Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи территорияларында туризмді дамытудың геоэкологиялық алғышарттары
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмді дамытудың геоэкологиялық алғышарттары
ЖОСПАР
Кіріспе
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттамасы.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
1.6.Көлік географиясы және экономикалық байланыстары.
ІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмнің дамуы.
2.1.Шығыс Қазақстан облысының Ерекше қорғалатын табиғи территорияларының
дамуына тарихи-географиялық шолу.
2.2.Марқакөл мемлекеттік қорығы
2.3.Батыс Алтай мемлекеттік қорығы
2.4.Алакөл мемлекеттік қорығы
2.5. Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
2.6. Семей Орманы мемлекеттік резерваты
2.7. Мемлекеттік зоолгиялық қаумалдар
2.8. Мемлекеттік табиғи ботаникалық бақтары.
ІІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітері,болашағы және
геоэкологиялық алғы шарттары
3.1.Спорттық жорыққа мүмкіндіктері.
3.2.Саяхаттар жасауға мүмкіндіктері (авто, су, теміржол саяхаттары).
3.3.Курорттық кешендерімен курорттық мүмкіндіктері.
3.4. Туристік маршруттық инфрақұрлымының жағдайы.
3.5. Шығыс Қазақстан облысындағы экотуризм дамуындағы геоэкологиялық алғы
шарттары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік – аумақтық картасы
Кіріспе
Өзектілігі: Қазақстанның мемлекеттік дамуындағы басты бағыттарының
бірі ел экономикасының, өндірістік емес саланың және өндіруші салалардан
талап етуді азайта отырып, кластерлік даму жолы арқылы диверсификациялау
болып табылады. Шикізаттық емес сектордың болашағы бар саланың бірі,
туристік сала. Индустриалды негізді қалыптастыру, ел экономикасында
бәсекелестіктің жоғарылауының нәтижесінде әлемдік туристік қоғамда (ВТО)
және әлемдік туристік нарықта Қазақстанның интеграциялануына нақты
мүмкіндік туғызады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты болып- туристік кластерді қалыптастыру
негізінде Шығыс Қазақстан облысы ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмді дамытудың геоэкологиялық алғышарттарын анықтау.
Ғылыми жұмыстың міндеттері – туристік кластердің негізін анықтай
отырып, оның мүмкіндіктерін анықтап, облыстың туристік потенциалына
сипаттама беру.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі Қазақстан президенті Н.Ә. Назарбаевтің
Қазақстанның 50 алдынғы қатардағы әлем елдерінің қатарына қосылу
стратегиясы. Қазақстан өз даму жолында алға жылжуда екінші деңгейдегі
бағыт белгіленген 2003-2015 жж индустриалды – инновацялы даму
стратегиясында қарастырылған. Қазіргі уақытта басты бағыттардың бірі
туристтік кластердің дамуы болып отыр.
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмдi дамыту қажеттiлiгi тек
экономикалық фактормен - жаңа жұмыс орындарын ашу, шалғай өңiрлердегi
жергiлiктi қоғамдастықтарды дамытумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк
тапсырыспен - халықтың денсаулық және бос уақытын пайдалану проблемасына
тұтастай әрi жүйелi түрде мән берумен де түсiндiрiледi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: жұмыс -- беттен 3 тараудан кіріспе,
қорытынды, әдбиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
I бөлім Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық
сипаттама. Бұл бөлімде Шығыс Қазақстан облысына толық сипаттама берілді.
ІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмнің дамуына сипаттама берілді.
ІІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітеріне, ондағы
экологиялық туризм дамуына анализ берілді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі әдістер пайдаланды: анализ
және синтез, индукция және дедукция, статистикалық, картографиялық, әдеби
және т.б.
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттама.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
Облыстың көлемі: 277 мың км (283)
Облыстың халқы: 1772 мың адам (1425 мың адам)
Облыстың орталығы: Өскемен 324 мың халқы бар
Семей қаласының халқы: 334 мың адам
ШҚО 1997 жылы бұрыңғы Семей және Шығыс Қазақстан екі облыстың
бірігуінен құрылды. Аумақ Қазақстанның шығыс бөлігінде, Евразия материгінің
орталығында орналасқан. Территориясының көлеміне Балтық елдерінің үшеуі
сиып кетеді. Аумақ солтүстігінде Ресейдің Алтай өлкесімен, солтүстік-
батысында Павлодар облысымен, батысында Қарағанды, оңтүстігінде Алматы
облысымен, шығысында Қытай халық Респубикасымен шекараласады. Аумақ Атлант
және Тынық мұхитынан бірдей қашықтықта орналасқан. ШҚО-республикадағы 5
экономикалық аудандар ішіндегі аумағы жағынан ең кішісі.
Солтүстік-батысында, солтүстік және оңтүстік-шығысындағы (Алакөл)
шекарасы жазықтықпен өтеді, ал территорияның көп бөлігі ұсақ шоқылар мен
Алтай таулы жүйесімен өтеді. Аумақтың шығыс бөлігінің шекарасы көбінесе
таулы жерден өтседе Қытай Халық республикасына өтетін қолайлы асулар
көп.бұл көне сауда жолы аумақты басқа облыстармен және мемлекеттермен
байланыстырады.
Аймақтың физ-географиялық орналасуының ерекшелігі-мұхиттардан
қашықтықта орналасуы және территориясының үлкен болуы, ол климаттық
жағдайына әсер етеді.
Зерттелу тарихы. Шығыс қазақстанның кең байтақ даласы ежелден қазақтың
мекендеген жері. 1713 жылы Сібір губернаторы Матвей Гагарин Петр I-ға
Тобылдан Жаркентте дейін Ертіс бойына крепость салу жобасын ұсынды. Петр
полковник И.Д. Бухгальцаның басшылығңымен экспедиция жіберуге қол қойды.
1715 жылы 1 қазанда Бухгальца басқарған отряд Ямышев көліне жетті,
Ертіс өзенінен 3 км қашықтықта оң жақ жағалаға Ямышев деп аталатын крепость
салды. Бұл крепость орыстардың Ертіс бойын зерттеуге негізгі нүктесі болды.
Осы жылы Павл Северский мен Василия Чередованың жасауылдары жіберілді.
Павел северский железин және Долонск крепосын салды. Чередов Ертіс бойын
жағалай 1718 жылы оң жағалауынан жеті шатыр деп аталатын крепостын негізін
салды. Ал 1720 жылы лейб-гвардиясының майоры Иван Лихарев Өскемен
крепосының негізін құрды.
Паллас Петр Симон-орыстың жаратылыс зертеушісі, Петербург ғылым
академиясының мүшесі 1768-74 жылдары қазіргі ШҚО-ның территориясы болып
келетін Ертіс бойына экспедицияға шықты. Экспедиция нәтижесінен аймақтың
геологиялық, ботагикалық, этнографиялық және басқа мәліметтер алынды.
Палластың зоологиялық зерттеуі ерекше орын алады, ол көптеген жаңа
құстардың, балықтардың, жәндіктердің, сүтқоректілердің және басқада
жануарлардың түрлерін ашты және сипаттады.
Сол жылдары аз зерттелінген Бұқтырма өлкесін геолог Герасим Зыряновтың
зертеуі ерекше маңызды болды. 1791 жылы ол түсті металдардың бай кен орнын
ашты, Зырянов деп аталады. 1829 жылы неміс ғалымы Александр Гумбольдт
змеиногорск, Риддер және Зырянов жерлерін зерттеді, Сонымен қатар Өскемен
мен Семей жерлерінде болды. Бұл саяхатының негізінде біртіндеп бүкіл жер
шарын қамтыған метеорологиялық және геомагниттік бақылау станциялар жүйесін
құрды.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) өзінің қысқа ғана ғұмырында
аққан жұлдыздай жарық етіп, көптеген жетістіктерге жетті. Қазақтың ұлы
ғалымы, саяхатшысы, энциклопедист, этнографі болған. 1958-59 жж Ш.
Уәлиханов өзінің әйгілі Қашқарияға саяхатына шықты, бұл саяхаттқа Семей
қаласынан дайындалып 18-сәуірде экспедиция Ертістің сол жақ жағалауынан
Сарыарқаның құмдарынан Аягөз өзеніне бағытталды. Семейде, Аягөзде,
Алакөлде, тарбағатайда болған ол осы өлкенің тарихы, этнографиясы,
фольклорі туралы мәліметтер жинады.
ХIХ-ХХ ғасырларда көптеген экспедициялар зайсан қаласына
бағытталды.Н.М. Пржевальский В.И. Робаров, П.К. Козлов, М.В. Певцов, В.А.
Обручев, В.В. Сапожников, А.Н. Седельников, П.П. Сушкин, В. Э. Мартино және
т.б. Алтай, Тарбағатай,ғ жетісу, Гоби, Тибет, Тянь-шань, сонымен қатар
Моңголияның бірқатар өлкелеріне саяхаттарын осы жерден бастап, аяқтады.
Евгений ПетровичМихаэлис саяси тұтқын 1896 ж Семей қаласына қудаланды.
Михаэлис Семей қаласының шаруашылығына мәдени өміріне әсер етті.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
Шығыс Қазақстан облысының территориясы геологиялық құрылысы жағынан
біркелкі емес және бес ауданға бөлінеді: Орталық-Қазақстанның ұсақ
шоқысының шығыс қанаты, Ертіс маңы жазығы (Ертіс ойпаңы), Алтай, Сауыр-
Тарбағатай таулары, Қалба ауданы.
Аймақтың бүкіл батыс бөлігі Қазақтың ұсақ шоқысы бойы (Сарыарқа)
палеозой дәуірінің қатты кристалдық жыныстарынан құралған (кварцит, гранит,
құмдақ, жаңғыш тақтатас, бор шөгінділері). Бұл жыныстардың көп бөлігін
теңіздік және континенталды құрылған шөгінді жыныстар жауып жатыр.
Шыңғыстау ауданында тізбек тау тәрізді әктастар шығып жатыр. Ұсақ шоқының
территориясы палезой дәуірінде қалыптасқан. Каледон мен герцин қатпартүзілу
үрдісінің нәтижесінде бүкіл мезозой және кайнозой дәуірлері бойы территория
континенталды климаттың жағдайында болғандықтан ұзақ уақыт бойы бұзылу
процесі жүріп жатты. Төрттік дәуірде (кайнозой эрасының палеоген және
неоген) теңіз сулары ірі аңғарлар бойымен құрлыққа енді. Олардың әртүрлі
тұздаңған саз тәрізді түрде болып келетін шөгінділері сақталған.
Беткейлерде саздақтар мен құмдақтар, өзен аңғарларында аллювиалды
шөгінділер (қиыршық тас, құмдақ-саздақ, құм, саз) шөгіп қалған.
Ертіс маңы жазығы қалың борпылдақ жыныстардан түзілген. Бұл жердегі
палеозой іргетасы аса тереңдікте жатыр (1500-2000м), оның үстін
горизонталды түрде мезозой және кайнозой шөгінділері жауып жатыр. Мезозой
шөгінделері жақсы зерттелмеген. Мезозой дәуірінің соңында теніз кезеңі
басталады, құрлықты су басады. Климат теңіздік қалыптасады. Палеоген теңізі
көп жерді басқан, тіпті Қазақ шоқысының шеткі бөлігінде басады. Палеоген
дәуірінің соңында климат салқындап кетеді. Бұл дәуірдің шөгінділері әртүрлі
саздар, құмдақтар блып келдеі, территорияның ақырындап көтерілу нәтижесінде
теңіз оңтүстіктен солтүстікке біртіндеп шегініп континенталды климат
қалыптасады. Жазықтардың шетін өзен сулары қарқынды түрде шаю басталады.
Неоген дәуірінде ұзақ уақыт бойы климат салқын болады. Төрттік дәуірде
мұздану басталады. Төрттік дәуірде Ертіс маңы жазығының қалыптасуының
тарихы солтүстік сібір және Алтай, Саян мұздануларымен байланысты. Алтай
мұздықтары аса көлемді борпылдақ материалдар мен мұздық суларын
тасымаодағандақтан, ал солтүстік-Сібір мұздықтары кезең бойымен өзен
ағындарын подпруживали, сондықтан Ертіс өзеннің ағысы өзгерді.
Жер бедері. Аймақтың территориясы бұрыңғы заманда мұхит түбінде
жатқан. Ішкі күштердің нәтижесінде көтерілімдер мен төмен түскен жерлер
қалыптасты. Ішкі күштердің әсерінен тауларды ңбұзылуы мен тегістелу
үрдістері жүрді, кейбір жерлерде екінші көтерлу жүріп жатты. Сондықтан
аймақты ңтерриториясы күрделі және әркелкі.
Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс қанаты аймақтың оңтүстік-батыс бөлігін
қамтиды. Бұл ауданға қатты тілімденген ұсақ шоқылы бедер тән, көбінесе
жақпарлы аласа таулар массиві қатты бұзылған. Шыңғыстау көтерілімісолтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай көп жерді созылып жатыр. Жалпы алғанда кең
аңғарларға бөлінген аса биік емес таулар мен шоқылардан тұрады. Орталық
бөлігінде қатпарлы-горсты көтерілім- 200км созылып жатқан, биіктігі 500-700
м Шыңғыстау жотасы орналасқан. Шыңғыстаудан солтүстік-батысқа қарай қарама-
қарсы Ханшыңғыс жотасы орналасқан, ал оңтүстік-шығысында Ақшатау жотасы
орналасқан, ең биік нүктесі Қособа (1305м).
Шыңғыс таулары ұсақ-шоқылы-белесті аудан, біртіндеп Балқаш маңы
үстіртіне өтеді, ал шығысында Алакөл ойпаңының жазығымен шектеседі.
Шыңғыстау жотасынан солтүстік-шығысқа және шығысқа қарайұсақ шоқылы аудан
таралған, ол шоқылыі тізбек болып келеді. Арқат-896м, Дегелең-1085м,
Ордатас-1065м, Доғалаң-891м, Арқалы-494м, Делбегетей-730м, Семейтау-601м.
Қазақ ұсақ шоқысының оңтүстік-шығысында Сауыр-Тарбағатай, оның
солтүстігінде Зайсан қазаңшұңқыры орналасқан, тарбағатайдың ұзыңдығы-300км,
ені-30-50км, ең биік нүктесі-тастау абс. Биіктігі 2992м. Сауыр
тарбағатайдың шығысында орналасқан, ұзыңдығы 110 км, ең биік нүктесі-Мұзтау
шыңы (3816м).
Таулы жүйе құздардан, белестерден, қазаңшұңқырлардан тұрады.
Қосымша –1
Алтай таулы жүйесінің картасы
Қосымша - 2
Алтай тауларындағы Қатын өзені
Қосымша -3
Шығыс Қазақстан облысының таулары мен жоталары
Алтай тауларын:
▪ Ертіс өзенінен шығысында:
Кенді,Алтай, Тікирек, Черный, Оба, Становой, Көксу, Иванов,Қоржын, Үлб і, Қыз
ылқарағай, Нарын, Сарымсақты, Тарба ғатай, Оңтүстік
Алтай, Күршім жәнеАзутау жоталары мен олардың сілемдері
▪ Ертіс өзенінен батыста:
Қалба жотасы, Семей, Арқалық, Мыржы қ, Қараадыр таулары,Ханшыңғыс, Шыңғ ы
стау, Ақшатау жоталары
▪ Зайсан көлінің оңтүстігінен:
Тарбағатай, Сауыр және Маңырақ жота лары.
▪ Ертіс өзенінің екі жағындағы жоталар аралықтарында оқшаулана
орналасқан таулар мен шоқылар:
Майлықара, Белтерек, Айыртау, Арқат , Көксеңгір, Сандықтас, Жағалбайлы, Көкта
с,Атбас, Арасантау, т.б.
▪ Облыстың оңтүстік мен оңтүстік шығысында: Сасықкөл,
Қошқар және Алакөл көлдері орналасқан Балқаш – Алакөл
ойысының солтүстік-шығыс бөлігі мен Зайсан көлінің қазаншұңқыры
орналасқан.
▪ Облыстың қиыр солтүстік-батыс бөлігін Бесқарағай ауданының бүкіл
аумағын қамтитын Балапан жоны алып жатыр.
ШҚО әртүрлі пайдалы қазбаларға бай. Олардың территорияда таралуы
анықталған заңдылыққа байланысты. Кендер магмадан түзілген, магма жер
қойнауындағы жарылымдар бойымен көтеріліп әркелкі тереңдікте тау
жыныстарының арасында(толщах) қатып қалған. Кенді пайдалы қазбалар аймақтың
қатпарлы аудандарымен байланысты. Жазықтарда олар қатпарлы іргетастарға
тән. Таулардың бұқзылуларының нәтижесінде кендер жинақталған.
Батыс Алтай пайдалы қазбаларға аса бай болып келеді. Алтай деп
аталуының себебі, Алтын тау деген мағынаны білдіреді. Негізгі байлық-
полиметалды кендер, қоғасын, мырыш, мыс, алтын, күміс және сирек
кездесетінметалдар-кадмии, галий, молибден, вимсут, индий, кобальт, селен.
Ауданның ерекшелігі пайдалы қазбалардың зоналық бойынша орналасуы. Таулы
Алтай бойымен темір кені мен молибден-вольфрам кен орындары таралған, кенді
Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігінде полиметалл кенорындары таралған. Кендер
Оңтүстік Алтайда, Күршім, Зыряновкі, Лениногорск, Ертіс ммаңы, жоғарғы
Үлбі, Шемонайха аудандарына таралған.
Қалба-Нарым сирек металдар зонасы вольфрам, алтын кенорындары таралған
(Боко, Ақжал). Алтын мен түпкі және шашыранды жыныстар революцияға дейіңгі
кезде өңдірілген. Таулы Алтайда вольфрам мен молибденнің кенорындары бар
(Көкишль, Чиндачшуи). Алтай басқада пайдалы қазбаларға бай-қалайы, тас,
колумбит, ильменит, таулы гауһар тас, әр түсті тумалиндер, измуруд, жасыл
малахит, порфир, яшма және т.б. осы жердің яшмасы Санкт-птербург пен басқа
да шетелдерде Эрмитаж коллекциясында тұр. Қазақ ұсақ шоқысының шығыс бөлігі
Семей палигеонының ауданында орналасқандықтан аз зерттелінген.
Жаңғыш пайдалы қазбалар-аймақтың территориясында ірі жаңғыш-көмір кен
орны Алтайдағы Кендірлік орналасқан. өнім отын, химия шикізаты және газ
өндіруге қажетті шикізат ретінде қолданылады. 1990 жылы Семей палигонының
жабылуымен байланысты оның территориясында таскөмір кен орны өңдіріле
басталды-Қаражыра. әзірге көмір жергілікті отын ретінде ғана қолданылып
отыр.
Рудасыз пайдалы қазбалар – бұл топқа тұздар, қара метталургияға
қажетті шикізаттар, цемент шикізаты, тастар жатады. Көрші Павлодар облысына
қарағанда минералды тұздарға кедей болып келеді. Ас тұзы және басқада
тұздар қоры территорияның шеткі солтүстік бөліктерінде орналасқан. Кварцты
құмдар мен саздар Алтайда да таралған. Облыста цемент шикізатының қоры көп
таралған. Құмға Аягөз бен жарма аудандары бай. Ертістің сол және оңтүстік
жағалауында саз бен саздақтар өңдіріледі. Облыста әктас таралған, Суықбұлақ
кенорны, Жарма ауданында мрамор өңдіріледі. Құрылыс материалдарынан:
гранит, құм, әктас, кірпіш, гипс, цемент шикізатын қажет шикізаттар
(Черепиц, гончарлы шикізаттар) өңдіріледі.
Жер ресурсының 80 пайызы ауыл шаруашылығына жарамды, жайылымдық жерлер
басым, агроклиматтық жағдай біршама қолайлы. Суғармалы егіншілік тек қана
оңтүстік батысындағы құрғақ далалы жерлерде тараған. Ауданның қалған
жерлерінде ылғал мен жылу жеткілікті. Алтай мен тарбағатай баурайларында
қара топырақ пен қоңыр топырақтар таралған. ШҚО су ресурстарымен жақсы
қамтамасыз етілген. Ең ірі су магистралі Ертіс өзені. Балық өнеркәсібінде
маңыздылығы бар көлдерге Зайсан, Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл жатады.
Орманды алқаптың ауданы 3,6 млн га. ШҚО рекреациялық ресурстарға бай.
Климаты. ШҚО-ның климаты шұғыл континенталды. Солтүстігнде қоңыржай
суық, қалған территориясынад қоңыржай жылы болып келеді. Климаттың
континенталдығы территориядағы жауын-шашын мөлшерінің аздығынан, ауаның
құрғақтығынан, температураның шұғыл тербелісінен қалыптасады.
Территориядағы таулар мен тау алды жерлерде жауын-шашын мөлшері көп түседі.
Облыстың территорисы негізгі үш факторға байланысты қалыптасады: күн
радиациясы, атмосфера циркуляцияссы және рельеф. Климатының қалптасуын
сонымен қатар маңызды әсер ететін Факторлар: географиялық орналасуы,
микроклиматтың ерекшелігі, табиғи су айдындарының көптігі, сонымен қатар
адамның шаруашылық әрекеті (орманды кесу, жасанды суайдындары т.б.).
ШҚО дала, шөлейт және биік таулы климаттық зонаны қамтиды. Күн
сәулесінің орташа шашырауы 2500 сағатты, ал жиынтық радиация 120 ккалсм
құрайды. Орташа жылдық температурасы 3-2,8С тербеледі. Ең жылы айы-маусым,
ең суық айы-қаңтар. Маусым айының орташа температурасы 20-24С, ал қаңтар
айының орташа температурасы-12-20С. Ең төменгі температура кейбір кезде
-50С жетеді. Қар жамылғысы 5 ай жатады.(қараша-наурыз). Жазы ыстық.
Оллыстағы климаттың қалыптасуына ауа массларының үш типі әсер етеді, басым
қоңыржай ауа массасы әсер еткендіктен, қыста ол қатты салқындайды, ал жазда
өте қатты жылынады. Қыс айларында суық ауа-райы, ал жаз айларында ыстық,
құрғақ ау-райы басым. Қыс айында облыстың территорияссынадл Сібір
антициклоны аязды ауа-райын қалыптастырады. Сібір антициклонның сілесі
Войеков осі деп аталады, қыс айларында облыстың солтүстік бөлігіне келіп
солтүстік-шығыс желдері бағыттайды.
Ішкі сулары:
Өзендері:
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын Қытай Халық
Республикасышекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. Зайсан
көліне дейінгі бөлігінҚара Ертіс деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі
салалары: Қытай, Қалжыр, Қалғұтты, Күршім,Нарын, Қайыңды, Бұқтырма, Үл бі,Об
а, Шүлбі, Жарма, Құсты, Еспе, Шорға , Боғас,Жүзағаш, Бөкен, Манат, Тайы нты,
Абылайкит, Ұлан, Дресвянка, Жартас, Құрық, Қызылсу,Шар, Шаған.
Балқаш – Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері
(Еміл, Қатынсу, Үржар, Үлкен Текебұлақ, Қарақол, Ай, Аягөз, Бақанас)
бастауын Тарбағатай, Ақшатау, Шыңғы стау,Ханшыңғыс жоталарымен Көкшетау дан ал
ады.
Көлдері:
Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер
– Зайсан менМарқакөл, оңтүстік-шығысында Алакөл мен Сасықкөл
орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында,
көбінесе Шар мен Шаған өзендерінің және Аягөз бен Ай өзендерінің ұсақ
шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан.
Қосымша - 4
Семейдегі Ертіс өзені арқылы көпірі
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты
сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда
ірі Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендері мен СЭС-тер салынған. Бұларға
қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен
пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің (Зайсан, Алакөл, Марқакөл, т.б.) балық
аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың Алтай аймағында минералды шипалық
көлдер көп. Шығыс Қазақстан облысы жер асты суына да бай. Ол халықтың
тұрмыстық қажетін өтеу және мал суаруға ғана емес, онымен бірге сан-алуан
кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Топырақтары: Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде
ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған.
Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың
ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты
айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар
тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы
оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің
оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара
топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған.
Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр
топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас
жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталары ның гранитті қыраттарында
кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен
Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр
топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор
және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте
сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды
алқаптар (Бозайғыр және Ақжан) тараған.
Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ
қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал
шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің
жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы
аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын
байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ
және саздақ қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен
күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ
тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық
тундраға ауысады.
Қосымша – 5
Сұр топырақтың қимасы
Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде
(тиісінше 600 – 800 м-ге және 1200 – 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың
және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан
жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және
шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ
қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған.
Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті
таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктері: Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы,
одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай
аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр. 700 м және одан биіктеу
жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман
белдеуі басталады. Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды
ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны
аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань
шыршасы өседі. Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік
шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады.
Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
Қосымша - 6
Тянь-Шань шыршасы
Жануарлары: Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда
табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге
қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен
Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында тиін, ақтышқан, кәмшат сияқты
қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. Алакөл мен
Зайсан қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген.
Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Алакөлде, Ертіс бойындағы
Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның
ішінде стерлядь, таймень, хариус си яқты бағалы балықтар көптеп кездеседі.
Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
ШҚО ерте заманан бері халық жиі қоңыстанған жер. Халқының саны
жөнінен 5 экономикалық аудандар арасында соңғы орында, республика халқының
11 пайызы осында орналасқан. Халықтың орташа тығыздығы 1 км-қа 5 адамнан
келеді. Тығыз қоныстанған аймаққа солтүстік-батысындағы тау етегі мен Кенді
Алтай аймағы жатады. Халқының 66 пайызы экономикалық белсенді халыққа
жатады, жұмыс істейтін халқы басқа облыстарға қарағанда ең жоғарғы.
Жұмыссыздық ең төменгі дәрежеде 6,9 пайызды құрайды
Халқының саны жағынан Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның экономикалық
аудандары ішінде бесінші орын алады. 2000 жылдың 1 қаңтарындағы
статистикалық басқарманың дерегі бойынша Шығыс Қазақстан облысының халқының
саны 1518 мың адам болды. Баланың туу көрсеткішінің төмендеуі қала халқының
үлесінің өсуі, көп ұлттылық, қоныстанудың әркелкілігі облыс халқына тән
жағдай.Адам айналадағы табиғи ортамен қатар материалдық өндірісті дамытудың
тұрақты факторларының бірі және қоғамның басты өндіргіш күші. 1997 жылы
облыста 670 мың адам еңбек ресурсы болып саналды. Оның 349 мыңы
өндірістерде, мекемелерде, түрлі ұйымдарда жұмыс істеп, 300 мың адам
жекеленген еңбек әрекетімен – шаруа қожалағамен, жеке меншік шаруашылықпен
айналысады. Кадрларды таңдау кезінде ең басты белгі-іскерлігіне,
тәртіптілігіне, көп профильдігіне көңіл бөлінеді. Шаруашылықтың жаңа түрі
еңбек ресурсын пайдалану кезінде өзгеріс енгізіп, жұмыссыздық секілді
күрделі әлеуметтік проблема тудырады. Облыста 1997 жылы 56,8 мың жұмыссыз
адам тіркелген, оның 24 пайызы ұзақ уақыт бойы жұмыс іздеумен шұғылданса,
12 пайызы алғаш рет жұмыс іздеушілер қатарында көрсетіледі. 1998 жылғы 1
қаңтарда облыс бойынша арнаулы тіркелген жұмыссыздар саны 41,5 мың адам
болған. Олардың 26,5 мыңы жұмыссыздарға төленетін жәрдемақы алды.
Республика бойынша тіркелген жұмыссыздардың әрбір алтыншысы Шығыс Қазақстан
облысының тұрғыны. Қалалық еңбекпен қамсыздандыру орталығында еңбек нарығы
бөлімінің меңгерушісі В.В.Гугорованың ақпараты бойынша орталықта 2003
жылдың 1 сәуіріндегі есеп бойынша 5597 жұмыссыз тіркеуде тұр. Оның 1654-і
ауыл тұрғындары.Өткен 2002 жылдың 1-ші тоқсанында 6539 жұмыссыз тіркеуде
тұрған. Яғни, бұл жылы жұмыссыздар саны 942 адамға азайған. Еңбекпен
қамсыздандыру орталығында тіркеуде тұрған жұмыссыздардың сапалық құрамы да
әр түрлі. Мұнда жоғары және орта арнаулы білімі бар адамдардың саны – 1699
адам екен. Олар тіркеуде тұрғандардың 30,4 пайызын құрайды. 2003 жылдың
бірінші тоқсанында орталық 687 жұмыссызды жұмысқа орналастырған.431 адам
мерзімдік уақытша жұмысқа тартылған.
2009 жылғы жүргізілген халық санағының қорытындысы бойынша 1429,9 мың
адамды құраған, бұл көрсеткіш жылдың басымен салыстырғанда 0,4% жоғары.
Облыстағы ер адамдар саны- 673,3 мың адам, әйелдер- 751,6 мың адамды құрады
(ер адамдардан 11,6% жоғары). Қазақтардың үлесі- 55.9%. Өскеменде халық
саны- 106.6%, Семейде- 106.2%,Үржарда- 102.8%,Аягөзде- 102.0% өскен.Қатон-
Қарағайда халық саны- 81.4%,Тарбағатайда- 82.7%,Күршімде- 85.5% төмендеген.
Облыста 40 ұзақ өмір сүрушілер анықталды, олардың жасы 100 – ден астам.
Екі адам жасы 109-да, олар Күршім мен Тарбағатайда тұрады. Ең көп ұзақ өмір
сүрушілер Семейде, Аягөзде, Үржарда өмір сүреді.
Қосымша - 7
Жыл басындағы тұрақты тұрғындар саны, мың адам
ШҚО 1998 1999 2000
Барлық тұрғындар 1562,3 1532,5 1518,8
саны
Оның ішінде:
-қала халқы 913,9 900,3 890,3
-ауыл халқы 684,4 632,2 628,0
%-бен алғанда
-қала халқы 58,5 58,7 58,7
-ауыл халқы 41,5 41,3 41,3
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
Шығыс Қазақстанда полиметалды кеннің үлкен қоры бар, осының
негізінде 200 жыл бұрын Қазақстан металургиясының негізі қалыптасқан. Шығыс
Қазақстандағы зерттелген полиметалды кен және кенсіз пайдалы қазба қорлары
негізінде кен өндіру кені динамикалық түрде дамуда, өнімі мен өңірдің
металлургия кәсіп орындарының өндіріс қызметін қамтамассыз етеді.
2008 жылы жеті ай ішінде кеншілермен әр түрлі санаттағы
минералды шикізат пен металды қайта балқыту дайындалған концентратындағы
металл 51,7 млрд. теңгеге өндірілді, бұл өнеркәсіп өндірісінің облыстық
көлемінің 18,2( - ын және республикалық көлемінің 1,3( - н құрады. Кен
өндіру кешенінің өндіріс құрылымындағы ең үлкен үлес салмағын ( 95( - ға
жуығы) түсті металл кенін өндіру алады. Жыл басынан бері кеншілермен
2,3млн. тонна тас көмір, 12,1 млн. тонна түсті метал кені, 1,6 тонна әктас,
1,1 млн. куб. м – құм және қиыршық тас шығарылады.
Облыс үлесіне республикалық өндіруде мыс – мырыш кенінің –
97,1( -ы , қорғасын мырыш кенінің 75,0( - ы, табиғи құм - 13,3( - ы, тас
көмір-3,6( - ы, мырыш концентратындағы мырыш өнірісі – 92,5( - ы, қорғасын
концентратындағы қорғасын – 84,0(-ы келеді.Сирек металдар өндірісі – жаңа
технологиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды.
Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек.
Бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз
секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар
электроника, аэроғарыш, машина жасау т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгін
де ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс
саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болады. Бұл елімізде
дамыған индустриалық метал алу өндірісін кеңейту, құрал – жабдықтарды,
тұрмыстық заттар, машина жасауға қажет балқыламалар алуға мүмкіндік береді.
Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей
маманданған саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өндірісін мақтан етеді,
немістер автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал – жабдықтар шығару
жөнінен әлемге танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елінде өсіп
өркендеуі кездейсоқ емес. Қазақстанның индустриялық – иновациялық өркендеуі
де өздігінен туындамайтыны анық. Бұл үшін нарықтан басым орын алған түсті
металлургия өндіріс салаларын дамыту осы салаларда қамтамассыз ететін
ғылыми күштермен мамандарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды
пайдалану қажет.
Барлық өнеркәсіп өндірісінде қызмет ететіндер санының әрбір
төртінші немесе Шығыс Қазақстандағы кеніш пен шахталарда еңбек ететіндер
саны 19767 адам. Кеншілер еңбегі әжептәуір жоғары төленеді, олардың орташа
айлық жалақылары орташа облыстық көрсеткіштен 40( - ғы жуық артты және
66015 теңгені құрады .
Түсті металдар электр өнеркәсібінде, кеме, машина жасауда және
әскери өнеркәсіпте маңызды рөл атқарады. ТМД елдері арасында Қазақстан
кейбір түсті металл қорлары бойынша бірінші орынға ие ( қорғасын, мырыш,
күміс ), ал мыс – екінші орында.
Ал түсті металлургияның алыбы Казмырыш, Өскемен титан-магний
комбинаты, Үлбі металлургия акционерлік қоғамдарының алатын орны ерекше.
Олар шығаратын қымбат металдар Лондон биржасында лайықты орын алады.
Қазақстанда қорғасын өндіретін бірінші аудан – Шығыс Қазақстан. Мұнда
Өскемен қорғасын – мырыш, Риддер полиметалл және Зырянов қорғасын
комбинаттар жұмыс істейді. Негізгі шикізат базалары – Шығыс Қазақстан мыс –
химия комбинаты, Зырянов қорғасын мен Ертіс полиметалл байыту комбинаттары,
Малеевск, Зыряновск, Белоусовск, Николаевск рудниктері. 1996 жылдан бастап
ұзақ жылдан қорланған Өскемен қорғасын – мырыш комбинатының үйінділері
шикізат ретінде пайдалана бастады.
Қосымша - 8
Кен өндіру өнеркәсібі (Казахмыс)
Қосымша -9
Шахта
Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысымен 1997 жылы ақпан айында
ұлттық компания Қазмырыш құрылды. Қазір мұның құрамында бірнеше
рудниктер, екі байыту фабрикасы, жалпы қуаты 250 мың тонна екі мырыш
зауыты, қуаты 150мың тонна қорғасын зауыты, күкірт қышқылы цехы, аффинаж
зауыты, сирек металдар шығаратын цех, Риддер механикалық – ремонт зауыты,
Бұхтырма энергетикалық кешені бар. Акционерлік қоғамның құрылтайшылары -
Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Риддер полиметалл және Зыряновск
қорғасын комбинаты. Минералдық – шикізаттық базасы – Риддер – Сокол,
Тишинск, Малеевск, Греховск және Зыряновск кен орындары.
Титан – магний өнеркәсібі. 1964 жылы Өскемен титан – магний комбинаты
алғашқы өнімін шығара бастады. Шикізат базасы Орал (Ресей) мен Украина
болды. Кеңес Одағының ыдырауы, экономикалық тоқырау бұл өнеркәсіптің
дамуына кері әсер етеді. Комбинаттың негізгі өнімі – титан толығымен
экспортқа шығарылып отырды. 1990 – 1995 жж. титан өнімі 4 есеге, яғни 38222
т 9592 т дейін, азайды. Титан өнімін шығарудың негізгі шикізаты – ильменит
және оның концентраты.
Экономикасы жоғары дамыған елдерде түсті металлургияның
негізгі белгілерін былайша көрсетуге болады: табиғи шикізатпен қамтамасыз
етілуі орташа дәрежеде; екінші реттік шикізаттың рөлі тез және қарқынды
өсуде (әлемде 15 қалайы, ¼ алюминий және мырыш, 25 мыс, ½ мырыш), дамушы
елдермен салыстырғанда саланың құрылымы толық және сирек, стратегиялық
маңызды металлдарды алу (титан, кобальт, тантал, германий) қосады;
өндірістік цикл құрылымында орташа және жоғары сатылардың болуы; кәсіпорын
шикізатты тасымалдау қолайлы және арзан электр энергия көзіне жақын
орналасады.
1960 – 1975 ж. Өскемен қаласында көптеген ірі кәсіпорындар салынды.
Олардың қатарында: Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний
комбинаты, конденсатор заводы, Өскемен СЭС-і, ЖЭС-і, жөндеу заводы, екі
темір бетон, керемзит, кірпіш, ірі панельді үй құрылыс материалдары,
Өскемен жібек комбинаты, Рассвет тігін фабрикасы, сүт заводы, ет
комбинаты, май, сыра, спирт-арақ, нан заводтары сияқты аса ірі өнеркәсіп
орындары пайда болды. Өскеменде қуаты түсті металлургияның, энергетика,
машина жасау, құрылыс материалдарын өндіру,жеңіл және тамақ өнеркісібі
салалары өсіп, қалпытасты. Осаған байланысты Өскеменде мәдениет, денсаулық
сақтау, тұрмас қажетін өтеу салалары да айтарлықтай дамыды. Қазақстан
тәуелсіз ел болғаннан бергі уақытта қала кәсіпорандары мен мекемелерінің
меншіктілігінде айтарлықтай өзгерістар болды. Қазір қалада дүние жүзіне
танымал аса ірі Казмырыш,Өскемен титан-магний комбинаты комбинаты
орналасқан. Машина жасау кешені-Шығыс-машзавод, Өскемен арматура,
Өскемен конденсатор заводтарынан, электр қуатын өндіру саласы Өскемен СЭС-
нен, Өскемен ЖЭС-нен және Согрин ЖЭС-нен, ағаш өңдеу кешені Өскемен жиһаз
комбинаттарынан, Казорман, Шығыс Орманы, Мелисса акционерлік
қоғамдарынан тұрады. Жеңіл өнеркәсіп саласында Шығыс Тоқыма, ника,
Мирас, ЖШС-тері мен Икар біріккен комбинаты, тамақ өнеркәсібінде
Исток, Май, Діл, Шығыснан, Ұнқұрмажемкомбинаттары, құрылыс
индустриясы саласында Цемент, Силикат және Құрылыс кәсіпорындарының
комбинаты жұмыс істейді. Жалпы Өскемен қаласы бойынша 2003 жылдың басында
128мемлекеттік (олардың 53 қазыналық) кәсіпорын, 224 АҚ, 4748 ЖШС, 316 ӨК
және 853 басқа шаруашылық субьектілері жұмыс істеді. Бұлардан басқа
Өскеменде 5740 шағын кәсіпкерлік бар (2002).
Қосымша - 10
Семейдегі автобус жинайтын цех
http:kk.wikipedia.orgwiki%D0%A1 %D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:SemAZ.jpg
Облыстың машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіп кешені 18 ірі және
қуаты орташа кәсіпорындарын біріктіреді де, мұнай кәсіпшілік және
металлургия өнеркәсібі жабдықтарын, тұрмыстық электр қозғалтқыш пен
сорғыларды, конденсаторлар, техникалық және кабельдік өнімдер, металл
бұйымдарын пісіретін электродтар, т.б. көптеген өнімдер жасап шығарады.
▪ 2006 ж. бұл саланың кәсіпорындары 26,8 млрд. теңге өнеркәсіп өнімдерін
өндірді. Кейінгі жылдары облыстың машина жасау өнеркәсібі жаңа
кәсіпорындармен толықты.
▪ 2003 ж. Өскемен “Бипэк-Авто” компаниясы АвтоВАЗ компаниясымен бірлесіп
жеңіл автомобиль зауытын іске қосты.
▪ 2005 – 2006 ж. осында “Шкода” жеңіл автомобильдерін құрастыру жөніндегі
линиялар, “Семей машина зауыты” АҚ-ның негізінде автомобиль агрегаттары
мен түйіндерін шығаратын желі іске қосылды.
▪ Болашақта Өскемен, Семей қалаларында, т.б. жаңа машина жасау
кәсіпорындарын орналастыру көзделген.
Ағаш өңдеу өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысының ағаш өңдеу
өнеркәсібі негізінен “Ертістрансойл”, “Жаңасемей шпалзауыты”, “Өскемен
Иннотекс”, “Өскемен жиһаз комбинаты” сияқты құрамында бірнеше
нысандары бар 4 ірі және орташа қуатты кәсіпорындарды қамтитын ЖШС-терден
тұрады. Олар кесілген ағаш материалдарын, дайындамалар, үй салуға қажет
бөренелер, терезе мен есік жақтауларын жасауға маманданған. Жиїаз жасау
өнеркәсібінің құрамында 119 кәсіпорын бар, олардың алтауы ірі және орта
қуатты. Жылына 30 мың м3 фанера, жиһаздық тақта, ДСП шығаратын өндіріс
Бородулиха ауданында іске қосылды.
Жеңіл өнеркәсібі: Облыстың жеңіл өнеркәсібі тігін және тоқыма
бұйымдарын, мата-жүн, аяқ киім, құрылыс киізін, тон және былғары бұйымдарын
өндіретін “Рауан” АҚ-н, “Семмамжабдық фирмасын”, “Ника”, “Семей байпақ-
шұлық фабрикасы”, “НИМЭКС-Текстиль” ЖШС-терін, “Қазруно” СФ АҚ-ын, “Роза”,
“Тыныс-V” және “Семей былғары-аң терісі комбинаты” ЖШС-ын қамтиды. Бұлардың
құрамында 133 кәсіпорын бар, олардың 118 тоқыма және тігін саласына, 15
былғары, былғары аяқ киім және бұйымдар шығаратын салаға жатады. Бұл
өнімдердің біраз бөлігін зағиптар мен кереңдер қоғамдарының оқу-өндірістік
кәсіпорындары жасайды.
Тамақ өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысыда тамақ өнеркәсібі саласы да
жақсы дамыған. Оның құрамында “Семей ет комбинаты” АҚ, “Шемазат” ЖШС
(Риддер ет комб.), “Эмиль” ЖШС, “Шығыс-сүт” корпорациясы жұмыс істейді.
2005 ж. бұл сала (толықты):
▪ Зайсан ауданы Қарабұлақ ауылындағы балық өңдейтін “Балық Продукт
Восток”
▪ Глубоков ауданындағы “Аргонавт ШҚ”
▪ Зырянов ауданындағы картоп өңдейтін “Плюс”
▪ Вафли өндіретін “Смик” ЖШС-і
▪ Шұжық бұйымдарын өндіретін “Хорс”
▪ Аягөз қаласында салынған мал соятын және ет өңдейтін “Рауан”
▪ Қатонқарағай ауданындағы “Заготпромторг” ЖШС.
Құрылыс материалдары өнеркәсібі: Құрылыс материалдары өнеркәсібінің
құрамында “Силикат”, “Өскемен арматура зауыты”, “Семейцемент зауыты” АҚ-
тары, т.б. ірі және орташа қуатты кәсіпорындар жұмыс істейді. Ең ірі
кәсіпорындарда құрылыс материалдарын өндірудің жаңа технологиялары
енгізілуде.
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
Дүние жүзі халқының жартысына жуығы ауылдық жерде тұрады. Дүние
жүзі бойынша ауылдық елді мекендердің нақты санын білу мүмкін емес.
Болжаммен 20 млн. шамасында деп есептелінеді. Селолар бір-бірінен
географиялық орналасуы, тұрғындар саны, кәсібі т.б. жағынан әр алуандығымен
ерекшеленеді. Көбінесе ауылдық елді мекендер топтасып немесе шашыраңқы
түрде орналасады. Көшпелі мал, омарта және кәсіптік аң шаруашылығымен
айналысатын аудандарда тұрақты қоныс болмайды.
Ауылдық елді мекендерді атқаратын қызметіне қарай үш топқа
бөлеміз: елді мекен халқының басым бөлігі ауыл шаруашылығымен айналысатын;
ауыл шаруашылығынан басқа салаларда жұмыс істейтін; аралас, яғни ауыл халқы
аграрлық, өндірістік және өндірістік емес, сол сияқты қала маңы шаруашылығы
салаларында қызмет істейтін елді мекендер.
Дүние жүзінің дамыған және дамушы елдерде ірі қалалар маңындағы
ауыл халқының көбі қаладағы оқуына немесе жұмысына қатынау арқылы жетеді,
осынау жиі көлік қатынасында кейбір проблемалар (жол апаты, көліктік
тығындар т.б.) туындауда.
Дүние жүзінде ұсақ ауылды кенттерінде фермалық шаруашылықпен
айналысады. Мысалы, Данияда немесе АҚШ-та, Ресейде 153 мың ауыл кенттері
бар. Олардың құрамында 93000 ұсақ, 8000 жуық ірі тұрғын қоныстанған. Ауыл
кенттерінде функционалдық қатынаста: ауыл шаруашылық, ауыл шаруашылық емес
және аралас деп бөлінеді.
1.Ауыл шаруашылығында ауылды кенттерінде айналысатын ісі мал
шаруашылығы және олардан алынатын өнімдер. Негізгі шаруашылығы жер болып
келеді. Ауыл кенттерінде ауыл шаруашылық елді мекенінде дамыған елдерде 30
дан 70 %, дамушы елдерде 100% құрайды, ал біздің елде жуық шамамен 50 %-ін
құрайды. Көптеген ауылды елдерде ірі қараны көбірек өсіреді. Дамыған
елдерде ең алдымен өндірістік пайдалар, азық-түлік дайындау, сиыр сауу т.б.
жақсы жүргізілуде. Ең ұсақ орталық орындарда 1000 астам тұрғыны бар елдерде
милиция бөлімшелері, кішігірім базарлары бар.
2.Ауыл шаруашылық емес ауылды кенттерінде негізгі айналысатын ісі
өндіргіш және өндіретін өнімдер, орман ағаштары мен темір жол т.б.
3.Аралас-бұған функционалды топ: а) аграрлық, в) администраторлық
орындар, с) қала шетіндегі елдер мен көшіп келгендер.
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы аграрлық саланың
ахуалы деп аталады. Бұл тарауда тәуелсіздік жылдарындағы республика
аграрлық саласының дағдарыс себептері қарастырылып, нарықтық қатынастардың
қалыптасу жағдайында ауыл шаруашылығының проблемаларын одан әрі теориялық
негізі, өтпелі дәуірдегі мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің
бағдарлмасының кезеңдері, ауылдағы жекешелендіру процессінің қателіктері
талданған. Қазақстандағы аграрлық сектор кеңестік теңгермешілік
экономикадан нарықтық қатынастарға көше бастаған кезде, өтпелі кезеңге аса
күрделі проблемалардың шешімі табылмаған күйде келді. Экономикалық қайта
құрулар басталған кезде аграрлық реформаны жүргізудің екі жолы ұсынылды:
біріншісі – совхоздарды толық жекешелендіру мен колхоздарды қайта құру,
ұжымдар мүшесіне мүлік пайы мен ауылдың әр тұрғынана жер үлесін белгілеу,
ұйымдық-құқықтық формалардың қай түрін таңдау еркіндігі, мемлекеттің
агроөнеркәсіп кешенінің экономикасына ешқандай араласпауы, екіншісі –
агроөнеркәсіп кешенінің жұмысын мемлекеттік реттеп отыруды сақтай отырып,
колхоз-совхоздарды жайлап, біртіндеп реформалау, өңдеу-ұқсату
кәсіпорындарын кооперациялау, Үкімет алғашқы жолды таңдады және аграрлық
саясат тек осы бағытта жүргізілді.
Ауыл шаруашылығын дамыту саясаты
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді.Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негізгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндірiстiң тұрақтылығы - елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта
экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм
көздерiнiң бiрi.
2006 жылы Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiн тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын iске асыру
басталады, оның негiзгi басымдықтары агроөнеркәсiптiк кешен салаларының
өнiмдiлiгi мен кiрiстiлiгiн өсiру негiзiнде агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту
тұрақтылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ отандық өнiмнiң ұлттық бәсекелiк
артықшылықтарын дамыту болады.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын тұрақты дамытудың 2006 -
2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын тиiмдi iске асыру үшiн 2006 - 2008
жылдарға арналған бiрiншi кезектегi шаралар бағдарламасы әзiрленедi, мұнда
өңiрлiк мамандануды күшейту, пайдалылығы жоғары өндiрiстi дамыту, әрi iшкi
және сыртқы нарықтарда сұранысқа ие ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу
жолымен тиiмдi аграрлық бизнестi дамытуды және ауыл шаруашылығы өнiмдерi
нарығын кеңейтудi мемлекеттiк ынталандыру шаралары көзделедi.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негізгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндірiстiң тұрақтылығы - елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта
экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм
көздерiнiң бiрi. Аграрлық сектордағы өрлеу - экономиканың сабақтас
салаларда өсуiнiң тетiгi. Тұтас алғанда, аграрлық сектордың дамуы мемлекет
үшiн экономикалық және ең бастысы әлеуметтiк аспектiде стратегиялық жағынан
маңызды.
Осы заманғы нарықтық экономикада мемлекет неғұрлым реттейтiн және
қолдайтын секторлардың бiрi аграрлық сектор болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң. артық қорлары сыртқы нарыққа шығарылады,
мұның өзі осы өнiмдерге әлемдiк бағалардың төмендеуiне алып келедi.
Басым көпшiлiгi әлемдiк нарықтар конъюнктурасына тәуелдi болып отырған
нашар дамыған елдер, iшкi өндiрiстiң. шектелуi, экспорттың азаюы және ұқсас
тауарлар импортының өсуi түрiнде залал шегедi.
Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын ала суландырмай -ақ егiн
шаруашылығына жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды.
Қазақстанның аграрлық секторы мынадай сипатқа ие:
- ауыл шаруашылығына арналған жердің жалпы аумағы – 222,6 млн. га,
оның ішінде 24 млн. га (10,8%) – егістік жерді, 5 млн. га (2,2%) – пішендік
жерді, 189 млн. га (85%) – жайылым жерді алып жатыр;
- ауыл тұрғындарының саны – 7,3 млн. адам немесе ел тұрғындарының
жалпы санының 47,2%-ын құрайды;
- топырақ және өсімдік жамылғысының тік және көлденең зоналары анық
белгіленген. Орманды дала мен дала аймағында барлық жердің 10%, шөл және
шөлейт аймағында - 60%-ға жуығы, таулы аймақтарда - 5%-ға жуығы жатыр;
- елдің барлық егіншілік аймақтары жылдық жауын-шашынның аздығымен
сипатталады – 150-320 мм.;
-теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл сыртқы нарыққа шығуға айтарлықтай
қиындықтар тудырады;
- маусымаралық кезеңдерде қант, өсімдік майы, құс еті, көкөніс пен
жеміс сияқты өнімдерді қоспағанда, азық-түлік өнімдерінің көпшілігімен
қамтамасыз етудің өзіндік жеткіліктілігі;
- Шығыс аймақтардың астық дақылдарын өсіруге және мал шаруашылығына
мамандандырылуы; суармалаудың айтарлықтай маңызы бар оңтүстік аймақтарда
өсірілетін дақылдардың (астық, майлы, жеміс-жидек дақылдары, көкөніс,
мақта) көбінше әртараптандырылған.
Шығыс Қазақстан облысында 1997 жылға дейін ауыл шаруашылығымен әр түрлі
саладағы -
▪ 55 ұжымшар
▪ 199 кеңшар
▪ 57 мемлекеттік
ауыл шаруашылық кәсіпорындар айналысты. Таратылған ұжымшарлар мен кеңшарлар
негізінде облыста жаңадан әр нысандағы шаруашылықтар құрылып, олардың саны
15,5 мыңға жетті. Оның ішінде 15,1 мыңы – шаруа қожалықтары. Облыс бойынша
10,48 млн. га ауыл шаруашылық жер бар:
▪ 1419,6 мың га егістік
▪ 736,1 мың га шабындық
▪ 8247,9 мың га жайылым
2005 ж. облыста егіс аумағы 1018,5 мың га-ға жетті, оның 65,4%-
ы Бородулиха, Үржар, Шемонаиха, Глу боков және Көкпекті аудандарында
орналасқан.
Қосымша – 11
Шығыс Қазақстан облысында ең дамыған техникалық дақыл - күнбағыс
Шығыс Қазақстан облысының өсімдік шаруашылық дәнді-бұршақ
дақылдарын, картоп, көкөніс,күнбағы с, малазықтық дақылдар өсіруге
маманданған. 2005 ж. шаруашылықтың барлық санаты бойынша (жетті):
▪ дәнді бұршақ дақылдар егісі 586,4 мың га-ға
▪ картоп 25,7 мың га-ға
▪ көкөніс 9,7 мың га-ға
▪ малазықтық дақылдар 128,3 мың га-ға
▪ күнбағыс егісі 264,6 мың га-ға - бұл бүкіл Қазақстандағы күнбағыс
егісінің 58,2%-на тең.
Қосымша – 12
Облыста жиі кездесетін кой
Мал шаруашылығы ірі қара, жылқы, қой мен ешкі,
шошқа, құс және ара өсіруге маманданған. 2005 ж. облыста (жетті)
▪ ірі қара мал саны 734,8 мың (оның 312,1 мыңы сиыр)
▪ жылқы 149,6 мың
▪ қой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
территорияларында туризмді дамытудың геоэкологиялық алғышарттары
ЖОСПАР
Кіріспе
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттамасы.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
1.6.Көлік географиясы және экономикалық байланыстары.
ІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмнің дамуы.
2.1.Шығыс Қазақстан облысының Ерекше қорғалатын табиғи территорияларының
дамуына тарихи-географиялық шолу.
2.2.Марқакөл мемлекеттік қорығы
2.3.Батыс Алтай мемлекеттік қорығы
2.4.Алакөл мемлекеттік қорығы
2.5. Катон-Қарағай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы.
2.6. Семей Орманы мемлекеттік резерваты
2.7. Мемлекеттік зоолгиялық қаумалдар
2.8. Мемлекеттік табиғи ботаникалық бақтары.
ІІІ тарау. Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітері,болашағы және
геоэкологиялық алғы шарттары
3.1.Спорттық жорыққа мүмкіндіктері.
3.2.Саяхаттар жасауға мүмкіндіктері (авто, су, теміржол саяхаттары).
3.3.Курорттық кешендерімен курорттық мүмкіндіктері.
3.4. Туристік маршруттық инфрақұрлымының жағдайы.
3.5. Шығыс Қазақстан облысындағы экотуризм дамуындағы геоэкологиялық алғы
шарттары
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік – аумақтық картасы
Кіріспе
Өзектілігі: Қазақстанның мемлекеттік дамуындағы басты бағыттарының
бірі ел экономикасының, өндірістік емес саланың және өндіруші салалардан
талап етуді азайта отырып, кластерлік даму жолы арқылы диверсификациялау
болып табылады. Шикізаттық емес сектордың болашағы бар саланың бірі,
туристік сала. Индустриалды негізді қалыптастыру, ел экономикасында
бәсекелестіктің жоғарылауының нәтижесінде әлемдік туристік қоғамда (ВТО)
және әлемдік туристік нарықта Қазақстанның интеграциялануына нақты
мүмкіндік туғызады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты болып- туристік кластерді қалыптастыру
негізінде Шығыс Қазақстан облысы ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмді дамытудың геоэкологиялық алғышарттарын анықтау.
Ғылыми жұмыстың міндеттері – туристік кластердің негізін анықтай
отырып, оның мүмкіндіктерін анықтап, облыстың туристік потенциалына
сипаттама беру.
Ғылыми жұмыстың өзектілігі Қазақстан президенті Н.Ә. Назарбаевтің
Қазақстанның 50 алдынғы қатардағы әлем елдерінің қатарына қосылу
стратегиясы. Қазақстан өз даму жолында алға жылжуда екінші деңгейдегі
бағыт белгіленген 2003-2015 жж индустриалды – инновацялы даму
стратегиясында қарастырылған. Қазіргі уақытта басты бағыттардың бірі
туристтік кластердің дамуы болып отыр.
Қазақстан Республикасында экологиялық туризмдi дамыту қажеттiлiгi тек
экономикалық фактормен - жаңа жұмыс орындарын ашу, шалғай өңiрлердегi
жергiлiктi қоғамдастықтарды дамытумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк
тапсырыспен - халықтың денсаулық және бос уақытын пайдалану проблемасына
тұтастай әрi жүйелi түрде мән берумен де түсiндiрiледi.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: жұмыс -- беттен 3 тараудан кіріспе,
қорытынды, әдбиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
I бөлім Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық
сипаттама. Бұл бөлімде Шығыс Қазақстан облысына толық сипаттама берілді.
ІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының ерекше қорғалатын табиғи
территорияларында туризмнің дамуына сипаттама берілді.
ІІІ бөлім Шығыс Қазақстан облысының туристік мүмкіндітеріне, ондағы
экологиялық туризм дамуына анализ берілді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі әдістер пайдаланды: анализ
және синтез, индукция және дедукция, статистикалық, картографиялық, әдеби
және т.б.
І тарау. Шығыс Қазақстан облысының экономикалық – географиялық сипаттама.
1.1. Шығыс Қазақстан облысына тарихи – географиялық шолу.
Облыстың көлемі: 277 мың км (283)
Облыстың халқы: 1772 мың адам (1425 мың адам)
Облыстың орталығы: Өскемен 324 мың халқы бар
Семей қаласының халқы: 334 мың адам
ШҚО 1997 жылы бұрыңғы Семей және Шығыс Қазақстан екі облыстың
бірігуінен құрылды. Аумақ Қазақстанның шығыс бөлігінде, Евразия материгінің
орталығында орналасқан. Территориясының көлеміне Балтық елдерінің үшеуі
сиып кетеді. Аумақ солтүстігінде Ресейдің Алтай өлкесімен, солтүстік-
батысында Павлодар облысымен, батысында Қарағанды, оңтүстігінде Алматы
облысымен, шығысында Қытай халық Респубикасымен шекараласады. Аумақ Атлант
және Тынық мұхитынан бірдей қашықтықта орналасқан. ШҚО-республикадағы 5
экономикалық аудандар ішіндегі аумағы жағынан ең кішісі.
Солтүстік-батысында, солтүстік және оңтүстік-шығысындағы (Алакөл)
шекарасы жазықтықпен өтеді, ал территорияның көп бөлігі ұсақ шоқылар мен
Алтай таулы жүйесімен өтеді. Аумақтың шығыс бөлігінің шекарасы көбінесе
таулы жерден өтседе Қытай Халық республикасына өтетін қолайлы асулар
көп.бұл көне сауда жолы аумақты басқа облыстармен және мемлекеттермен
байланыстырады.
Аймақтың физ-географиялық орналасуының ерекшелігі-мұхиттардан
қашықтықта орналасуы және территориясының үлкен болуы, ол климаттық
жағдайына әсер етеді.
Зерттелу тарихы. Шығыс қазақстанның кең байтақ даласы ежелден қазақтың
мекендеген жері. 1713 жылы Сібір губернаторы Матвей Гагарин Петр I-ға
Тобылдан Жаркентте дейін Ертіс бойына крепость салу жобасын ұсынды. Петр
полковник И.Д. Бухгальцаның басшылығңымен экспедиция жіберуге қол қойды.
1715 жылы 1 қазанда Бухгальца басқарған отряд Ямышев көліне жетті,
Ертіс өзенінен 3 км қашықтықта оң жақ жағалаға Ямышев деп аталатын крепость
салды. Бұл крепость орыстардың Ертіс бойын зерттеуге негізгі нүктесі болды.
Осы жылы Павл Северский мен Василия Чередованың жасауылдары жіберілді.
Павел северский железин және Долонск крепосын салды. Чередов Ертіс бойын
жағалай 1718 жылы оң жағалауынан жеті шатыр деп аталатын крепостын негізін
салды. Ал 1720 жылы лейб-гвардиясының майоры Иван Лихарев Өскемен
крепосының негізін құрды.
Паллас Петр Симон-орыстың жаратылыс зертеушісі, Петербург ғылым
академиясының мүшесі 1768-74 жылдары қазіргі ШҚО-ның территориясы болып
келетін Ертіс бойына экспедицияға шықты. Экспедиция нәтижесінен аймақтың
геологиялық, ботагикалық, этнографиялық және басқа мәліметтер алынды.
Палластың зоологиялық зерттеуі ерекше орын алады, ол көптеген жаңа
құстардың, балықтардың, жәндіктердің, сүтқоректілердің және басқада
жануарлардың түрлерін ашты және сипаттады.
Сол жылдары аз зерттелінген Бұқтырма өлкесін геолог Герасим Зыряновтың
зертеуі ерекше маңызды болды. 1791 жылы ол түсті металдардың бай кен орнын
ашты, Зырянов деп аталады. 1829 жылы неміс ғалымы Александр Гумбольдт
змеиногорск, Риддер және Зырянов жерлерін зерттеді, Сонымен қатар Өскемен
мен Семей жерлерінде болды. Бұл саяхатының негізінде біртіндеп бүкіл жер
шарын қамтыған метеорологиялық және геомагниттік бақылау станциялар жүйесін
құрды.
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835-1865) өзінің қысқа ғана ғұмырында
аққан жұлдыздай жарық етіп, көптеген жетістіктерге жетті. Қазақтың ұлы
ғалымы, саяхатшысы, энциклопедист, этнографі болған. 1958-59 жж Ш.
Уәлиханов өзінің әйгілі Қашқарияға саяхатына шықты, бұл саяхаттқа Семей
қаласынан дайындалып 18-сәуірде экспедиция Ертістің сол жақ жағалауынан
Сарыарқаның құмдарынан Аягөз өзеніне бағытталды. Семейде, Аягөзде,
Алакөлде, тарбағатайда болған ол осы өлкенің тарихы, этнографиясы,
фольклорі туралы мәліметтер жинады.
ХIХ-ХХ ғасырларда көптеген экспедициялар зайсан қаласына
бағытталды.Н.М. Пржевальский В.И. Робаров, П.К. Козлов, М.В. Певцов, В.А.
Обручев, В.В. Сапожников, А.Н. Седельников, П.П. Сушкин, В. Э. Мартино және
т.б. Алтай, Тарбағатай,ғ жетісу, Гоби, Тибет, Тянь-шань, сонымен қатар
Моңголияның бірқатар өлкелеріне саяхаттарын осы жерден бастап, аяқтады.
Евгений ПетровичМихаэлис саяси тұтқын 1896 ж Семей қаласына қудаланды.
Михаэлис Семей қаласының шаруашылығына мәдени өміріне әсер етті.
1.2.Табиғат жағдайлары және табиғат ресурастары.
Шығыс Қазақстан облысының территориясы геологиялық құрылысы жағынан
біркелкі емес және бес ауданға бөлінеді: Орталық-Қазақстанның ұсақ
шоқысының шығыс қанаты, Ертіс маңы жазығы (Ертіс ойпаңы), Алтай, Сауыр-
Тарбағатай таулары, Қалба ауданы.
Аймақтың бүкіл батыс бөлігі Қазақтың ұсақ шоқысы бойы (Сарыарқа)
палеозой дәуірінің қатты кристалдық жыныстарынан құралған (кварцит, гранит,
құмдақ, жаңғыш тақтатас, бор шөгінділері). Бұл жыныстардың көп бөлігін
теңіздік және континенталды құрылған шөгінді жыныстар жауып жатыр.
Шыңғыстау ауданында тізбек тау тәрізді әктастар шығып жатыр. Ұсақ шоқының
территориясы палезой дәуірінде қалыптасқан. Каледон мен герцин қатпартүзілу
үрдісінің нәтижесінде бүкіл мезозой және кайнозой дәуірлері бойы территория
континенталды климаттың жағдайында болғандықтан ұзақ уақыт бойы бұзылу
процесі жүріп жатты. Төрттік дәуірде (кайнозой эрасының палеоген және
неоген) теңіз сулары ірі аңғарлар бойымен құрлыққа енді. Олардың әртүрлі
тұздаңған саз тәрізді түрде болып келетін шөгінділері сақталған.
Беткейлерде саздақтар мен құмдақтар, өзен аңғарларында аллювиалды
шөгінділер (қиыршық тас, құмдақ-саздақ, құм, саз) шөгіп қалған.
Ертіс маңы жазығы қалың борпылдақ жыныстардан түзілген. Бұл жердегі
палеозой іргетасы аса тереңдікте жатыр (1500-2000м), оның үстін
горизонталды түрде мезозой және кайнозой шөгінділері жауып жатыр. Мезозой
шөгінделері жақсы зерттелмеген. Мезозой дәуірінің соңында теніз кезеңі
басталады, құрлықты су басады. Климат теңіздік қалыптасады. Палеоген теңізі
көп жерді басқан, тіпті Қазақ шоқысының шеткі бөлігінде басады. Палеоген
дәуірінің соңында климат салқындап кетеді. Бұл дәуірдің шөгінділері әртүрлі
саздар, құмдақтар блып келдеі, территорияның ақырындап көтерілу нәтижесінде
теңіз оңтүстіктен солтүстікке біртіндеп шегініп континенталды климат
қалыптасады. Жазықтардың шетін өзен сулары қарқынды түрде шаю басталады.
Неоген дәуірінде ұзақ уақыт бойы климат салқын болады. Төрттік дәуірде
мұздану басталады. Төрттік дәуірде Ертіс маңы жазығының қалыптасуының
тарихы солтүстік сібір және Алтай, Саян мұздануларымен байланысты. Алтай
мұздықтары аса көлемді борпылдақ материалдар мен мұздық суларын
тасымаодағандақтан, ал солтүстік-Сібір мұздықтары кезең бойымен өзен
ағындарын подпруживали, сондықтан Ертіс өзеннің ағысы өзгерді.
Жер бедері. Аймақтың территориясы бұрыңғы заманда мұхит түбінде
жатқан. Ішкі күштердің нәтижесінде көтерілімдер мен төмен түскен жерлер
қалыптасты. Ішкі күштердің әсерінен тауларды ңбұзылуы мен тегістелу
үрдістері жүрді, кейбір жерлерде екінші көтерлу жүріп жатты. Сондықтан
аймақты ңтерриториясы күрделі және әркелкі.
Қазақтың ұсақ шоқысының шығыс қанаты аймақтың оңтүстік-батыс бөлігін
қамтиды. Бұл ауданға қатты тілімденген ұсақ шоқылы бедер тән, көбінесе
жақпарлы аласа таулар массиві қатты бұзылған. Шыңғыстау көтерілімісолтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай көп жерді созылып жатыр. Жалпы алғанда кең
аңғарларға бөлінген аса биік емес таулар мен шоқылардан тұрады. Орталық
бөлігінде қатпарлы-горсты көтерілім- 200км созылып жатқан, биіктігі 500-700
м Шыңғыстау жотасы орналасқан. Шыңғыстаудан солтүстік-батысқа қарай қарама-
қарсы Ханшыңғыс жотасы орналасқан, ал оңтүстік-шығысында Ақшатау жотасы
орналасқан, ең биік нүктесі Қособа (1305м).
Шыңғыс таулары ұсақ-шоқылы-белесті аудан, біртіндеп Балқаш маңы
үстіртіне өтеді, ал шығысында Алакөл ойпаңының жазығымен шектеседі.
Шыңғыстау жотасынан солтүстік-шығысқа және шығысқа қарайұсақ шоқылы аудан
таралған, ол шоқылыі тізбек болып келеді. Арқат-896м, Дегелең-1085м,
Ордатас-1065м, Доғалаң-891м, Арқалы-494м, Делбегетей-730м, Семейтау-601м.
Қазақ ұсақ шоқысының оңтүстік-шығысында Сауыр-Тарбағатай, оның
солтүстігінде Зайсан қазаңшұңқыры орналасқан, тарбағатайдың ұзыңдығы-300км,
ені-30-50км, ең биік нүктесі-тастау абс. Биіктігі 2992м. Сауыр
тарбағатайдың шығысында орналасқан, ұзыңдығы 110 км, ең биік нүктесі-Мұзтау
шыңы (3816м).
Таулы жүйе құздардан, белестерден, қазаңшұңқырлардан тұрады.
Қосымша –1
Алтай таулы жүйесінің картасы
Қосымша - 2
Алтай тауларындағы Қатын өзені
Қосымша -3
Шығыс Қазақстан облысының таулары мен жоталары
Алтай тауларын:
▪ Ертіс өзенінен шығысында:
Кенді,Алтай, Тікирек, Черный, Оба, Становой, Көксу, Иванов,Қоржын, Үлб і, Қыз
ылқарағай, Нарын, Сарымсақты, Тарба ғатай, Оңтүстік
Алтай, Күршім жәнеАзутау жоталары мен олардың сілемдері
▪ Ертіс өзенінен батыста:
Қалба жотасы, Семей, Арқалық, Мыржы қ, Қараадыр таулары,Ханшыңғыс, Шыңғ ы
стау, Ақшатау жоталары
▪ Зайсан көлінің оңтүстігінен:
Тарбағатай, Сауыр және Маңырақ жота лары.
▪ Ертіс өзенінің екі жағындағы жоталар аралықтарында оқшаулана
орналасқан таулар мен шоқылар:
Майлықара, Белтерек, Айыртау, Арқат , Көксеңгір, Сандықтас, Жағалбайлы, Көкта
с,Атбас, Арасантау, т.б.
▪ Облыстың оңтүстік мен оңтүстік шығысында: Сасықкөл,
Қошқар және Алакөл көлдері орналасқан Балқаш – Алакөл
ойысының солтүстік-шығыс бөлігі мен Зайсан көлінің қазаншұңқыры
орналасқан.
▪ Облыстың қиыр солтүстік-батыс бөлігін Бесқарағай ауданының бүкіл
аумағын қамтитын Балапан жоны алып жатыр.
ШҚО әртүрлі пайдалы қазбаларға бай. Олардың территорияда таралуы
анықталған заңдылыққа байланысты. Кендер магмадан түзілген, магма жер
қойнауындағы жарылымдар бойымен көтеріліп әркелкі тереңдікте тау
жыныстарының арасында(толщах) қатып қалған. Кенді пайдалы қазбалар аймақтың
қатпарлы аудандарымен байланысты. Жазықтарда олар қатпарлы іргетастарға
тән. Таулардың бұқзылуларының нәтижесінде кендер жинақталған.
Батыс Алтай пайдалы қазбаларға аса бай болып келеді. Алтай деп
аталуының себебі, Алтын тау деген мағынаны білдіреді. Негізгі байлық-
полиметалды кендер, қоғасын, мырыш, мыс, алтын, күміс және сирек
кездесетінметалдар-кадмии, галий, молибден, вимсут, индий, кобальт, селен.
Ауданның ерекшелігі пайдалы қазбалардың зоналық бойынша орналасуы. Таулы
Алтай бойымен темір кені мен молибден-вольфрам кен орындары таралған, кенді
Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігінде полиметалл кенорындары таралған. Кендер
Оңтүстік Алтайда, Күршім, Зыряновкі, Лениногорск, Ертіс ммаңы, жоғарғы
Үлбі, Шемонайха аудандарына таралған.
Қалба-Нарым сирек металдар зонасы вольфрам, алтын кенорындары таралған
(Боко, Ақжал). Алтын мен түпкі және шашыранды жыныстар революцияға дейіңгі
кезде өңдірілген. Таулы Алтайда вольфрам мен молибденнің кенорындары бар
(Көкишль, Чиндачшуи). Алтай басқада пайдалы қазбаларға бай-қалайы, тас,
колумбит, ильменит, таулы гауһар тас, әр түсті тумалиндер, измуруд, жасыл
малахит, порфир, яшма және т.б. осы жердің яшмасы Санкт-птербург пен басқа
да шетелдерде Эрмитаж коллекциясында тұр. Қазақ ұсақ шоқысының шығыс бөлігі
Семей палигеонының ауданында орналасқандықтан аз зерттелінген.
Жаңғыш пайдалы қазбалар-аймақтың территориясында ірі жаңғыш-көмір кен
орны Алтайдағы Кендірлік орналасқан. өнім отын, химия шикізаты және газ
өндіруге қажетті шикізат ретінде қолданылады. 1990 жылы Семей палигонының
жабылуымен байланысты оның территориясында таскөмір кен орны өңдіріле
басталды-Қаражыра. әзірге көмір жергілікті отын ретінде ғана қолданылып
отыр.
Рудасыз пайдалы қазбалар – бұл топқа тұздар, қара метталургияға
қажетті шикізаттар, цемент шикізаты, тастар жатады. Көрші Павлодар облысына
қарағанда минералды тұздарға кедей болып келеді. Ас тұзы және басқада
тұздар қоры территорияның шеткі солтүстік бөліктерінде орналасқан. Кварцты
құмдар мен саздар Алтайда да таралған. Облыста цемент шикізатының қоры көп
таралған. Құмға Аягөз бен жарма аудандары бай. Ертістің сол және оңтүстік
жағалауында саз бен саздақтар өңдіріледі. Облыста әктас таралған, Суықбұлақ
кенорны, Жарма ауданында мрамор өңдіріледі. Құрылыс материалдарынан:
гранит, құм, әктас, кірпіш, гипс, цемент шикізатын қажет шикізаттар
(Черепиц, гончарлы шикізаттар) өңдіріледі.
Жер ресурсының 80 пайызы ауыл шаруашылығына жарамды, жайылымдық жерлер
басым, агроклиматтық жағдай біршама қолайлы. Суғармалы егіншілік тек қана
оңтүстік батысындағы құрғақ далалы жерлерде тараған. Ауданның қалған
жерлерінде ылғал мен жылу жеткілікті. Алтай мен тарбағатай баурайларында
қара топырақ пен қоңыр топырақтар таралған. ШҚО су ресурстарымен жақсы
қамтамасыз етілген. Ең ірі су магистралі Ертіс өзені. Балық өнеркәсібінде
маңыздылығы бар көлдерге Зайсан, Марқакөл, Алакөл, Сасықкөл жатады.
Орманды алқаптың ауданы 3,6 млн га. ШҚО рекреациялық ресурстарға бай.
Климаты. ШҚО-ның климаты шұғыл континенталды. Солтүстігнде қоңыржай
суық, қалған территориясынад қоңыржай жылы болып келеді. Климаттың
континенталдығы территориядағы жауын-шашын мөлшерінің аздығынан, ауаның
құрғақтығынан, температураның шұғыл тербелісінен қалыптасады.
Территориядағы таулар мен тау алды жерлерде жауын-шашын мөлшері көп түседі.
Облыстың территорисы негізгі үш факторға байланысты қалыптасады: күн
радиациясы, атмосфера циркуляцияссы және рельеф. Климатының қалптасуын
сонымен қатар маңызды әсер ететін Факторлар: географиялық орналасуы,
микроклиматтың ерекшелігі, табиғи су айдындарының көптігі, сонымен қатар
адамның шаруашылық әрекеті (орманды кесу, жасанды суайдындары т.б.).
ШҚО дала, шөлейт және биік таулы климаттық зонаны қамтиды. Күн
сәулесінің орташа шашырауы 2500 сағатты, ал жиынтық радиация 120 ккалсм
құрайды. Орташа жылдық температурасы 3-2,8С тербеледі. Ең жылы айы-маусым,
ең суық айы-қаңтар. Маусым айының орташа температурасы 20-24С, ал қаңтар
айының орташа температурасы-12-20С. Ең төменгі температура кейбір кезде
-50С жетеді. Қар жамылғысы 5 ай жатады.(қараша-наурыз). Жазы ыстық.
Оллыстағы климаттың қалыптасуына ауа массларының үш типі әсер етеді, басым
қоңыржай ауа массасы әсер еткендіктен, қыста ол қатты салқындайды, ал жазда
өте қатты жылынады. Қыс айларында суық ауа-райы, ал жаз айларында ыстық,
құрғақ ау-райы басым. Қыс айында облыстың территорияссынадл Сібір
антициклоны аязды ауа-райын қалыптастырады. Сібір антициклонның сілесі
Войеков осі деп аталады, қыс айларында облыстың солтүстік бөлігіне келіп
солтүстік-шығыс желдері бағыттайды.
Ішкі сулары:
Өзендері:
Ертіс (республикадағы ең үлкен өзені):Ол облыс аймағын Қытай Халық
Республикасышекарасынан бастап солтүстік-батыс бағытта қиып өтеді. Зайсан
көліне дейінгі бөлігінҚара Ертіс деп атайды. Ертіс өзенінің ең ірі
салалары: Қытай, Қалжыр, Қалғұтты, Күршім,Нарын, Қайыңды, Бұқтырма, Үл бі,Об
а, Шүлбі, Жарма, Құсты, Еспе, Шорға , Боғас,Жүзағаш, Бөкен, Манат, Тайы нты,
Абылайкит, Ұлан, Дресвянка, Жартас, Құрық, Қызылсу,Шар, Шаған.
Балқаш – Алакөл көлдерінің алабындағы ең үлкен өзендері
(Еміл, Қатынсу, Үржар, Үлкен Текебұлақ, Қарақол, Ай, Аягөз, Бақанас)
бастауын Тарбағатай, Ақшатау, Шыңғы стау,Ханшыңғыс жоталарымен Көкшетау дан ал
ады.
Көлдері:
Облыс көлдерге онша бай болмаса да, мұнда Қазақстандағы ірі көлдер
– Зайсан менМарқакөл, оңтүстік-шығысында Алакөл мен Сасықкөл
орналасқан. Басқа көлдері ұсақ және олар облыстың оңтүстік-батыс жағында,
көбінесе Шар мен Шаған өзендерінің және Аягөз бен Ай өзендерінің ұсақ
шоқылы, жазықтау келген суайрықтарында орналасқан.
Қосымша - 4
Семейдегі Ертіс өзені арқылы көпірі
Облыста Ертіс өзені мен оның салалары суының өнеркәсіп пен халықты
сумен қамтамасыз етуде үлкен маңызы бар. Сондықтан оларда
ірі Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендері мен СЭС-тер салынған. Бұларға
қоса Нарын, Бұқтырма, Үлбі, Оба және Шүлбі өзендері ағаш ағызуға кеңінен
пайдаланылады. Өзендер мен көлдердің (Зайсан, Алакөл, Марқакөл, т.б.) балық
аулауда да едәуір маңызы бар. Облыстың Алтай аймағында минералды шипалық
көлдер көп. Шығыс Қазақстан облысы жер асты суына да бай. Ол халықтың
тұрмыстық қажетін өтеу және мал суаруға ғана емес, онымен бірге сан-алуан
кеніштер мен кәсіпорындарды да сумен қамтамасыз етуге пайдаланылады.
Топырақтары: Облыстың топырағы мен өсімдік жамылғысы жазық бөлігінде
ендік белдем бойынша, ал таулы аудандарда биіктік белдем бойынша тараған.
Бірақ бірқатар жерлерде бұл белдемдер жер бедерінің, жергілікті климаттың
ерекшеліктеріне, өзендер мен көлдердің жақын болуларына байланысты
айтарлықтай өзгеріске ұшыраған. Облыстың батыс жағында, ұсақ шоқылар
тараған аудандарда солтүстіктен оңтүстікке қарай топырақ жамылғысы
оңтүстіктің қара топырағынан шөлді-далалық топырақтарға ауысады. Ертістің
оң жағалауындағы құмдақ топырақта таспалы қарағай орманы, ал оңтүстік қара
топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктер тараған.
Қызғылт қоңыр топырақ Шыңғыстау жотасының етегінде бозғылт қоңыр
топыраққа ауысады. Бұл топырақта бетегелі-селеулі өсімдіктермен аралас
жусан да көп өседі. Қалба мен Шыңғыстау жоталары ның гранитті қыраттарында
кішігірім қарағайлы және қайыңды-теректі ормандар кездеседі. Зайсан мен
Алакөл қазаншұңқырларында шөлдің сұр, сұрғылт және далалық топырағы (сұр
топырақ) тараған. Зайсан қазаншұңқырында бұл топырақ арасында аздап сор
және сортаң топырақ кездеседі. Ал Алакөл қазаншұңқырында олар әдетте
сортаңданған. Зайсан қазаншұңқырында бозғылт қоңыр топырақ пен құмды
алқаптар (Бозайғыр және Ақжан) тараған.
Қазаншұңқырлардағы өзен жайылмаларында шалғынды-батпақты топырақ
қалыптасқан. Зайсан қазаншұңқырында өсімдіктерден шашақты селеу, жусан, ал
шағын өзен аңғарларында далалық шалғындар, Зайсан көлі мен Ертіс өзенінің
жағаларында қамыс-құрақ көптеп кездеседі. Шығыс Қазақстан облысының таулы
аудандарының топырақ және өсімдік жамылғыларында биіктік белдемдер айқын
байқалады. Кенді Алтайдың төменгі биіктіктеріндегі далаларда ауыр саздақ
және саздақ қара топырақ тараған. Олардан жоғары сұр топырақ пен
күлгінденген қара топырақ, ал одан биікте таулық сұр күлгін топырақ
тараған. Келесі белдеуде таулық шалғынды топыраққа, одан кейін таулық
тундраға ауысады.
Қосымша – 5
Сұр топырақтың қимасы
Оңтүстік Алтай мен Сауыр таулары жоталарының төменгі бөліктерінде
(тиісінше 600 – 800 м-ге және 1200 – 1300 м-ге дейін) түпкі жыныстардың
және саздақ шөгінділердің үстінде таулық күрең топырақ тараған. Олардан
жоғары қаратопырақ белдеуі, тау беткейінде таулық қарашіріндісі аз және
шымтезекті топырақ, тауаралық қазаншұңқырларда таулық қошқыл қаратопырақ
қалыптасқан. Ең биік жерлерде таулық тундра топырағы орын алған.
Тарбағатайда қызғылт қоңыр және қаратопырақпен бірге шөптесін өсімдікті
таулық шалғынды және орманды телімдерде орманның сұр топырағы тараған.
Өсімдіктері: Алтайдың баурайын шымды-астық тұқымдас шөптер даласы,
одан төменірек бетегелі-селеулі, ал жоғарырақта қайыңды-теректі шоқтоғай
аралас шөпті-селеулі дала алып жатыр. 700 м және одан биіктеу
жерлерде астық дақылды аралас шөпті шалғын алмасқан қылқан жапырақты орман
белдеуі басталады. Кенді Алтайда самырсынды-шыршалы-қара самырсынды
ормандар басым келеді, ал Оңтүстік Алтайда олармен сібір қара самырсыны
аралас өседі. Сауыр жотасының жапырақты ормандарында Тянь-Шань
шыршасы өседі. Кенді Алтайда орманды белдеуден жоғары субальпілік, альпілік
шалғындар өседі, одан биікте олар қыналарға ауысады.
Тарбағатайда алма ағаштары және теректі ормандар тараған.
Қосымша - 6
Тянь-Шань шыршасы
Жануарлары: Шығыс Қазақстан облысының жануарлар дүниесі өте бай. Мұнда
табиғатының әр түрлі болуына байланысты таулық жануарлармен бірге
қарағайлы ормандар, далалар және шөлейт жануарлары көп тараған. Алтай мен
Сауырдың және Ертіс маңы ормандарында тиін, ақтышқан, кәмшат сияқты
қымбат елтірілі аңдардың және құстардың кәсіпшілік маңызы бар. Алакөл мен
Зайсан қазаншұңқырларының су қоймаларында ондатра жақсы жерсіндірілген.
Ертіс пен оның салаларында, Марқакөл, Зайсан және Алакөлде, Ертіс бойындағы
Бұқтырма, Өскемен және Шүлбі бөгендерінде балықтың көптеген түрлері, оның
ішінде стерлядь, таймень, хариус си яқты бағалы балықтар көптеп кездеседі.
Олардың негізінде балық аулау мен балық өңдеу кәсіпшілігі ұйымдастырылған.
1.3.Шығыс Қазақстан облысының халқы және еңбек ресурстары.
ШҚО ерте заманан бері халық жиі қоңыстанған жер. Халқының саны
жөнінен 5 экономикалық аудандар арасында соңғы орында, республика халқының
11 пайызы осында орналасқан. Халықтың орташа тығыздығы 1 км-қа 5 адамнан
келеді. Тығыз қоныстанған аймаққа солтүстік-батысындағы тау етегі мен Кенді
Алтай аймағы жатады. Халқының 66 пайызы экономикалық белсенді халыққа
жатады, жұмыс істейтін халқы басқа облыстарға қарағанда ең жоғарғы.
Жұмыссыздық ең төменгі дәрежеде 6,9 пайызды құрайды
Халқының саны жағынан Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның экономикалық
аудандары ішінде бесінші орын алады. 2000 жылдың 1 қаңтарындағы
статистикалық басқарманың дерегі бойынша Шығыс Қазақстан облысының халқының
саны 1518 мың адам болды. Баланың туу көрсеткішінің төмендеуі қала халқының
үлесінің өсуі, көп ұлттылық, қоныстанудың әркелкілігі облыс халқына тән
жағдай.Адам айналадағы табиғи ортамен қатар материалдық өндірісті дамытудың
тұрақты факторларының бірі және қоғамның басты өндіргіш күші. 1997 жылы
облыста 670 мың адам еңбек ресурсы болып саналды. Оның 349 мыңы
өндірістерде, мекемелерде, түрлі ұйымдарда жұмыс істеп, 300 мың адам
жекеленген еңбек әрекетімен – шаруа қожалағамен, жеке меншік шаруашылықпен
айналысады. Кадрларды таңдау кезінде ең басты белгі-іскерлігіне,
тәртіптілігіне, көп профильдігіне көңіл бөлінеді. Шаруашылықтың жаңа түрі
еңбек ресурсын пайдалану кезінде өзгеріс енгізіп, жұмыссыздық секілді
күрделі әлеуметтік проблема тудырады. Облыста 1997 жылы 56,8 мың жұмыссыз
адам тіркелген, оның 24 пайызы ұзақ уақыт бойы жұмыс іздеумен шұғылданса,
12 пайызы алғаш рет жұмыс іздеушілер қатарында көрсетіледі. 1998 жылғы 1
қаңтарда облыс бойынша арнаулы тіркелген жұмыссыздар саны 41,5 мың адам
болған. Олардың 26,5 мыңы жұмыссыздарға төленетін жәрдемақы алды.
Республика бойынша тіркелген жұмыссыздардың әрбір алтыншысы Шығыс Қазақстан
облысының тұрғыны. Қалалық еңбекпен қамсыздандыру орталығында еңбек нарығы
бөлімінің меңгерушісі В.В.Гугорованың ақпараты бойынша орталықта 2003
жылдың 1 сәуіріндегі есеп бойынша 5597 жұмыссыз тіркеуде тұр. Оның 1654-і
ауыл тұрғындары.Өткен 2002 жылдың 1-ші тоқсанында 6539 жұмыссыз тіркеуде
тұрған. Яғни, бұл жылы жұмыссыздар саны 942 адамға азайған. Еңбекпен
қамсыздандыру орталығында тіркеуде тұрған жұмыссыздардың сапалық құрамы да
әр түрлі. Мұнда жоғары және орта арнаулы білімі бар адамдардың саны – 1699
адам екен. Олар тіркеуде тұрғандардың 30,4 пайызын құрайды. 2003 жылдың
бірінші тоқсанында орталық 687 жұмыссызды жұмысқа орналастырған.431 адам
мерзімдік уақытша жұмысқа тартылған.
2009 жылғы жүргізілген халық санағының қорытындысы бойынша 1429,9 мың
адамды құраған, бұл көрсеткіш жылдың басымен салыстырғанда 0,4% жоғары.
Облыстағы ер адамдар саны- 673,3 мың адам, әйелдер- 751,6 мың адамды құрады
(ер адамдардан 11,6% жоғары). Қазақтардың үлесі- 55.9%. Өскеменде халық
саны- 106.6%, Семейде- 106.2%,Үржарда- 102.8%,Аягөзде- 102.0% өскен.Қатон-
Қарағайда халық саны- 81.4%,Тарбағатайда- 82.7%,Күршімде- 85.5% төмендеген.
Облыста 40 ұзақ өмір сүрушілер анықталды, олардың жасы 100 – ден астам.
Екі адам жасы 109-да, олар Күршім мен Тарбағатайда тұрады. Ең көп ұзақ өмір
сүрушілер Семейде, Аягөзде, Үржарда өмір сүреді.
Қосымша - 7
Жыл басындағы тұрақты тұрғындар саны, мың адам
ШҚО 1998 1999 2000
Барлық тұрғындар 1562,3 1532,5 1518,8
саны
Оның ішінде:
-қала халқы 913,9 900,3 890,3
-ауыл халқы 684,4 632,2 628,0
%-бен алғанда
-қала халқы 58,5 58,7 58,7
-ауыл халқы 41,5 41,3 41,3
1.4.Облыстың өнеркәсібі.
Шығыс Қазақстанда полиметалды кеннің үлкен қоры бар, осының
негізінде 200 жыл бұрын Қазақстан металургиясының негізі қалыптасқан. Шығыс
Қазақстандағы зерттелген полиметалды кен және кенсіз пайдалы қазба қорлары
негізінде кен өндіру кені динамикалық түрде дамуда, өнімі мен өңірдің
металлургия кәсіп орындарының өндіріс қызметін қамтамассыз етеді.
2008 жылы жеті ай ішінде кеншілермен әр түрлі санаттағы
минералды шикізат пен металды қайта балқыту дайындалған концентратындағы
металл 51,7 млрд. теңгеге өндірілді, бұл өнеркәсіп өндірісінің облыстық
көлемінің 18,2( - ын және республикалық көлемінің 1,3( - н құрады. Кен
өндіру кешенінің өндіріс құрылымындағы ең үлкен үлес салмағын ( 95( - ға
жуығы) түсті металл кенін өндіру алады. Жыл басынан бері кеншілермен
2,3млн. тонна тас көмір, 12,1 млн. тонна түсті метал кені, 1,6 тонна әктас,
1,1 млн. куб. м – құм және қиыршық тас шығарылады.
Облыс үлесіне республикалық өндіруде мыс – мырыш кенінің –
97,1( -ы , қорғасын мырыш кенінің 75,0( - ы, табиғи құм - 13,3( - ы, тас
көмір-3,6( - ы, мырыш концентратындағы мырыш өнірісі – 92,5( - ы, қорғасын
концентратындағы қорғасын – 84,0(-ы келеді.Сирек металдар өндірісі – жаңа
технологиялардың шикізат қоры. Бұларсыз жаңа өндіріс буындары дамымайды.
Өндірісті дамыту бағытымызда бұл сала басым бағыт есебінде қаралуы керек.
Бұрын Қазақстан өндірісінде шығарылған, бірақ соңғы кезде нарықта өз
секторын жоғалтып алған металдарға назар аударған жөн. Бұл металдар
электроника, аэроғарыш, машина жасау т.б. салалардың негізін қалайды. Бүгін
де ашылып жатқан даму институттарын пайдалана отырып елімізде өндіріс
саласын, соның ішінде сирек металдар өндірісін жасауға болады. Бұл елімізде
дамыған индустриалық метал алу өндірісін кеңейту, құрал – жабдықтарды,
тұрмыстық заттар, машина жасауға қажет балқыламалар алуға мүмкіндік береді.
Қай мемлекеттің болмасын өз атын әлемге паш ететіндей
маманданған саласы бар. Жапондықтар робот жасаудың өндірісін мақтан етеді,
немістер автомобиль жасауда, финдер байланыс құрал – жабдықтар шығару
жөнінен әлемге танымал. Белгілі бір өндіріс саласының әр елінде өсіп
өркендеуі кездейсоқ емес. Қазақстанның индустриялық – иновациялық өркендеуі
де өздігінен туындамайтыны анық. Бұл үшін нарықтан басым орын алған түсті
металлургия өндіріс салаларын дамыту осы салаларда қамтамассыз ететін
ғылыми күштермен мамандарды сақтау, елде бар бәсекеге қабілетті факторларды
пайдалану қажет.
Барлық өнеркәсіп өндірісінде қызмет ететіндер санының әрбір
төртінші немесе Шығыс Қазақстандағы кеніш пен шахталарда еңбек ететіндер
саны 19767 адам. Кеншілер еңбегі әжептәуір жоғары төленеді, олардың орташа
айлық жалақылары орташа облыстық көрсеткіштен 40( - ғы жуық артты және
66015 теңгені құрады .
Түсті металдар электр өнеркәсібінде, кеме, машина жасауда және
әскери өнеркәсіпте маңызды рөл атқарады. ТМД елдері арасында Қазақстан
кейбір түсті металл қорлары бойынша бірінші орынға ие ( қорғасын, мырыш,
күміс ), ал мыс – екінші орында.
Ал түсті металлургияның алыбы Казмырыш, Өскемен титан-магний
комбинаты, Үлбі металлургия акционерлік қоғамдарының алатын орны ерекше.
Олар шығаратын қымбат металдар Лондон биржасында лайықты орын алады.
Қазақстанда қорғасын өндіретін бірінші аудан – Шығыс Қазақстан. Мұнда
Өскемен қорғасын – мырыш, Риддер полиметалл және Зырянов қорғасын
комбинаттар жұмыс істейді. Негізгі шикізат базалары – Шығыс Қазақстан мыс –
химия комбинаты, Зырянов қорғасын мен Ертіс полиметалл байыту комбинаттары,
Малеевск, Зыряновск, Белоусовск, Николаевск рудниктері. 1996 жылдан бастап
ұзақ жылдан қорланған Өскемен қорғасын – мырыш комбинатының үйінділері
шикізат ретінде пайдалана бастады.
Қосымша - 8
Кен өндіру өнеркәсібі (Казахмыс)
Қосымша -9
Шахта
Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысымен 1997 жылы ақпан айында
ұлттық компания Қазмырыш құрылды. Қазір мұның құрамында бірнеше
рудниктер, екі байыту фабрикасы, жалпы қуаты 250 мың тонна екі мырыш
зауыты, қуаты 150мың тонна қорғасын зауыты, күкірт қышқылы цехы, аффинаж
зауыты, сирек металдар шығаратын цех, Риддер механикалық – ремонт зауыты,
Бұхтырма энергетикалық кешені бар. Акционерлік қоғамның құрылтайшылары -
Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Риддер полиметалл және Зыряновск
қорғасын комбинаты. Минералдық – шикізаттық базасы – Риддер – Сокол,
Тишинск, Малеевск, Греховск және Зыряновск кен орындары.
Титан – магний өнеркәсібі. 1964 жылы Өскемен титан – магний комбинаты
алғашқы өнімін шығара бастады. Шикізат базасы Орал (Ресей) мен Украина
болды. Кеңес Одағының ыдырауы, экономикалық тоқырау бұл өнеркәсіптің
дамуына кері әсер етеді. Комбинаттың негізгі өнімі – титан толығымен
экспортқа шығарылып отырды. 1990 – 1995 жж. титан өнімі 4 есеге, яғни 38222
т 9592 т дейін, азайды. Титан өнімін шығарудың негізгі шикізаты – ильменит
және оның концентраты.
Экономикасы жоғары дамыған елдерде түсті металлургияның
негізгі белгілерін былайша көрсетуге болады: табиғи шикізатпен қамтамасыз
етілуі орташа дәрежеде; екінші реттік шикізаттың рөлі тез және қарқынды
өсуде (әлемде 15 қалайы, ¼ алюминий және мырыш, 25 мыс, ½ мырыш), дамушы
елдермен салыстырғанда саланың құрылымы толық және сирек, стратегиялық
маңызды металлдарды алу (титан, кобальт, тантал, германий) қосады;
өндірістік цикл құрылымында орташа және жоғары сатылардың болуы; кәсіпорын
шикізатты тасымалдау қолайлы және арзан электр энергия көзіне жақын
орналасады.
1960 – 1975 ж. Өскемен қаласында көптеген ірі кәсіпорындар салынды.
Олардың қатарында: Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний
комбинаты, конденсатор заводы, Өскемен СЭС-і, ЖЭС-і, жөндеу заводы, екі
темір бетон, керемзит, кірпіш, ірі панельді үй құрылыс материалдары,
Өскемен жібек комбинаты, Рассвет тігін фабрикасы, сүт заводы, ет
комбинаты, май, сыра, спирт-арақ, нан заводтары сияқты аса ірі өнеркәсіп
орындары пайда болды. Өскеменде қуаты түсті металлургияның, энергетика,
машина жасау, құрылыс материалдарын өндіру,жеңіл және тамақ өнеркісібі
салалары өсіп, қалпытасты. Осаған байланысты Өскеменде мәдениет, денсаулық
сақтау, тұрмас қажетін өтеу салалары да айтарлықтай дамыды. Қазақстан
тәуелсіз ел болғаннан бергі уақытта қала кәсіпорандары мен мекемелерінің
меншіктілігінде айтарлықтай өзгерістар болды. Қазір қалада дүние жүзіне
танымал аса ірі Казмырыш,Өскемен титан-магний комбинаты комбинаты
орналасқан. Машина жасау кешені-Шығыс-машзавод, Өскемен арматура,
Өскемен конденсатор заводтарынан, электр қуатын өндіру саласы Өскемен СЭС-
нен, Өскемен ЖЭС-нен және Согрин ЖЭС-нен, ағаш өңдеу кешені Өскемен жиһаз
комбинаттарынан, Казорман, Шығыс Орманы, Мелисса акционерлік
қоғамдарынан тұрады. Жеңіл өнеркәсіп саласында Шығыс Тоқыма, ника,
Мирас, ЖШС-тері мен Икар біріккен комбинаты, тамақ өнеркәсібінде
Исток, Май, Діл, Шығыснан, Ұнқұрмажемкомбинаттары, құрылыс
индустриясы саласында Цемент, Силикат және Құрылыс кәсіпорындарының
комбинаты жұмыс істейді. Жалпы Өскемен қаласы бойынша 2003 жылдың басында
128мемлекеттік (олардың 53 қазыналық) кәсіпорын, 224 АҚ, 4748 ЖШС, 316 ӨК
және 853 басқа шаруашылық субьектілері жұмыс істеді. Бұлардан басқа
Өскеменде 5740 шағын кәсіпкерлік бар (2002).
Қосымша - 10
Семейдегі автобус жинайтын цех
http:kk.wikipedia.orgwiki%D0%A1 %D1%83%D1%80%D0%B5%D1%82:SemAZ.jpg
Облыстың машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіп кешені 18 ірі және
қуаты орташа кәсіпорындарын біріктіреді де, мұнай кәсіпшілік және
металлургия өнеркәсібі жабдықтарын, тұрмыстық электр қозғалтқыш пен
сорғыларды, конденсаторлар, техникалық және кабельдік өнімдер, металл
бұйымдарын пісіретін электродтар, т.б. көптеген өнімдер жасап шығарады.
▪ 2006 ж. бұл саланың кәсіпорындары 26,8 млрд. теңге өнеркәсіп өнімдерін
өндірді. Кейінгі жылдары облыстың машина жасау өнеркәсібі жаңа
кәсіпорындармен толықты.
▪ 2003 ж. Өскемен “Бипэк-Авто” компаниясы АвтоВАЗ компаниясымен бірлесіп
жеңіл автомобиль зауытын іске қосты.
▪ 2005 – 2006 ж. осында “Шкода” жеңіл автомобильдерін құрастыру жөніндегі
линиялар, “Семей машина зауыты” АҚ-ның негізінде автомобиль агрегаттары
мен түйіндерін шығаратын желі іске қосылды.
▪ Болашақта Өскемен, Семей қалаларында, т.б. жаңа машина жасау
кәсіпорындарын орналастыру көзделген.
Ағаш өңдеу өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысының ағаш өңдеу
өнеркәсібі негізінен “Ертістрансойл”, “Жаңасемей шпалзауыты”, “Өскемен
Иннотекс”, “Өскемен жиһаз комбинаты” сияқты құрамында бірнеше
нысандары бар 4 ірі және орташа қуатты кәсіпорындарды қамтитын ЖШС-терден
тұрады. Олар кесілген ағаш материалдарын, дайындамалар, үй салуға қажет
бөренелер, терезе мен есік жақтауларын жасауға маманданған. Жиїаз жасау
өнеркәсібінің құрамында 119 кәсіпорын бар, олардың алтауы ірі және орта
қуатты. Жылына 30 мың м3 фанера, жиһаздық тақта, ДСП шығаратын өндіріс
Бородулиха ауданында іске қосылды.
Жеңіл өнеркәсібі: Облыстың жеңіл өнеркәсібі тігін және тоқыма
бұйымдарын, мата-жүн, аяқ киім, құрылыс киізін, тон және былғары бұйымдарын
өндіретін “Рауан” АҚ-н, “Семмамжабдық фирмасын”, “Ника”, “Семей байпақ-
шұлық фабрикасы”, “НИМЭКС-Текстиль” ЖШС-терін, “Қазруно” СФ АҚ-ын, “Роза”,
“Тыныс-V” және “Семей былғары-аң терісі комбинаты” ЖШС-ын қамтиды. Бұлардың
құрамында 133 кәсіпорын бар, олардың 118 тоқыма және тігін саласына, 15
былғары, былғары аяқ киім және бұйымдар шығаратын салаға жатады. Бұл
өнімдердің біраз бөлігін зағиптар мен кереңдер қоғамдарының оқу-өндірістік
кәсіпорындары жасайды.
Тамақ өнеркәсібі: Шығыс Қазақстан облысыда тамақ өнеркәсібі саласы да
жақсы дамыған. Оның құрамында “Семей ет комбинаты” АҚ, “Шемазат” ЖШС
(Риддер ет комб.), “Эмиль” ЖШС, “Шығыс-сүт” корпорациясы жұмыс істейді.
2005 ж. бұл сала (толықты):
▪ Зайсан ауданы Қарабұлақ ауылындағы балық өңдейтін “Балық Продукт
Восток”
▪ Глубоков ауданындағы “Аргонавт ШҚ”
▪ Зырянов ауданындағы картоп өңдейтін “Плюс”
▪ Вафли өндіретін “Смик” ЖШС-і
▪ Шұжық бұйымдарын өндіретін “Хорс”
▪ Аягөз қаласында салынған мал соятын және ет өңдейтін “Рауан”
▪ Қатонқарағай ауданындағы “Заготпромторг” ЖШС.
Құрылыс материалдары өнеркәсібі: Құрылыс материалдары өнеркәсібінің
құрамында “Силикат”, “Өскемен арматура зауыты”, “Семейцемент зауыты” АҚ-
тары, т.б. ірі және орташа қуатты кәсіпорындар жұмыс істейді. Ең ірі
кәсіпорындарда құрылыс материалдарын өндірудің жаңа технологиялары
енгізілуде.
1.5.Облыстың ауыл шаруашылығы.
Дүние жүзі халқының жартысына жуығы ауылдық жерде тұрады. Дүние
жүзі бойынша ауылдық елді мекендердің нақты санын білу мүмкін емес.
Болжаммен 20 млн. шамасында деп есептелінеді. Селолар бір-бірінен
географиялық орналасуы, тұрғындар саны, кәсібі т.б. жағынан әр алуандығымен
ерекшеленеді. Көбінесе ауылдық елді мекендер топтасып немесе шашыраңқы
түрде орналасады. Көшпелі мал, омарта және кәсіптік аң шаруашылығымен
айналысатын аудандарда тұрақты қоныс болмайды.
Ауылдық елді мекендерді атқаратын қызметіне қарай үш топқа
бөлеміз: елді мекен халқының басым бөлігі ауыл шаруашылығымен айналысатын;
ауыл шаруашылығынан басқа салаларда жұмыс істейтін; аралас, яғни ауыл халқы
аграрлық, өндірістік және өндірістік емес, сол сияқты қала маңы шаруашылығы
салаларында қызмет істейтін елді мекендер.
Дүние жүзінің дамыған және дамушы елдерде ірі қалалар маңындағы
ауыл халқының көбі қаладағы оқуына немесе жұмысына қатынау арқылы жетеді,
осынау жиі көлік қатынасында кейбір проблемалар (жол апаты, көліктік
тығындар т.б.) туындауда.
Дүние жүзінде ұсақ ауылды кенттерінде фермалық шаруашылықпен
айналысады. Мысалы, Данияда немесе АҚШ-та, Ресейде 153 мың ауыл кенттері
бар. Олардың құрамында 93000 ұсақ, 8000 жуық ірі тұрғын қоныстанған. Ауыл
кенттерінде функционалдық қатынаста: ауыл шаруашылық, ауыл шаруашылық емес
және аралас деп бөлінеді.
1.Ауыл шаруашылығында ауылды кенттерінде айналысатын ісі мал
шаруашылығы және олардан алынатын өнімдер. Негізгі шаруашылығы жер болып
келеді. Ауыл кенттерінде ауыл шаруашылық елді мекенінде дамыған елдерде 30
дан 70 %, дамушы елдерде 100% құрайды, ал біздің елде жуық шамамен 50 %-ін
құрайды. Көптеген ауылды елдерде ірі қараны көбірек өсіреді. Дамыған
елдерде ең алдымен өндірістік пайдалар, азық-түлік дайындау, сиыр сауу т.б.
жақсы жүргізілуде. Ең ұсақ орталық орындарда 1000 астам тұрғыны бар елдерде
милиция бөлімшелері, кішігірім базарлары бар.
2.Ауыл шаруашылық емес ауылды кенттерінде негізгі айналысатын ісі
өндіргіш және өндіретін өнімдер, орман ағаштары мен темір жол т.б.
3.Аралас-бұған функционалды топ: а) аграрлық, в) администраторлық
орындар, с) қала шетіндегі елдер мен көшіп келгендер.
Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстандағы аграрлық саланың
ахуалы деп аталады. Бұл тарауда тәуелсіздік жылдарындағы республика
аграрлық саласының дағдарыс себептері қарастырылып, нарықтық қатынастардың
қалыптасу жағдайында ауыл шаруашылығының проблемаларын одан әрі теориялық
негізі, өтпелі дәуірдегі мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің
бағдарлмасының кезеңдері, ауылдағы жекешелендіру процессінің қателіктері
талданған. Қазақстандағы аграрлық сектор кеңестік теңгермешілік
экономикадан нарықтық қатынастарға көше бастаған кезде, өтпелі кезеңге аса
күрделі проблемалардың шешімі табылмаған күйде келді. Экономикалық қайта
құрулар басталған кезде аграрлық реформаны жүргізудің екі жолы ұсынылды:
біріншісі – совхоздарды толық жекешелендіру мен колхоздарды қайта құру,
ұжымдар мүшесіне мүлік пайы мен ауылдың әр тұрғынана жер үлесін белгілеу,
ұйымдық-құқықтық формалардың қай түрін таңдау еркіндігі, мемлекеттің
агроөнеркәсіп кешенінің экономикасына ешқандай араласпауы, екіншісі –
агроөнеркәсіп кешенінің жұмысын мемлекеттік реттеп отыруды сақтай отырып,
колхоз-совхоздарды жайлап, біртіндеп реформалау, өңдеу-ұқсату
кәсіпорындарын кооперациялау, Үкімет алғашқы жолды таңдады және аграрлық
саясат тек осы бағытта жүргізілді.
Ауыл шаруашылығын дамыту саясаты
Ауыл шаруашылығы Қазақстан экономикасының негізгі салаларының бірі
болып табылады. Аграрлық сектордың даму деңгейі қашан да қазақстандық
қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы
болып келді және әлі де болып келеді.Республика экономикасы дамуының басым
бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор әлеует пен үлкен
қорға ие.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негізгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндірiстiң тұрақтылығы - елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта
экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм
көздерiнiң бiрi.
2006 жылы Қазақстан Республикасының агроөнеркәсiптiк кешенiн тұрақты
дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын iске асыру
басталады, оның негiзгi басымдықтары агроөнеркәсiптiк кешен салаларының
өнiмдiлiгi мен кiрiстiлiгiн өсiру негiзiнде агроөнеркәсiптiк кешендi дамыту
тұрақтылығын қамтамасыз ету, сондай-ақ отандық өнiмнiң ұлттық бәсекелiк
артықшылықтарын дамыту болады.
Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығын тұрақты дамытудың 2006 -
2010 жылдарға арналған тұжырымдамасын тиiмдi iске асыру үшiн 2006 - 2008
жылдарға арналған бiрiншi кезектегi шаралар бағдарламасы әзiрленедi, мұнда
өңiрлiк мамандануды күшейту, пайдалылығы жоғары өндiрiстi дамыту, әрi iшкi
және сыртқы нарықтарда сұранысқа ие ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу
жолымен тиiмдi аграрлық бизнестi дамытуды және ауыл шаруашылығы өнiмдерi
нарығын кеңейтудi мемлекеттiк ынталандыру шаралары көзделедi.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық
жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негізгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндірiстiң тұрақтылығы - елдiң азық -түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта
экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм
көздерiнiң бiрi. Аграрлық сектордағы өрлеу - экономиканың сабақтас
салаларда өсуiнiң тетiгi. Тұтас алғанда, аграрлық сектордың дамуы мемлекет
үшiн экономикалық және ең бастысы әлеуметтiк аспектiде стратегиялық жағынан
маңызды.
Осы заманғы нарықтық экономикада мемлекет неғұрлым реттейтiн және
қолдайтын секторлардың бiрi аграрлық сектор болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң. артық қорлары сыртқы нарыққа шығарылады,
мұның өзі осы өнiмдерге әлемдiк бағалардың төмендеуiне алып келедi.
Басым көпшiлiгi әлемдiк нарықтар конъюнктурасына тәуелдi болып отырған
нашар дамыған елдер, iшкi өндiрiстiң. шектелуi, экспорттың азаюы және ұқсас
тауарлар импортының өсуi түрiнде залал шегедi.
Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын ала суландырмай -ақ егiн
шаруашылығына жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды.
Қазақстанның аграрлық секторы мынадай сипатқа ие:
- ауыл шаруашылығына арналған жердің жалпы аумағы – 222,6 млн. га,
оның ішінде 24 млн. га (10,8%) – егістік жерді, 5 млн. га (2,2%) – пішендік
жерді, 189 млн. га (85%) – жайылым жерді алып жатыр;
- ауыл тұрғындарының саны – 7,3 млн. адам немесе ел тұрғындарының
жалпы санының 47,2%-ын құрайды;
- топырақ және өсімдік жамылғысының тік және көлденең зоналары анық
белгіленген. Орманды дала мен дала аймағында барлық жердің 10%, шөл және
шөлейт аймағында - 60%-ға жуығы, таулы аймақтарда - 5%-ға жуығы жатыр;
- елдің барлық егіншілік аймақтары жылдық жауын-шашынның аздығымен
сипатталады – 150-320 мм.;
-теңізге шығу жолының жоқтығы, бұл сыртқы нарыққа шығуға айтарлықтай
қиындықтар тудырады;
- маусымаралық кезеңдерде қант, өсімдік майы, құс еті, көкөніс пен
жеміс сияқты өнімдерді қоспағанда, азық-түлік өнімдерінің көпшілігімен
қамтамасыз етудің өзіндік жеткіліктілігі;
- Шығыс аймақтардың астық дақылдарын өсіруге және мал шаруашылығына
мамандандырылуы; суармалаудың айтарлықтай маңызы бар оңтүстік аймақтарда
өсірілетін дақылдардың (астық, майлы, жеміс-жидек дақылдары, көкөніс,
мақта) көбінше әртараптандырылған.
Шығыс Қазақстан облысында 1997 жылға дейін ауыл шаруашылығымен әр түрлі
саладағы -
▪ 55 ұжымшар
▪ 199 кеңшар
▪ 57 мемлекеттік
ауыл шаруашылық кәсіпорындар айналысты. Таратылған ұжымшарлар мен кеңшарлар
негізінде облыста жаңадан әр нысандағы шаруашылықтар құрылып, олардың саны
15,5 мыңға жетті. Оның ішінде 15,1 мыңы – шаруа қожалықтары. Облыс бойынша
10,48 млн. га ауыл шаруашылық жер бар:
▪ 1419,6 мың га егістік
▪ 736,1 мың га шабындық
▪ 8247,9 мың га жайылым
2005 ж. облыста егіс аумағы 1018,5 мың га-ға жетті, оның 65,4%-
ы Бородулиха, Үржар, Шемонаиха, Глу боков және Көкпекті аудандарында
орналасқан.
Қосымша – 11
Шығыс Қазақстан облысында ең дамыған техникалық дақыл - күнбағыс
Шығыс Қазақстан облысының өсімдік шаруашылық дәнді-бұршақ
дақылдарын, картоп, көкөніс,күнбағы с, малазықтық дақылдар өсіруге
маманданған. 2005 ж. шаруашылықтың барлық санаты бойынша (жетті):
▪ дәнді бұршақ дақылдар егісі 586,4 мың га-ға
▪ картоп 25,7 мың га-ға
▪ көкөніс 9,7 мың га-ға
▪ малазықтық дақылдар 128,3 мың га-ға
▪ күнбағыс егісі 264,6 мың га-ға - бұл бүкіл Қазақстандағы күнбағыс
егісінің 58,2%-на тең.
Қосымша – 12
Облыста жиі кездесетін кой
Мал шаруашылығы ірі қара, жылқы, қой мен ешкі,
шошқа, құс және ара өсіруге маманданған. 2005 ж. облыста (жетті)
▪ ірі қара мал саны 734,8 мың (оның 312,1 мыңы сиыр)
▪ жылқы 149,6 мың
▪ қой ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz