Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1. ТЕРРОРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Терроризм ұғымы және оның түрлері
8
1.2 Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық
20
2. ТЕРРОРИЗМГЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ МІНДЕТ
32
2.1 Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің құқықтық
негіздері
32
2.2 Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы саясатты іске асыру
44
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМШАЛАР 64
КІРІСПЕ
Зерттеудiң өзектiлiгi. Терроризм мәселесі қазіргі заманның
жазылмайтындай жанды жарасына айналуы адамзатты алаңдатады. Әсіресе ақырғы
жылдары ол әлеуметтiк ғылымдар, саяси элиталар өкiлдерi мен кең қоғамның
негізгі зерттеу объектісіне айналып отыр. Бұған себеп болған 2001 жылы АҚШ-
та болған террорлық актілер мен соның салдарынан болған қайғылы оқиғалар
қазіргі терроризм маңызды және көкейкестi мәселе екенін көрсетті. Себебі
терроризм - саяси және экономикалық элиталардың өкiлдерiмен қатар бейбіт
азаматтардың да өміріне қауіп төңдіріп, нақты бір мемлекеттің немесе
белгілі бір аймақтың қоғамдық-саяси және экономикалық жағдайын нашарлатып,
қайта қалпына келмейтін материалдық және рухани құндылықтарды жойылуына
әкеп соқтырады. Терроризм жаппай көтерiлiс немесе төңкерiстік қозғалыстар
сияқты саяси режим мен экономикалық жүйені түп тамырын жоймаса да, осындай
оқиғаларға әкеп соқтыратын итермелеуші фактор болуы мүмкін. Ақырғы жылдары
көптеген террорлық топтар ойға сыймайтын түрлі зорлық-зомбылықтарды
қолдануына байланысты бұл құбылыстың қауiп-қатерi едәуiр дәрежеде үлкейді.
Эксремисттік ұйымдар террорлық акцияларды іске асыру үшін материалды-
техникалық, қаржылық, кадрлық және ұйымдастырушылық дайындықтарды
жүргізетіні белгілі. Ал соңғы кезде технологиялық даму мен урбанизацияның
алға басып өсуі көптеген адамдардың террорлық актілерден жаппай өліміне
себеп болды.
Әлемдік қауымастықтың жаһандану шарттарында терроризмге қарсы күрес
мәселесi ерекше өзектi мәселеге айналады. Жүріп жатқан жаһандық үрдістер
жағымды құбылыстармен қатар үлкен қауiп-қатердi де тудыруы мүмкін.
Әлемде болып жатқан террорлық актілер терроризмнің жеке мемлекеттердің
ұлттық мәселесінен өсіп халықаралық ауқымдағы сипат алды.
Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы белсенді күрес жүргізіп
келеді. Еліміз БҰҰ-ның терроризмге қарсы барлық 12 әмбебап
конвенцияларының құрамына кіріп, осы мәселені қозғайтын заңдарды одан әті
жетілдіріп, мекеме аралық антитеррористтік орталық құрылып, өз қызметін
атқарып келеді. Сонымен қатар әлеуеттi құрылымдардың бiрлескен
антитеррористтік оқу-жаттығулары өткiзiліп келеді.
Қазақстанның терроризмге қарсы күресті халықаралық деңгейде жүзеге
асыруы мен БҰҰ-ның контртеррористтік комитетінің құрамындағы белсенді
қызметі терроризмді жаһандық мәселе ретінде зерттеу өзектілігін тудыртады.
Қазіргі әлем жүесінің ерекшелігі контекстінде терроризмді кешенді зерттеу
бұл құбылыстың туындау себебі мен оның әлемдегі саяси үрдістерде алатын
орның анықтауға мүмкіндік береді.
Терроризмді зерттеу саласында жүргізіліп жатқан көптеген зерттеу
жұмыстары жүргізіліп жатқанымен, қазіргі кезде бұл құбылысты анықтайтын
жан-жақты сипаты жеткіліксіз көрінеді. Терроризмді зерттеуде бұл құбылысқа
моральді және құқықтық тұрғыдан баға беруге негізделген әдістер кең өріс
алды. Бұның себебі біріншіден, терроризмге заңмен тиым салынған, және де
екіншіден, көптеген жағдайларда терроризм адамдардың өліміне әкеп
соқтырады. Алайда осындай әдістерді қабылдау көптеген зерттеулер
барысында адамгершілікке жат терроррист пен ұлт-азаттық қозғалыс мүшесі
арасындағы айырмашылықты анықтауды туындатады.
Өкінішке орай, терроризм аса күрделі және көп аспектілі қоғамға
қауіпті құбылыс, саяси мақсаттарды көздейтін зомбылық болып табылады.
Ақырғы жылдары терроризм мәселесі бүкіл әлемде жаһандық сипатқа ие болып,
одан әрі дамып өсіп барады.
Әлемнің жетекші елдерінің барлығында дерлік терроризмге қарсы күрес
туралы заңының болуы қазіргі уақытта терроризнің қоғамға аса ірі қауіп
төңдіретін дерт екенін айқындай түседі. Қазақстан Республикасында 1999 жылы
13 шілдеде Терроризмге қарсы күрес туралы заңы [1]; Қазақстан
Республикасы Президентінің Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын
алу және тыю жөніндегі шаралар туралы 2000 жылғы 10 ақпандағы № 332
Жарлығы [2]; 2002 жылдың 19 ақпанында "Терроризмге қарсы күрес
мәселелері бойынша кейбiр заң актілеріне өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзуi туралы" заңы қабылданған болатын [3] .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Бәсекеге
қабiлеттi Қазақстан үшiн, Бәсекеге қабiлеттi экономика үшiн, Бәсекеге
қабiлеттi халық үшiн атты Қазақстан халқына Жолдауында терроризм мәселесі
айтылып кеткен болатын. Біздің заманымыздың ерекшелігі терроризмге карсы
белсенді күрес болып отыр. Ешбiр кiнәсiз бейбiт азаматтар қаза табуда. Атап
айтқанда, халықаралық терроризмге, дiни экстремизмге, есiрткi тасымалы мен
басқа да қазiргi заман сыны мен адамзатқа қауiп төндiретiн қатерлерге қарсы
күресте бiз үшiн өңiрлiк және халықаралық күш-жiгердi шоғырландырудың
қаншалықты маңызды екендiгi мiне осыдан белгiлi [4].
Қазіргі таңда терроризм ең жиі талқыланатын мәселе болып табылады.
Телеарна уақытының жартысы халықаралық терроризмге қарсы күреске арналған
деп айтсақ қателеспейміз. Бұл мәселе интернет, газет, журналдарды да жиі
қамтиды. Кез келген террорлық акт адамдардың үрейі мен қорқынышын тудырады.
Таңдалған жұмыстың өзектілігі айқын көрінеді. Партиялар және түрлі
топтармен қатар террористтік ұйымдарды да жаңа саяси субъект ретінде
қарастыруға болады. Террорлық іс-әрекетті саяси күрестің бір түрі деп те
айтуға болады, алайда терроризм бүкіл дүние жүзіне таралып, оны жаңа
түрдегі ұйымның қалыптасуы деп қарастырған жөн болады.
Бұрын террористтік ұйымдар белгілі бір мемлекет қаражатынан
қаржыланып, олардың мүддесін қорғаса, қазіргі кезде олар өз алдына қызмет
ететіп, мемлекеттердің ішкі және сыртқы саясатындағы мәртебесіне күмән
тудыртатын болды. Бұл құбылысқа қоғамды кез келген теракт туралы
ақпараттандыратын бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы; өзінің сипаты
жағынан террорлық әрекеттерге сай келетін халықаралық қылмыстың күшеюі;
жедел қару-жарақтардың пайда болуына себеп болған ғылым мен техниканың
дамуы себеп болды.
Терроризм қоғамда үрей, қорқынышты кең таратып, адамдардың
денсаулығы, өмірі, еркіндігі, жеке мүлкі сияқты адамзат қоғамының ең басты
құндылықтарына қауіп төңдіреді. Террорлық актілер адамдарды жаппай қырудан,
денсаулыққа аса ауыр зақым келтіруден тағыт басқа әрекеттерден көрініс
табады. Сондай – ақ, терроризмнің тағы бір ерекшелігі бұл шиеленіске қатысы
жоқ кез келген адам терроризмнің құрбаны болуы мүмкін. Бір қызығы терроризм
үрей, қорқыныш, айыптау сияқты сезімдермен қатар қызығушылық,
таңқаларлықты да тудыртады. Яғни бұл әрекеттер әсіресе қазіргі кезде
ақпараттық технологияның дамып келе жатқан тұсында көптеген адамдардың
назарын аударта алады. Қазіргі терроризмнің ауқымы мен зорлық-зомбылығы,
онымен белсенді күрес жүргізу қажеттілігі осы мәселенің өзектілігін
айқындай түседі.
Терроризм ХХ ғасырдың 70 жылдарында толық мәнді зерттеу объектісіне
айналды. Бұл Батыста туындаған терроризмнің жаңа толқынымен байланысты
болды. Осы тұста терроризм туралы халықаралық сипаттағы ерекше саяси
құбылыс ретінде теориялық көзқарас қалыптасып, терроризм термины кеңінен
таралып, колданысқа енді. Бұғанға дейін терроризм ұғымы анархиялық
қозғалыс, партизандық соғыс және саяси зорлық-зомбылық ретінде
қарастырылған болатын. Алғашқы библиография 1976 жылы шыққан еді. Ол 1970
жылға дейін басылымға шыққан терроризм туралы тек 6 жұмысты ғана қамтыған
болатын [5].
70-ші жылдар кезеңді қамтыған еңбектердің ішінен Дж. Белл [6], У.
Лакер[7] және П. Уилкинсонның [8] жұмыстарын айта кетуге болады. КСРО-да
терроризмді зерттеу кейіннен басталған болатын. Солшыл терроризм туралы
ресейлік зерттеушілер В.В. Витюк пен С.А. Эфиров [9], А.М. Ушков [10] және
И.Л. Морозов [11] жазған болатын. Сондай-ақ, КСРО-да терроризм мәселесін
А.С. Грачев [12], Л.А. Моджорян [13], Л.П. Замойский [14], В.В. Эфрос [15]
қарастырған.
Осы тұста КСРО-мен қатар Батыста терроризм мәселесін Р. Клайн [16]
мен С. Фрэнсис [17] қарастырған болатын. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында терроризм саяси күрестің бір түрі ретінде қарастырылды.
Себебі осы тұста революциялық қозғалыстар өрістеген болатын. Бұған Н.А.
Морозованың [18], С.М. Степняк-Кравчинскийдің [19], В.И. Лениннің
жұмыстарын жатқызуға болады [20].
Ауғанстан мен Шешенстан аумағында діни терроризм мен экстемизмнің
пайда болуы жаңа зерттеу жұмыстарына түтркі болды. Мысал ретінде А.А.
Игнатенко [21] и А.В. Коровиков [22] және Ж. Кепельдің [23] еңбектерін
айтуға болады. Сонымен қатар тарихи сипаттағы О.В. Будницкий [24], Р.А.
Городницкий [25] және А. Гейфманның [26], еңбектерін айта кеткен жөн.
Бүгінгі күні терроризмді толықтай және аспектілері бойынша зерттелген
көптеген еңбектер бар. Терроризм мәселесін коплексті түрде жүйелеп
зерттейтін зерттеушілердің ішінен У. Лакер [27] мен Б. Хофманды [28]
айтуға болады.
Терроризм аспектілерін теориялық және қолданбалы тұрғыдан А. Шмид
пен А. Джонгман [29] зерттеп өткен. Ал терроризмді қарулы күрес, соғыстың
ерекше түрі ретінде Х. Мюнклер [30], М. Хардт пен А. Негри [31] және Х.
Хоффмайстер [32] қарастырып өткен болатын.
Террористтердің жасаған іс-әрекеттердің логикасы мен тікелей себебін
К.Дж.М. Дрейк [33] пен П. Вальдман [34] қарастырған. Терроризмнің
психологиялық аспектілері Д.В. Ольшанский [35] мен Дж. Хорганның [36]
еңбектерінде көрсетілсе, А. Камю [37], Ж. Бодрийар [38] және С.
Жижектің[39] еңбектерінде терроризм философиялыұ тұрғыдан қарастырылған.
2001 жылғы қайғылы оқиғалардан кейін терроризмге аса көп көңіл бөліне
бастап, терең зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады. Қ. Тоқаевтың
Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық [40] атты еңбегінде
қылмысқа қарсы күрестегі мемлекеттердің ыңтымақтастығы мәселесін қозғайтын
құжаттар, мақалалар мен тәуелсiз сарапшылардың пiкiрлері жинақталған.
Абаков М.М. и Шестоковтың С.В.[41] еңбегінде мемлекеттердің терроризмге
қарсы күрестегі БҰҰ-ның атқарып жатқан қызметі туралы жазылған. Ал
Токсанбаевтың еңбегінде Интерпол және халықаралық терроризм мәселелері
қарастырылған [42].
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында терроризмге
қарсы күресті жүзеге асыру үшін жасалын жатқан шараларды, соның ішінде
терроризмге қарсы күресті қамтитын құжаттар мен осы қылмысқа қарсы
халықаралық ынтымақтастықты, яғни терроризмге қарсы күрестегі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік саясатының басым бағытын зерттеу.
Дипломдық жұмыстық міндеттері. Алға қойған мақсатқа жету үшін мына
міндеттерді жүзеге асырған жөн.
• терроризмді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырып оның тарихын,
түрлері мен типтерінің өзгерісін қарастыру
• терроризмнің таралу себептері мен факторларын анықтау
• терроризмге қарсы күрестегі нормативтік-құқықтық базаны көрсету
• терроризмге қарсы күрестегі ұйымдар мен институттардың қызметін
айқындау
• терроризмге қарсы күрестегі Қазақстан Республикасының құқықтық
базасын зерттеу
• Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы күрестегі қызметі мен
шараларына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі - саяси мақсаттарды көздейтін зорлық
-зомбылық, күштеу әрекеттері ретінде танылған терроризм болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күресінің ерекшелігі, қарқыны мен дамуы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың негізгі 3 тараудан
тұрады. Олар: кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімі. Негізгі тарау 2
бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде терроризмді зерттеудің теориялық әдістемелік
негіздері, яғни терроризм ұғымы, оның түрлері мен терроризмге қарсы
күрестегі халықаралық ыңтымақтастық қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің
құқықтық негіздері, Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы саясаттын
іске асыру шаралары және болашақта жүзеге асатын мүмкіндіктері
қарастырылған.
1.ТЕРРОРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Терроризм ұғымы және оның түрлері
Терроризм латын сөзі terror үрей, қорқыныш деген мағынаны білдіреді.
Террор бұл қарсыласқа күшпен жасайтын әрекеттер жиынтығы (тұтқынға алу,
қирату, өлтіру), ал терроризм террордың тәжірибесі болып табылады. Яғни
терроризм – террорды жүйелі түрде қолдануға негізделген саясат болып
табылады. Терроризмнің жалпы қабылданған кұкықтық анықтамасы жоқ. Бірақ
көптеген зерттеушілер оған анықтама беріп өткен. Зиновьевтің айтуынша
терроризм – адамдардың әлеуметтік жағдайына байланысты туындайтын
әлеуметтік құбылыс. Терроризм саяси мақсаттарды көздейтін зомбылық
(Б. Крозье, Ұлыбритания); Терроризм – бұл саяси, идеологиялық, әлеуметтік
мақсаттарға жету үшін өкіметтің, халықтың үрейін тудырту (Г. Дэникер,
Швейцария); Осыдан терроризм – бұл террорлық әрекеттерді қолданатын саяси
тактика. Мұндағы саяси әрекеттер дегеніміз – адам өлтіру, үрей, қорқыныш
тудырту, самолеттерді айдап кету, адамдарды тұтқынға алу және т.с.с.[43].
Қазіргі таңда көптеген ғалым-террологтар, белгілі саясаткерлер
терроризмнің мәнін, оның белгілерін түсінуге тырысып, көптеген анықтамалар
беріп өткен. Қолданыстағы әдебиеттерді сұрыптау барысында терроризм
ұғымының 100-ден 200-ге дейін анықтамасы бар екені анықталды, алайда бұл
анықтамалардың бірде біреуі классикалық болып таңылмаған [44].
Анықтамалардың әртүрлілігі авторлардың терроризм ұғымын, оның
белгілері мен мақсаттарын өзінше түсінуінде жатыр. Яғни, авторлардың
терроризм субъектілерінің белгілі бір белгілері мен элементтері жөніндегі
ойлары сәйкес келмейді.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше террористтік құрылымдардың қызметі
ерекше саяси бағытта болады. Мысалға, ГФР-дің арнайы қызметінің басшысы Г.
Нонлаудың айтуынша қарастырылып отырған феномен саяси мақсатта мемлекеттік
органдардың жүктеуге тырысатын күрестің бір түрі болып табылады.
Белгілі ресейлік ғалым Л.А. Моджорянның айтуынша терроризм – жағымсыз
мемлекеттік және саяси қайраткерлерге қарсы, сондай-ақ мемлекеттегі
құқықтық тәртіпті реттеуге бағытталған жеке тұлғалардың, одақтардың немесе
үкіметтік ұйымдардың күштеу әрекеті.
Терроризмді оның барлық белгілері бойынша зерттеу зерттеушілерді бұл
құбылысқа кең ауқымда қарауға мәжбүр етеді. Мысалға, Дж. Буш АҚШ-тың вице-
президенті болған тұста терроризмге қарсы күрес комиссиясының
баяндамасында мынадай анықтама берген болатын: Терроризм – тұлғалар мен
объектілерге күш көрсетуге арқылы саяси және әлеуметтік мақсаттарды жүзеге
асыру. Әдетте ол үкіметтің, топтардың немесе жеке тұлғалардың саясатын
немесе әрекетін үрей тудырту арқылы өзгертуге бағытталады. Ал американдық
зерттеушілер В.Малисон мен С. Малисон айтуынша терроризм бұл – бұқаралық
және әлеуметтік мақсаттарға жету үшін жүйелі түрде күштеуді қолдану.
Белгілі террологтардың бірі У. Лакердің [7] ойынша терроризм бұл -
қоғамда үрей тудыру, лауазымды адамдарды қызметтен кетіру және саяси
өзгерістерді еңгізуді мақсат ететін мемлекеттік емес күштеуді немесе күштеу
қаупін пайдалану.
Ал Т. Герцог терроризмнің қатарына психологиялық әсер ету арқылы
нақты бір саяси стратегия шеңберінде саяси сипаттағы мақсаттарды көздейтін
жеке тұлғалардың қоғамда үрей тудыруын немесе күштеуді қолдануын
жатқызады.
Жалпы көптеген зерттеушілердің көзқарастарын сұрыптай келе
терроризмнің әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде мынадай белгілерін атап өтуге
болады:
• террорлық әрекеттердің ерекше әдіс-тәсілдері, соның ішінде зорлық-
зомбылықты қолдану; мүлікті зақымдау немесе жағымсыз әрекеттер арқылы
қауіп-қатер тудырту; адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіретін
жағдай жасау;
• әдейі қорқыныш, үрей тудыратын жағдай қалыптастыру;
• террорлық әрекеттерді жариялап, үгіт-насихат жүргізу;
• қоғамда үрей, қорқыныштың кең таралуы;
Осы аталған белгілердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Күштеу бұл – терроризмнің негізгі әдістерінің бірі болып табылады. Бұл
құбылыстың табиғатын зерттеген барлық авторлар осы тұжырымға тоқталып
өтеді. Мысалға, Ю.М. Антонянның айтуынша терроризм бұл – күштеу арқылы
зорлық-зомбылық жасау, үрей тудырту, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті
бұзу, қауіп төңдірту. Бұл әдіс қол күші арқылы да, адам санасына, еркіне
психологиялық әсер ету арқылы да қолданылады.
Қол күшін қолдану әдетте адам өміріне, денсаулығына зақым келтіру,
еркіндігін шектеу арқылы жүзеге асады. Мысал ретінде АҚШ президенті
Кеннедидің өлімін, генерал Де Гольдің өміріне қастандық жасалуын,
Италияның саяси қайраткері А.Морроны ұрлауын айтуға болады.
XX ғасырда психологиялық әсер ету арқылы жүретін террорлық әрекеттер
кең өріс алды. Кейбір зерттеушілердің айтуынша террористтер үшін мұндай
әдістер қылмыстық мақсаттарға жетуге тиімді. Бұл әрекеттер әдетте ашық
сипатта жүреді. Мысалға, лауазымды адамдарға, қоғам қайраткерлеріне немесе
үкіметтік ұйымдарға ашық немесе жабық түрде қауіп-қатер төндіру арқылы
террористтердің айтқаның бұлжытпай орындату. Ал орындамаған жағдайда
халыққа күштеу акцияларын жасау қаупі төңеді.
Әдетте террорлық әрекеттерде мына әдістер кеңінен таралған: жеке
тұлғалардың мүлкін бұзу, халық тіршілігіне қажетті атомдық электр
станциялар, су құбырлары сияқты объектілерді, кәсіпорындарды қирату.
Сондай – ақ, қазіргі таңда биологиялық және және химиялық улағыш
заттарды қолдану жиі кездеседі. Мысалға, 1972 жылы АҚШ-та Күн шығыс
ордені атты экстремисттік топтың мүшелерін тұтқынға алған кезде 36 кг
сүзекті қоздырғыш дақылдар тәркіленді. Бұл топтың мақсаты - Чикаго, Сент-
Луис және АҚШ-тың батысындағы тағы басқа қалаларының сумен жабдықтау
жүйесін уландыру болатын. Ал 1975 жылы дәл осындай мақсатты Нью-йорк пен
Вашингтонда жүзеге асыруды көздеген неоұлттық топтан 115 кг цианид
тәркіленген болатын. 1995 жылы Аум Синреке атты жапондық діни топ
токиолық метродағы халыққа қарсы зарин және ацетонитрил улы газдарын
қолдану нәтижесінде 12 адам қаза тауып, мыңдаған адамдар уланды [45]. Ал
2001 жылы әлемді АҚШ-та әдей сібір жарасының бактериялары мен
қоздырғыштарын тарату туралы фактілер таңғалдырған болатын.
Терроризмнің негізгі белгілерінің бірі - әдейі қорқыныш, үрей
тудыратын жағдай қалыптастыру. Жоғарыда айтып өткендей терроризм латын сөзі
terror үрей, қорқыныш деген мағынаны білдіреді. Ю.М. Антоняннің айтуынша
мемлекет және саяси қайраткерлерге шабуыл жасағанда, белгілі бір
мекемелерді қирату барысында түрлі мақсаттар көзделуі мүмкін, ал
терроризмнің айрықша белгісі, оның негізгі ерекшелігі қорқыныш, үрей
тудыруында. Осы негізгі айрықша белгісі терроризмді басқа қылмыстардан
ерекшелейді. Шешендік террорист С.Радуев 1997 жылы террорист-жауынгерлерді
дайындау орталығының түлектеріне арнап сөйлеген сөзінде: Террорист-
жауынгерлердің негізгі мақсаты – Шешенстан территориясы мен жанында
орналасқан әскерлердің үрейі мен қорқынышын тудырту, тұтқынға алып, өлтіру-
деген.
Мұндағы айта кететін негізгі мәселе әдейі қорқыныш, үрей тудыратын
жағдай қалыптастыру – террористтердің негізгі мақсаты емес. Мысалға,
қылмыстық құқық сөздігінде терроризм – халықты, билік органдарын
үрейлендіру арқылы қылмыстық мақсаттарға қол жеткізетін қылмыстық іскерлік
болып табылады. Яғни үрей, қорқыныш сезімі - қылмыстық мақсаттарға жетудің
құралы. Көптеген зерттеушілердің ойынша қорқыныш сезімі қол күшіне
қарағанда анағұрлы нәтижелі құрал болуы мүмкін.
Терроризмнің тағы бір белгілерінің бірі - террорлық әрекеттерді
жариялап, үгіт-насихат жүргізу. Егер көптеген қылмыскерлер құпия қалуға
тырысса, террорлық акциялар жариялыққа ұмтылады. М.П. Киреевтің айтуынша:
бүгінгі терроризм – бұқараның қабылдауына бағытталған күштеу формасы.
Терроризм неғұрлым жариялыққа ұшыраса халықтың үрейін тудыруда соғырлым
әсерлі болады.
Терроризмнің жариялығы көптеген адамдардың өмірі мен денсаулығына
нұқсан келтіретін, қоғамға аса қауіпті ерекше әдіс-тәсілдері мен түрлері
арқылы жүзеге асады. Мысал ретінде көптеген адамның өліміне себеп болған
2001 жылы 11 қыркүйекте Нью-йорк пен Вашингтондағы жарылыстар мен халықтың
сібір жарасының бактерияларын жұқтыруы.
Сонымен қатар террористтер өздерінің әрекеттерін, ұйымдарының
қызметін, идеологиясын уағыздайтын үгіт-насихат сияқты арнай әдістерге
жүгінеді. Бұндай әдістер қатарына белгілі бір террорлық әрекетке өздерінің
қатысы бар екендігін жариялау, әрекеттері мен талаптарын бұқараға жеткізу
үшін БАҚ-ын пайдалану, өздерінің лидерлерін қаһарманға айналдыру.
Қоғамда үрей, қорқыныштың кең таралуы террористтердің өз мақсаттарына
жету үшін өмір, еркіндік, адамдардың денсаулығы, жеке мүлкі сияқты адамзат
қоғамының ең басты құндылықтарына қауіп төңдірумен байланысты. Бұл
адамдарды жаппай қырудан, денсаулыққа аса ауыр зақым келтіруден тағыт басқа
әрекеттерден көрініс табады.
Сондай – ақ, терроризмнің тағы бір ерекшелігі бұл шиеленіске қатысы
жоқ кез келген адам терроризмнің құрбаны болуы мүмкін. Бір қызығы терроризм
үрей, қорқыныш, айыптау сияқты сезімдермен қатар қызығушылық,
таңқаларлықты да тудыртады. Яғни бұл әрекеттер әсіресе қазіргі кезде
ақпараттық технологияның дамып келе жатқан тұсында көптеген адамдардың
назарын аударта алады.
Терроризмнің аса қауіпті ерекшелігі – ол нақты бір мемлекеттің немесе
белгілі бір аймақтың қоғамдық-саяси және экономикалық жағдайын нашарлатуға
бағытталады. Террорлық әрекеттер қайта қалпына келмейтін материалдық және
рухани құндылықтарды жойылуына әкеп соқтырады. Терроризм трансұлттық
бірігу қарқындылығына орай ірі әсери шиеленіс пен соғыстың туындауына себеп
болуы мүмкін. Сонымен қатар террорлық әрекеттер нақты бір аймақтың,
мемлекеттің қоғамдық-саяси және экономикалық тұрақтылығына, жағдайына
қауіп төңдіреді.
Жалпы айтқанда, терроризм қоғамдағы халықтың билікке деген сенімін
төмендетіп, қорқыныш сезіміне жол беріп, болашаққа сенімсіздігін
арттырады.
Терроризмнің жоғарыда қарастырған белгілерін жинақтай келе терроризм –
белгілі бір мақсаттқа жету барысында қоғамның үрейін тудыратын, бұқаралық
зорлық-зомбылық жүйесі деген қорытындыға келуге болады.
Террорлық әрекеттердің мақсаты мен міндетін қарастырғанда ең бастысы
оның мәніне көңіл бөлген жөн. Кейбір авторлар бұл ұғымдарды біртұтас
құбылыс ретінде қарастырады. Мысалға, Н.Д. Литвинов мақсаттардың мынадай
бірнеше түрін атап өтеді: ортақ (бастапқы және соңғы) мақсат, тікелей,
қамтамасыз етуші және ілесімді. Ал Ю.И. Авдеев көлемі мен мазмұнына сәйкес
террорлық ұйымдардың стратегиялық және тактикалық мақсаттарын көрсетіп
өтеді.
Философиялық, әлеуметтік және заң әдебиеттерінде мақсат пен міндеттің
нақты анықтамалары қалыптасқан. Мақсат дегеніміз - өзінің қызмет ету үрдісі
нәтижесінде ұйымдастырушылық жүйеге қол жеткізу, яғни белгілі бір қызмет
арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу. Ал міндет дегеніміз – мақсатқа жету
барысындағы уақытаралық жетістіктер. Демек, террорлық ұйымдар алдына қойған
мақсаттарына тек қана белгілі бір міндеттерді шешу арқылы қол жеткізеді.
Сондықтан жоғарыда қарастырылған түрлердің ішінен мақсат ретінде ортақ
(бастапқы) мақсатты (Н.Д. Литвинов) және стратегиялық (Ю.И. Авдеев)
мақсаттарды қарастыруға болады. Ал авторлардың атап өткен тікелей,
қамтамасыз етуші, ілесімді және тактикалық мақсатарды міндет ретінде
қарасырған жөн.
Жүзеге асып жатқан саласына қатысты террорлық әрекеттердің мақсаттары
экономикалық және саяси болып бөлінеді.
Экономикалық мақсаттар – экономикалық қарқындылығын жою, ұйым
қызметкерлерін қорқыту арқылы белгілі бір территориядан, іскерлік
саласынан бәсекелестерді ығыстыру. Бұл көрсетілген мақсаттар бәсеке
фирмалардың кәсіпорындарын өртеу, жарылыс жасау арқылы жүзеге асырылады.
Нәтижесінде көптеген адамдар қаза тауып, жарақат алып жатады, кейбір кезде
террористтер кызметкерлерді ұрып-соғып, тұтқынға алып та жатады.
Террористтердің саяси мақсаттары ішкі саяси және сыртқы саяси болып
екіге бөлінеді.
Ішкі саяси мақсаттар мемлекетің ішіндегі қарым-қатынастар аясында
яғни мелекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар арасында жүзеге асады. Бұл
мақсаттрдың құрылымына келсек, онда террирориялық тұтастыққа қатысты және
территорияның өзгеруіне қатысты емес мақсаттарды атап айтуға болады.
Жоғарыда аталған мақсаттардың бірінші тобына егемендігін мойындатуға
тырысқан сепаратисттік аймақтарды жатқызуға болады. Мысалға, Шешенстандағы
экстремисттік ваххабизмді жақтаушылар, исламдық джаматтардың Жоғарғы кеңесі
Солтүстік Кавказ мұсылмандары мен Ресей христиандарының арасында туындаған
қақтығысты өркениет шиеленісі деп атап, барлық мұсылмандарды исламдық
мемлекетті құру үшін қасиетті соғысқа шақырды.
Ішкі саяси мақсаттардың террирорияға қатысты емес екінші тобында
мыналарды атап өтуге болады:
• мемлекеттің қоғамдық құрылымының немесе саяси режимінің өзгеруі;
• демократияның дамуына кедергі жасау, ішкі саяси жағдайды
тұрақсыздандыру;
• халықтың билікке деген сенімсіздігінің артуы;
• мемлекттік билікті халықтың наразын тудыртатын әрекеттерді жасату
арқылы террорлық әрекеттерді ақтау.
Сыртқы саяси мақсаттар халықаралық қатынастар саласындағы террорлық
әрекеттер негізінде жүзеге асады. Мысалға, белгілі бір мемлекеттің басқа
мемлекеттермен орнаған қарым-қатынасын тұрақсыздандыру, өзгертуге тырысу.
Мұнда идеологиялық негіз ретінде мемлекеттің американдық империализм
экспансиясынан, буржуазиялық ойға сыйымсыз мәдениетінен қорғану
концепциясы немесе сыртқы саяси агрессиялық акцияларға қатысудан бас тарту
болуы мүмкін. Сонымен қатар сыртқы саяси мақсаттарға мыналарды жатқызуға
болады: күштеу арқылы жаңа мемлекет құру; халықаралық аренада белгілі бір
мемлекеттің мәребесін төмендету; аймақтық немесе халықаралық шиеленістерді
шешуге бағыталған халықаралық акцияларға жол бермеу және т.б. Мысалға,
1989 жылы №1 террорист Усама бен Ладен Азия, Африка және Еуропаның 50
мемлекетін қамтытин біріккен ислам мемлекетін құру мақсатында Аль-Кайда
атты ұйымды құрған болатын [46].
Террордың субъектілерінің қызметіне бағытталған міндеттердің құрылымын
негізгі және қосымша деп екі топқа бөлуге болады.
Жоғарыда атап өткендей негізгі міндеттерді шешу - террористтердің
негізгі мақсаттарына қол жеткізуге алғышарт жасайтын уақытаралық нәтижеге
байланысты болады. Мұндай міндеттер қатарына мыналарды жатқызуға болады:
нақты бір мемлекеттік қайраткерді жою арқылы халықаралық келіссөздерге жол
бермеу, мемлекеттегі саяси жағдайды тұтақсыздандыру; террорлық идеологияны
дәріптейтін акцияларды жүргізу; экстремисттік ұйымдардың әлеуметтік базасын
кеңейту және т.б.
Қосымша міндеттерді жүзеге асыру барысында эксремисттік ұйымдар
террорлық акцияларды іске асыру үшін материалды-техникалық, қаржылық,
кадрлық және ұйымдастырушылық дайындықтарды жүргізеді. Мысалға, қаржылық
қаражат алу үшін банктерді тоңау, қару-жарақтарды сату, түрмеде жатқан
жақтастарын бостандыққа шығару және т.б.
Ақырғы жылдары террористтік ұйымдардың көпшілігі өздерінің қызметтерін
қаржыландыру мақсатында есірткі саудасына жүгінеді. Мысалға, құрамында
есірткі заттары бар өсімдіктерді өсіру, есірткіні өңдіру және сату, есіткі
өсірілетін плантацияларды күзету, есітркі саудасымен айналысатын адамдардың
бұйрығымен бәселелестерді немесе құқық қорғау органдарымен қарым-қатынасы
бар белгілі бір тұлғаларды жою.
Алтын үшбұрыш аймағындағы сепаратистік ұйымдар есірткі саудасымен
белсеңді түрде айналысады. Соның ішінде Лаостың солтүстігіндегі генерал
Ванг Пао басқаратын Мео руының мүшелері (Meo Tribesmen) ұйымын айта
кетуге болады. Ал Мьянмада (Бирма) ұзақ уақыт бойы Бирма коммунисттік
партиясының бөлімшелері қызмет атқарған болатын. 90-шы жылдардың басында
бұл партия ұлттық белгісі бойынша екі топқа бөлінген еді. Солардың ең
ірісін Кун Са (шың аты Чан Чифу) басқарған. Кейбір деректер бойынша Алтын
үшбұрышта өңдірілетін апиынның 80 %-ы оның бақылауында. Ал Филлипиндегі
ультрасолшыл экстремистік топтардың негізгі қаражат көзі – марихуаннаны
өсіріп, есірткі картельдеріне сату болып табылады.
Ливандағы исламдық фундаменталисттік топтар, соның ішінде Хезболлах
та есірткі саудасымен айналысады. Ал Бекаа алабында шоғырланған кендір (250
ш.км) мен апиын көкнәрі (20 ш. км) өсірілетін үндіс планциялары үшін
ливандық құрылымдар жиі таласып тұрады.
Колумбияның революциялық қарулы күштерінің бөлімшелері коканы
өсіріп, оны кокаинге айналдыру жұмыстарымен айналысады. Кейбір деректер
бойынша бұл Қызыл картельдің есірткі саудасынан түсетін табысы жылына 400
млн. долларды құрайды. Есірткі саудасымен айналысатын Колумбиялық 19-ші
сәуір қозғалысының мүшелері 1989 жылы есіркі мафиясының қызметін растайтын
құжаттарды жою мақсатында Сот Сарайына шабуыл жасап, мемлекеттің Жоғарғы
сотының бірнеше мүшесін өлтірді.
Еуропа елдерінің құқық қорғау органдарының деректері бойынша мына
террористтік ұйымдар есіркі бизнесімен тығыз байланыста: түріктердің Сұр
қасқырлар тобы, испандық Бостандық мемлекеті (ЭТА), итальяндық Қызыл
бригада тобы [47].
Өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қосымша міндеттердің құрылымында
ерекше орынға ие. Әсіресе бұл міндеттерді шешу мыналар арқылы жүзеге асады:
• террористтік ұйымдар қатарына кіретін тұлғаларды мұқият тексерістен
өткізу;
• ақпараттың құйылуы жөніндегі дабылды бақылау;
• ұйымның ішінде агенттік желіні құру;
• шаралардың арнайы контрбарлауын қамтамасыз ету ;
• мемлекеттік және полициялық құрылымдарға өздерінің агентерін еңгізу;
• полициялық құрылымдардағы адамдарды өздеріне тарту;
• ұйымның жауынгерлік объектілерін және басшыларын күзету;
• өзіндік трибуналды және үкімді іске асыратын жендеттер тобын
қалыптастыру.
Осылайша, терроризмнің субъектілері өздерінің қызметі барысында саяси
және экономикалық сияқты түрлі міндеттер мен мақсаттарға жетуге тырысады.
Оларды зерттеу терроризмнің мәні мен табиғатын түсүнудің алғышарты болып
табылады.
Терроризмнің субъектілері бір-бірімен күрделі қарым-қатынастаға
мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың кең жүйесін құрайды. Кейбір
жағдайларда террористтік ұйымдардың қызметін мемлекеттік немесе саяси
ұйымдар басқарады. Демек, терроризм субъектілерін мынадай түрлерге бөлуге
болады:
• өзінің саяси мүддесі көздей отырып, жеке террористтік ұйымдарды немесе
террорлық акцияларды қолдап, басшылық етіп отыратын мемлекет;
• саяси мақсатта қоғамға қауіп төндіретін мемлекеттік емес террориятік
ұйымдар;
• саяси емес мақсаттарға қол жеткізу үшін террорды пайдаланатын
қылмыстық топтар;
• жеке немесе жалғыз террористтер.
Қазіргі кезде бірінші топтың субъектілеріне Ю.И. Авдеевтің айтуынша
авторитарлы режим орнаған кейбір таяу шығыс мемлекеттерін, сондай-ақ түрлі
экстремисттік ұлттық, діни-саяси, солшыл немесе оңшыл қозғалыстарды
және қоғамдық-саяси ұйымдарды жатқызуға болады. АҚШ-тың мемлекеттік
департаментінің 1997 жылғы баяндамасы бойынша халықаралық терроризмді
қолдайтын мемлекеттер қатарына Куба, Солтүстік Корея, Иран, Ирак, Судан,
Сирия және Ауғанстан кіреді. Баяндаманың авторының айтуынша бұл
мемлекеттердің өкіметінің өзі террористтік әрекеттерге ат салысады немесе
террористтерді қару-жарақпен, қаржымен, баспанамен қамтамасыз етеді.
Ал Ислам мемлекеті Ауғанстанның Ресейдегі елшісі болған
А.В.Ассабидің айтуынша терроризмді қолдаушы елдер саны 60-қа таяу, және де
бұл елдер территориясында террористтерді дайындайтын лагерьлер шоғырланған.
Сонымен қатар террористтік қызметтің субъектілері қатарына
террористтік акцияларды жүзеге асыруға бағытталған кейбір шетел
мемлекеттердің арнайы қызмет органдары немесе бөлімшелерін жатқызуға
болады. Бұл әрине антидемократиялық, авторитарлы режимді мемлекеттерге тән
құбылыс.
Субъектілердің екінші тобына террористтік акцияларды жасау барысында
саяси мақсаттарды көздеген үкіметтік емес ұйымдарды жатқызуға болады.
Оларға мына белгілер тән:
• террорлық мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін арнайы
бағдарламаның болуы;
• нақты ұйымдастырушылық-функционалдық құрылым;
• қатал конспирация;
• террористтік әрекеттерді жоспарлау мен ұйымдастырудың шараларын жасау;
• террористтерді дайындайтын орталықтарды құру;
• шетелдің экстремисттік және қылмыс топтарымен байланыс орнату.
Террористтік ұйымдар өздерінің ең жоғарғы белсеңділігі кезінде
құрамында еңбек бөлінісі бөлінген, шеберханалары, қоймалары, баспаханалары,
зертханалары, конспиративті пәтерлері бар күрделі құрылымды құрайды. Олар
өздерінің агенттерін белсеңді түрде мемлекеттік аппаратқа, өңдірістік және
қаржылық бірлестіктерге еңгізеді.
Бұл субъектілер тобына мыналарды жатқызуға болады:
• халықаралық және ұлттық террористтік ұйымдар:
1. фашисттік, ұлтшылдық бағыттағы оңшыл террористтік ұйымдар – Сұр
қасқырлар (Түркия), Гофманның әскери-спорттық тобы және басқа
да неоұлттық ұйымдар (ГФР), Ұлттық фронт (Англия), Ариялық
ұлттар (АҚШ);
2. солшыл, ультрареволюциялық террористтік ұйымдар – Қызыл
бригада (Италия), Қызыл армия фракциясы, Нади Шевадах
атындағы антиимпериалисттік қарсыласу торы (ГФР), Деф-Сол
(Түркия), Сендеро Луминосо және Тупак Амурдың революциялық
козғалысы (латиноамерикандық), Жапондық Қызыл Армия (Жапония)
және т.б.
3. ұлтшылдық сепаратисттік – ИРА (Англия), ЭТА (Испания), Қара
қыркүйек (палестиналық), Корсиканы азат етуші ұлттық фронт
(Франция), Азат етуші Тамил және лама жолбарыстары (Шри-Ланка)
және т.б.
4. діни-саяси террористтік – Хамас (Палестина, Израиль),
Хезболлах (Ливан), Ағайын мұсылмандар (Египет, Сирия, Сауд
Арабиясы), Қаруланған ислам тобы (Алжир, Франция), Аум
Синрике (Жапония) және т.б.
• жеке мемлекеттердің ішіндегі антиконституциялық бағыттағы күштеуді
саяси күрестің негізгі құралы ретінде қолданатын, террорды
пайдаланатын ұйымдар (мұндай ұйымдар тек қана терроризм таралған
аймақтарда ғана емес, сонымен қатар Ресей мен ТМД елдерінде де бар).
Терроризмнің субъектілерінің үшінші тобы саяси мақсаттарды көздемей,
террорды тек қылмыстық табыс табу мақсатында қолданады. Мұндай террористтік
ұйымдар террористтік акцияларды өздерінің қылмыстық қызметтеріне жағымды
шарттарды қалыптастыру үшін қолданады. Олардың қызметі билік құрылымына
емес, заңдылықты қамтамасыз ететін саладағы нақты саясатқа қарсы
бағытталады [48].
Халықаралық және ұлттық деңгейдегі мафиозиялық қылмыстық топтар
террористтік әдістерді қолданып, террористтік құрылымдармен тығыз
байланыста болады. Әсіресе Латын Америкадағы сонымен қатар басқа да
аймақтардағы есірткімен айналысатын мафиозиялық топтар аса белсеңділік
көрсетеді.
Терроризмнің субъектілерінің төртінші тобы – жалғыз террористтер.
Олардың жасаған әрекеттеріне (жарылыстар, қоғамдық жерлерде адамды атып
өлтіру, саяси қайраткелердің өміріне қастандық жасау) кек алу, түрлі
иррационалды себеп-салдар, психикалық ауру және т.б. себеп бола алады.
Н.Мелентьевтің айтуынша жеке тұлғаның терроры қоғамның басқа мүшелеріне
жасайтын зорлық-зомбылығымен сипатталады. Осылайша индивид өзінің
субъективті наразылығын, қоғамға деген өзіндік қарсылығын, ызасын
көрсетеді[49].
Қазіргі таңда террористтік қызметтің объектілерінің спектрі барынша
кеңейіп, күрделенді. Терроризмнің объектісі – террорлық қызметтің
нәтижесінде зиян шеккен қоғамдық қатынастар болып табылады. Ғылыми
әдебиеттерде әлеуметтік-саяси талдау шеңберінде объекттің екі негізгі түрі
көрсетіледі – жалпы және тікелей.
Объектілердің жалпы түріне саясат, экономика, әлеуметтік қамтамасыз
ету, мәдениет сияқты социумның негізгі салаларындағы қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жатады. Террористтік әрекеттердін негізгі мақсаты осы қоғамдық
қатынастарды тұрақсыздандыру, әлсіздендіру және жою болып табылады. Осы
салалардағы террористтердің көздеген объектілері – халықаралық қауіпсіздік,
мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіпсіздігі, қоғамдық құрылымның негізі,
қоғамның саяси ұйымдастырылуы және т.б. Мысалға, Ресейдегі, Югославиядағы
және Ұлыбританиядағы ұлтшыл-террористік ұйымдардың қызметінің негізгі
объектісі - осы елдердің тұтастығы болса, Батыс Еуропа мен Латын Америка
елдеріндегі солшыл экстремисттік топтардың объектісі – конституциялық
құрылым мен олардың демократиялық институттары болып табылады.
Террористтік акциялардың объектілерінің тікелей түріне нақты
қатынастар жатады. Себебі оларға тікелей әсер ету жалпы объектке зиян
келтіріп, террористтерді мақсатына жеткізеді. Бұл объектілер қатарына жеке
тұлғалардың өмірі, денсаулығы, еркіндігі, түрлі өңдірістер пен басқа
объеттілерде қызмет ететін адамдардың қауіпсіздігі, халықтың тіршілігін
қамтамасыз ететін жүйелер және компьютерлік ақпараттың қауіпсіздігі
жатады.
Терроризмнің типологиясына келетін болсақ, оны әлеуметтік-саяси
феномен ретінде әдістері, мақсаты, субъектілері, идеологиялық негіздері
және тағы басқа критерийлері бойынша топтуға болады.
1. Қолданатын әдістері бойынша террорды қол күшін қолдану және
психологиялық деп бөлінеді. Қол күшін пайдалану индивидтерге күштеу,
зорлық-зомбылық жасаумен байланысты. Мысалға белгілі бір тұлғаның немесе
топтың өмірін қию, денесін жарақаттау, еркіндігін шектеу және т.б.
Психологиялық террор материалды объектілерді (кәсіпорын, мекеме,
коммуникациялар) қирату, мемлекеттің, қоғамдық немесе басқа да ұйымдардың
мүлкін жою арқылы санаға әсер етумен жүзеге асады.
2. Алдына қойған мақсаттары бойынша ғылыми әдебиеттерде терроризмнің
саяси және саяси емес (экономикалық пайда табу) түрлері және психикалық есі
дұрыс емес адамдардың жасайтын терроры кездеседі.
3. Террористтік қызметтің объектілерінің сипаты бойынша жеке яғни
нақты бір мемлекеттік, қоғамдық қайраткерлерге, олардың мүлкіне бағытталады
және бұқаралық (соқыр). Бұқаралық террор бұқара халыққа бағыталып,
қоғамдық орындарда, көп халық шоғырланған жерлерде (көшеде, вокзалдарда,
саябақтарда және т.б) жасалады.
4. Жалпы қабылданған критерийлердің ішінде террорлық әдіс-тәсілдерді
пайдалануға байланысты терроризмнің дәстүрлі және технологиялық түрлері
бар. Дәстүрлі терроризм – қару-жарақ, жарылғыш заттарды қолдану арқылы
күштеу немесе материалды объектілерді жойып қирату. Технологиялық
терроризм – жаңа технологияны қолдану, яғни радиоактивті, химиялық, улағыш
және тағы да басқа заттарды пайдалану. Көптеген авторлардың ойынша
технологиялық терроризмнің кеңінен таралған түрінің бірі – ақпараттық
терроризм [50]. Ол адамның санасына заманауи телекоммуникациялық және
компьютерлік құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асады. Мысалға, түрлі
вирустар арқылы компьютерлік жүйедегі ақпаратты әдейі жою немесе
модификациялау; террористтік әрекет туралы жалған хабар беру және т.б.
5. Терроризмнің идеялық негізі мен доктринасына байланысты оның
топталуы ғылыми және қолданбалы тұрғыдан аса маңызды. Осы критерийлер
бойынша терроризмннің идеологиялық, ұлттық, діни деген түрлері бар.
Сонымен қатар терроризмнің типологиясында оның мемлекеттік, ішкі және
халықаралық деген түрлері аса манызды орынға ие. Олардың осылайша топталуы
субъектілердің түрлеріне, мақсаттарына, қызметтің ауқымына және
объектілерге байланысты. Мемлекеттік терроризмнің мәні - мемлекеттік
органдардың саяси мақсаттарға жету үшін билеуші режимнің ішкі және сыртқы
қарсыластарын әлсіретуге бағытталған террористтік ұйымдардың қызметін
қолдау. Көптеген зерттеушілердің айтуынша мемлекеттік терроризмнің екі
аспектісі бар – сыртқы және ішкі. Сырқы аспект кейбір дамыған елдердің
белгілі бір мемлекеттің ішкі саясатына араласуынан көрініс табады.
Әдетте, сыртқы қатынастар саласындағы террористтік қызметтің екі түрі бар:
1. Мемлекеттің арнайы қызмет органдарының басқа мемлекеттің
территорясындағы өздерінің саяси бәсекелестеріне (оппозициялық партиялардың
лидерлері мен мүшелері; шетел елдерінің мемлекеттік және қоғамдық
қайраткерлері) қарсы террористтік акцияларды өткізуі. Мысалға, 80-ші
жылдары Чилидің басшылығымен билеуші режимге қарсы шыққан АҚШ-та
О.Летельердің және Аргентинада генерал Пратстың өміріне қастандық жасалды.
2. Мемлекеттік құрылымның басқа елдердердің территориясындағы
террористтік ұйымдарды қолдауы. Мысалға, француз құқық қорғау органдарының
айтуынша Париж бен Лионадағы мұсылман террористтік топтарының белсендігі
Иран мен Алжир мемлекеттерінің бақылауымен жасалып отырады [51]. Сонымен
қатар террористтік қызметтің субъектілерін дайындық өткізетін лагерьлермен,
қару-жарақпен қамтамасыз етіп, қаржылық көмек көрсетілуі мүмкін.
Ағылшын зерттеушісі С.Сигеллердің айтуынша мемлекеттік терроризм ішкі
саяси салада қоғамдық тәртіп пен ұлттық қауіпсіздікті сақтауға,
оппозицияның қызметін бәсеңдетуге бағытталған күштеу аппаратын қолданудан,
сонымен қатар заңсыз қамауға алудан, зорлық-зомбылық жасаудан, құпия
депортациялаудан көрініс табады.
Ішкі терроризм терроризмнің кеңінен таралған түрлерінің бірі. Бұл
феноменнің екі түрін бөліп көрсетуге болады – саяси және қылмыстық
терроризм. Саяси терроризм мыналардың қызметінде көрініс табады:
• ішкі, экстремисттік саяси күштер, мемлекеттік билікке қарсы ұйымда
мен жеке тұлғалар;
• террористтік әдістерді қолданатын мемлекеттік билікке қатысы жоқ
саяси күштер мен ұйымдар [52].
Қылмыстық терроризм ұйымдасқан қылмыстық топтардың, жалғыз
қылмыскерлердің әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Терроризмнің тұтас
белгілері бойынша бірнеше түрлері бар.
1. Қылмыстық табысқа бөгет жасап тұрған мемлекетті әлсіретуге
бағытталған терроризм. Мысалға, есірткі бизнесімен айналысатын колумбиялық
топтар әкімшілік, құқық қорғау органдарына қарсы белсенді күрес бастаған
болатын.
2. Қылмыстық топтар арасындағы шиеленісте бәселестерді және олардың
жақтастарын жою. Терроризмннің бұл түрінің аса таралған әрекеттері ішінен
тапсырыс бойынша жасалған адам өлтіру, қару-жарақты қолданумен болған
қылмыстық топтардың қақтығысы, күштеп алушылық және тағы басқаларды айтуға
болады.
3. Психикалық ауытқуға байланысты жеке тұлғалардың террористтік
әрекеттерді жасауы.
4. Мемлекеттік немесе қоғамдық қайраткерлердің қызметіне байланысты
олардың өміріне қастандық жасау.
Халықаралық терроризм – аса күрделі және көп аспектілі қоғамға
қауіпті құбылыс болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде терроризмнің бұл
түрінің мәні мен табиғатын түсіндіретін ортақ әдіс жоқ. Алайда көптеген
авторлардың айтуынша терроризмнің басқа түрлеріне қарағанда халықаралық
терроризм өзінің ауқымымен және ерекше белгілерімен ерекшелінеді. Олардың
қатарына мына белгілерді жатқызуға болады:
1. Терроризмнің бұл түрінің халықаралық-саяси қауіпі оның халықаралық
тәртіпке, мемлекетаралық қатынастарға, халықаралық қауіпсіздікке және
мемлекеттердің халықаралық мүдделеріне қауіп төңдіруінен көрініс табады.
Себебі халықаралық терроризмнің акциялары қандай түрде жасалмасын
(саясаткерлерді немесе мемлекет азаматтарын өлтіру, адамдарды тұтқынға алу
және т.б.) әрқашанда бірнеше (кем дегенде екі) мемлекетке, яғни
мемлекеттің саяси қатынастарына нұқсан келтіреді.
2. Халықаралық терроризмнің негізгі субъектісі – мемлекеттік емес
террористтік топтар немесе ұйымдар. Бұл топтар саяси және ұйымдасу жағынан
тәуелсіз жеке немесе басқа саяси ұйымдар мен қозғалыстардың құрамында болуы
мүмкін.
3. Әртүрлі мемлекеттер территориясында орналасқан халықаралық
терроризм әрекеттерін жүзеге асыруға бағытталған, қызметі мен саяси бағыты
бойынша жақын террористтік топтар мен ұйымдардың әріптестігі.
Айта кететін жәйт, қазіргі кезге дейін халықаралық құқықта
халықаралық терроризмнің мәнін түсіндіретін ортақ әдіс жоқ. Халықаралық
келісімдерді сұрыптау терроризмнің мынадай әрекеттерін атап айтуға
мүмкіндік береді:
• халықаралық ұйымдардың елшіліктері, штаб-пәтерлері ішінде жасалған
жарылыстар;
• көше, әуежайлар, вокзалдар, мәдени орталықтар, саудағы арналған
мекемелердегі диверсионды әрекеттер;
• пошталық хаттардың ішінде әдейі орналасқан жарылыс заттарын
қолдану;
• қоғамдық құрылыстарға бағытталған кез келген диверсионды әрекеттер;
Осылайша, терроризмнің белгілерін сұрыптау оның аса күрделі құрылым
екендігін айқындай түседі. Әлеуметтік шиеленістердің, қақтығыстардың
көптүрлілігі терроризмнің таралуына мүмкіндік береді. Сондықтан да бұл
феноменнің белгілерін, түрлерін, субъектілері мен аспектілерін теоретикалық
зерттеу аса маңызды. Бұл өз алдына терроризммен күреске, терроризмді мүлдем
жоймаса да, оны қатаң бақылауға алуға мүмкіндік береді [53].
1.2 Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық
Қазіргі таңда терроризмге қарсы белсеңді күрес жүріп жатыр. Бүкіл
әлемнің үрейін тудырған терроризм қауіпі оған қарсы күресте елдерді
халықаралық ыңтымақтастыққа жұмылдырды. Себебі терроризм қазір кезде
трансұлттық сипат алды, демек оған қарсы күрес те осы сипатта болуы қажет.
Халықаралық құқықта осы тұста көптеген әмбебап және аймақтық
сипаттағы халықаралық конвенциялар бар. Бұл конвенциялардың басты мақсаты -
мемлекеттердің террроризмге қарсы күрестегі әріптестігін нығайту.
Мысалға, терроризмге қарсы бағытталған Женава Конвенциясы, 1937 ж.;
терроризм әрекеттерін жазалау және алдын алу туралы Вашингтон Конвенциясы,
1971 ж.; терроризмге қарсы бағытталған Еуропа Конвенциясы, 1977ж. және
т.б. Әлемдік қауымдастықтың терроризмге қарсы күресте біршама тәжірибесі
бар. Мысалға:
• 1930, 1931, 1934 жылдары болған халықаралық конференцияларда
террорризмге қарсы қарар қабылданды. 1937 жылы Ұлттар Лигасы да
осындай конвенцияны қабылдаған болатын;
• XX ғасырдың 70-ші жылдардың ортасынан бастап БҰҰ Комитетінің әрбір
сессияларында терроризм мәселесі қарастырылған болатын (мысалға,
1980 және 1982 жылдары өткен V және VI сессиялары; 1990 жылы
болған XI сессиялары);
• 1970-ші жылдардан бастап БҰҰ ондаған антитеррористтік құжаттар
қабылдаған болатын;
• қызметі толығымен немесе жартылай терроризмге қарсы бағытталған
халықаралық құрылымдар құрылып қызмет етеді (мысалға, Қылмыстық
полицияның халықаралық ұйымы (ИНТЕРПОЛ), Еуропалық полиция
ведомствосы (ЕВРОПОЛ), ТМД-нің Антитеррористтік орталығы);
• Араб мемлекеттер Лигасының ішкі істер кеңесінің 13-ші сессиясында
терроризмге қарсы күреске негізделген Міңез-құлық кодексі жобасы
қабылданды. Бұл кодекс террористтік акцияларды жоспарлау мен
ұйымдастыру жұмыстарын жасау үшін ұлтық территорияны беруге,
террористтік ұйымдарға қаржылай көмек жасауға тиым салады.
ТМД елдері, әсірісе Қазақстан, Ресей, Тәжікстан мен Қырғызстан ТМД-
нің басқа елдерімен бірге бұрынғы КСРО территориясында терроризмге қарсы
күресті күшейту мен реттеуге бағытталған нақты шараларды жүзеге асырды.
Нәтижесінде ТМД елдерінің басшыларының шешімімен 2000 жылы 21 маусымда ТМД-
нің Антитеррористтік орталығының құрылуы туралы шешім қабылданды. 2001 жылы
тамызда Қырғыз Республикасында Орта Азия аймағындағы ТМД-нің АТО Жедел
тобы құрылды. Бұт топ ТМД-нің оңтүстігіндегі аймақтардағы терроризмге қарсы
күрес жұмыстарына мониторинг жасаумен айналысады [54] .
Егер тарихқа көз жүгіртіп өтсек, онда террроризмді халықаралық
қатынастардың негізгі мәселесі ретінде XX ғасырдың 30-шы жылдары
қарастырыла бастады. Себебі осы тұста КСРО мен Германия өздерінің
шекараларынан тыс жатқан саяси және қоғамдық қайраткерлерге қастандық
жасап, террористтік актілерді ұйымдастыра бастады. Яғни терроризм мәселесі
III (1930 ж.), IV (1931ж.) және V (1934ж. ) Конференцияларда қарастырылған
болатын.
1934 жылы Марсельде Югославия королі Алексендр мен Францияның сыртқы
істер министрі Бартудың өлімінен кейін Ұлттар Лигасында терроризмді
зерттеуге арналған сарапшылар комитеті құрылды. 1973 жылы Женевадағы
халықаралық конференцияда Ұлттар Лигасының басшылығымен терроризмді алдын
алу және жазалау Конвенциясы мен Халықаралық қылмыс сотын құру туралы
конвенция мақұлданды. Бұл екі құжатқа 24 мемлекеттің өкілдері қол қойған
болатын, алайда біріншісі де, екіншісі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1. ТЕРРОРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 8
1.1 Терроризм ұғымы және оның түрлері
8
1.2 Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық
20
2. ТЕРРОРИЗМГЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ МІНДЕТ
32
2.1 Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің құқықтық
негіздері
32
2.2 Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы саясатты іске асыру
44
ҚОРЫТЫНДЫ 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМШАЛАР 64
КІРІСПЕ
Зерттеудiң өзектiлiгi. Терроризм мәселесі қазіргі заманның
жазылмайтындай жанды жарасына айналуы адамзатты алаңдатады. Әсіресе ақырғы
жылдары ол әлеуметтiк ғылымдар, саяси элиталар өкiлдерi мен кең қоғамның
негізгі зерттеу объектісіне айналып отыр. Бұған себеп болған 2001 жылы АҚШ-
та болған террорлық актілер мен соның салдарынан болған қайғылы оқиғалар
қазіргі терроризм маңызды және көкейкестi мәселе екенін көрсетті. Себебі
терроризм - саяси және экономикалық элиталардың өкiлдерiмен қатар бейбіт
азаматтардың да өміріне қауіп төңдіріп, нақты бір мемлекеттің немесе
белгілі бір аймақтың қоғамдық-саяси және экономикалық жағдайын нашарлатып,
қайта қалпына келмейтін материалдық және рухани құндылықтарды жойылуына
әкеп соқтырады. Терроризм жаппай көтерiлiс немесе төңкерiстік қозғалыстар
сияқты саяси режим мен экономикалық жүйені түп тамырын жоймаса да, осындай
оқиғаларға әкеп соқтыратын итермелеуші фактор болуы мүмкін. Ақырғы жылдары
көптеген террорлық топтар ойға сыймайтын түрлі зорлық-зомбылықтарды
қолдануына байланысты бұл құбылыстың қауiп-қатерi едәуiр дәрежеде үлкейді.
Эксремисттік ұйымдар террорлық акцияларды іске асыру үшін материалды-
техникалық, қаржылық, кадрлық және ұйымдастырушылық дайындықтарды
жүргізетіні белгілі. Ал соңғы кезде технологиялық даму мен урбанизацияның
алға басып өсуі көптеген адамдардың террорлық актілерден жаппай өліміне
себеп болды.
Әлемдік қауымастықтың жаһандану шарттарында терроризмге қарсы күрес
мәселесi ерекше өзектi мәселеге айналады. Жүріп жатқан жаһандық үрдістер
жағымды құбылыстармен қатар үлкен қауiп-қатердi де тудыруы мүмкін.
Әлемде болып жатқан террорлық актілер терроризмнің жеке мемлекеттердің
ұлттық мәселесінен өсіп халықаралық ауқымдағы сипат алды.
Қазақстан Республикасы терроризмге қарсы белсенді күрес жүргізіп
келеді. Еліміз БҰҰ-ның терроризмге қарсы барлық 12 әмбебап
конвенцияларының құрамына кіріп, осы мәселені қозғайтын заңдарды одан әті
жетілдіріп, мекеме аралық антитеррористтік орталық құрылып, өз қызметін
атқарып келеді. Сонымен қатар әлеуеттi құрылымдардың бiрлескен
антитеррористтік оқу-жаттығулары өткiзiліп келеді.
Қазақстанның терроризмге қарсы күресті халықаралық деңгейде жүзеге
асыруы мен БҰҰ-ның контртеррористтік комитетінің құрамындағы белсенді
қызметі терроризмді жаһандық мәселе ретінде зерттеу өзектілігін тудыртады.
Қазіргі әлем жүесінің ерекшелігі контекстінде терроризмді кешенді зерттеу
бұл құбылыстың туындау себебі мен оның әлемдегі саяси үрдістерде алатын
орның анықтауға мүмкіндік береді.
Терроризмді зерттеу саласында жүргізіліп жатқан көптеген зерттеу
жұмыстары жүргізіліп жатқанымен, қазіргі кезде бұл құбылысты анықтайтын
жан-жақты сипаты жеткіліксіз көрінеді. Терроризмді зерттеуде бұл құбылысқа
моральді және құқықтық тұрғыдан баға беруге негізделген әдістер кең өріс
алды. Бұның себебі біріншіден, терроризмге заңмен тиым салынған, және де
екіншіден, көптеген жағдайларда терроризм адамдардың өліміне әкеп
соқтырады. Алайда осындай әдістерді қабылдау көптеген зерттеулер
барысында адамгершілікке жат терроррист пен ұлт-азаттық қозғалыс мүшесі
арасындағы айырмашылықты анықтауды туындатады.
Өкінішке орай, терроризм аса күрделі және көп аспектілі қоғамға
қауіпті құбылыс, саяси мақсаттарды көздейтін зомбылық болып табылады.
Ақырғы жылдары терроризм мәселесі бүкіл әлемде жаһандық сипатқа ие болып,
одан әрі дамып өсіп барады.
Әлемнің жетекші елдерінің барлығында дерлік терроризмге қарсы күрес
туралы заңының болуы қазіргі уақытта терроризнің қоғамға аса ірі қауіп
төңдіретін дерт екенін айқындай түседі. Қазақстан Республикасында 1999 жылы
13 шілдеде Терроризмге қарсы күрес туралы заңы [1]; Қазақстан
Республикасы Президентінің Терроризм мен экстремизм көріністерінің алдын
алу және тыю жөніндегі шаралар туралы 2000 жылғы 10 ақпандағы № 332
Жарлығы [2]; 2002 жылдың 19 ақпанында "Терроризмге қарсы күрес
мәселелері бойынша кейбiр заң актілеріне өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзуi туралы" заңы қабылданған болатын [3] .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Бәсекеге
қабiлеттi Қазақстан үшiн, Бәсекеге қабiлеттi экономика үшiн, Бәсекеге
қабiлеттi халық үшiн атты Қазақстан халқына Жолдауында терроризм мәселесі
айтылып кеткен болатын. Біздің заманымыздың ерекшелігі терроризмге карсы
белсенді күрес болып отыр. Ешбiр кiнәсiз бейбiт азаматтар қаза табуда. Атап
айтқанда, халықаралық терроризмге, дiни экстремизмге, есiрткi тасымалы мен
басқа да қазiргi заман сыны мен адамзатқа қауiп төндiретiн қатерлерге қарсы
күресте бiз үшiн өңiрлiк және халықаралық күш-жiгердi шоғырландырудың
қаншалықты маңызды екендiгi мiне осыдан белгiлi [4].
Қазіргі таңда терроризм ең жиі талқыланатын мәселе болып табылады.
Телеарна уақытының жартысы халықаралық терроризмге қарсы күреске арналған
деп айтсақ қателеспейміз. Бұл мәселе интернет, газет, журналдарды да жиі
қамтиды. Кез келген террорлық акт адамдардың үрейі мен қорқынышын тудырады.
Таңдалған жұмыстың өзектілігі айқын көрінеді. Партиялар және түрлі
топтармен қатар террористтік ұйымдарды да жаңа саяси субъект ретінде
қарастыруға болады. Террорлық іс-әрекетті саяси күрестің бір түрі деп те
айтуға болады, алайда терроризм бүкіл дүние жүзіне таралып, оны жаңа
түрдегі ұйымның қалыптасуы деп қарастырған жөн болады.
Бұрын террористтік ұйымдар белгілі бір мемлекет қаражатынан
қаржыланып, олардың мүддесін қорғаса, қазіргі кезде олар өз алдына қызмет
ететіп, мемлекеттердің ішкі және сыртқы саясатындағы мәртебесіне күмән
тудыртатын болды. Бұл құбылысқа қоғамды кез келген теракт туралы
ақпараттандыратын бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы; өзінің сипаты
жағынан террорлық әрекеттерге сай келетін халықаралық қылмыстың күшеюі;
жедел қару-жарақтардың пайда болуына себеп болған ғылым мен техниканың
дамуы себеп болды.
Терроризм қоғамда үрей, қорқынышты кең таратып, адамдардың
денсаулығы, өмірі, еркіндігі, жеке мүлкі сияқты адамзат қоғамының ең басты
құндылықтарына қауіп төңдіреді. Террорлық актілер адамдарды жаппай қырудан,
денсаулыққа аса ауыр зақым келтіруден тағыт басқа әрекеттерден көрініс
табады. Сондай – ақ, терроризмнің тағы бір ерекшелігі бұл шиеленіске қатысы
жоқ кез келген адам терроризмнің құрбаны болуы мүмкін. Бір қызығы терроризм
үрей, қорқыныш, айыптау сияқты сезімдермен қатар қызығушылық,
таңқаларлықты да тудыртады. Яғни бұл әрекеттер әсіресе қазіргі кезде
ақпараттық технологияның дамып келе жатқан тұсында көптеген адамдардың
назарын аударта алады. Қазіргі терроризмнің ауқымы мен зорлық-зомбылығы,
онымен белсенді күрес жүргізу қажеттілігі осы мәселенің өзектілігін
айқындай түседі.
Терроризм ХХ ғасырдың 70 жылдарында толық мәнді зерттеу объектісіне
айналды. Бұл Батыста туындаған терроризмнің жаңа толқынымен байланысты
болды. Осы тұста терроризм туралы халықаралық сипаттағы ерекше саяси
құбылыс ретінде теориялық көзқарас қалыптасып, терроризм термины кеңінен
таралып, колданысқа енді. Бұғанға дейін терроризм ұғымы анархиялық
қозғалыс, партизандық соғыс және саяси зорлық-зомбылық ретінде
қарастырылған болатын. Алғашқы библиография 1976 жылы шыққан еді. Ол 1970
жылға дейін басылымға шыққан терроризм туралы тек 6 жұмысты ғана қамтыған
болатын [5].
70-ші жылдар кезеңді қамтыған еңбектердің ішінен Дж. Белл [6], У.
Лакер[7] және П. Уилкинсонның [8] жұмыстарын айта кетуге болады. КСРО-да
терроризмді зерттеу кейіннен басталған болатын. Солшыл терроризм туралы
ресейлік зерттеушілер В.В. Витюк пен С.А. Эфиров [9], А.М. Ушков [10] және
И.Л. Морозов [11] жазған болатын. Сондай-ақ, КСРО-да терроризм мәселесін
А.С. Грачев [12], Л.А. Моджорян [13], Л.П. Замойский [14], В.В. Эфрос [15]
қарастырған.
Осы тұста КСРО-мен қатар Батыста терроризм мәселесін Р. Клайн [16]
мен С. Фрэнсис [17] қарастырған болатын. XIX ғасырдың аяғы мен XX
ғасырдың басында терроризм саяси күрестің бір түрі ретінде қарастырылды.
Себебі осы тұста революциялық қозғалыстар өрістеген болатын. Бұған Н.А.
Морозованың [18], С.М. Степняк-Кравчинскийдің [19], В.И. Лениннің
жұмыстарын жатқызуға болады [20].
Ауғанстан мен Шешенстан аумағында діни терроризм мен экстемизмнің
пайда болуы жаңа зерттеу жұмыстарына түтркі болды. Мысал ретінде А.А.
Игнатенко [21] и А.В. Коровиков [22] және Ж. Кепельдің [23] еңбектерін
айтуға болады. Сонымен қатар тарихи сипаттағы О.В. Будницкий [24], Р.А.
Городницкий [25] және А. Гейфманның [26], еңбектерін айта кеткен жөн.
Бүгінгі күні терроризмді толықтай және аспектілері бойынша зерттелген
көптеген еңбектер бар. Терроризм мәселесін коплексті түрде жүйелеп
зерттейтін зерттеушілердің ішінен У. Лакер [27] мен Б. Хофманды [28]
айтуға болады.
Терроризм аспектілерін теориялық және қолданбалы тұрғыдан А. Шмид
пен А. Джонгман [29] зерттеп өткен. Ал терроризмді қарулы күрес, соғыстың
ерекше түрі ретінде Х. Мюнклер [30], М. Хардт пен А. Негри [31] және Х.
Хоффмайстер [32] қарастырып өткен болатын.
Террористтердің жасаған іс-әрекеттердің логикасы мен тікелей себебін
К.Дж.М. Дрейк [33] пен П. Вальдман [34] қарастырған. Терроризмнің
психологиялық аспектілері Д.В. Ольшанский [35] мен Дж. Хорганның [36]
еңбектерінде көрсетілсе, А. Камю [37], Ж. Бодрийар [38] және С.
Жижектің[39] еңбектерінде терроризм философиялыұ тұрғыдан қарастырылған.
2001 жылғы қайғылы оқиғалардан кейін терроризмге аса көп көңіл бөліне
бастап, терең зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады. Қ. Тоқаевтың
Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық [40] атты еңбегінде
қылмысқа қарсы күрестегі мемлекеттердің ыңтымақтастығы мәселесін қозғайтын
құжаттар, мақалалар мен тәуелсiз сарапшылардың пiкiрлері жинақталған.
Абаков М.М. и Шестоковтың С.В.[41] еңбегінде мемлекеттердің терроризмге
қарсы күрестегі БҰҰ-ның атқарып жатқан қызметі туралы жазылған. Ал
Токсанбаевтың еңбегінде Интерпол және халықаралық терроризм мәселелері
қарастырылған [42].
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында терроризмге
қарсы күресті жүзеге асыру үшін жасалын жатқан шараларды, соның ішінде
терроризмге қарсы күресті қамтитын құжаттар мен осы қылмысқа қарсы
халықаралық ынтымақтастықты, яғни терроризмге қарсы күрестегі Қазақстан
Республикасының мемлекеттік саясатының басым бағытын зерттеу.
Дипломдық жұмыстық міндеттері. Алға қойған мақсатқа жету үшін мына
міндеттерді жүзеге асырған жөн.
• терроризмді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырып оның тарихын,
түрлері мен типтерінің өзгерісін қарастыру
• терроризмнің таралу себептері мен факторларын анықтау
• терроризмге қарсы күрестегі нормативтік-құқықтық базаны көрсету
• терроризмге қарсы күрестегі ұйымдар мен институттардың қызметін
айқындау
• терроризмге қарсы күрестегі Қазақстан Республикасының құқықтық
базасын зерттеу
• Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы күрестегі қызметі мен
шараларына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының объектісі - саяси мақсаттарды көздейтін зорлық
-зомбылық, күштеу әрекеттері ретінде танылған терроризм болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні – Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы
күресінің ерекшелігі, қарқыны мен дамуы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыстың негізгі 3 тараудан
тұрады. Олар: кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімі. Негізгі тарау 2
бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде терроризмді зерттеудің теориялық әдістемелік
негіздері, яғни терроризм ұғымы, оның түрлері мен терроризмге қарсы
күрестегі халықаралық ыңтымақтастық қарастырылған.
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы күрестің
құқықтық негіздері, Қазақстан Республикасында терроризмге қарсы саясаттын
іске асыру шаралары және болашақта жүзеге асатын мүмкіндіктері
қарастырылған.
1.ТЕРРОРИЗМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Терроризм ұғымы және оның түрлері
Терроризм латын сөзі terror үрей, қорқыныш деген мағынаны білдіреді.
Террор бұл қарсыласқа күшпен жасайтын әрекеттер жиынтығы (тұтқынға алу,
қирату, өлтіру), ал терроризм террордың тәжірибесі болып табылады. Яғни
терроризм – террорды жүйелі түрде қолдануға негізделген саясат болып
табылады. Терроризмнің жалпы қабылданған кұкықтық анықтамасы жоқ. Бірақ
көптеген зерттеушілер оған анықтама беріп өткен. Зиновьевтің айтуынша
терроризм – адамдардың әлеуметтік жағдайына байланысты туындайтын
әлеуметтік құбылыс. Терроризм саяси мақсаттарды көздейтін зомбылық
(Б. Крозье, Ұлыбритания); Терроризм – бұл саяси, идеологиялық, әлеуметтік
мақсаттарға жету үшін өкіметтің, халықтың үрейін тудырту (Г. Дэникер,
Швейцария); Осыдан терроризм – бұл террорлық әрекеттерді қолданатын саяси
тактика. Мұндағы саяси әрекеттер дегеніміз – адам өлтіру, үрей, қорқыныш
тудырту, самолеттерді айдап кету, адамдарды тұтқынға алу және т.с.с.[43].
Қазіргі таңда көптеген ғалым-террологтар, белгілі саясаткерлер
терроризмнің мәнін, оның белгілерін түсінуге тырысып, көптеген анықтамалар
беріп өткен. Қолданыстағы әдебиеттерді сұрыптау барысында терроризм
ұғымының 100-ден 200-ге дейін анықтамасы бар екені анықталды, алайда бұл
анықтамалардың бірде біреуі классикалық болып таңылмаған [44].
Анықтамалардың әртүрлілігі авторлардың терроризм ұғымын, оның
белгілері мен мақсаттарын өзінше түсінуінде жатыр. Яғни, авторлардың
терроризм субъектілерінің белгілі бір белгілері мен элементтері жөніндегі
ойлары сәйкес келмейді.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше террористтік құрылымдардың қызметі
ерекше саяси бағытта болады. Мысалға, ГФР-дің арнайы қызметінің басшысы Г.
Нонлаудың айтуынша қарастырылып отырған феномен саяси мақсатта мемлекеттік
органдардың жүктеуге тырысатын күрестің бір түрі болып табылады.
Белгілі ресейлік ғалым Л.А. Моджорянның айтуынша терроризм – жағымсыз
мемлекеттік және саяси қайраткерлерге қарсы, сондай-ақ мемлекеттегі
құқықтық тәртіпті реттеуге бағытталған жеке тұлғалардың, одақтардың немесе
үкіметтік ұйымдардың күштеу әрекеті.
Терроризмді оның барлық белгілері бойынша зерттеу зерттеушілерді бұл
құбылысқа кең ауқымда қарауға мәжбүр етеді. Мысалға, Дж. Буш АҚШ-тың вице-
президенті болған тұста терроризмге қарсы күрес комиссиясының
баяндамасында мынадай анықтама берген болатын: Терроризм – тұлғалар мен
объектілерге күш көрсетуге арқылы саяси және әлеуметтік мақсаттарды жүзеге
асыру. Әдетте ол үкіметтің, топтардың немесе жеке тұлғалардың саясатын
немесе әрекетін үрей тудырту арқылы өзгертуге бағытталады. Ал американдық
зерттеушілер В.Малисон мен С. Малисон айтуынша терроризм бұл – бұқаралық
және әлеуметтік мақсаттарға жету үшін жүйелі түрде күштеуді қолдану.
Белгілі террологтардың бірі У. Лакердің [7] ойынша терроризм бұл -
қоғамда үрей тудыру, лауазымды адамдарды қызметтен кетіру және саяси
өзгерістерді еңгізуді мақсат ететін мемлекеттік емес күштеуді немесе күштеу
қаупін пайдалану.
Ал Т. Герцог терроризмнің қатарына психологиялық әсер ету арқылы
нақты бір саяси стратегия шеңберінде саяси сипаттағы мақсаттарды көздейтін
жеке тұлғалардың қоғамда үрей тудыруын немесе күштеуді қолдануын
жатқызады.
Жалпы көптеген зерттеушілердің көзқарастарын сұрыптай келе
терроризмнің әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде мынадай белгілерін атап өтуге
болады:
• террорлық әрекеттердің ерекше әдіс-тәсілдері, соның ішінде зорлық-
зомбылықты қолдану; мүлікті зақымдау немесе жағымсыз әрекеттер арқылы
қауіп-қатер тудырту; адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төңдіретін
жағдай жасау;
• әдейі қорқыныш, үрей тудыратын жағдай қалыптастыру;
• террорлық әрекеттерді жариялап, үгіт-насихат жүргізу;
• қоғамда үрей, қорқыныштың кең таралуы;
Осы аталған белгілердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталып өтейік.
Күштеу бұл – терроризмнің негізгі әдістерінің бірі болып табылады. Бұл
құбылыстың табиғатын зерттеген барлық авторлар осы тұжырымға тоқталып
өтеді. Мысалға, Ю.М. Антонянның айтуынша терроризм бұл – күштеу арқылы
зорлық-зомбылық жасау, үрей тудырту, мемлекеттік және қоғамдық тәртіпті
бұзу, қауіп төңдірту. Бұл әдіс қол күші арқылы да, адам санасына, еркіне
психологиялық әсер ету арқылы да қолданылады.
Қол күшін қолдану әдетте адам өміріне, денсаулығына зақым келтіру,
еркіндігін шектеу арқылы жүзеге асады. Мысал ретінде АҚШ президенті
Кеннедидің өлімін, генерал Де Гольдің өміріне қастандық жасалуын,
Италияның саяси қайраткері А.Морроны ұрлауын айтуға болады.
XX ғасырда психологиялық әсер ету арқылы жүретін террорлық әрекеттер
кең өріс алды. Кейбір зерттеушілердің айтуынша террористтер үшін мұндай
әдістер қылмыстық мақсаттарға жетуге тиімді. Бұл әрекеттер әдетте ашық
сипатта жүреді. Мысалға, лауазымды адамдарға, қоғам қайраткерлеріне немесе
үкіметтік ұйымдарға ашық немесе жабық түрде қауіп-қатер төндіру арқылы
террористтердің айтқаның бұлжытпай орындату. Ал орындамаған жағдайда
халыққа күштеу акцияларын жасау қаупі төңеді.
Әдетте террорлық әрекеттерде мына әдістер кеңінен таралған: жеке
тұлғалардың мүлкін бұзу, халық тіршілігіне қажетті атомдық электр
станциялар, су құбырлары сияқты объектілерді, кәсіпорындарды қирату.
Сондай – ақ, қазіргі таңда биологиялық және және химиялық улағыш
заттарды қолдану жиі кездеседі. Мысалға, 1972 жылы АҚШ-та Күн шығыс
ордені атты экстремисттік топтың мүшелерін тұтқынға алған кезде 36 кг
сүзекті қоздырғыш дақылдар тәркіленді. Бұл топтың мақсаты - Чикаго, Сент-
Луис және АҚШ-тың батысындағы тағы басқа қалаларының сумен жабдықтау
жүйесін уландыру болатын. Ал 1975 жылы дәл осындай мақсатты Нью-йорк пен
Вашингтонда жүзеге асыруды көздеген неоұлттық топтан 115 кг цианид
тәркіленген болатын. 1995 жылы Аум Синреке атты жапондық діни топ
токиолық метродағы халыққа қарсы зарин және ацетонитрил улы газдарын
қолдану нәтижесінде 12 адам қаза тауып, мыңдаған адамдар уланды [45]. Ал
2001 жылы әлемді АҚШ-та әдей сібір жарасының бактериялары мен
қоздырғыштарын тарату туралы фактілер таңғалдырған болатын.
Терроризмнің негізгі белгілерінің бірі - әдейі қорқыныш, үрей
тудыратын жағдай қалыптастыру. Жоғарыда айтып өткендей терроризм латын сөзі
terror үрей, қорқыныш деген мағынаны білдіреді. Ю.М. Антоняннің айтуынша
мемлекет және саяси қайраткерлерге шабуыл жасағанда, белгілі бір
мекемелерді қирату барысында түрлі мақсаттар көзделуі мүмкін, ал
терроризмнің айрықша белгісі, оның негізгі ерекшелігі қорқыныш, үрей
тудыруында. Осы негізгі айрықша белгісі терроризмді басқа қылмыстардан
ерекшелейді. Шешендік террорист С.Радуев 1997 жылы террорист-жауынгерлерді
дайындау орталығының түлектеріне арнап сөйлеген сөзінде: Террорист-
жауынгерлердің негізгі мақсаты – Шешенстан территориясы мен жанында
орналасқан әскерлердің үрейі мен қорқынышын тудырту, тұтқынға алып, өлтіру-
деген.
Мұндағы айта кететін негізгі мәселе әдейі қорқыныш, үрей тудыратын
жағдай қалыптастыру – террористтердің негізгі мақсаты емес. Мысалға,
қылмыстық құқық сөздігінде терроризм – халықты, билік органдарын
үрейлендіру арқылы қылмыстық мақсаттарға қол жеткізетін қылмыстық іскерлік
болып табылады. Яғни үрей, қорқыныш сезімі - қылмыстық мақсаттарға жетудің
құралы. Көптеген зерттеушілердің ойынша қорқыныш сезімі қол күшіне
қарағанда анағұрлы нәтижелі құрал болуы мүмкін.
Терроризмнің тағы бір белгілерінің бірі - террорлық әрекеттерді
жариялап, үгіт-насихат жүргізу. Егер көптеген қылмыскерлер құпия қалуға
тырысса, террорлық акциялар жариялыққа ұмтылады. М.П. Киреевтің айтуынша:
бүгінгі терроризм – бұқараның қабылдауына бағытталған күштеу формасы.
Терроризм неғұрлым жариялыққа ұшыраса халықтың үрейін тудыруда соғырлым
әсерлі болады.
Терроризмнің жариялығы көптеген адамдардың өмірі мен денсаулығына
нұқсан келтіретін, қоғамға аса қауіпті ерекше әдіс-тәсілдері мен түрлері
арқылы жүзеге асады. Мысал ретінде көптеген адамның өліміне себеп болған
2001 жылы 11 қыркүйекте Нью-йорк пен Вашингтондағы жарылыстар мен халықтың
сібір жарасының бактерияларын жұқтыруы.
Сонымен қатар террористтер өздерінің әрекеттерін, ұйымдарының
қызметін, идеологиясын уағыздайтын үгіт-насихат сияқты арнай әдістерге
жүгінеді. Бұндай әдістер қатарына белгілі бір террорлық әрекетке өздерінің
қатысы бар екендігін жариялау, әрекеттері мен талаптарын бұқараға жеткізу
үшін БАҚ-ын пайдалану, өздерінің лидерлерін қаһарманға айналдыру.
Қоғамда үрей, қорқыныштың кең таралуы террористтердің өз мақсаттарына
жету үшін өмір, еркіндік, адамдардың денсаулығы, жеке мүлкі сияқты адамзат
қоғамының ең басты құндылықтарына қауіп төңдірумен байланысты. Бұл
адамдарды жаппай қырудан, денсаулыққа аса ауыр зақым келтіруден тағыт басқа
әрекеттерден көрініс табады.
Сондай – ақ, терроризмнің тағы бір ерекшелігі бұл шиеленіске қатысы
жоқ кез келген адам терроризмнің құрбаны болуы мүмкін. Бір қызығы терроризм
үрей, қорқыныш, айыптау сияқты сезімдермен қатар қызығушылық,
таңқаларлықты да тудыртады. Яғни бұл әрекеттер әсіресе қазіргі кезде
ақпараттық технологияның дамып келе жатқан тұсында көптеген адамдардың
назарын аударта алады.
Терроризмнің аса қауіпті ерекшелігі – ол нақты бір мемлекеттің немесе
белгілі бір аймақтың қоғамдық-саяси және экономикалық жағдайын нашарлатуға
бағытталады. Террорлық әрекеттер қайта қалпына келмейтін материалдық және
рухани құндылықтарды жойылуына әкеп соқтырады. Терроризм трансұлттық
бірігу қарқындылығына орай ірі әсери шиеленіс пен соғыстың туындауына себеп
болуы мүмкін. Сонымен қатар террорлық әрекеттер нақты бір аймақтың,
мемлекеттің қоғамдық-саяси және экономикалық тұрақтылығына, жағдайына
қауіп төңдіреді.
Жалпы айтқанда, терроризм қоғамдағы халықтың билікке деген сенімін
төмендетіп, қорқыныш сезіміне жол беріп, болашаққа сенімсіздігін
арттырады.
Терроризмнің жоғарыда қарастырған белгілерін жинақтай келе терроризм –
белгілі бір мақсаттқа жету барысында қоғамның үрейін тудыратын, бұқаралық
зорлық-зомбылық жүйесі деген қорытындыға келуге болады.
Террорлық әрекеттердің мақсаты мен міндетін қарастырғанда ең бастысы
оның мәніне көңіл бөлген жөн. Кейбір авторлар бұл ұғымдарды біртұтас
құбылыс ретінде қарастырады. Мысалға, Н.Д. Литвинов мақсаттардың мынадай
бірнеше түрін атап өтеді: ортақ (бастапқы және соңғы) мақсат, тікелей,
қамтамасыз етуші және ілесімді. Ал Ю.И. Авдеев көлемі мен мазмұнына сәйкес
террорлық ұйымдардың стратегиялық және тактикалық мақсаттарын көрсетіп
өтеді.
Философиялық, әлеуметтік және заң әдебиеттерінде мақсат пен міндеттің
нақты анықтамалары қалыптасқан. Мақсат дегеніміз - өзінің қызмет ету үрдісі
нәтижесінде ұйымдастырушылық жүйеге қол жеткізу, яғни белгілі бір қызмет
арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу. Ал міндет дегеніміз – мақсатқа жету
барысындағы уақытаралық жетістіктер. Демек, террорлық ұйымдар алдына қойған
мақсаттарына тек қана белгілі бір міндеттерді шешу арқылы қол жеткізеді.
Сондықтан жоғарыда қарастырылған түрлердің ішінен мақсат ретінде ортақ
(бастапқы) мақсатты (Н.Д. Литвинов) және стратегиялық (Ю.И. Авдеев)
мақсаттарды қарастыруға болады. Ал авторлардың атап өткен тікелей,
қамтамасыз етуші, ілесімді және тактикалық мақсатарды міндет ретінде
қарасырған жөн.
Жүзеге асып жатқан саласына қатысты террорлық әрекеттердің мақсаттары
экономикалық және саяси болып бөлінеді.
Экономикалық мақсаттар – экономикалық қарқындылығын жою, ұйым
қызметкерлерін қорқыту арқылы белгілі бір территориядан, іскерлік
саласынан бәсекелестерді ығыстыру. Бұл көрсетілген мақсаттар бәсеке
фирмалардың кәсіпорындарын өртеу, жарылыс жасау арқылы жүзеге асырылады.
Нәтижесінде көптеген адамдар қаза тауып, жарақат алып жатады, кейбір кезде
террористтер кызметкерлерді ұрып-соғып, тұтқынға алып та жатады.
Террористтердің саяси мақсаттары ішкі саяси және сыртқы саяси болып
екіге бөлінеді.
Ішкі саяси мақсаттар мемлекетің ішіндегі қарым-қатынастар аясында
яғни мелекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар арасында жүзеге асады. Бұл
мақсаттрдың құрылымына келсек, онда террирориялық тұтастыққа қатысты және
территорияның өзгеруіне қатысты емес мақсаттарды атап айтуға болады.
Жоғарыда аталған мақсаттардың бірінші тобына егемендігін мойындатуға
тырысқан сепаратисттік аймақтарды жатқызуға болады. Мысалға, Шешенстандағы
экстремисттік ваххабизмді жақтаушылар, исламдық джаматтардың Жоғарғы кеңесі
Солтүстік Кавказ мұсылмандары мен Ресей христиандарының арасында туындаған
қақтығысты өркениет шиеленісі деп атап, барлық мұсылмандарды исламдық
мемлекетті құру үшін қасиетті соғысқа шақырды.
Ішкі саяси мақсаттардың террирорияға қатысты емес екінші тобында
мыналарды атап өтуге болады:
• мемлекеттің қоғамдық құрылымының немесе саяси режимінің өзгеруі;
• демократияның дамуына кедергі жасау, ішкі саяси жағдайды
тұрақсыздандыру;
• халықтың билікке деген сенімсіздігінің артуы;
• мемлекттік билікті халықтың наразын тудыртатын әрекеттерді жасату
арқылы террорлық әрекеттерді ақтау.
Сыртқы саяси мақсаттар халықаралық қатынастар саласындағы террорлық
әрекеттер негізінде жүзеге асады. Мысалға, белгілі бір мемлекеттің басқа
мемлекеттермен орнаған қарым-қатынасын тұрақсыздандыру, өзгертуге тырысу.
Мұнда идеологиялық негіз ретінде мемлекеттің американдық империализм
экспансиясынан, буржуазиялық ойға сыйымсыз мәдениетінен қорғану
концепциясы немесе сыртқы саяси агрессиялық акцияларға қатысудан бас тарту
болуы мүмкін. Сонымен қатар сыртқы саяси мақсаттарға мыналарды жатқызуға
болады: күштеу арқылы жаңа мемлекет құру; халықаралық аренада белгілі бір
мемлекеттің мәребесін төмендету; аймақтық немесе халықаралық шиеленістерді
шешуге бағыталған халықаралық акцияларға жол бермеу және т.б. Мысалға,
1989 жылы №1 террорист Усама бен Ладен Азия, Африка және Еуропаның 50
мемлекетін қамтытин біріккен ислам мемлекетін құру мақсатында Аль-Кайда
атты ұйымды құрған болатын [46].
Террордың субъектілерінің қызметіне бағытталған міндеттердің құрылымын
негізгі және қосымша деп екі топқа бөлуге болады.
Жоғарыда атап өткендей негізгі міндеттерді шешу - террористтердің
негізгі мақсаттарына қол жеткізуге алғышарт жасайтын уақытаралық нәтижеге
байланысты болады. Мұндай міндеттер қатарына мыналарды жатқызуға болады:
нақты бір мемлекеттік қайраткерді жою арқылы халықаралық келіссөздерге жол
бермеу, мемлекеттегі саяси жағдайды тұтақсыздандыру; террорлық идеологияны
дәріптейтін акцияларды жүргізу; экстремисттік ұйымдардың әлеуметтік базасын
кеңейту және т.б.
Қосымша міндеттерді жүзеге асыру барысында эксремисттік ұйымдар
террорлық акцияларды іске асыру үшін материалды-техникалық, қаржылық,
кадрлық және ұйымдастырушылық дайындықтарды жүргізеді. Мысалға, қаржылық
қаражат алу үшін банктерді тоңау, қару-жарақтарды сату, түрмеде жатқан
жақтастарын бостандыққа шығару және т.б.
Ақырғы жылдары террористтік ұйымдардың көпшілігі өздерінің қызметтерін
қаржыландыру мақсатында есірткі саудасына жүгінеді. Мысалға, құрамында
есірткі заттары бар өсімдіктерді өсіру, есірткіні өңдіру және сату, есіткі
өсірілетін плантацияларды күзету, есітркі саудасымен айналысатын адамдардың
бұйрығымен бәселелестерді немесе құқық қорғау органдарымен қарым-қатынасы
бар белгілі бір тұлғаларды жою.
Алтын үшбұрыш аймағындағы сепаратистік ұйымдар есірткі саудасымен
белсеңді түрде айналысады. Соның ішінде Лаостың солтүстігіндегі генерал
Ванг Пао басқаратын Мео руының мүшелері (Meo Tribesmen) ұйымын айта
кетуге болады. Ал Мьянмада (Бирма) ұзақ уақыт бойы Бирма коммунисттік
партиясының бөлімшелері қызмет атқарған болатын. 90-шы жылдардың басында
бұл партия ұлттық белгісі бойынша екі топқа бөлінген еді. Солардың ең
ірісін Кун Са (шың аты Чан Чифу) басқарған. Кейбір деректер бойынша Алтын
үшбұрышта өңдірілетін апиынның 80 %-ы оның бақылауында. Ал Филлипиндегі
ультрасолшыл экстремистік топтардың негізгі қаражат көзі – марихуаннаны
өсіріп, есірткі картельдеріне сату болып табылады.
Ливандағы исламдық фундаменталисттік топтар, соның ішінде Хезболлах
та есірткі саудасымен айналысады. Ал Бекаа алабында шоғырланған кендір (250
ш.км) мен апиын көкнәрі (20 ш. км) өсірілетін үндіс планциялары үшін
ливандық құрылымдар жиі таласып тұрады.
Колумбияның революциялық қарулы күштерінің бөлімшелері коканы
өсіріп, оны кокаинге айналдыру жұмыстарымен айналысады. Кейбір деректер
бойынша бұл Қызыл картельдің есірткі саудасынан түсетін табысы жылына 400
млн. долларды құрайды. Есірткі саудасымен айналысатын Колумбиялық 19-ші
сәуір қозғалысының мүшелері 1989 жылы есіркі мафиясының қызметін растайтын
құжаттарды жою мақсатында Сот Сарайына шабуыл жасап, мемлекеттің Жоғарғы
сотының бірнеше мүшесін өлтірді.
Еуропа елдерінің құқық қорғау органдарының деректері бойынша мына
террористтік ұйымдар есіркі бизнесімен тығыз байланыста: түріктердің Сұр
қасқырлар тобы, испандық Бостандық мемлекеті (ЭТА), итальяндық Қызыл
бригада тобы [47].
Өзінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қосымша міндеттердің құрылымында
ерекше орынға ие. Әсіресе бұл міндеттерді шешу мыналар арқылы жүзеге асады:
• террористтік ұйымдар қатарына кіретін тұлғаларды мұқият тексерістен
өткізу;
• ақпараттың құйылуы жөніндегі дабылды бақылау;
• ұйымның ішінде агенттік желіні құру;
• шаралардың арнайы контрбарлауын қамтамасыз ету ;
• мемлекеттік және полициялық құрылымдарға өздерінің агентерін еңгізу;
• полициялық құрылымдардағы адамдарды өздеріне тарту;
• ұйымның жауынгерлік объектілерін және басшыларын күзету;
• өзіндік трибуналды және үкімді іске асыратын жендеттер тобын
қалыптастыру.
Осылайша, терроризмнің субъектілері өздерінің қызметі барысында саяси
және экономикалық сияқты түрлі міндеттер мен мақсаттарға жетуге тырысады.
Оларды зерттеу терроризмнің мәні мен табиғатын түсүнудің алғышарты болып
табылады.
Терроризмнің субъектілері бір-бірімен күрделі қарым-қатынастаға
мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың кең жүйесін құрайды. Кейбір
жағдайларда террористтік ұйымдардың қызметін мемлекеттік немесе саяси
ұйымдар басқарады. Демек, терроризм субъектілерін мынадай түрлерге бөлуге
болады:
• өзінің саяси мүддесі көздей отырып, жеке террористтік ұйымдарды немесе
террорлық акцияларды қолдап, басшылық етіп отыратын мемлекет;
• саяси мақсатта қоғамға қауіп төндіретін мемлекеттік емес террориятік
ұйымдар;
• саяси емес мақсаттарға қол жеткізу үшін террорды пайдаланатын
қылмыстық топтар;
• жеке немесе жалғыз террористтер.
Қазіргі кезде бірінші топтың субъектілеріне Ю.И. Авдеевтің айтуынша
авторитарлы режим орнаған кейбір таяу шығыс мемлекеттерін, сондай-ақ түрлі
экстремисттік ұлттық, діни-саяси, солшыл немесе оңшыл қозғалыстарды
және қоғамдық-саяси ұйымдарды жатқызуға болады. АҚШ-тың мемлекеттік
департаментінің 1997 жылғы баяндамасы бойынша халықаралық терроризмді
қолдайтын мемлекеттер қатарына Куба, Солтүстік Корея, Иран, Ирак, Судан,
Сирия және Ауғанстан кіреді. Баяндаманың авторының айтуынша бұл
мемлекеттердің өкіметінің өзі террористтік әрекеттерге ат салысады немесе
террористтерді қару-жарақпен, қаржымен, баспанамен қамтамасыз етеді.
Ал Ислам мемлекеті Ауғанстанның Ресейдегі елшісі болған
А.В.Ассабидің айтуынша терроризмді қолдаушы елдер саны 60-қа таяу, және де
бұл елдер территориясында террористтерді дайындайтын лагерьлер шоғырланған.
Сонымен қатар террористтік қызметтің субъектілері қатарына
террористтік акцияларды жүзеге асыруға бағытталған кейбір шетел
мемлекеттердің арнайы қызмет органдары немесе бөлімшелерін жатқызуға
болады. Бұл әрине антидемократиялық, авторитарлы режимді мемлекеттерге тән
құбылыс.
Субъектілердің екінші тобына террористтік акцияларды жасау барысында
саяси мақсаттарды көздеген үкіметтік емес ұйымдарды жатқызуға болады.
Оларға мына белгілер тән:
• террорлық мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін арнайы
бағдарламаның болуы;
• нақты ұйымдастырушылық-функционалдық құрылым;
• қатал конспирация;
• террористтік әрекеттерді жоспарлау мен ұйымдастырудың шараларын жасау;
• террористтерді дайындайтын орталықтарды құру;
• шетелдің экстремисттік және қылмыс топтарымен байланыс орнату.
Террористтік ұйымдар өздерінің ең жоғарғы белсеңділігі кезінде
құрамында еңбек бөлінісі бөлінген, шеберханалары, қоймалары, баспаханалары,
зертханалары, конспиративті пәтерлері бар күрделі құрылымды құрайды. Олар
өздерінің агенттерін белсеңді түрде мемлекеттік аппаратқа, өңдірістік және
қаржылық бірлестіктерге еңгізеді.
Бұл субъектілер тобына мыналарды жатқызуға болады:
• халықаралық және ұлттық террористтік ұйымдар:
1. фашисттік, ұлтшылдық бағыттағы оңшыл террористтік ұйымдар – Сұр
қасқырлар (Түркия), Гофманның әскери-спорттық тобы және басқа
да неоұлттық ұйымдар (ГФР), Ұлттық фронт (Англия), Ариялық
ұлттар (АҚШ);
2. солшыл, ультрареволюциялық террористтік ұйымдар – Қызыл
бригада (Италия), Қызыл армия фракциясы, Нади Шевадах
атындағы антиимпериалисттік қарсыласу торы (ГФР), Деф-Сол
(Түркия), Сендеро Луминосо және Тупак Амурдың революциялық
козғалысы (латиноамерикандық), Жапондық Қызыл Армия (Жапония)
және т.б.
3. ұлтшылдық сепаратисттік – ИРА (Англия), ЭТА (Испания), Қара
қыркүйек (палестиналық), Корсиканы азат етуші ұлттық фронт
(Франция), Азат етуші Тамил және лама жолбарыстары (Шри-Ланка)
және т.б.
4. діни-саяси террористтік – Хамас (Палестина, Израиль),
Хезболлах (Ливан), Ағайын мұсылмандар (Египет, Сирия, Сауд
Арабиясы), Қаруланған ислам тобы (Алжир, Франция), Аум
Синрике (Жапония) және т.б.
• жеке мемлекеттердің ішіндегі антиконституциялық бағыттағы күштеуді
саяси күрестің негізгі құралы ретінде қолданатын, террорды
пайдаланатын ұйымдар (мұндай ұйымдар тек қана терроризм таралған
аймақтарда ғана емес, сонымен қатар Ресей мен ТМД елдерінде де бар).
Терроризмнің субъектілерінің үшінші тобы саяси мақсаттарды көздемей,
террорды тек қылмыстық табыс табу мақсатында қолданады. Мұндай террористтік
ұйымдар террористтік акцияларды өздерінің қылмыстық қызметтеріне жағымды
шарттарды қалыптастыру үшін қолданады. Олардың қызметі билік құрылымына
емес, заңдылықты қамтамасыз ететін саладағы нақты саясатқа қарсы
бағытталады [48].
Халықаралық және ұлттық деңгейдегі мафиозиялық қылмыстық топтар
террористтік әдістерді қолданып, террористтік құрылымдармен тығыз
байланыста болады. Әсіресе Латын Америкадағы сонымен қатар басқа да
аймақтардағы есірткімен айналысатын мафиозиялық топтар аса белсеңділік
көрсетеді.
Терроризмнің субъектілерінің төртінші тобы – жалғыз террористтер.
Олардың жасаған әрекеттеріне (жарылыстар, қоғамдық жерлерде адамды атып
өлтіру, саяси қайраткелердің өміріне қастандық жасау) кек алу, түрлі
иррационалды себеп-салдар, психикалық ауру және т.б. себеп бола алады.
Н.Мелентьевтің айтуынша жеке тұлғаның терроры қоғамның басқа мүшелеріне
жасайтын зорлық-зомбылығымен сипатталады. Осылайша индивид өзінің
субъективті наразылығын, қоғамға деген өзіндік қарсылығын, ызасын
көрсетеді[49].
Қазіргі таңда террористтік қызметтің объектілерінің спектрі барынша
кеңейіп, күрделенді. Терроризмнің объектісі – террорлық қызметтің
нәтижесінде зиян шеккен қоғамдық қатынастар болып табылады. Ғылыми
әдебиеттерде әлеуметтік-саяси талдау шеңберінде объекттің екі негізгі түрі
көрсетіледі – жалпы және тікелей.
Объектілердің жалпы түріне саясат, экономика, әлеуметтік қамтамасыз
ету, мәдениет сияқты социумның негізгі салаларындағы қалыптасатын қоғамдық
қатынастар жатады. Террористтік әрекеттердін негізгі мақсаты осы қоғамдық
қатынастарды тұрақсыздандыру, әлсіздендіру және жою болып табылады. Осы
салалардағы террористтердің көздеген объектілері – халықаралық қауіпсіздік,
мемлекеттің ішкі және сыртқы қауіпсіздігі, қоғамдық құрылымның негізі,
қоғамның саяси ұйымдастырылуы және т.б. Мысалға, Ресейдегі, Югославиядағы
және Ұлыбританиядағы ұлтшыл-террористік ұйымдардың қызметінің негізгі
объектісі - осы елдердің тұтастығы болса, Батыс Еуропа мен Латын Америка
елдеріндегі солшыл экстремисттік топтардың объектісі – конституциялық
құрылым мен олардың демократиялық институттары болып табылады.
Террористтік акциялардың объектілерінің тікелей түріне нақты
қатынастар жатады. Себебі оларға тікелей әсер ету жалпы объектке зиян
келтіріп, террористтерді мақсатына жеткізеді. Бұл объектілер қатарына жеке
тұлғалардың өмірі, денсаулығы, еркіндігі, түрлі өңдірістер пен басқа
объеттілерде қызмет ететін адамдардың қауіпсіздігі, халықтың тіршілігін
қамтамасыз ететін жүйелер және компьютерлік ақпараттың қауіпсіздігі
жатады.
Терроризмнің типологиясына келетін болсақ, оны әлеуметтік-саяси
феномен ретінде әдістері, мақсаты, субъектілері, идеологиялық негіздері
және тағы басқа критерийлері бойынша топтуға болады.
1. Қолданатын әдістері бойынша террорды қол күшін қолдану және
психологиялық деп бөлінеді. Қол күшін пайдалану индивидтерге күштеу,
зорлық-зомбылық жасаумен байланысты. Мысалға белгілі бір тұлғаның немесе
топтың өмірін қию, денесін жарақаттау, еркіндігін шектеу және т.б.
Психологиялық террор материалды объектілерді (кәсіпорын, мекеме,
коммуникациялар) қирату, мемлекеттің, қоғамдық немесе басқа да ұйымдардың
мүлкін жою арқылы санаға әсер етумен жүзеге асады.
2. Алдына қойған мақсаттары бойынша ғылыми әдебиеттерде терроризмнің
саяси және саяси емес (экономикалық пайда табу) түрлері және психикалық есі
дұрыс емес адамдардың жасайтын терроры кездеседі.
3. Террористтік қызметтің объектілерінің сипаты бойынша жеке яғни
нақты бір мемлекеттік, қоғамдық қайраткерлерге, олардың мүлкіне бағытталады
және бұқаралық (соқыр). Бұқаралық террор бұқара халыққа бағыталып,
қоғамдық орындарда, көп халық шоғырланған жерлерде (көшеде, вокзалдарда,
саябақтарда және т.б) жасалады.
4. Жалпы қабылданған критерийлердің ішінде террорлық әдіс-тәсілдерді
пайдалануға байланысты терроризмнің дәстүрлі және технологиялық түрлері
бар. Дәстүрлі терроризм – қару-жарақ, жарылғыш заттарды қолдану арқылы
күштеу немесе материалды объектілерді жойып қирату. Технологиялық
терроризм – жаңа технологияны қолдану, яғни радиоактивті, химиялық, улағыш
және тағы да басқа заттарды пайдалану. Көптеген авторлардың ойынша
технологиялық терроризмнің кеңінен таралған түрінің бірі – ақпараттық
терроризм [50]. Ол адамның санасына заманауи телекоммуникациялық және
компьютерлік құралдарды пайдалану арқылы жүзеге асады. Мысалға, түрлі
вирустар арқылы компьютерлік жүйедегі ақпаратты әдейі жою немесе
модификациялау; террористтік әрекет туралы жалған хабар беру және т.б.
5. Терроризмнің идеялық негізі мен доктринасына байланысты оның
топталуы ғылыми және қолданбалы тұрғыдан аса маңызды. Осы критерийлер
бойынша терроризмннің идеологиялық, ұлттық, діни деген түрлері бар.
Сонымен қатар терроризмнің типологиясында оның мемлекеттік, ішкі және
халықаралық деген түрлері аса манызды орынға ие. Олардың осылайша топталуы
субъектілердің түрлеріне, мақсаттарына, қызметтің ауқымына және
объектілерге байланысты. Мемлекеттік терроризмнің мәні - мемлекеттік
органдардың саяси мақсаттарға жету үшін билеуші режимнің ішкі және сыртқы
қарсыластарын әлсіретуге бағытталған террористтік ұйымдардың қызметін
қолдау. Көптеген зерттеушілердің айтуынша мемлекеттік терроризмнің екі
аспектісі бар – сыртқы және ішкі. Сырқы аспект кейбір дамыған елдердің
белгілі бір мемлекеттің ішкі саясатына араласуынан көрініс табады.
Әдетте, сыртқы қатынастар саласындағы террористтік қызметтің екі түрі бар:
1. Мемлекеттің арнайы қызмет органдарының басқа мемлекеттің
территорясындағы өздерінің саяси бәсекелестеріне (оппозициялық партиялардың
лидерлері мен мүшелері; шетел елдерінің мемлекеттік және қоғамдық
қайраткерлері) қарсы террористтік акцияларды өткізуі. Мысалға, 80-ші
жылдары Чилидің басшылығымен билеуші режимге қарсы шыққан АҚШ-та
О.Летельердің және Аргентинада генерал Пратстың өміріне қастандық жасалды.
2. Мемлекеттік құрылымның басқа елдердердің территориясындағы
террористтік ұйымдарды қолдауы. Мысалға, француз құқық қорғау органдарының
айтуынша Париж бен Лионадағы мұсылман террористтік топтарының белсендігі
Иран мен Алжир мемлекеттерінің бақылауымен жасалып отырады [51]. Сонымен
қатар террористтік қызметтің субъектілерін дайындық өткізетін лагерьлермен,
қару-жарақпен қамтамасыз етіп, қаржылық көмек көрсетілуі мүмкін.
Ағылшын зерттеушісі С.Сигеллердің айтуынша мемлекеттік терроризм ішкі
саяси салада қоғамдық тәртіп пен ұлттық қауіпсіздікті сақтауға,
оппозицияның қызметін бәсеңдетуге бағытталған күштеу аппаратын қолданудан,
сонымен қатар заңсыз қамауға алудан, зорлық-зомбылық жасаудан, құпия
депортациялаудан көрініс табады.
Ішкі терроризм терроризмнің кеңінен таралған түрлерінің бірі. Бұл
феноменнің екі түрін бөліп көрсетуге болады – саяси және қылмыстық
терроризм. Саяси терроризм мыналардың қызметінде көрініс табады:
• ішкі, экстремисттік саяси күштер, мемлекеттік билікке қарсы ұйымда
мен жеке тұлғалар;
• террористтік әдістерді қолданатын мемлекеттік билікке қатысы жоқ
саяси күштер мен ұйымдар [52].
Қылмыстық терроризм ұйымдасқан қылмыстық топтардың, жалғыз
қылмыскерлердің әрекетінен көрініс табуы мүмкін. Терроризмнің тұтас
белгілері бойынша бірнеше түрлері бар.
1. Қылмыстық табысқа бөгет жасап тұрған мемлекетті әлсіретуге
бағытталған терроризм. Мысалға, есірткі бизнесімен айналысатын колумбиялық
топтар әкімшілік, құқық қорғау органдарына қарсы белсенді күрес бастаған
болатын.
2. Қылмыстық топтар арасындағы шиеленісте бәселестерді және олардың
жақтастарын жою. Терроризмннің бұл түрінің аса таралған әрекеттері ішінен
тапсырыс бойынша жасалған адам өлтіру, қару-жарақты қолданумен болған
қылмыстық топтардың қақтығысы, күштеп алушылық және тағы басқаларды айтуға
болады.
3. Психикалық ауытқуға байланысты жеке тұлғалардың террористтік
әрекеттерді жасауы.
4. Мемлекеттік немесе қоғамдық қайраткерлердің қызметіне байланысты
олардың өміріне қастандық жасау.
Халықаралық терроризм – аса күрделі және көп аспектілі қоғамға
қауіпті құбылыс болып табылады. Ғылыми әдебиеттерде терроризмнің бұл
түрінің мәні мен табиғатын түсіндіретін ортақ әдіс жоқ. Алайда көптеген
авторлардың айтуынша терроризмнің басқа түрлеріне қарағанда халықаралық
терроризм өзінің ауқымымен және ерекше белгілерімен ерекшелінеді. Олардың
қатарына мына белгілерді жатқызуға болады:
1. Терроризмнің бұл түрінің халықаралық-саяси қауіпі оның халықаралық
тәртіпке, мемлекетаралық қатынастарға, халықаралық қауіпсіздікке және
мемлекеттердің халықаралық мүдделеріне қауіп төңдіруінен көрініс табады.
Себебі халықаралық терроризмнің акциялары қандай түрде жасалмасын
(саясаткерлерді немесе мемлекет азаматтарын өлтіру, адамдарды тұтқынға алу
және т.б.) әрқашанда бірнеше (кем дегенде екі) мемлекетке, яғни
мемлекеттің саяси қатынастарына нұқсан келтіреді.
2. Халықаралық терроризмнің негізгі субъектісі – мемлекеттік емес
террористтік топтар немесе ұйымдар. Бұл топтар саяси және ұйымдасу жағынан
тәуелсіз жеке немесе басқа саяси ұйымдар мен қозғалыстардың құрамында болуы
мүмкін.
3. Әртүрлі мемлекеттер территориясында орналасқан халықаралық
терроризм әрекеттерін жүзеге асыруға бағытталған, қызметі мен саяси бағыты
бойынша жақын террористтік топтар мен ұйымдардың әріптестігі.
Айта кететін жәйт, қазіргі кезге дейін халықаралық құқықта
халықаралық терроризмнің мәнін түсіндіретін ортақ әдіс жоқ. Халықаралық
келісімдерді сұрыптау терроризмнің мынадай әрекеттерін атап айтуға
мүмкіндік береді:
• халықаралық ұйымдардың елшіліктері, штаб-пәтерлері ішінде жасалған
жарылыстар;
• көше, әуежайлар, вокзалдар, мәдени орталықтар, саудағы арналған
мекемелердегі диверсионды әрекеттер;
• пошталық хаттардың ішінде әдейі орналасқан жарылыс заттарын
қолдану;
• қоғамдық құрылыстарға бағытталған кез келген диверсионды әрекеттер;
Осылайша, терроризмнің белгілерін сұрыптау оның аса күрделі құрылым
екендігін айқындай түседі. Әлеуметтік шиеленістердің, қақтығыстардың
көптүрлілігі терроризмнің таралуына мүмкіндік береді. Сондықтан да бұл
феноменнің белгілерін, түрлерін, субъектілері мен аспектілерін теоретикалық
зерттеу аса маңызды. Бұл өз алдына терроризммен күреске, терроризмді мүлдем
жоймаса да, оны қатаң бақылауға алуға мүмкіндік береді [53].
1.2 Терроризмге қарсы күрестегі халықаралық ыңтымақтастық
Қазіргі таңда терроризмге қарсы белсеңді күрес жүріп жатыр. Бүкіл
әлемнің үрейін тудырған терроризм қауіпі оған қарсы күресте елдерді
халықаралық ыңтымақтастыққа жұмылдырды. Себебі терроризм қазір кезде
трансұлттық сипат алды, демек оған қарсы күрес те осы сипатта болуы қажет.
Халықаралық құқықта осы тұста көптеген әмбебап және аймақтық
сипаттағы халықаралық конвенциялар бар. Бұл конвенциялардың басты мақсаты -
мемлекеттердің террроризмге қарсы күрестегі әріптестігін нығайту.
Мысалға, терроризмге қарсы бағытталған Женава Конвенциясы, 1937 ж.;
терроризм әрекеттерін жазалау және алдын алу туралы Вашингтон Конвенциясы,
1971 ж.; терроризмге қарсы бағытталған Еуропа Конвенциясы, 1977ж. және
т.б. Әлемдік қауымдастықтың терроризмге қарсы күресте біршама тәжірибесі
бар. Мысалға:
• 1930, 1931, 1934 жылдары болған халықаралық конференцияларда
террорризмге қарсы қарар қабылданды. 1937 жылы Ұлттар Лигасы да
осындай конвенцияны қабылдаған болатын;
• XX ғасырдың 70-ші жылдардың ортасынан бастап БҰҰ Комитетінің әрбір
сессияларында терроризм мәселесі қарастырылған болатын (мысалға,
1980 және 1982 жылдары өткен V және VI сессиялары; 1990 жылы
болған XI сессиялары);
• 1970-ші жылдардан бастап БҰҰ ондаған антитеррористтік құжаттар
қабылдаған болатын;
• қызметі толығымен немесе жартылай терроризмге қарсы бағытталған
халықаралық құрылымдар құрылып қызмет етеді (мысалға, Қылмыстық
полицияның халықаралық ұйымы (ИНТЕРПОЛ), Еуропалық полиция
ведомствосы (ЕВРОПОЛ), ТМД-нің Антитеррористтік орталығы);
• Араб мемлекеттер Лигасының ішкі істер кеңесінің 13-ші сессиясында
терроризмге қарсы күреске негізделген Міңез-құлық кодексі жобасы
қабылданды. Бұл кодекс террористтік акцияларды жоспарлау мен
ұйымдастыру жұмыстарын жасау үшін ұлтық территорияны беруге,
террористтік ұйымдарға қаржылай көмек жасауға тиым салады.
ТМД елдері, әсірісе Қазақстан, Ресей, Тәжікстан мен Қырғызстан ТМД-
нің басқа елдерімен бірге бұрынғы КСРО территориясында терроризмге қарсы
күресті күшейту мен реттеуге бағытталған нақты шараларды жүзеге асырды.
Нәтижесінде ТМД елдерінің басшыларының шешімімен 2000 жылы 21 маусымда ТМД-
нің Антитеррористтік орталығының құрылуы туралы шешім қабылданды. 2001 жылы
тамызда Қырғыз Республикасында Орта Азия аймағындағы ТМД-нің АТО Жедел
тобы құрылды. Бұт топ ТМД-нің оңтүстігіндегі аймақтардағы терроризмге қарсы
күрес жұмыстарына мониторинг жасаумен айналысады [54] .
Егер тарихқа көз жүгіртіп өтсек, онда террроризмді халықаралық
қатынастардың негізгі мәселесі ретінде XX ғасырдың 30-шы жылдары
қарастырыла бастады. Себебі осы тұста КСРО мен Германия өздерінің
шекараларынан тыс жатқан саяси және қоғамдық қайраткерлерге қастандық
жасап, террористтік актілерді ұйымдастыра бастады. Яғни терроризм мәселесі
III (1930 ж.), IV (1931ж.) және V (1934ж. ) Конференцияларда қарастырылған
болатын.
1934 жылы Марсельде Югославия королі Алексендр мен Францияның сыртқы
істер министрі Бартудың өлімінен кейін Ұлттар Лигасында терроризмді
зерттеуге арналған сарапшылар комитеті құрылды. 1973 жылы Женевадағы
халықаралық конференцияда Ұлттар Лигасының басшылығымен терроризмді алдын
алу және жазалау Конвенциясы мен Халықаралық қылмыс сотын құру туралы
конвенция мақұлданды. Бұл екі құжатқа 24 мемлекеттің өкілдері қол қойған
болатын, алайда біріншісі де, екіншісі де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz