаѓанда ел тікелей осы Конституцияѓа с‰йене отырып, µз
ќ±ќыѓын ќорѓай алады. Єрине, б±л ‰шін Конституцияны жаќсы білу, мењгеру
керек. Ќалыптасып ќалѓан ќасањ кµзќарастардан арыла отырып, зањды
ќ±рметтеу, ќандай жаѓдайда да оѓан с‰йену – єр азаматтыњ парызы, борышы.
Тєуелсіз еліміздіњ єр азаматы µзініњ мінез ќ±лќын халќы ‰шін атќаратын
іс-ќызметін шынайы т±рѓыда Ата Зањ арналарына лайыќтауы, негіздеуі керек.
Зањды білмейтін кез-келген адамныњ ќиын жаѓдайѓа ±шырауы оп-оњай. Сонымен
ќатар µз ќ±ќын ќорѓау ‰шін де зањды ж‰йелей біле отырып, ќ±ќына н±ќсан
келтірмеу жолында зањды к‰ресе білуі шарт.
К‰ллі єлем ж±ртшылыѓы б‰гінгі тањда µзара тењ ќ±ќыќты байланыс ќ±рып,
ќоѓами т±рмыстыњ сан-алуан саласында ынтымаќтастыќ орнатуѓа ±мтылып
жатќанына µмірдіњ µзі кує. Єсіресе гуманитарлыќ саладаѓы халыќаралыќ
байланысты жандандыру арќылы ѓана адамзат баласы алдында т±рѓан келелі
міндеттердіњ оњќабыл шешімін табуѓа болатындыѓы дєйек ±сынып, дєлел айтуды
ќажет етпейтін нєрсе деп ж‰рміз.
Алѓаш рет аќыќты ањсар – адамныњ ќ±ќыѓын ќорѓап, бостандыѓын ардаќтау
Біріккен ¦лттар ±йымыныњ 1945 жылы ќабылданѓан жарѓысында ќатталды. Осы
ќ±жат шын мєнінде егеменді тєуелсіз мемлекеттердіњ халыќаралыќ гуманитарлыќ
ќ±ќыќ шењберінде ынтымаќ ±ластырып, жарасымдылыќќа жетуіне т±нѓыш рет
саяси, зањдыќ іргетас ќалаѓан еді. Иє, 1992 жылы тєуелсіздіктіњ аспанкµк
туын кµтеріп, µзге мемлекеттермен терезесі тењ м‰ше ретінде табалдырыѓынан
аттаѓан Б¦¦-њ Жарѓылыќ ќаѓидаттарына адам ќ±ќыѓы-адамзаттыњ басты игілігі
екендігі, сондай-аќ ерлер мен єйелдердіњ тењ ќ±ќыќтылыѓы, ‰лкен жєне ±саќ
±лттардыњ тењдігі, бейбітшілік пен ќауіпсіздік саќтау ‰шін к‰ш біріктіру
±сынысы алтын арќау болып таратылѓан.1
Міне, сондыќтан да Бас Ассамблеяныњ 1948 жылы 10 желтоќсанында
ќабылданѓан жалпыѓа бірдей адам ќ±ќыѓыныњ Декларациясы негізінен ±сынбалыќ
мазм±нда шыќќанымен, гуманитарлыќ саладаѓы мемлекеттердіњ ынтымаќтастыѓын
ќалыптастыруда халыќаралыќ ‰рдіске сай зањдыќ міндетті сипатќа ие болып
келеді.2 Наќ осы ќ±жат кейінен тармаќтала ќосылып, ж‰йелене дамытылѓан, єрі
сан-салалы мєселені, атап айтќанда, баќындардыњ мєртебесі туралы(1951),
апартеид туралы(1954), нєсілдік кемсітушілікті жою туралы (1965) жєне басќа
да халыќаралыќ пактілерді ќамтитын ќайнар бастау іспетті. Олардыњ арасынан,
єсіресе 1966-жылы ќабылдагѓан экономикалыќ, єлеуметтік жєне мєдени ќ±ќыќтар
туралы Азаматтыќ жєне саяси ќ±ќыќтар туралы халыќаралыќ пактілердіњ
зањдыќ міндетті екенін бµле-жара айтќан жµн. Осы ќ±жаттарда Адам ќ±ќыѓы
жµніндегі Декларацияны ж‰зеге асыру ‰шін єрбір адам µзініњ экономикалыќ,
єлеуметтік-мєдени де сонымен ќатар µзініњ саяси-азаматтыќ та ќ±ќыќтарын
емін-еркін пайдалана алатындай жаѓдай жасалуѓа тиістігі, айырыќша аталып
µткен.
Адам ќ±ќыѓы мен бостандыѓын ќорѓаудыњ негізгі проблемалары Ќазаќстан
республикасыныњ 1995 жылы конституциясындакешенді т‰рде кµрініс тапќан.
Оныњ алѓашќы, єрі ењ негізгі тарауларыныњ бірі – Адам мен азамат.
сіресе, осы негізгі Зањныњ 8 бабында Ќазаќстан Республикасы халыќаралыќ
ќ±ќыќтар, принциптері мен нормаларын ќ±рметтейді, мемлекеттер арасында
ынтымаќтастыќ пен тату кµршілік ќарым-ќатынас жасау, олардыњ тењдігімен бір-
бірініњ ішкі істеріне араласпау, халыќаралыќ дауларды шешу саясатын
ж‰ргізеді, ќарулы к‰шті бірінші болып ќолданудан бас тартады делінген.
Єрбір мемлекет халыќаралыќ конвенцияѓа кµшін ±ластырар сєтте ењ єуелі
µзініњ зањдылыќтарын осы ќ±жаттардыњ ќаѓидаттарына сєйкестендіре алса,
абзал.
Міне, біз соњдыќтан мемлекетшіл м‰мкіндіктерімізді елеп екшеп, саралай
келе, халыќаралыќ конвенцияларѓа тап ќазір ќосыла аламыз ба, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Ι тарау. Қылмыстық жауаптылықтан
босатудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 7
§ 1.1. Қылмыс ауырлығы қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
§ 1.2. Қылмыстық жауаптылықтан босатуға
негіз ретіндегі қуқық бузушы тулғасының
сипаты ... ... ... ... ...23
ΙΙ.Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түлері ... ... ... 27
а). Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату...27
б). Қажетті қорғану шегінен асқан қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
в) Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .31
г) Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық
босату ... ... ... ... ...32
д) Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық
жаүаптылықтаң
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
е) Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде
қылмыстық жауаптылық пен жазадан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..38
ΙΙΙ Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босату.
қолдану мәселері және оның шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .69
Кіріспе
Қоғамдық ғылымдарда, сонымен қатар заң ғылымдырында жалпы
адамзаттық кундылықтардың басымдылығы идеясын тану болған қазіргі
кезенде, қылмыстық- қуқықтық қатынастарды зерттеу ерекше манызға ие
болады. Қылмыстық қол суғудан жеке тулғаның, қоғамның немесе
мемлекеттің мүделерін қорғауда жүзеге асыру міндеттері оларды
жасауда кінәлі тулғаларға соттың заңмен көзделген жазаларды
қолдануын мүмкіндейді. Бірақ мынандай жағдайлар да болуы мүмкін, ол
б ша кінәлі тулғаның озіне артылған қылмыстық жауаптылық шараларын
бастан өткізбеу (сонымен қатар жаза). Будан басқа қылмыстық-қуқықтық
тыйымды бузған адамдарға кейбір белгілі бір жағдайларда айқын
кішіпейілдік таныту қажеттігі өзі туралы хабардар етеді және
гуманизм қағидасын басшылыққа ала отырып, Қылмыстық кодекста
кінәлілердің жазалаудан ғана емес, сонымен қатар қылмыстық
жауаптылықтан босату мүмкіндігін қарау.
Кенес өдағы уақыты кезенінде, сол кезде әрекет еткен РКФСР-дің
1960 жылғы қылмыстық кодексында, қылмыстық жауаптылықтан босату
институты жайында С.Г.Келин, А .И.Бойцов, И. С. Ретюнский және басқа
да ғалымдардың коптеген пікірлері бар. Қазіргі нарықтық қатынастарға
кошу жағдайында қылмыстық заңнама озгерістерді талап етті және 1998
жылдың 1 қантарынан ҚР жана Қылмыстық кодексі күшіне енді,
Қылмыстық кодекстің қабылдануынан кейінгі қысқа мерзім ішінде
қылмыстық жауаптылықтан босату институты жайында бул мәселені
қарастыратын әдебиеттер аз.
Дипломдық жумыста, тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босатумен
байланысты қылмыстық-қуқықтық қатынастар жайлы мәселені қарастыру
аса манызда болып корінеді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату мәселесі барысында ең
алдымен қылмыстық жауаптылықтан босату уғымына анықтама бру керек.
Әріне, тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босатумен байланысты
қылмыстық- қуқықтық қатынастарды жүзеге асыру, әрекет етуші
қылмыстық заңнамамен қарастырылған негіздердің болуында ғана руқсат
етіледі. Осыған байланысты, осындай негіздердің қарау және оның
анамызі манызды болып табылады.
Будан кейін, әрекет етуші қылмыстық заңнамадағы бірқатар
нормаларды қарастыру қажет, олар қылмыстық- қуқықтық қатынастардың,
тулғант қылмыстық жауаптылықтан босатумен тоқтатылуына жол береді.
Қойылған сурақтарды қарастыру, қылмыс жасауда кінәлі тулғалар
үшін және сонымен қатар заң шығарушы үшін бул институттың мәнін
анықтау үшін манызда болып табылады.
Ќ±ќыќ ќорѓаудыњ мєселесі – б±л тек ќана ќ±ќыќтыќ материалдыќ ѓана
емес, сонымен бірге азаматтыќ іс ж‰ргізу ќ±ќыныњ да мєселесі. Бір жаѓынан,
ќ±ќыќ ќорѓаудыњ процессуалдыќ формасы ‰ш негізгі м‰мкіндікті тудырады:
біріншіден басќарушы жаќќа б±зылѓан немесе залалданѓан ќ±ќыќты ќорѓау
туралы талаппен жолдануѓа болады, єйтпесе мемлекеттік немесе ќоѓамдыќ
компетентті органѓа зањмен м‰ддесі ќорѓалѓан талаппен жєне басќа да зањмен
ќарастырылѓан формада жолдануѓа м‰мкіндігі бар. 1
Екіншіден, осы талапты істе ќарау кезінде барлыќ зањмен кµзделген
ќ±ќыќтармен жєне кепілдіктермен ќолдануѓа м‰мкіндігі бар; ол егерде ќ±ќыќ
ќорѓаудыњ формасы ретінде бекітілген болса;
‡шіншіден, органныњ зањмен бекітілген тєртібінде наразылыќ білдіру
жєне шаѓым-арыздану ќоѓамдыќ немес компетенті мемлекеттік органдарѓа
материалдыќ субъективтік ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін жолдану м‰мкіндігі басќарушы
жаќтыњ ќ±ќыќ ќорѓауына тиесілі мазм±ны болып табылады. Сонда да ќ±ќыќ
ќамтамассыз ететін жаќты тек мемлекеттік мєжб‰рлеу шарасы ретінде
ж‰ргізілуге болмайды.
Б±л с±раќќа ќ±ќыќ ќорѓауды талап етудіњ екі жаќтылыѓы жауап беруге
тырысады. Бірінші жаѓы: талапты ќарау жєне µтініш тєртібімен байланысты
ќ±ќыќтыќ іс ж‰ргізу. Сонымен ќатар, оныњ ќанаѓаттандыруына байланысты,
екінші жаѓы: ќ±ќыќтыќ материалдыќ.
Сондыќтан да, аталѓан талаптарды іске асыру шегі туралы с±раќтарды
ќ±ќыќтыќ материалдыќ жєне ќ±ќыќтыќіс ж‰ргізу позицияларымен ќарастыру
кµзделген.
Іс ж‰ргізу ќ±ќыќтыќ мєселеніњ шекарасын ж‰ргізудегі ќ±ќыќ ќорѓауды
талап ету наѓыз ж±мыстыњ ішіне кіреді. Сондыќтан да, осы с±раќтарды
ќарастыру кезінде материалдыќ ќ±ќыќтыќ мєселеге байланысты шараларды білу
ќажет.
Осы кµзќараспен єрекет ететін азаматтыќ ќ±ќыќтыќ зањдылыќты ќарастыра
отырып, азаматтыќ ќ±ќыќ субъективтік азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓауды талап
етудіњ ж‰ргізілу шегін аныќтайды, ќоѓамдаѓы ќ±ќыќ ќорѓауѓа таѓайындау жєне
ќ±ќыќ ќорѓау мерзімін зањдаѓы субъектілердіњ ќатысуымен аныќтайды. Осыѓан
байланысты ерекше ќажетті жаѓдайѓа ‰ш мєселені тањдап алады: біріншіден,
азаматтыќ ќ±ќыќтыќ даулардыњ белгіні ќарарлармен бекітілуіне байланысты
ќ±ќыќ ќорѓауды талап етудіњ басќарушы жаќпен ж‰ргізілуініњ шегі туралы
с±раќ; екіншіден, аталѓан ќ±ќыќтыњ уаќытпен іске асырылуыныњ шегі туралы
с±раќ; ‰шіншіден, ќоѓамдаѓы оныњ таѓайындалуына негізделген ќ±ќыќ ќорѓау
талабыныњ іске асуы жµніндегі с±раќ.
Азаматтардыњ жєне ±йымдардыњ ќ±ќыќтарыныњ кепілділігімен жєне
шындыќпен ќамтамасыз етілуі ќарарлыќ даулардыњ с±раќтарыныњ д±рыс шешіміне
байланысты болады.
Азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓауды сот, тµрелік сот немесе аралыќ сот ж‰зеге
асырады деп Ќазаќстан республикасыныњ азаматтыќ кодексінде айтылѓан. Зањда
бекітілген азаматтыќ даулардыњ ќарарлары екі мєн маѓынаѓа ие: бір жаѓынан,
м±ндай тєртіп азаматтыќ істерді ќарау бойынша ќоѓамдыќ жєне єрт‰рлі
мемлекеттік органдардыњ юрисдикциялыќ компетенциясын шектейді, осыѓан орай
басќарушы жаќќа ќ±ќыќ ќорѓау талабыныњ іске асырылуыныњ белгілі шекарасын
аныќтайды.1
Азаматтыќ ќ±ќыќтыќ даулардыњ ќарарларындаѓы мєселе ерекше мањызды
мєнді, азаматтыќ істер єкімшілік тєртіппен ќаралѓан жаѓдайѓа байланысты
болса, иеленеді.
С.В. Курылев – былай деген: азаматтыќ істерді єкімшілік тєртіпте
ќарауѓа келісім процессуалдыќ формадаѓы тиісті зањмен сипатталады; сонда да
б±л жаѓдайда ќ±ќыќты ќорѓау тиісті ережелерді саќтаумен жєне талап етуші
жаќтарѓа белгілі ќ±ќыќтыќ кепілдікті ±сынумен ќатар зањмен бекітілген
тєртіпте ж‰зеге асады.
Ќ±ќыќты дамытудыњ тенденцияларыныњ бірі болып оны ќорѓаудаѓы
материалдыќ ќ±ќыќќа іс ж‰ргізуші формаларыныњ сєйкестенуі табылады.
Ќ±ќыќ ќорѓаудаѓы талап µндірісініњ ќызметі, яѓни талаптањ ‰шінші жєне
соњѓы іс ж‰ргізушілік ќызметі – б±л сот юрисдикциясыныњ нєтижесіне єрекеті.
Айтылып отырѓан жаѓдай, азаматтыќ ќ±ќыќ ќорѓау туралы бабтыњ екінші
тармаѓына негізделіп отыр. Ол б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін µкімет билігі
немесе басќару органына µтініш жасау, егер зањ ќ±жаттарында µзгеше
кµзделмесе, ќ±ќыќ ќорѓау туралы талап ќойып, сотќа жолдануѓа кедергі
жасамайды деген.
Сонымен, талаптыњ ќ±ќы туралы дау келісілгеннен кейін, µзіне
таѓайындауды орындаѓаннан кейін мазм±нын жоѓалтып, азаматтыќ іс ж‰ргізу
ќажетсіз болып ќалады. Біруаќытты талап µндірісініњ барлыќ ќ±ралдары
аяќталады.
Кез-келген талап, барлыќ кезењдерде б±зылѓан немесе ымыраѓа келмеген
ќ±ќыќыты ќорѓау ‰шін єруаќытта да реттелген, сот ќорѓауы азаматтыќ ќ±ќыќтыњ
бір институты болѓандыќтан, талаппен ‰зілмейтін байланысты; соттыќ ќорѓау
ымыраѓа келмеген немесе б±зылѓан субъективтік ќ±ќыќќа, тек талап µндірісіне
араласа алатын жєне м‰ддем жаќтардыњ шаѓымдары талап ететін жаќтарѓа
±сынылады.
Ізінше, талап азаматтар мен ±йымдардыњ ќ±ќын сотпен ќорѓауда µзі
мєліметтерді аныќтайды. Сонымен ќатар соттыњ ќорѓауын ќажет ететін іс
ж‰ргізушілік – ќ±ќыќтыќ форманы тањдап алуда шешуші мєнге ие бола алады.
Б±дан басќа да, талап сотпенќорѓалатын ±сыныстардыњ т‰рлерін аныќтайды:
А) жаќтардыњ біреуіне б±зылѓан ќ±ќыќты ќалпына келтіру міндеттемесі
ж‰ктелгенде;
Б) моральдыќ зиянныњ µтемін тµлету, шаѓындарды компенсациялауѓа
міндеттелген де, жєне т.б.
Міне, осындай ќатынастарда ќорѓау ќарастырылатын талаптыњ т‰рлеріне
толыѓымен негізделеді.
Азаматтыќ іс-ж‰ргізу теориясында сотќа шаѓымданушылар талапты атќарушы
к‰шпен жєне аныќталушы болып бµлінуді талап етеді. М±ндай жіктелудіњ
негізінде т±жырымды –ой жатыр; шектетілген субъективтік ќ±ќыќты тек соттыњ
мойындауымен т±раќтандыруѓа болады.
Б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін мойындау ѓана жетіспейді, оны тек ќайта
ќалпына келтіру керек, егер єрт‰рлі себептерге байланысты м‰мкін болмайтын
болса, онда аќша сомасында аныќталѓан шыѓынды тµлету керек.
Осындай немесе басќа да ќорѓаудыњ т‰рлерін сотпен ќабылдау толыѓымен
±сынылѓан талаптыњ т‰рлеріне байланысты, ќандай жолмен оныњ ќ±ќын соттыњ
ќорѓауын, тек м‰дделе жаќтыњ тањдауѓа ќ±ќы бар.1
Жоѓарыда айтып кеткендей ќ±ќыќты дамытудыњ тенденцияларыныњ бірі болып
оны ќорѓаудаѓы материалдыќ ќ±ќыќќа іс ж‰ргізуші формаларыныњ сєйкестенуі
табылады. Б±л зањдылыќ К.Маркспен : Дебаты по поводу закона о краже леса
атты статьяда бекітілген.
Ќ±ќыќ ќорѓаудыњ процессуалдыќ формасы материалдыќ ќ±ќыќтыќ сипатќа
негізделе отырып, µзініњ мєніњ тапты, ол ќ±ќыќ ќорѓаудыњ µзіндік талаптыќ
формасыныњ алдыњѓы дифференциясы. 2
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, 1998 жылы жаңа қылмыстық
заң - қылмыстық кодекс қабылдады. Ол біздің қоғамымыздың қазіргі даму
жағдайында азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған.
Осы жұмыс қылмыстық жауаптылығынан босатудің манызына, түрлеріне
және жақсарту жолдарын зерттеуге арналған.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан қылмыстық заңындағы, шет елдердің
қылмыстық заңдарындағы жауаптылықтан босатудың негіздері, қылмыс
ауырлығы қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз ретінде, Қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз ретіндегі қуқық бузушы тулғасының
сипаты, қылмыстық жауаптылықтан босатудың түлері, Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың қолдану мәселері және оны шешу жолдарына
арналған. Жұмыс барысында монографиялық, нормативті әдебиеттердің белгілі
көлемін қарастырдық.
Диплом жұмысының жоспарын мынадай үлгіде құрдық. Ол шағын кіріспеден,
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері, Қылмыстық
жауаптылықтан босатудың түлері, Қылмыстық жауаптылықтан босату.
қолдану мәселері және оның шешу жолдары деп аталатын үш тараудан
және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Егер диплом
жұмысының зерттеу нысанасына алынған тақырып туралы көңіл аудара алатын
пікір білдіре алсақ, онда ол алға қойған міндеттің орындалғаны деп есептер
едік.
Ι Тарау. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың негіздері.
Қылмыстық жауаптылықтан босату уғымының өзі, СССР және
одақтас республикаларының қылмыстық заңналарының негізі оны 1959
жылғы Қаз ССР-дің Қылмыстық Кодексінің бастамасында және мәтінінде
қолданған кезде, 1959 жылдан бастап кенес қылмыстық қуқығында пайда
болған. Бул кезде қылмыстық жауаптылықтан босату институты белсенді
дами бастаған, қылмыстықпен күресуде қылмыстық- қуқықтық қуралдарды
емес, керісінше қоғамдық әсер ету шараларын қолдану жағына бурылыс
жасалды. Қазастандық қылмыстық заңнамада бул институттың
қалыптасуы мен дамуының басқа алғышарты болып, 1959 жылғы ҚазССР
Қылмыстық Кодексімен қарастырылған қылмыстардың манызды болігі,
үлкен қоғамдық қауіптілік тудырмайтын, әкімшілік және басқа да
қуқық бузушылықтармен шектесетін қылмыс категориясына жатуы
табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың қуқықтық табиғаты қылмыстық
жауаптылықтың озімен тығыз байланысты. Сондықтан, қылмыстық
жауаптылық уғымы жайындағы сурақты шешу барысында ол жауаптылықтан
босату табиғаты жқніндегі сурақтарды шешу үшін база болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың қуқықтық табиғатын анықтау
процессін, қылмыстық жауаптылық және оның мәні жайындағы сураққа
біртутас козқарастың жоқтығы қиындатады.
Кейбір авторлар қылмыстық жауаптылықты бір жағинан белгілі бір
міндет ретінде, екінші жағынан кінәлау мен сөгіс беру ретінде
қарастырады. Солай, қылмыстық жауаптылық, қылмыстық заңнан шығатын
тулғаның совет соты алдында озінің қоғамдық қауіпті әрекеттері
жайлы есеп беру міндеті және зиян келтіруде кінәлі жағдайында
жазаға тартылу,, деп есептейді М. А. Шнейдер. Қылмыстық жауаптылықты
кінәлауға және жаза тап болу міндеттімен байланыстыра отырып,
берілген авторлар жазасын отеуді көздейді, ойткені, олардың
пікерінше, қылмыстық жауаптылық туралы тек айыптау үкімінің жаза
тағайындаумен шығарылуында ғана айтуға болады.
Әдебиетте дурыс белгіленгендей, қылмыстық жауаптылықты және
жазаны теңестіруге қарағанда, бундай пікірлер қателеу болып
табылады, ойтені қылмыстық жауаптылықты тулғаның жазаны отеу
міндетті ретінде анықтау, қылмыстық қуқық нормасымен реттелмейтін
ретроспективті жауаптылықтың негізгі аспектілерін заңсыз откізеді.
Сондықтан, қылмыстық жауаптылық қылмыстық қуқықтық қатынатар
шегінде болса да, ол қылмыскердің шектеуді өтеу міндетті болып
табылатын қылмыстық қықықтық қатынастардың элементімен теңестіріле
алмайды. Әдебиетте дурыс көрсетілгендей, қылмыстық жауаптылық-ол
жасалған қылмыс үшін тулғаның жауап беру міндетті деп есептейтін
авторлар, ретроспективті жауаптылық мәселесінің заңдық аспектісін
әтиқалықпен араластырады. Мысалы, қылмыс жасаған адам, белгілі бір
жағдай барысында мерзімнің өтуіне байланысты жауаптылыққа тартыла
алмайды, бул уақыт ішінде ол оны отеуі міндетті болса да.
Қылмыстық жауаптылықты қылмыстық қуқықтық қатынастармен
тенестіруге болмайды. Қылмыстық қуқықтық қатынастар қылмыстық
жауаптылықты қурайтын қуқықтық қатынастар колемі бойынша кеңірірек
(жауаптылықтың қуқықтық қатынастары). Егер қылмыс жасаған адам
мемлекетпен қылмыс жасау сәтінен бастап және соттылықты жою немесе
алуға дейін қылмыстық-қуқықтық қатынастарда болса, онда
жауаптылықтың қуқықтық қатынастары тек қылмыстық жауаптылықты
жүзеге асыру барысында орын алады.
Қылмыстық жауаптылықты қылмыстық қуқықтық қатынастарының
элементтерінің бірімен (тулғаның міндеті), қылмыстық-қуқықтық
қатынастармен толық немесе қылмыстық-қуқықтық, қылмыстық-процессуалдық
және қылмыстық- атқару қатынастарымен теңестіру, әркет етуші
қылмыстық заңнамаға ғана қайшы келмейді, сонымен бірге қылмыстық
жауаптылықтың шегі туралы қате нәтижеге әкеледі, ал ол өз
кезегінде оның мәні мен мазмунын озгертеді.
Осылайша, қылмыстық жауаптылықты тулғаның жасаған қылмыс үшін
қандайда бір шектеулер мен қиындықтарғы өткеру міндетті ретінде
анықтай отырып, Н.С. Лейкинаның пікірінше, ол қылмыс жасаған сәтінен
басталады және жазаны отеумен аяқталады. Бірақ оның жүзеге
асырылуы қылмыстық жауаптылыққа процессуалдық тартудан басталады
да, жаза тағайындау сатысынан отіп және оның атқарылуымен
аяқталады.
Я .М.Брайниннің пікірінше, жасалған қылмыс үшін тулғаның
шектеулер мен қиындықтарды отеуге міндеті ретіндегі қылмыстық
жауаптылық оны айыпталушы ретінде тарту сәтінен басталып, әрі
қарай сот үкімі нысанында жүзеге асырылады. Н.А.Огурцов болса сәл
басқаша пікірде.
Қылмыстық жауаптылық-ол, қылмыс жасаған тулғаға нақты жүктелген
мәжбүрлі- тәрбиелеу шараларының ауырлығы( процессуалдық бултартпау
шаралары, жазалау, жариялы анықтау мен согіс беру, шектеудің басқа
қуқық шаралары) деп есептей отырып, ол айыпталушының жеке
бостандығы мен мүзделерін шектеуден туратын, оған процессуалдық
бултарпау шараларын пайдалану сәтімен бул жауаптылық басталатына
сенімді. Егер айыпталушыға қатысты бултартпау шарасы қолданылмаса,
онда қылмыстық жауаптылық кінәліге жаза тағайындау және оны
атқаруда көрініс табады. Бул пікірді басқа да ғалымдар қолдайды.
Тулға қылмыстың жасалу сәтінен бастап қылмыстық жауаптылықты
өтей алмайды деп көрінеді. Бундай жағдай әділеттіктің тек сотпен
жүзеге асырылудың конституциялық қағидасына қайшы келер еді (ҚР
Конституциясының 75 б.1 б), оған сәйкес ешкім де қылмыс жасауда
кінәлі деп таныла алмайды, сонымен қатар қылмыстық жазаға тартыла
алмайды, егер ол сот үкіміне және заңға сәйкес болмаса (ҚР
Конституциясы 75 б. 2 б).
Буған сәйкес, түлға, анықтау немесе алдын ала тергеу
процесінде, небұлтартпау шараларын таңдауда, не тулғаны айыпталушы
ретінде тартуға, қылмыстық жауаптылықты бастан откізе алмайды.
Әдебиеттерде дурыс көрсетілгендей, бул жағдайларда қылмыс жасаған
адам өзінің материалдық- қуқықтық жағдайында ешқандай озгерістер
өтемейді, ойткені оған қылмыстық қуқықтың нормалары колданылмайды.
Қылмыстың квалификациясы болса алдын-ала болып табылады және заңдық
күші болмайды. Ол тек процессуалдық мәнге ие, ойткені берілген
айыптау шегін анықтайды.
Осыған сәкес, қылмыстық жауаптылықты жузеге асыру сатысын
(кезеңін) болетін, және ол ретінде жауаптылыққа тарту( бул
айыптауда беру процессуалдық актісімен дайындалатын), жаза тағайындау
және оны атқаруды танитын ғалымдардың пікірімен келіспеуге
болмайды.
Жауаптылықтың қуқықтық қатынастар бултартпау шараларын таңдағанда,
тулғаны айыпталушы ретінде тарту барысында емес, керісінше сот
мемлекет атынан нақты бір қылмыспен оны жасаған адамды айыптау
үкімінде теріс бағалайды қылмыстық- қуқыктық норманы қолдануда пайда
болады. Сондықтан қылмыстық жауаптылық басқа емес, нақты мемлекет
атынан соттың қылмыс жасауда кінәліні айыптау және согістеу, яғни
нақты қоғамдық қауіпті әрекетті және оны жасаған адамды мемлекеттік
айыптау ( согістеу, теріс баға).
Бірақ қылмыстық жауаптылықты анықтауда қылмыс жасада кінәлі
адамға қатысты тек мемлекеттік- қуқықтиқ және моральді- саяси
бағамен шектелуге болмайды. Будан басқа анықтауда бул институттың
мәжбірлеу сипаты, қылмыстық қуқықтық қатынастардың
қатысушыларының қуқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру денгеиі
(жауаптылықтың қуқықтық қатынастары), қылмыстық қуқықтағы жауаптылық
институтын тағайындау сияқты манызды жағын атап өту қажет.
Айтылғанды ескере отырып қылмыстық жауаптылық мемлекеттің
мәжбүрлеу шарасы, оның нәтижесінде( қылмысты нақты жасаған тулға
мен толығымен мемлекет) және қылмыстық қуқық нормаларын пайдаланумен
нақты әрекет пен оны жасаған адам, шанызды қоғамдық қатынастарды
қылмыстық қол суғудан қорғауды қамтамасыз ету, қуқық бузушыларды
түзеу, қылмыс жасаудың алдын алу мақсатында соттың айыптау үкімінде
заңдық күшіне енуде корініс тапқан, соттың мемлекеттік- қуқықтық
және моральді- саяси бағалауына тап болады.
Әдебиетте қылмыс жауаптылықтың мазмуны мен мәні жайлы сурақ
бойынша да бір текті пікір жоқ.. Қылмыстық жауаптылықтың мәні,
қылмыс жасауда кінәліні мемлекет тарапынан айыптау және сөгістеу,
яғни кінәліге қатысты моральды- саяси теріс баға болып табылады
деген пікір дурыс емес болып корінеді.
Қылмыстық жауаптылық – бул ең алдымен жасалған қылмысқа қатысты
пайда болған қоғамдық қатынастар( қылмыстық жауаптылықтың мәні).
Қылмыстық қуқықтың реттелген нормалары бола турып, бул нақты
қоғамдық қатынас қылмыстық қуқықтық қатынас түріндегі заңды мазмунға
ие болады( жауаптылықтың қуқықтық қатынасы). Әлеуметтік
әділеттілікті орнату, сотталушыны түзеу және қылмыстың алдын- алу
мақсатында қылмыс және оны жасауда кінәлі тулға айыптау үкімінде
мемлекет атынан теріс бағаланған жағдайда, осы қуқықтық
қатынастардың қатысушыларының қуқықтары мен міндеттерінің сотта
жүзеге асырылуы сол уақытта да қылмыстық жауаптылықты жүзеге
асыруды білдіреді.
Қылмыстық жауаптылықтан босату түсінігін қылмыстық жауаптылықтың
өзі арқылы шығара отырып, соттың қылмыс жасауда кінәлі тулғаға
қатысты айыптау үкімін шығарудан және осымен байланысты оған
қылмыстық-қуқықтық санкциялар(жазалар) қолданудан бас тартуы ретінде
анықтауға болады. Нақты бундай бас тарту қылмстық-қуқықтық
қатынастардың тоқтатылуына әкелетін қылмыстық істің тоқтатуы туралы
сотпен және қуқық қоғау органдарының шешім шығаруынан турады.
Қылмыстық жауаптылықтан босату анықтамасын аша отырып, қылмыс
жасауда кінәлі тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босату туралы шешім
шығара отырып, қуқық қорғау органдары, сонымен қатар сот жасалған
қылмыстың ауырлығын жан-жақты қарайды, кіңәлі тулғасын сипаттайды
және тулға үлкен қоғамдық қауіптілігі жоқ, оның әрекеті
қоршаушыларға теріс әсе етпейтіне қорытынды жасап, оны жазаламауы,
яғни бас бостандығынан айыру түріндегі санкцияларын, сонымен бірге
қылмыстық- қуқықтық сипаттағы басқа шаралар қолданбайды деп сеніммен
айтуға болады. Оларға бундай түзету, жазалаудың басқа шарасы
қолдануы сияқты дурыс нәтиже әкеледі деп көрінеді.
Қуқық қорғау органдары, сонымен қатар сот қылмыстық әрекет
жасаған тулғаға озінің қателерін дурыстауға және өзінің қоғамға
қатынасын озгертуге, яғни дурыс омір сұруге, заңды бузбауға
мүмкіндік береді.
Ғылымда негіз ретінде мәнді белгі түсініледі, ол бойынша әсер,
уғым, себеп анықталады. Бірақ біздің қозқарасымызша бул пайымдау,
қандай да бір норманы қолдану үшін қажетті басқа жағдайлардан ,,
негіздің,, айырмашылығын корсетпейді. Біздің ойымысша, қылмыстық
жауаптылықтан босатуға негіз ретінде үш белгілі жауап беретін
жағдай немесе жағдайлар жиынтығы аталуы мүмкін:
Біріншіден , олар тек мәнді ғана емес және босату туралы
норманы қолдану үшін ғана қажетті емес, сонымен бірге жасалған
қылмыс немесе қылмыскер тулғасын сипаттайды;
Екіншіден, ол бул істің жасалу сәтінде қылмыс пен қылмыскерді
сипаттайды немесе оны әділеттілік органдарымен бағалауда;
Үшіншіден, негіз бен босату туралы норма арасында ажырамас
байланыс бар, яғни негізге жататын жағдайлардың болуында, әрдайым
немесе жалпы ереже бойынша қылмыстық жауаптылықтан босату
қолданылуы мүмкін.
ҚР Қылмыстық кодексінің болімінде, қылмыстық жауаптылықтан
босатудың жеке түрлерін жалпылау барысында, заңнама екі негізде
қылмыстық жауаптылықтан босатуды жібереді деген қорытындыға
келуге болады:
1. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің жоғары емес деңгейі;
2. Кінәлі тулғасының қауіптілігінің қатысты жоғары емес
денгейі.
§ 1.1. Қылмыс ауырлығы қылмыстық жауаптылықтан босатуға негіз
ретінде.
Берілген мәселені қарастыра отырып , келесі ерекшеліктерді
атап отуге болады: қоғамдық қауіптілігі жоғары емес деңгейдегі
қылмысты жасау, жоғарыда қарастырылған негіздерге белгіленген
барлық талаптарға жауап береді.
1. Бул негіз қылмыстарды сипаттайды;
2. Берілген сипаттама қылмыс жасау сәтіне қатысты;
3. Қылмыс жасау қоғамдық қауіптілік деңгейін жоғарылатады, кінәлі
тулғасына қатысты екінші негізбен жиынтықта, әдеттегідей, кінәлі
тулғаны қылмыстық жауаптылықтан босату туралы сурақты дұрыс шешу
мүмкіндігі беріледі.
ҚР Қылмыстық кодексінің 65, 67, 68 баптарына сәйес, тулғаны
қылмыстық жауаптылықтан босату үшін қажетті шарт онымен үлкен емес
(немесе орташа) ауырлықтағы қылмыстық алғаш жасау болып табылады.
Қоғамдық қауіптілігі жоғары емес қылмыстарға үлкен емес ауырлықтығы
қылмыстар жатады, яғни жасалғаны үшін максимальды жаза екі жылға
дейін бас бостандығынан айырудан аспайтин қасақана және абайсыз іс-
әрекет, және орташа ауыр қылмыс, яғни жасалғаны үшін максимальды
жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана және
абайсыз әрекет.
67 бапқа сәйкес, жәбірленушімен ымыраға келумен байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату, тулға мүделеріне қол суғумен
бірге қылмыстардың әртүрлі шенбері бойынша болуы мүмкін. Бул
мысалы, побои( ҚҚ 106 б), ВИЧ инфекциясын жұқтыру(ҚК 116 б. 1б), заңсыз
бас бостандығынан айыру(ҚК 126 б, 1 б), жала жабу (ҚК 129 б,1,2
б),оскорбление (ҚК 130 б), азаматтардың тендігін бузу(ҚК 141 б), турғын
үйге қол суқпауды бұзу (ҚК145 б,1,2 б), еркін кәсіпкерлік кызметке
қарсы келу ( ҚК 199 б).
Орта ауырлықтағы қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан босатуды
заң шығарушы ҚК Қылмыстық Кодексінің 68 бабының тәртібімен жол
береді, яғни жағдайдыңозгеруінің нәтижесінде немесе онымен істелген
әрекет қоғамға қауіпсіз болуының нәтижесінде бекітіледі.
Қылмыстық жауаптылықтан босату ҚК 67 б. Сәйес болатын орта
ауырлықтағы қылмыстарға, негізінен, анасының жаңа туған баланы
өлтіруі (ҚК 101 б),өзін-өзі олтіруге итермелеу, жеткізу (ҚК 102 б),
кәмелетке толмағанды қылмыс жасауға тарту(Қк 131 б),алаяқтық (ҚК 177
б,1 б), заңсыз банктік әрекет (ҚК 191б), жалған кәсіперлік (ҚК 192
б), контрабанда (ҚК 209 б,1б), радиоактивті материалдарды ұрлау не
вымогательство (ҚК 248 б,1б) жатады.
Басқа ауырлықтағы қылмыс жасау барысында қылмыстық жауаптылықтан
босатудың болуы да заңнамамен қарастарылған. Осылай, ҚР Қылмыстық
кодекстің 65 б.3 б сәйкес, басқа категориядағы қылмс, яғни ауырлығы
орта немесе өте ауыр қылмыс жасаған адам осы баптың 1 б
карастырылған шарттардың болуымен, сәйкес баптарда арнайы
қарастырылған жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылықтан босауы
мүмкін. Әсіресі қылмыстық кодекстің Ерекше болімімн. Бул , қаупті
қылмыстарды ашу мақсатында, ҚК ерекше боліміменің бірқатар
баптарының ескертуіне қылмыстық жауаптылықтан шын көнілден окінуге
байланысты босату.
Рөлы арнайы нормалар енуі тиіс екендігін білдіреді. Бундай
ескертулер мыналар:
-ҚК 125 бабына, оған сәйкес ұрланған адамды оз еркімен жіберген
адам;
-ҚК 233б, оған сәйкес терроризм актісіне дайындықта қатысқан
тулға қылмыстық жауаптылықтан босатылады егер ол билік органдарына
уақытылы айтып немесе терроризм актісінің алдын алуға қандай да
бір амалмен комектескен болса;
-Өзімен тутқынға алынған адамды оз еркімен немесе билік
органдарының талабымен босатқан тулғаны қылмыстық жауаптылықтан
босатуды қарастыратын ҚК 234 б;
-ҚК 236 б, оған сәйкес қылмыстық жауаптылықтан заңсыз қарулы
қурылымда қатысуын оз еркімен тоқтатып, қаруын откізген тулға
босатылады;
-ҚК 252 б, оған сәйкес қаруды, оның қурамдас боліктерін, оқ-
жарақты, жарылғыш қуралдарды немесе өзімен заңсыз дайындалған
отылғыш қурылғыларды оз еркімен тапсырған тулға қылмыстық
жауаптылықтан босатылады;
-Есірткі қуралдарын немесе психотропты заттарды өз еркімен
тапсырған және есірткі қуралдарды не психотропты заттардың заңсыз
айналымымен байланысты қылмыстардың ашылып немесе алдын алуға
белсенді әсер еткен, оларды жасаған адамдарды әшкерлеуге, қылмыстық
жолмен табылған мүлікті анықтауға комектескен адамның қылмыстық
жауаптылықтан босатылуын қарастыратын ҚК 259 б;
-ҚК 165 б сәйкес қылмыстық жауаптылықтан, мемлекеттік қастандық
жасаған немесе билікті күшпен басып алу немесе күшпен устауда
кінәлі тулға босатылады, егер ол ҚР мүддесіне әрі қарайғы зиянның
билік органдарында өз ерккімен және уақытылығы айтумен немесе
басқа да амалмен алдын алуға комектессе;
-ҚК312 б., ол бойынша пара берген адам, егерлауазымды
тулға, қылмыстық істі қозғауға қуқығы бар органға пара беру
туралы өз еркімен ақпарат берсе қылмыстық жауаптылықтан
босатылады( сонымен қатар ҚК 231 б коммерциялық сатып алу туралы
уқсас ескерту);
-ҚК 352 б, ол бойынша қылмыстық жауаптылықтан куә,
жәбірленуші, сарапшы немесе аудармашы б егер олар анықтау, алдын
ала тергеу немесе шешімі шыққанға дейін оздерімен берілген
мәліметтер, қорытындылар немесе біле тура қате аударма беруін өз
еркімен арыз бергенде босатылады.
Барлық аталған жағдайларда (ҚК 259, 312, 352 баптарында
көзделгендерден басқа) қылмыстық жауаптылықтан босату, кінәлі тулға
әрекетінде қылмыстың басқа қурамы болмау шартында қолданылуи
мүмкін.
Қоғамдық қауіптілігі жоғары емес категорияға жататын
барлық қылмыстар қандай да бір формальды белгі бойынша анықтама
алмайды. Бундай қылмыс ретіндешын мәнінде әртүрлі дерлік қылмыстық
әрекет бола алады, егер берілген жағдайда барлық объективті
жіне субъективті мәнжайларды ескере отырып, ол үлкен қоғамдық
қауіптілік келтірмейді, ал оның орындаушысы қылмыстық
жауаптылықтан босату сияқты гуманды шараға ие.
Біз ортаќ тарихи таѓдыр біріктірген Ќазаќстан халќы, байырѓы
ќазаќ жерінде мемлекеттілік ќ±ра отырып, µзімізді еркіндік, тењдік жєне
татулыќ м±раттарына берілген бейбітшіл азаматтыќ ќоѓам деп ±ѓына отырып,
д‰ниеж‰зілік ќоѓамдостыќта лайыќты орын алуды тілей отырып, ќазіргі жєне
болашаќ ±рпаќтар алдында жоѓарѓы жауапкершілігімізді сезіне отырып,
µзіміздіњ егемендік ќ±ќыѓымызды негізге ала отырып, Конституция ќабылдаѓан
болатынбыз.
Ќазаќстан Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне
єлеуметтік мемлекет ретінде орныќтырады, оныњ ењ ќымбат ќазынасы-адам жєне
адамныњ µмірі, ќ±ќыќтары мен бостандыќтары.
Єркімніњ ќ±ќыќ субъектісі ретінде танылуына ќ±ќыѓы бар жєне µзініњ
ќ±ќыќтары мен бостандыќтарын, ќажетті ќорѓанысты ќоса алѓанда, зањѓа ќайшы
келмейтін барлыќ тєсілдермен ќорѓауѓа хаќылы.
Єркімніњ µз ќ±ќыќтары мен бостандыќтарыныњ сот арќылы ќорѓалуына ќ±ќыѓы
бар, - деп Конституцияныњ бабында айтылѓан.
Ата Зањныњ негізіне с‰йене отырып, Ќазаќстан Республикасыныњ азаматтыќ
Кодексініњ азаматтыќ ќ±ќыќты ќорѓау атты 9 бабында азаматтыќ ќ±ќыќты
ќорѓаудыњ кім арќылы жєне зањ ќ±жаттарында кµзделген єдістермен ќалай
ж‰зеге асырылатыны жµнінде толыќ маѓлумат берілген. Сµзіміз дєлелді болу
‰шін, дипломдыќ ж±мыстыњ барысыныњ негізі ретінде бабтыњ мазмуныњ ашып
кµрсетейік:
1. Азаматтыќ ќұќыќтарды ќорѓауды сот, тµрелік сот немесе аралыќ сот;
ќ±ќыќтарды мойындату; ќ±ќыќ б±зылѓанѓа дейінгі болѓан жаѓдайды ќалпына
келтіру; ќ±ќыќты б±затын немесе оныњ б±зылу ќаупін туѓызатын
єрекеттерге тыйым салу; міндетті заттай орындатуѓа ‰йѓарым шыѓару;
залалдарды, тµленетін айыпты µндіртіп алу; мємілені жарамсыз деп тану;
моральдыќ зиянныњ µтемін тµлету; ќ±ќыќ ќатынастарын тоќтату немесе
µзгерту,; мемлекеттік басќару органыныњ немесе жергілікті µкілді не
атќарушы органныњ зањдарѓа сєйкес келмейтін ќ±жатын жарамсыз немесе
орындауѓа жатпайды деп тану; азаматтыњ немесе зањды т±лѓаныњ ќ±ќыќќа
ие болуына немесе оны ж‰зеге асыруына кедергі жасаѓаны ‰шін
мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айыппул µндіртіп алу
арќылы, сондай-аќ зањ ќ±жаттарында кµзделген µзге де єдістермен ж‰зеге
асырады.
2. Б±зылѓан ќ±ќыќты ќорѓау ‰шін µкімет билігі немесе басќару органына
µтініш жасау, егер зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделмесе, ќ±ќыќ ќорѓау
туралы талап ќойып, сотќа жолдануѓа кедергі жасамайды.
3. Зањ ќ±жаттарында арнайы кµзделген азаматтыќ ќ±ќыќтарды ќорѓау ќ±ќыѓы
б±зылѓан адамныњ тікелей іс ж‰зіндегі немесе зањдыќ єрекеттерімен
ж‰зеге асырылуы м‰мкін(µзін-µзі ќорѓау)
4. Ќ±ќыѓы б±зылѓан адам, егер зањ ќ±жаттарында немесе шартта µзгеше
кµзделмесе, µзіне келтірілген залалдыњ толыќ µтелуін талап ете алады.
Ќ±ќыѓы б±зылѓан адам егер зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделмесе жасаѓан
немесе жасауѓа тиісті шыѓыстар, оныњ м‰лкініњ жоѓалуы немесе
заќымдануы, сондай-аќ сол адамныњ ќ±ќыѓы б±зылмаѓан болса, даѓдылы
айналым жаѓдайында оныњ алуына болатын, біраќ алынбай ќалѓан табыстары
залалдар деп т‰сіндіріледі.
5. Мемлекеттік µкімет билігі органыныњ, µзге де мемлекеттік органныњ
зањдарѓа сай келмейтін ќ±жат шыѓаруы, сондай-аќ осы органдардыњ
лауазымды адамдарыныњ єрекеті(єрекетсіздігі) салдарынан азаматќа
немесе зањды т±лѓаѓа келтірілген залалды Ќазаќстан Республикасы немесе
тиісінше єкімшілік-аумаќтыќ бµлініс µтеуге тиіс.
6. Егер тєртіп б±зудыњ ќ±ќыќтыќ салдарыныњ пайда болуы тєртіп б±зушыныњ
кінєсіне байланысты болса, зањ ќ±жаттарында µзгеше кµзделгеннен басќа
жаѓдайларда ол кінєлі деп ±йѓарылады.
Зайырлы ќ±ќыќтыќ ќоѓам ќ±руѓа баѓытталѓан тєуелсіз мемлекетімізде
ж‰ргізіліп жатќан сот реформасы республикамыздаѓы барлыќ зањдар мен
ќ±ќыќ жµніндегі мєселелерді т‰гел ќамтып, барлыќ зањдармен ж±мыс
істейді.
Президенттіњ зањ к‰ші бар “Ќазаќстан республикасындаѓы соттар
жєне судьялардыњ мєртебесі туралы” жарлыѓы жарияланѓан уаќыттан
бастап, сот ж‰йесініњ ќ±рылымы мен ж±мысына тыњ µзгерістер енді.
Мемлекеттік биліктіњ бір тармаѓы сот билігініњ беделін кµтеру
барысында республикамызда µткен жылы мањызды да ауќымды ж±мыстар
атќарылды. Адамзат ‰шін єділдіктен мањызды ешнєрсе жоќ. Б±дан бірнеше
жыл б±рын б±л ќаѓиданы асыра кµрсетушілік деп ќабылдайтынбыз. Сот
реформасы адамзат µмір с‰ріп отырѓан ќоѓамныњ ертеден келе жатќан ењ
µзекті мєселесі болып табылады.
Біраќ уаќыт µз жањалыќтарын ењгізді. Б‰гінгі к‰ні сот ж‰йесінде
жан-жаќты жањару нышандары байќала бастады.
Кењес ‰кіметі кезењінде билікті демократиялыќ идеяда ж‰ргізуге
м‰мкіндік болмады. Ата заЊымыз бен “Ќазаќстан Республикасындаѓы соттар
жєне судьялардыњ мєртебесі туралы” зањда б±л идеяныњ ±йымдыќ жєне
ќ±ќыќтыќ орны айќындалды. Елімізде тєуелсіз сотты ќ±ру маќсатында ірі
ќадамдар жасалынды. Б‰гінгі к‰ні судьялар ‰шін ќ±ќыќтыќ база ќ±рылды,
б±л олардыњ “Жоѓарѓы еркіндіктіњ” механикалыќ орындаушысы болып
табылмайтындыѓын білдіреді.
Зањ ќатал, біраќ ол сонысымен єділ. Соттардыњ зањдарды ќолдануы
Ќазаќстан Республикасыныњ ата зањына сєйкес ж‰ргізілуі ќажет. Жања
зањымыздыњ арќасында Ќазаќстан Республикасыныњ азаматтары алѓаш рет
±заќ уаќыттардан кейін µз ќ±ќыќтарын єділ сот билігі арќылы ќорѓау
м‰мкіндігіне ие болды.
Азаматтардыњ єлеуметтік экономикалыќ, саяси жєне жеке ќ±ќыќтары
мен бостандыќтары Ќазаќстан Республикасыныњ Конституциясы мен
республика зањдарында кµрсетілген.
Халыќтын санасында олардыњ зањ арќылы µздерініњ ќ±ќыќтарын ќорѓай
алатындыќтарына ‰міт пайда болды.
Республикамызда ќабылданып жатќан зањдар, нормативтік актілер
м±ндай кепілдікті кењінен ќамтиды, дегенмен оныњ одан єрі дамуы ќажет.
Елімізде ќ±ќыќтыќ мемлекет ќ±ру ‰шін судьялардыњ ќызметке,
кандидаттардыњ адамгершілік, тєрбиелік ќасиеттері жоѓары, єділ болуѓа
лайыќты болуы ќажет. Мєселен, “±сталѓан, т±тќындалѓан, ќылмыс жасады
деп айып таѓылѓан кезден бастап адвокаттыњ кµмегін пайдалануѓа ќ±ќылы”
деп кµрсетілген.
Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныњ 16 бабыныњ ‰шінші
тармаѓын талдаѓанда к‰рделі мєселелер пайда болды. Б±л тармаќ бойынша
єрбір т±тќындалѓан, ќылмыс жасады деп айып таѓылѓан адамдардыњ
ќорѓаушы кµмегін пайдалана отырып, µз ќ±ќын ќорѓауѓа ќ±ќы бар.
Ешќайда кетпеу жµнінде ќолхаты бар ќылмыс жасаѓан адамныњ
ќорѓаушы кµмегін пайдалануына Мемлекеттік тергеу комитеті, Ішкі істер
басќармасы ќарсылыќ білдірді.
Жалпы жєне арбитражды соттардыњ біріктерілуі сотќа келуші
талапкерлермен ќатар, судьялардыњ µздеріне де к‰рделі ќиындыќтарды
туындатуда. Зањды жєне жеке т±лѓалар арасындаѓы алшаќтытыќты жойып,
шаруашылыќ алќасында, оларды категория бойынша ќайта ќарау ќажет.
Ќазір мемлекет жања Конституцияныњ негізінде µзініњ єлеуметтік
маќсат-м±ратын т±тастай алѓанда, ойдаѓыдай орындап отырѓанын айтуымыз
керек, бір жаѓынан Ќазаќстан ќоѓамында єлеуметтік-саяси т±раќтылыќты
ќамтамассыз етуде, екінші жаѓынан, мемлекеттік ќ±ќыќтыњ реттеу
тєсілдерімен бєсекелестік орныќќан нарыќтыќ ортаны ќалыптастыру ‰шін,
ќ±ќыќтар мен бостандыќтардыњ кењ ауќымына кепілдік беру жолымен жеке
адамныњ µзін кµрсетуге деген ынталылыѓын туѓызатын ќажетті жаѓдайлар
жасап отыр.1
Ќ±ќыќтыќ ќызмет тек ќ±ќыќ шыѓару жєне ќ±ќыќ ќолданумен шектеліп
ќалмайтынын ±мытуѓа болмайды. Оныњ ‰лкен саяси мєні бар. Азаматтардыњ
ќ±ќыќтыќ хабардарлыѓы, сауаттылыѓы дењгейін арттыру, олардыњ ќ±ќыќтыќ
мєдениетін µсіру маќсатында кешенді шаралар белгілеу ќажет. Жалпыѓа
мєлім ќоѓамныњ ќ±ќыќтыќ мєдениетініњ дењгейі жоѓары болѓан сайын,
халыќ зањдарды жаќсыраќ білген сайын, зањдарды орындау сатысында
проблемалар да азыраќ болады.2
Адам құқығыныњ жалпыѓа бірдей Декларациясындаѓы азаматтық қүқықты
қорғауды жүзеге асыру.
Адамзат ќоѓамы адам ќ±ќыѓы мєселесімен ХХ ѓасырдыњ екінші жартысында ѓана
шындап айналыса бастады. Оныњ алѓашќы нышандары сонау француз буржуазиялыќ
революциясы т±сында-аќ байќалѓан еді.
1789 жылы 26 тамызда (осыдан тура 208 жыл б±рын) оныњ революциялыќ
баѓдарламалыќ ќ±жаты Адам жєне адамзат ќ±ќыќтарыныњ декларациясында халыќ
суверенитеті принциптері, адам жєне азамат ќ±ќыќтарыныњ зањ ж‰зіндегі
тењдігі, адамныњ жеке басыныњ бостандыѓы, сµз, ±ждан бостандыѓы жарияланды.
Б±дан кейінгі аралыќта адам ќ±ќыѓын ќ±рметтеу принциптері Біріккен
¦лттар ¦йымыныњ жарѓысында(1995 ж), Адам ќ±ќыќтарыныњ жалпыѓа бірдей
Декларациясында(1948 ж), Отар елдер мен халыќтарѓа тєуелсіздік беру
туралы декларациясында (1960 ж), Адам ќ±ќыќтары туралы пактілерде(1966 ж)
жєне таѓы басќа бірќатар халыќаралыќ ќ±жаттарда баянды кµрініс тапты.
Ќазаќстан Республикасыныњ жања Конституциясы осы мањызды ќ±жаттарды негізге
ала отырып, адам ќ±ќыѓын ќорѓау ‰рдісіне айырыќша мєн береді.
Айталыќ, Адам ќ±ќыќтарыныњ жалпыѓа бірдей декларациясыныныњ 1 бабында
барлыќ адам µзініњ ар-абыройы мен ќ±ќыѓы жµнінен бір-бірімен тењ, єрі азат
болып туады. Оларѓа аќыл-ой мен ар-ождан берілген, ендеше бір-бірімен
бауырмалдыќ рухында ѓана ќарым-ќатынас жасауѓа тиісті делінсе, Ќазаќстан
Республикасыныњ жања Конституциясыныњ 1 бабыныњ 1 тармаѓында Ќазаќстан
Республикасы µзін демократиялыќ, зайырлы, ќ±ќыќтыќ жєне єлеуметтік мемлекет
ретінде орныќтырады; оныњ ењ ќымбат ќазынасы-адам жєне адам µмірі,
ќ±ќыќтары мен бостандыќтары деп µз ќ±ндылыќтарын єлемге паш етеді.
Ата Зањымызда б±л ‰рдіс одан єрі терендетіліп тарамдалады. 12 бабтыњ 2
тармаѓында: Адам ќ±ќыќтары мен бостандыќтары єркімге тумысынан жазылѓан,
олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, зањдар мен µзге
де нормативтік ќ±ќыќтыќ актілердіњ мазм±ны мен ќолданылуы осыѓан ќарай
аныќталады деп тйіндеген.
Адам ќ±ќыќтарын ќ±рметтеудіњ сонау француз революциясы кезењінен бері
үзілмей саќталып кем жатќан ќаѓидалары Ата Зањымызда жарасымды жалѓасын
тапќан. Бұл 14 бабта Заң мен сот алдында ж±рттыњ бєрі тењ, 15 бабтыњ 1
тармаѓында: Єркімніњ µмір с‰руге ќ±ќыѓы бар, 16 бабтыњ 1 тармаѓында :
Єркімніњ µзініњ жеке басыныњ бостандыѓына ќ±ќыѓы бар, 17 бабтыњ 1
тармаѓында Адамныњ ќадір-ќасиетіне ќол с±ѓылмайды деген ќаѓидалармен
баянды етіле т‰скен. Бір ќызыѓы француз буржуазиялыќ революцияныњ Адам
жєне азамат ќ±ќыќтарыныњ декларациясында жеке меншік ќ±ќыѓын алѓаш рет
ќасиетті ќ±ќыќ деп белгілесе, еліміздіњ Ата Зањыныњ 26 бабы жекеменшік
ќ±ќыѓын терењдей т‰седі. Мењшік, оныњ ішінде м±рагерлік ќ±ќыѓына зањмен
кепілдік беріледі. Соттыњ шешімінсіз ешкімді де µз м‰лкінен айыруѓа
болмайды делінген онда.
Адам ќ±ќыѓын ќорѓау жєне оны реттеп отыру, єдетте єрбір мемлекеттіњ
ішкі ісі, оѓан сырттан ќол с±ѓылмайды. Алайда, адамдар мен халыќтардыњ ењ
басты ќ±ќыѓы - µмір с‰ру ќ±ќыѓы болса осы т±рѓыда бейбітшілікті саќтау мен
ќорѓау барша халыќтардыњ, мемлекеттердіњ ортаќ ісі болып отыр. Сол сияќты
Адам ењ аќырѓы амал ретінде жендеттік пен езіп жаншуѓа ќарсы бас кµтеруге
мєжб‰р болмауы ‰шін адам ќ±ќын зањ билігімен ќорѓау ќажеттігі барынша
ескерілуі тиіс.
Осы орайда республикамызда адам ќ±ќын ќорѓау жµніндегі комиссия ќамаќты
шаруалар тындыра алады. Б±ѓан ќ±ќыќтыќ негіздер толыќ ќаланѓан. Оны т±раќты
т‰рде ќадаѓалап, ж‰зеге асырып отыру ‰шін б±ќараныњ ќ±ќыќтыќ сауаты
кµтерілуге тиіс.
1993 жылы ќабылданѓан Конституциямыздыњ мєні мен мањызын ешќашан жоќќа
шыѓара алмаймыз. Ол да Ќазаќстанныњ жања µміріндегі жарќын саяси
ќ±былыстардыњ бірі болды. Б±л Конституция ењ алдымен Ќазаќстан
Республикасыныњ ќ±ќыќтыќ субъектілігін ресми атап кµрсетті. Екіншіден д‰ние
ж‰зі тарихында Ќазаќстан халќы дейтін єлеуметтік-этникалыќ ќ±былысты
зањдастырды. Б±л фактініњ стратегиялыќ болашаѓы мол. Ол келешекте еліміздіњ
мемлекеттік ќ±рылысыныњ дурыс шешіміне ыќпал етеді деп ойлаймыз.
Ќазаќстан халќы атауын республиканыњ єлеуметтік-этникалыќ жаѓдайын
д‰ние ж‰зі зањды т‰рде мойындады деп ќарауылыќ керек. ‡шіншіден, Отанымызда
тунѓыш рет адам ќ±ќыѓыныњ концепсиясы биліктіњ бµлінуі ќалпына келтірілді.1
1993 ж. Ќабылданѓан Конституцияныњ саяси ќ±ќыќтыќ мєселе тµњірегінде
кейбір кемшіліктерініњ болѓанын жасыра алмаймыз. Оныњ µмірініњ ќысќа
болуыныњ басты себебі осы. Ол Конституцияныњ бір кемшілігі конституциялыќ
реформа жасаудыњ толѓаѓы жетіп т±рса да, б±л мєселені шеше алмады. Онда
республика бір ѓана ±лтыњ мемлекеттігі, ал мемлекеттік тіл сол ±лттыњ ѓана
тілі дейтін ±ѓым тµњірегінде болды. Мундай саяси тікенектер республиканыњ
мемлекеттік ќ±рылысына экономикасына бєлендей н±ќсан келтіре алѓан жоќ.
Біраќ, ќоѓам ішінде ж‰йне жуќартатын єрт‰рлі кµзќарастыњ орын алуына себеп
болды. Соныњ ішінде мына мєселерге тоќталмасќа болмайды. Біріншіден,
меншіктіњ ењ негізгі объектісі-жер мєселесі азаматтыќ айналымнан алынылып
тасталынды. Жер-біздіњ басты байлыѓымыз жєне ол нарыќтыќ ќатынастаѓы
міндеттемелерімізге кепілдік беретін бірден бір байлыѓымыз.
Єсіресе, азаматтардыњ єл-ауќатыныњ ќазіргідей нашарлап т±рѓан шаѓында
тауар аќша-ќатынасы жаѓдайында аса ќажетті объекті болып табылады.
Екіншіден, баяѓы Кењестік Конституцияларда мемлекеттік меншіктіњ
мєртебесі жоѓары ќойылатын, жеке меншік ауызѓа алынбайтын десек де болар
еді. Ќазір біз б±ѓан басќаша ќарай бастадыќ. Б‰гінгі Конституциямыз бойынша
жеке меншікке ешкімніњ ќол с±ѓуына жол берілмейді. Мемлекеттік меншік бірте-
бірте бурынѓы мєртебесінен айырыла бастады. Муныњ µзі жалпы ќаражаттылыќтыњ
єжірей бастаѓан кезењіне, ќ±ќыќ ќорѓау органдарыныњ тыгырыќќа тіреліп,
социализм кезіндегі мемлекеттік меншіктіњ жаппай талан таражолѓа т‰се
бастаѓан кезењіне тап болды.
Ескі Конституцияда баяѓы Кењестік кезењдегі ќ±ќыќтыќ-экономикалыќ
кµзќарастар кµбірек кµрініс тапты. ‡шіншіден, адамныњ жєне Ќазаќстан
азаматтарыныњ ќ±ќыѓы жµніндегі ќ±рылымдар мен ж‰йелерініњ техникалыќ-
зањдылыќ жаќтарын аса сауатты жазылды деп айта алмаймыз. Атап, айтќанда ,
азаматтардыњ ќ±ќыѓы баяѓы социалистік кµзќарас турѓысынан реттеледі. Муныњ
µзі нарыќ ќатынасыныњ одан єрі дамуына кедергі келтірді. Айталыќ, ењбек
етуге ќ±ќыќ берілді, біраќ зањ бойынша оѓан кепілдік жасалѓан жоќ. ¤йткені,
б±л кезде ж±мыссыздыќ деген бєле бой кµтеріп ќалѓан.1
Єркімге т±рѓын ‰й алуѓа ќ±ќыќ берілді. Дєл сол кезде нарыќтыќ ќатынас
етек алып, азаматтарды тегін т±рѓын ‰ймен ќамтамассыз етудіњ м‰мкіндігі
болмай ќалѓан. Ќ±ќыќ пен міндеттіњ осы секілді. Кењестік концепциялары 1993
жылѓы Конституцияѓа кµшіп, нарыќтыќ реформаныњ ж‰зеге асыуна біршама
ќолбайлау болды. Єсіресе, билік бµлудіњ схемасы тым ќанаѓаттанѓысыз
жаѓдайда ќалды.
Жања Конституцияныњ кіріспесінде адамдар мен азаматтардыњ ќ±ќыѓы мен
бостандыѓы туралы бµлімдерде б±рынѓы ќателіктер ќайталанбайды.
Адамдардыњ ќ±ќыќтары мен бостандыќтарына байланысты ережелерді
к‰нделікті µмірімізде пайдалануѓа єбден болады. Конституцияныњ єрбір
нормасын азаматтарымыздыњ тікелей ќолдануына м‰мкіншіліктері бар. М±ны
ќалай т‰сінеміз?
Егер жеке адам µз ќ±ќыѓын пайдаланѓысы келіп, біраќ оѓан єлдеќандай
себептер кедергі жасаѓанда ел тікелей осы Конституцияѓа с‰йене отырып, µз
ќ±ќыѓын ќорѓай алады. Єрине, б±л ‰шін Конституцияны жаќсы білу, мењгеру
керек. Ќалыптасып ќалѓан ќасањ кµзќарастардан арыла отырып, зањды
ќ±рметтеу, ќандай жаѓдайда да оѓан с‰йену – єр азаматтыњ парызы, борышы.
Тєуелсіз еліміздіњ єр азаматы µзініњ мінез ќ±лќын халќы ‰шін атќаратын
іс-ќызметін шынайы т±рѓыда Ата Зањ арналарына лайыќтауы, негіздеуі керек.
Зањды білмейтін кез-келген адамныњ ќиын жаѓдайѓа ±шырауы оп-оњай. Сонымен
ќатар µз ќ±ќын ќорѓау ‰шін де зањды ж‰йелей біле отырып, ќ±ќына н±ќсан
келтірмеу жолында зањды к‰ресе білуі шарт.
К‰ллі єлем ж±ртшылыѓы б‰гінгі тањда µзара тењ ќ±ќыќты байланыс ќ±рып,
ќоѓами т±рмыстыњ сан-алуан саласында ынтымаќтастыќ орнатуѓа ±мтылып
жатќанына µмірдіњ µзі кує. Єсіресе гуманитарлыќ саладаѓы халыќаралыќ
байланысты жандандыру арќылы ѓана адамзат баласы алдында т±рѓан келелі
міндеттердіњ оњќабыл шешімін табуѓа болатындыѓы дєйек ±сынып, дєлел айтуды
ќажет етпейтін нєрсе деп ж‰рміз.
Алѓаш рет аќыќты ањсар – адамныњ ќ±ќыѓын ќорѓап, бостандыѓын ардаќтау
Біріккен ¦лттар ±йымыныњ 1945 жылы ќабылданѓан жарѓысында ќатталды. Осы
ќ±жат шын мєнінде егеменді тєуелсіз мемлекеттердіњ халыќаралыќ гуманитарлыќ
ќ±ќыќ шењберінде ынтымаќ ±ластырып, жарасымдылыќќа жетуіне т±нѓыш рет
саяси, зањдыќ іргетас ќалаѓан еді. Иє, 1992 жылы тєуелсіздіктіњ аспанкµк
туын кµтеріп, µзге мемлекеттермен терезесі тењ м‰ше ретінде табалдырыѓынан
аттаѓан Б¦¦-њ Жарѓылыќ ќаѓидаттарына адам ќ±ќыѓы-адамзаттыњ басты игілігі
екендігі, сондай-аќ ерлер мен єйелдердіњ тењ ќ±ќыќтылыѓы, ‰лкен жєне ±саќ
±лттардыњ тењдігі, бейбітшілік пен ќауіпсіздік саќтау ‰шін к‰ш біріктіру
±сынысы алтын арќау болып таратылѓан.1
Міне, сондыќтан да Бас Ассамблеяныњ 1948 жылы 10 желтоќсанында
ќабылданѓан жалпыѓа бірдей адам ќ±ќыѓыныњ Декларациясы негізінен ±сынбалыќ
мазм±нда шыќќанымен, гуманитарлыќ саладаѓы мемлекеттердіњ ынтымаќтастыѓын
ќалыптастыруда халыќаралыќ ‰рдіске сай зањдыќ міндетті сипатќа ие болып
келеді.2 Наќ осы ќ±жат кейінен тармаќтала ќосылып, ж‰йелене дамытылѓан, єрі
сан-салалы мєселені, атап айтќанда, баќындардыњ мєртебесі туралы(1951),
апартеид туралы(1954), нєсілдік кемсітушілікті жою туралы (1965) жєне басќа
да халыќаралыќ пактілерді ќамтитын ќайнар бастау іспетті. Олардыњ арасынан,
єсіресе 1966-жылы ќабылдагѓан экономикалыќ, єлеуметтік жєне мєдени ќ±ќыќтар
туралы Азаматтыќ жєне саяси ќ±ќыќтар туралы халыќаралыќ пактілердіњ
зањдыќ міндетті екенін бµле-жара айтќан жµн. Осы ќ±жаттарда Адам ќ±ќыѓы
жµніндегі Декларацияны ж‰зеге асыру ‰шін єрбір адам µзініњ экономикалыќ,
єлеуметтік-мєдени де сонымен ќатар µзініњ саяси-азаматтыќ та ќ±ќыќтарын
емін-еркін пайдалана алатындай жаѓдай жасалуѓа тиістігі, айырыќша аталып
µткен.
Адам ќ±ќыѓы мен бостандыѓын ќорѓаудыњ негізгі проблемалары Ќазаќстан
республикасыныњ 1995 жылы конституциясындакешенді т‰рде кµрініс тапќан.
Оныњ алѓашќы, єрі ењ негізгі тарауларыныњ бірі – Адам мен азамат.
сіресе, осы негізгі Зањныњ 8 бабында Ќазаќстан Республикасы халыќаралыќ
ќ±ќыќтар, принциптері мен нормаларын ќ±рметтейді, мемлекеттер арасында
ынтымаќтастыќ пен тату кµршілік ќарым-ќатынас жасау, олардыњ тењдігімен бір-
бірініњ ішкі істеріне араласпау, халыќаралыќ дауларды шешу саясатын
ж‰ргізеді, ќарулы к‰шті бірінші болып ќолданудан бас тартады делінген.
Єрбір мемлекет халыќаралыќ конвенцияѓа кµшін ±ластырар сєтте ењ єуелі
µзініњ зањдылыќтарын осы ќ±жаттардыњ ќаѓидаттарына сєйкестендіре алса,
абзал.
Міне, біз соњдыќтан мемлекетшіл м‰мкіндіктерімізді елеп екшеп, саралай
келе, халыќаралыќ конвенцияларѓа тап ќазір ќосыла аламыз ба, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz