Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ТОПОНИМДЕР- ҰЛТ ШЕЖІРЕСІ
6
1.1 Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
6
1.2 Шығыс Қазақстан топонимдер жүйесінің қабаттары
8
1.2.1 Түркі тілінде қалыптасқан топонимдер
8
1.2.2 Монғол тілінде қалыптасқан топонимдер
12
2 ЖЕР-СУ АТТАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ –МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ 31
2.1 Шығыс Қазақстандағы қазақ халқының рухани мәдениетіне негізделген
жер-су аттары
31
2.2 Аймақтағы тарихи-әлеуметтік топонимдер
40
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Тәуелсіз елдің топонимикасы да тәуелсіз болуы тиіс десек, бұл пікір
заман талабынан туындап отырғандықтан бүгінгі ұрпаққа жүктелер міндет аз
емес. Өйткені географиялық атаулар ешқашан да жөн-жосықсыз, ойсыз, мәнсіз,
кездейсоқ қойыла салмаған, оларда сол өлкені мекендеген байырғы халықтардың
қатпар-қатпар тарихы тайға таңба басқандай сайрап жатыр.
Жер-су атаулары сол ел-жұрттың болмыс-бітімі, тұрмыс-шаруашылығы,
көші-қонынан, салт-дәстүрі, тілі-діні, ой-санасынан хабар береді, яғни
топонимдер – энциклопедиялық мағлұматтарға толы ел мен жер шежіресі, есте
жоқ ескі замандардың көнермес айнасы. Ал отарлаушылар қашанда қол астындағы
елді ұлттық салт-санасынан айырып, рухани түп-тамырынан ажырату үшін
алдымен жер-су аттарын өзгертуге кірісетіні, өз мақсат-мүддесі мен
саясатына сай өз тіліндегі басқа атаулармен алмастыратыны сондықтан.
Жергілікті халықтың пікірімен санаспастан Жаркенттің – Панфиловқа,
Ақтаудың – Шевченкоға, Алматының –Алма-Атаға, Көкшетаудың – Кокчетавқа және
Шығыс Қазақстан облысы бойынша Крупская, Архиповка, Медведка, Таврия, Самар
деген топонимдер атауларының үстем тіл ыңғайына қарай бұрмаланып жазылуы
сол кездегі саясат пен идеологияның әсері.
Егемендік алып, етек-жеңін жиған еліміз еңсе көтерумен бірге жер-
суға
ежелгі атауларын да қайтарып бере бастады. Белгілі бір топонимикалық
нысан
немесе мекен-жайдың атының ресми құжаттарда, географиялық-физикалық,
геологиялық, экономикалық-саяси карталарда, халықаралық саяси және
интеграциялық келісім - шарттарда, баспасөз бен ғылыми еңбектерде дұрыс
жазылуы үшін облысымыздың географиялық атаулары алдымен халықаралық қалыпқа
түсуі қажет. Сондықтан облысымыз аумағындағы жер-су, елді мекен, тағы басқа
атауларды тәуелсіздік талаптарына сай қайта атау, өзгерту жұмыстарын жолға
қойып, қалыптасу үрдісін түбегейлі тиянақтау Қазақстан Республикасының
жалпы әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшелігіне айналуына игі ықпал
етеді.
Бітіру жұмысының өзектілігі: Шығыс Қазақстан облысы топонимдеріне
этимологиялық, семантикалық талдау жасай отырып, олардың халық
дүниетанымымен тығыз байланысты екенін көрсету өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Бұрынғы қисынсыз бұрмаланған географиялық атаулардың тарихи
атауларын қайта беруде этностың тарихы мен ерекшелігін ескерудің маңызы
зор. Осы облыс аумағындағы топонимдердің атаулары мен өзгерген атауларын
этнос тарихымен, дүниетанымымен байланыстыра қарастыра отырып,
лингвистикалық талдау жасау, яғни этнолингвистикалық сипатын таныту тақырып
өзектілігін танытады. Өйткені өзгерген топонимдердің уәжін анықтау үшін оны
халық ұғымы, тілімен байланыста қараған жөн.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысында алдымызға
облыс топонимдері атауларының этнолингвистикалық сипатын ашуды мақсат етіп
қойдық.
Осы мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер алдымызға қойылды:
- облыс топонимдері атауларына этимологиялық, семантикалық
талдау жасау;
- этимологиялық талдауларды халық аңыздары, белгілі ғылыми
зерттеу еңбектеріне сүйеніп жасай отырып, онда көрініс
тапқан ұлт дүниетанымын көрсету;
- этнос дүниетанымының тілдегі көрінісін сипаттау;
- өзгерген топонимдер уәжін анықтау.
Зерттеудің нысаны ретінде Шығыс Қазақстан топонимдерінің атауы алынып
отыр.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Атамекен атаулары анықтамалығы, Ә.
Әлімхан Жер-су аттарының ұлттық-мәдени негіздері, А. Ислямов Шығыс
Қазақстан топонимикасы атты ғылыми-зерттеу еңбектері алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Облыс топонимдер атаулары бірнеше
кандидаттық диссертацияларда қаралып, монографияларда жарық көрді. Бірақ ол
еңбектерде семантикасы мен атаулардың этимологиясына көбірек тоқталған.
Бітіру жұмысының жаңалығы ретінде осы зерттелген тақырыпты
этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыруды айтуға болады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізгенде салыстыру,
салғастыру, талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық, іс-тәжірибелік маңызы. Жұмысты қазақ тіл
білімінің лексикология саласын өткенде немесе арнайы курстарда пайдалануға
болады. Құжаттарда топонимдер атауларын дұрыс беру үшін де қажет құрал
болып табылады.
1 ТОПОНИМДЕР- ҰЛТ ШЕЖІРЕСІ
1.1 Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1972 жылы Лондонда өткен географиялық
атауларды қалыпқа түсіру жөніндегі конференциясында беделді мінбеден:
Африка мен Азиядағы көптеген атауларды келімсек жер зерттеушілер мен
отарлаушылар берген. Олардың жергілікті атауларға қатыгездікпен қарағандығы
сондай, ірі масштабты картаны түзетілген қалпында қайтадан жасап шығу үшін
тіпті магнитофондарды пайдаланып, жергілікті мамандарды тарта отырып,
орасан зор зерттеу жұмыстарын жүргізуге тура келді (Комков А.М.
Географиялық атауларды ұлттық және халықаралық тұрғыдан қалыпқа түсіру мен
нормалау проблемалары. Ономастика және норма жинағы. Мәскеу, 1976), - деп
тәуелсіздікке қолы жеткен елдер туралы айтылған пікір Қазақстанның да
ономастикалық ахуалынан хабар бергендей.
Мемлекетте ономастика комиссиясы белгілі бір саяси, психологиялық
және экономикалық қиыншылықтарға қарамастан, өз ісінде “Қазақстан
Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы” Заңын, “Қазақстан
Ресбуликасының Тіл туралы Заңын Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарды, ұйымдарды, мекемелерді, темір жол станцияларын,
әуежайларды, сондай-ақ физикалық-географиялық нысандарын атаумен қайта
атаулардың және ол атаулардың транскрипциясын өзгертулердің тәртібін,
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру
тұжырымдамасын, Мемлекеттік ономастика комиссиясы туралы ережені
басшылыққа ала отырып, мемлекеттік онамастикалық комиссия туралы
ережелерін басшылыққа ала отырып біршама жүйелі жұмыстар жүргізіліп отыр.
Бүгінгі таңда ономастикалық жұмыстар негізінен үш бағытта өрбіп отыр.
1. Өзгертілген жер –су, елді мекен аттарын байырғы тарихи атауларымен
қайта алмастыру.
2. Транкрипциясы бұрмаланған немесе қате жазылған жер-су атауларын
қайта қалпына келтіру.
3. Байырғы атаулары ұмытылған немесе атаулары отаршылық-
тоталитарлық сипаттағы елді мекендер мен білім және мәдениет мекемелерін
қайта тау.
1991 – 1999 жылдары Мемономкомның отыздан астам мәжілісі өткізілді.
Онда республика бойынша 3 облыстың, 11 қаланың, 49 ауданның, 7 қалалық
аудандардың, 6 станциялардың, 26 кенттің, 446 ауылдың, 101 округтің, жеті
жоғарғы оқу орнының, 11 орта арнаулы орта оқу орнының, 390 мектептің, 3
театр, 3 филормония, 20 басқа мәдениет мекемелерінің атаулары өзгертіліп, 3
облыс, 12 қала, 13 аудан, 5 кент, 4 станса, 6 ауыл атауларының орыс
тіліндегі транскрипциясы нақтыланды.
Қазақстандағы сіркескен мұздардың көбесі сөгіліп, Ленинск, Гурьев,
Жамбыл, Шевченко, Октябрьск, Красноармейск сияқты қалалардың аттары
Байқоңыр, Ақтау, Тараз, Атырау, Қандыағаш, болып өзгертілді. Сондай-ақ,
Ақтөбе, Шымкент, Жезқазған, Қостанай, Талдықорған, Алматы, Шу, Қорғалжын,
Қызылорда сияқты қалалар мен кенттердің, басқа да жер –су атауларының
транскрипциясы қазақ тілінің нормасына сәйкес түзетіліп, қалпына
келтірілді. Алайда қазіргі тәуелсіз Қазақстанның картасында сонау отаршылық
кезеңнің немесе тоталитарлық заманның көптеген атауларының егемен еліміздің
маңдайына қадалған шөгірдей болыпәлі күнге дейін мызғымай тұруы біздің
елімізге сын сияқты. Шығыс Қазақстан аумағы бойынша алып қарайтын болсақ,
әлі күнге дейін халық жадымен, дүниетаным, көзқарасымен үйлеспей тұрған:
Глубокое, Таврия, Молодежное, Большенарым сияқты аудан орталықтары мен
кенттердің, Коробиха, Ново-Тимофеевка сияқты ауыл атаулары әлі күнге дейін
мызғымай тұруы елімізге үлкен сын. Оның үстіне Облыс орталығы Өскемен
қаласының кейбір көше атауларын қазашаландырғаны сол, халыққа кең
танылмаған Кеңес өкіметінің өкілдерінің аты беріліп отыр. Мысалы:
Протазанов, Славский жағалауы, Потанин көшесі атаулары осының айғағы.
Қазақтың кең байтақ жеріндегі әр тауы басқан жері, әр өзен көлінің,
орман тоғайларының, байырғы өз атауы болған. Қилы замандарда дүниеге
келген ежелгі атаулар өз дәуірінің тарихы мен мәдениетінің куәгері ретінде
тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті, тарихты тану этнолингвистика
ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Этнолингвистика
(гректің этнос - тайпа, халық деген сөзі, ал лингвистика - француздың
тіл деген сөзінен шыққан) тілді мәдениетпен, тілді этномәдени және
этнопсихологиялық факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің
бағыты деп анықталған.
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы ХІХ ғасырдың 70-жылдарынан
бері Американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс тайпаларын
зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды. Осы тұрғыда
ресейлік тілші О.С. Ахманова: Этнолингвистика – это раздел
макрголингвистики,изучающий отношения между языком и народом и
взаимодействия лингвистических и этнических факторов в функционировании и
развитии языка деп түсіндіреді.
Ғылыми аяда этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдің еңбектерінде көрініс
тапты. Ғалымдар тілдік этнодеректерді көбінде байырға халық тілі мен
жергілікті халық тілінен негіздеуді дәстүрге айналдырған.
Этнолингвистика – халықтың рухани байлығының, менталитетінің,
шығармашылығының бір-бірімен байланысын, бір-біріне тәуелділігін,
астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Ол халықтың мәдениетінің
көрнекті позициясындағы негізгі формаларының бірі болып табылады деп
тұжырымдайды.[1]
1.2 Шығыс Қазақстан топонимдер жүйесінің қабаттары
1.2.1 Түркі тілінде қалыптасқан топонимдер
Қазақ тілінің тарихи негізі көне түркілік кезеңнен бастау алады.
Бүгінгі таңда басы ашылған, ғылымда толық дәлелденген осы тұжырымның
айғақты арнасының бірі - тілдің көнелік бедерін өз бойында сақтап қалған
жер-су атаулары болып табылады. Географиялық атаулардың, кейбір фонетикалық
және морфологиялық өзгерістерін есептемегенде, қазіргі түркі тілдерінің
барлығына, не көпшілігіне ортақтығы - олардың түркілердің мекені, ата жұрты
болған территорияда ескіден келе жатқанын куәландырады.
Көне түркі дәуіріңдегі топонимдердің мағынасы күнгірттенген, ал
тұлғаларында көне түркі тіддерінің морфологиялық формалары сақталған.
Түркілік дәуірге тән лексикалық қабаттың Шығыс Қазақстаның оңтүстік
аймағына тән екенін мына мысалдардан көруге болады.
Алпар — Зайсан ауданындағы ороним. Көне түркі тілінде ал пөрү -
дүлей тау мағынасындағы метафоралық тіркес.
Жеменей — Зайсан ауданыңдағы өзен. Үлкен Жеменей және Кіші Жеменей
деп аталатын тарамдары бар. Топонимист ғалымдар атаудың бірінші
сыңарындағы жем сөзің түркі, монғол, Сібір халықтары тілдерінде гем кем
хем кен кан тұлғаларында қолданылатын өзен мағынасындағы сөз, ал
атаудың екінші сыңарындағы еней сөзі тілімізге етене жақын байырғы ене
(ана) сөзі болса, сөз соңындағы й — атай, апай, әжей сияқты туыстық
терминдерге қосылып, құрметтеу, сыйлау мәнін білдіретін көне қосымша деп
топшылайды.
Қалжыр - бұрышы Марқакөл, қазіргі Күршім ауданындағы өзен және елді
мекен аттары. Атаудың этимологиясы бойынша түрлі пікірлер бар. Зерттеуші
Е.Қойшыбаев: Түркі тайпаларының және қазіргі ру-тайпалар аттары,— деп
түсіңдіреді.[2]
Ал түрколог ғалым А.С.Аманжолов - Қалжыр сөзі түркі тілдес халықтың -
алтайлықтардың тіліңде асау, долы, буырқанған деген мағына беретінін
жазады.
Біздіңше, атау қал және жыр сөздерінің тіркесінен пайда болған. Қал
тұлғасы көне түркі тілінде асау, долы ұғымын берген. Жыр тұлғасы, судың
дыбысына еліктеуден туған шыр жыр жыра жар сөздерінің, су
мәнінде қолданылған жыр вариантынан қалыптасқан.
Қарғыба - Тарбағатай ауданындағы (бұрынғы Ақсуат ауданы) өзен.
Жергілікті халық арасында қара бұға сөздерінен пайда болған деп те
түсіндіреді, Бұл этимология шындыққа жанасымсыз деген ойдамыз. Атау қарғыба
қарғыма сөзінен пайда болған.
Тілші-ғалым Ж. Манкеева қар түбірінің М.Қашқари еңбегіңде
кездесетіңдігін және оның қарғы, қарқын, қарқ қылу т.б. сөздермен түбірлес
екеңдігін жаза келе, тез, екпінді мәнінде жұмсалған деп көрсетеді . Егер
қазақтың халық тілінің қалыптасуына тайпалық тілдердің әсері болғанын және
соның салдарынан м, б дыбыстық алмасу құбылысының кездесетінін (бекіре,
мекіре, шүбек , шүмек, бәпелеу, мәпелеу) ескерсек атаудағы дыбыстық алмасым
түсінікті болып табылады.
Маңырақ - Тарбағатай ауданындағы тау және елді мекен аттары. Маңырақ
сөзінің шығу төркіні туралы ғалымдар пікірі бірыңғай келеді.
Қазақша маңырақ формасы - көне түркілік йараң сөзінің фонетикалық
жағынан ауытқыған түрі, яғни тау қойнауы, қолтық мәніндегі атау.
Берілген атауға Оңтүстік Қазақстандағы Манкент, Батыс Қазақстан
өлкесіндегі Мангур топонимдері ұқсас деп ойлаймыз. Зерттеушілер маң сөзінің
этимологиясы туралы: Көне түркі тілінде маң жүру мағынасыңдағы етістік
және адым деген мағынадағы зат есімді білдірген. Бұл күнде маң сөзі
етістік болмай, жүру, қозғалу қимылының ақырын, баяу болатынын білдіретін
сөзге айналған сияқты,- дейді. Біздіңше, маң сөзі алғашқыда жүру, адым
мағынасыңда қолданылғанымен, кейіннен, алыс мәніндегі сөзге айналған да,
одан кербез, баяу мәніндегі маң мен мекен, өңір мағынасындағы маң және
мандай сөздері өрбіген. Сөз болып отырған топонимге алыс мәніндегі маң
мен алыс мағынасында қолданылған йырақ жырақ сөздері арқау болған.
Сонымен, Маңырақ - алыс-алыс мәндес атау болуы мүмкін деген болжам
ұсынғымыз келеді.
Сайқан — Зайсан ауданының оңтүстік - шығысыңда орналасқан тау
жотасының атауы. Оронимнің шығу төркіні туралы түрлі пікірлер бар.
Ә.Әбдірахманов: Атау монғолдың сайхан - әдемі, сұлу деген сөзінен
алынған,- дейді.[3]
Е. Қойшыбаев: Этимологиясы: басқан үлгілес атау - кең алқап
мағынасын беруі ықтимал. Сай-қан (ған) тұлғалары тым көненің көздеріне
жатады,- деп береді. Сайқын ойконимін зерттеушілер атаудың ашық жердегі
ауыл, елді мекен, ен дала деген мағынадағы көне түркі сөзі деп табады да,
Жамбыл облысы тұрғыңдары тілінде сайқын - ен дала мәніндегі диалектілік
сөз екенін, сондай-ақ, Өзбекстаңда ашық, кең жердегі ауыл деген ұғымды
беретін Сайхан қыстағы бар екенін жазады. Сайқан тауының кең жазық жерде
орналасқандығын ескере келіп, атаудың көне түркі тіліне тән ен дала
мәндес сөзінен пайда. болған ороним болуы мүмкін деген ойдамыз.
Сауыр - Зайсан ауданы мен Қытай Халық Республикасының шекаралық
аумағында орналасқан тау жоталары. Атаудың төркінін ғалымдар: Топонимдік
мағынасы - биік, сүйір шың, таудағы құздар, сөзбе-сөз - ат сауыры ,-
деп береді.
Топонимист Е. Қойшыбаев бұл пікірге қарсы болжам ұсынады: Сауыр
сөзінің жылқының жонымен байланысы жоқ, түркі тілдері аумағынан тысқары
қолданыла береді, әсіресе, славян топонимдерінде кездеседі. Бұл сөз -
мерген тұлғасының синонимі орнына жүретін көне тілдер жұрнағы.[4]
Сауыр орононимінің этимологиясы үшін алғашқы болжамды дұрыс деп
санаймыз.
Сеңгір - Тарбағатай ауданыңдағы дримонимдік, оронимдік атаулар.
Сеңгір географиялық термин ретінде еліміздің топонимикалық атаулары
құрамында жиі кездеседі. Сеңгір тіліміздегі биік, зәулім сөздерімен
синонимдес болып келеді. Атаудың көне түркі тілінде sengir - таудың
тұмсығы, түркімен тілінде -жасанды адыр, төбе, қырғыз тіліңде - қалың
өсімдік басқан таудың биік жолы деген түсініктерін бере келе, ғалымдар
пікірі, тіліміздегі заңгарзенгір толтамаларымен тектес дегенге саяды.[5]
Е. Қойшыбаев бұл атаудың шығу төркінінің бірнеше вариантын ұсынады:
1) түркі тілдеріңдегі заңғар саңғар сеңңір — торсию, шошаю ұғымын
беретін дөңес, құз мағынасыңдағы элемент; 2) иран тілінде санг — тас
немесе тастақ мағынасындағы компонент; көне түркі тіліндегі сеңгір
сеңңір (қазақша сіңір) ұры мәніндегі термин болуы мүмкін.
Сеңгір сөзін біздің заманымызға дейінгі III ғасыр мен біздің
заманымыздың I ғасырында өмір сүрген ғұндардың қолданғаны туралы тарихи
деректер бар. Монғолия жеріндегі Бабалы тауы маңынан табылған заттардың
ішінде дөңгелек келген алтын пайцза бар. Медальонға ұқсас келетін бұл
белгіде ер адамның суреті салынып, шетіңде тоғыз белгіден тұратын руникалық
жазу жазылған. Жазудың аудармасы: Ой-сенгір елішсінің пайцзасы (қаған
елшісініні пайцзасы). Ендеше, сеңгір сөзі біздің заманымызға дейінгі
кезенде биік, алып мағынасында түркі тілдес халықтарда қолданылып келген.
Тау аттары заңгар зеңгір сөздерімен төркіндес сеңгір сөзімен
аталған. Тау етегінде орналасқан басқа объектінің атаулары
транстопонимизация процесі нәтижесінде пайда болған деп санаймыз.
1.2.2 Монғол тілінде қалыптасқан топонимдер
Әрбір елдің топонимикалық жүйесіне түрлі халықтар тілінің негізінде
пайда болған атаулар тән. Бұл құбылыс сол аймақты мекен еткен этностың
қоғамдық-тарихи өмірімен тікелей байланысты. Бір халық пен екінші бір халық
арасындағы тарихи қарым-қатынастың нәтижесінде жалпы тілдік жүйемен бірге
жер-су атауларында бөгде тілдік элементтер қалыптасады. Қарым-қатынастың
тікелей және ұзақ уақытқа созылуы, әрі байланыс дәрежесінің күшті қарқынмен
жүргізілуінен басқа тілдік атаулардан халықтық атаулар жүйесінде қабат
құрылуы да мүмкін. Сондықтан белгілі бір халықтың топонимикасында сол
халықтың өз тілі тұрғысынан түсіндіріп, саралап, анықтауға келмейтін
атаулардың түп-төркінін сол халықпен тығыз тарихи-мәдени қарым-қатынаста
болған келесі халықтың атаулар дүниесінен іздестірудің маңызы үлкен. Бұл
орайда, басқа, тілдің негізінде жасалған топонимдердің сол өңірде ұзақ
уақыт өмір сүріп сол мекеннің иесі болып табылатын халық тілінің
заңдылығына сай өзгеріске түсіп отырғанын да ескерген жөн. Шығыс
Қазақстанның оңтүстік аймағының топожүйесінде белгілі тарихи себептерден
туыңдаған монғол қабаты бар.
Монғол тілінен енген топонимдерді алғаш рет зерттеу нысанасы ретінде
арнайы қарастырған Г. Сағидолда қазақ топонимиясы құрамындағы монғолық
қабатты түркі-монғолға ортақ лексика негізінде жасалған атаулар және таза
монғол тілінен енген топонимдер деп екіге бөліп қарастырып келген
топонимистер көзқарасына үзілді-кесілді қарсы шыға отыра, аталмыш
топонимдерді тек таза монғол тілі негізінде қалыптасқан қабат есебінде
таниды. Біз де зерттеу аймағымыздағы жер-суатауларының монғол қабатын
анықтап, қарастыруда жоғарыда берілген пікірге сүйендік.
Тарихи оқиғалар негізінде пайда болып, қалыптасқан қазақ жеріндегі
таза монғолдық жер-су аттары монғол топосистемасының (топожүйесінің - А.Ә.)
ерекшеліктерін өзімен бірге ала келген және қабылдаушы қазақ тілінің тілдік
және ономастикалық заңдылықтарына сай өзгеріске түскен подсистема болып
табылады. Монғол тілі негізіңде жасалған атаулардың алғашқы формасы мен
қазіргі қалып аралығында жүргізілген дыбыстық өзгерістер қабылдаушы тіл -
қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сай болды да, ал атаулар семантикасы
атты беруші халық — монғолдардың өмірі мен шаруашылық іс-әрекетінде маңызы
болған объектінің қандай да бір қасиетін бейнелеген қалпында қалады.
Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағындағы монғол қабаты, жалпы
Қазақстандағы монғол тілінен енген атаулар сияқты, тарихи тұрғыдан негізгі
екі кезенде қалыптасты. Олар:
а) XIII ғ-дың бас кезінен басталған монғолдар үстемдігі кезеңінде
пайда болған атаулар;
ә) Жоңғар қалмақтарының жорықтарына байланысты пайда болған
топонимдер.
Жинақталған теориялық және практикалық материалдарға сүйене отырып,
монғол тілінен енуі мүмкін деп тапқан біраз атауларға тоқтала кетейік.
Борғұстай - Тарбағатай тауындағы өзен және жота атаулары. Монғол
тіліндегі бургас (тал немесе тал шілік, қалың тал) сөздеріне молдық ұғымды
-тай жұрнағының қосылуы арқылы алғаң. Мағынасы - талды немесе өңірдің
өсімдік әлемін ескере келе шілікті мәнінде болуы мүмкін деп ойлаймыз.
Қалғұты — Күршім ауданындағы литтоним, тек-төркіні дауды атаулардың
бірі. Е.Қойшыбаев этнонимнен ықшамдалып жасалған дейді. Г. Сағидолдағийн:
Монғолдың галуу (үйрек) сөзіне монғол тіліндегі -т аффиксінің қосылуы
арқылы пайда болған - деп жазады. Б.Бияров монғол тілінің хафига (қақпа)
сөзінен болған деген көзқарасты сынай келе, Г. Сағидолдағийннің пікірін
құптайды.[6] Осы өңірдің түлегі ретінде Қалғұты өзеніне қақпалы атауын
жөн көріп отырмыз. Өйткені, екі тау жотасы түйіскен жерінен ағып өтетін бұл
өзен шыныда да қақпалы өзен
Қаңдағатай - Қалба тауының оңтүстік-батысыңда орналасқан тау. Монғол
тіліндегі хандгай (бұлан) , сөзіне -тай аффиксінің қосылуы арқылы жасалған
атау. Мағынасы бұланды көптеген ғалымдар осы пікірді құптайды.
Мөнекей - Күршім ауданындағы Аманат елді мекенінія аллонимі. Монғол
тіліндегі мондохгуй (ағыл-тегіл, таусылмайтын (сарқылмайтын) немесе
монтоохой (тасбас, дөңжал балық) сөздерінен пайда болған атау. Ауыл Зайсан
көлінің жағасында орналасқандықтан тұрғындары балық шаруашылығымен
шұғылданады. Жергілікті халық арасында қалмақтар жұт жылы Зайсан көлінің
жағасына келіп, оның мол балығымен жандарын сақтапты деген аңыз барын
ескерсек, екі атаудың қай-қайсысы да елді мекенге атау боларлық.
Тарбағатай - Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының шекарасында
орналасқан тау жоталары. Биіктігі – 2992 м. Ұзындығы - 300 шақырымға жуық.
Тарбағатай атауының төркіні жөнінде Ғ.Қоңқашюаев:Бұл монғолдардың тарбаған
(суыр) деген сөзінен қойылған. Монғолияда жиі кездесетін атау, - дейді.
Ә.Әбдірахманов: Тарбағатай атауы монғолша тарбаға(н) сөзі мен тай
жұрнағының қосылуынан жасалған. Сөз аяғындағы н дыбысы әдетте монғол
тілінде жұрнақ жалғанғаңда түсіп қалады,- деп жазды. Ал, Ғ.Қойшыбаев
пікірі бұған қарама-қарсы. Оның пікірінше: Түр. тарбаған (суыр) және тай
(тау) сөздерінен қалыптасқан атау. Суырлы да мағынасын береді.
Зерттеуші А.Махмұтов бұл ой-тұжырымдарға келіспейді: Тарбағатай тауы
дыбысталу жағынан тарбаған (суыр) сөзіне ұқсап тұрғанымен логикалық жағынан
қабыспайды. Алтай тілдерінде суыр әр түрлі аталады. Оның себебі, әр халық
суырға ат бергенде біреуі түсіне (сұр) қараса, екіншісі жүріс-тұрысынан
(балп-балп, балпаң) мағына тапқан, үшіншісі тарбиған аяғына көңіл аударған.
Корей тілінде тари (нога, лапа, положение ног) - аяқ, аяқтың пішіні. Монғол
тілінде тарбаған, сөз жоқ, осы тари (аяқ) сөзінен жасалған. Қазақ тіліңдегі
тасбақаша тарбима дегендегі тарби да аяқ Жер-су аттарыңда, көбінесе, алтай
тіддеріне тән ортақтық болады. Кейбір жер-су атауы бүкіл Европа мен Азияны
қамтиды. Мысалы, бо - бор - немесе мо - мор - бірнеше континентге -
су ұғымын береді. Тарбаған суыр атауында мұндай ортақтық жоқ. Екінші
ескертпе, аң-құсы көп жер аталғанда, тек аң-құс аты ғана емес, оған сол
жердің атауы қосарлана тіркесіп айтылса керек. Аркдрлы тау, Бұғылы тау.
Арқарлы, Бұғылы деп жеке айтсақ та, тау не асу ұғымы ойда тұрады.
Авторлардың -лы, -ды қосымшасын -тай аффиксіне дөп келеді деуі ақылга
сыймайды. Бұған қарағанда, Тарбағатайды тарбаған (суыр) сөзінен шығарарлық
қисын жоқ.
Сонымен қорыта келе, Тарбағатай атауы монғол тілінің тарвага(н) (суыр)
сөзіне түркі тілдерінің тау тағ тай сөзінің қосылуы арқылы жасалған
деген пікірдеміз.
Толағай – Тарбағатай ауданындағы тау. Биіктігі 630 м. Атаудың шығу
төркіні туралы түркі болжамдар бар. Толағай сөзі қазақ тілінде төмендегідей
мағыналарда қоданылады: 1) Толассыз соғатын жел. Тоқтамай соққан толағай
толастар мезгіл жетпей – дүр (Алдаспан);
2) Көне сөз. Түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. Тау толағай көрінер түгі
кетсе (Алдаспан).
Зерттеуші А.Махмұт Толағай тауы туралы аңыз баяндай келіп, өз
пікірін білдіреді:
Толағай тау жайында қазақ аңызы бар. Оның мазмұны мынандай:
Құрғақшылықтан егін, шөп шықпай, ел қатты күйзеледі. Елді қиыншылықтан
құтқару үшін алып бала ер Толағай жолға шығады. Басы бұлтпен таласқан бір
шыңға келіп, оны көтеріп иіығына салып, шөлге ұшыраған туған жеріне қарай
беттейді. Ауыл салмақтан қатты қиналып, әбден шаршап-шалдыққан Толағай ел
шетіне жеткенде сүрініп кетіп құлайды да, тау астында қалады. Ел қамын
жеген асыл ер осылай мерт болады. Осы кезде аспанан найзағай ойнап, шың
басындағы бұлт жаңбыр төгеді. Қаңсыған даланың мейірі қанып, балауса шөп
көктеп, егін жайқалады. Ерік сүйген ел содан бері бұл тауды Толағай деп
атайтын болыпты Аңыздағы тау аты жаңбыр, қар суымен байланысты емес пе?
Қазақ үзілмей, тоқтаусыз жауатын жауынды ақ жауын дейді. Осыңдағы ақ түс
пе? Әлде ақ (ағу) етістік пе? Ақ жауын бірнеше күнге созылады, аспан
тесіліп кеткеңдей, сілбіреп ағады да тұрады. Кейбір жерлерде мұндай жаңбыр
бір айға жуық болады. Ақ жауын сай-саланы суға толтырып, өзендерді
тасытады. Ақ жауыннан кейін жер бетінен қақ, көлшік сияқты жиналып қалған
суларды көресіз. Бұл жағдай Толағай деген батыр атын да, содан пайда болды
дейтін тау мен шыңды да сумен байланыстыра зерттеудің қажеттілігін
аңғартады. Түбірлерді қоссақ: толаққай ' толағай болған. Мағынасы: тол,
ақ, су.
Е.Қойшыбаев қазақ .тілінде тұла бойы тіркесінде қолданылатын түркі
тіліндегі толу — (қазақ тілінде архаизм) толы + ғай — прогрессивті
ассимиляция түріндегі туыңды сын есім тұлғасынан қалыптасқан сөз деп
табады.
Толағай оронимі туралы көптеген топонимист ғалымдар пікірі монғол
тілінен енген шоқы, жеке тұрған биік тау мағынасындағы атау дегенге саяды
Монғол тілінде толғой сөзі үш түрлі мағынада қолданылады:1. Бас
(бас ауруы); 2.Жоғарғы жағы, төбесі, басы, ұшы; 3.(Жер) төбе, төбешік,
томпақ.
Ендеше, монғол тіліндегі берілген үшінші мағына, Толағай атауына
негіз болған деп, жоғарыда аталып өткен пікірлердің соңғысын құптап
отырмыз.
Тұғыл - Тарбағатай ауданындағы астионим. Атау монғол тілінің төгөл
(тораңғы) сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан туындаған. Ертеректе елді
мекен маңында тораңғы өсімдігі көп өскен.
Монғол және қазақ халқы арасындағы тарихи қарым-қатынастың
нәтижесінде аймақ топонимиясына монғол тілінен атаулардың енуімен бірге,
Жоңгар қақпасы, Төртқалмақ, Қалмақтас сияқты атаулар да пайда болды.
Сонымен, қорыта айтқаңда, Шығыс Казақстанның оңтүстік аймағында монғол
тілінен енген топонимдер бар және олар басқа облыстарға қарағанда монғол
елімен ұзақ уақыт көршілестігіне, сондай-ақ, тарихи оқиғалардың аталған
өлкеден басталғандығына байланысты көбірек кездеседі.
Қазақ жерінің көп қабатты топонимиялық жүйесінде орысша атаулар
ауқымды орын алады. Сан ғасырға созылған қазақ-орыс халықтары арасындағы
қарым-қатынас өз өрнегін географиялық атауларға түрлі қырынан сала білген.
Бірнеше ғасырды қамтыған қазақ және орыс елдерінің тарихи байланысы
қазақ даласынын қоғамдық-әлеуметтік өміріне, тіліне әсерін тигізбеуі мүмкін
емес еді.
XVI ғасырдың өзіңде Ресей қазақ даласына өз назарын аудара бастаған.
Орта Азия және Шығыс мемлекеттерімен шекаралас жатқан қазақ жерлері арқылы
ірі сауда жолдары өткен. Шығыс (Қытай, Үндістан, Ауғанстан т.б.) пен
батысты байланыстыратын саяси және экономикалық маңызы зор қазақ жерлерінің
Ресейге қосылуы Ресейдің шығыстаіы сауда, экономикалық және саяси, әскер
жағдайын жақсарта түсетіні анық еді. Сонымен қатар, қазақ халқының сол
кездегі ауыр жағдайы, Жоңғар хандығы төндірген қауіп-қатер орыс және қазақ
мемлекеттерінің өзара жақындай түсуіне себеп болды. Қазақтардың Ресей қол
астына өз еркімен енуіне Ресейге барған сол кездегі қазақ елшілерінің әсері
күшті болды. XVI ғасырда Ресейге Астрахань және Қазан хандықтары, ХVI
ғасырдың аяғында Батыс Сібір қарады. Соның нәтижесінде Ресей мен Қазақ
жерлерінің шекаралас болуы арқылы екі халық арасында сауда-саттық, саяси-
мәдени және тілдік өзара байланыстың күшеюіне мүмкіндік туды.
XVII Ресей мен көршілес аудандарда алғашқы орыс елді мекендері пайда
болды. Орыс елді мекендеріне орысша атаулар қойылып, қазақ топонимиясында
орыс тілінен енген топонимдер пайда бола бастады.
XVIII ғасырдың басынан азиялық елдермен байланысты жақсарта түсетін,
қазақ жеріне ішкерілей енген жаңа линиялар пайда болды. Бұл линиялар
әскери бекіністер орнату арқылы жүзеге асырылды. Бекіністерді өзара
байланыстыратын аралық форпосттар тұрғызылды. Линиялар бойында Ресейден
қоныс аударғандардың елді мекендері орналасты.
Шығыс Қазақстан территориясына жүргізілген Ертіс қазақтары линиясы
бекіністер жүйесі — қазақ шығысында алғашқы орыс елді мекендерінің өмірге
келуіне себеп болды. Ресей мемлекетінің саясаты мен экономикалық мүддесіне
сай жаңа жерлерге қоныстану, елді мекендер салу XVIII - XIX ғасырларда
қабындай дамып қазақ жерін толығынан қамтыды. Сонымен бірге орыс
атауларының қойылуы да жоспарлы түрде жүргізіліп отырды.
Қазақ даласындағы орыс тілінен енген топонимиялық атаулардың қалыптасу
кезендерін филология ғылымдарының докторы М. Мырзахметов екі кезеңге бөліп
қарастырады:
Патшалы Ресей дәуіріндегі топонимиялық атаулар;
Қазан төңкерісінен кейінгі атаулар.
Жоғарыда аталған кезендердің алғашқысына отарлау топонимдері деп
баға берген ғалым патшалы Ресей кезеңінде қалыптасқан атауларды қоғамдық-
саяси жайттармен бірлікте қарай келе төмендегі дәуірлерді көрсетеді:
а) 1731-1822 жылдар аралығындағы патша өкіметі қазақ хандықтарын
сырттан билеп, протекторат есебінде ұстанған кезінде жер атауларыш
өзгертуді өте сақтықпен, қазақ даласының қас-қабағына қарай жүргізді;
ә) 1822-1867 жылдар аралығында хандық жойылып, аға сұлтандық ел билеу
жүйесі енген соң, қазақ жерін бөлшекте де билей бер дейтін отаршылдық
принцип негізінде көптеген әкімшілдік территорияларға жіктеді. Бұл тұста да
рубасыларын бір - біріне айдап салып, отаршылдық саясатын оңай жолмен
жүзеге асыру кезеңінде жер атауларын өзгерту әрекеті жиілеп, молыға түсті;
б) үшінші кезендегі отаршылдық күшейген тұста, яғни 1868 жылғьм
Жаңа низам ережесімен 1917 жыл аралығында отарланған қазан жері мемлекет
меншігі ретінде ресми түрде жарияланған соң, отаршыдық мазмұндағы
географиялық жер атаулары мүлде күшейіп барынша дамыды .
Осы кезендерді жаза келе М.Мырзахметов патшалы Ресей дәуірінде қазақ
жерінде орыс атауларын қалыптастыруда қолданған мынадай амал-тәсілдерді
атап өтеді: Отарланған жаңа жерлерге Романовтар әулетіндегі патшалар мен
ұлы кінәздардың отарлау ісіне тікелей араласқан әскери қолбасшылардың,
генерал-губернаторлардың, патшашыл қайраткерлердің есімдерін қою тәсілі.
Православиялық дін басылары мен миссионерлердің, әулие-әмбиелер мен дін
қайраткерлерінің, діни мейрамдар мен атақты шіркеулердің аттарын елді
мекендерге қою тәсілі.
Қазақ даласында орыс атауларының пайда болуының Ресей өкіметінің саяси
бағытымен ұштасып жатқандығын латыштың орыс тілінде жарық көретін Родник
журналының 1993 жылғы N 6 санында жарияланған 1894 жылы Петерборда басылған
он төрт беттік құжат-кітапшадағы Ресей империясының барлық генерал-
губернаторларына арналған міндеттерінен алынған мына бір үзінді дәлелдейді:
...Елді мекен атауларын мүмкіндігінше орысша қою. Ескерту: мүмкіндік
болмаған жағдайда елді мекен аттарын жергілікті тілден орыс тіліне аударып,
қағаз жүзінде (әскери қартаға, географиялық қартаға, ғылыми мәні бар
еңбектерге, кеңсе және іс-құжат қағаздарына түскенде, т.т.) оның орысша
баламасының орнығыуын іске асыру.
Қазан төңкерісінен кейін кеңестік идеологияға сай қойылған атаулар
тобы бел алды. Еліміздің топонимиясы Кеңес өкіметінің қайраткерлері мен
әскери қолбасшылардың құрметіне қойылған және коммунистік саясат мүддесі
әсерінен қалыптасқан орысша атаулар тобымен молыға түсті. Кірме қабаттың
соңғысы болып табылатын орысша топонимдер басқа қабаттармен салыстырғанда
өзіндік ерекшелікке ие. Бұл ерекшеліктер орыс атауларының ену уақытының
жақындағанына және олардың төл иелері болып табылатын орыс ұлты мен қазақ
халқының күні бүгінге дейін қоян-қолтық араласа тұрып жатқандығынан
туындайды:
1)орысша атаулар жергілікті атаулардан оқшауланып, кірме қабат екені
диахронды тілдік талдауларсыз да танылып тұрады;
2)орыс қабатын құрайтын топонимдер, негізінен, өзгеріске
түспегендіктен, олардың семантикасы айқын, құрамындағы морфемдік бөлшектері
анық келеді.
Шығыс Қазақстанның аймағындағы орысша топонимдерді қалыптасу сипаты
жағынан мынадай топтарға бөлдік:
-Алғаш қоныстанған шаруалар мен сол аймаққа танымал болған помещик,
кулактың, патша өкіметі қайраткерлерінің есімдерінен тегінен және соларға
қатысты пайда болған атаулар.
Мысалы: Корпачев, Парферий, Матвеевка, Славянка, ЗуевоА Аршповка,
Черняевка, Куликово, Михаил, Пятигород, Самысово т.т.
-Азамат соғысы мен Кеңес дәуіріндегі қайраткерлер мен әскери
қолбасшылардың құрметіне қойылған атаулар мен белгілі бір жерді мекендеген
адамдардың есімдері мен тегінен пайда болған атаулар. Мысалы: Калияино,
Путачево, Ленинский, Крупская, Мичурино,\ Кирово, Буденяовка, Гончаренко,
Овчиняиков, Платово т.т.
-Патша өкіметінің православиялық дінді уағыздауы мен билік жүргізуі
нәтижесінде пайда болған атаулар
Мысалы: Крестовка, Поқровка, Рождественка т.т. Сондай-ақ, Күршім
ауданындағы Дарственное елді мекенінің атауьи да патшалық Ресейдің қазақ
жерінде жүргізген билігімен тікелейі байланысты. Қыстаукүршім ауылы маңында
бір адам күрегін тасқа шынап алмақшы болғанда, әлгі тас жылтырайды. Ол 33,5
кг құйма алтын екен. Алтын губернаторға сыйға тартылады. Губернатор алтыи
сыйлаған адамдарға жер береді. Сол сыйға тартылған жер қазіргі Дарственное
ауылының жері екен. Алтын қазір Санкт-Петербуря мұражайларының бірінде
сақталған.
-Кеңестік өмір салты мен коммунистік идеология әсерінен қалыптасқан
атаулар.
Мысалы: Октябрьское, Маискии, Юбилейный, Комсомол, Красный Партизан,
Пятялетка т.т.
-Мемелекеттік өндіріс, шаруашылық орындары мен кәсшорындардың, мекеме,
ұйымдардың орналасқандығына байланысты атаулар.
салы: Мараловодное, Дом отдыха, Дойка, Хлебный, Сливочное, Откорм,
Питомник, Конное, Кормоцех, Детдом, Доручасток, ЛТО, ЛСП Мальковое,
Брусовой, Точильный т.т. Мекеннің касиетіне, орналаскан жеріне,
ерекшелігіне, флорасы мен фаунасына катысты атаулар.
Мысалы: Каменный, Вершина, Заречное, Кардон, Зеленое, Золотой,
Озерная, Половиха, Поперечный, Текучка, Сланная, Центральяая, Стандарт,
Тополевка, Седло, Приозерное, Прииртыш, Увал т.т.
-Жергілікті жер-су атауларын толық және жартылай калькалау нәтижесінде
және қазақша атаулардың орыс тілі заңдылықтарына сай өзгеріске түсуіне
байланысты қалыптасқан атаулар.
Мысалы: Маралды - Маралиха, Теріскей Бөкенбай — Северный Бокенбай,
Күнгей Бөкенбай — Южный Бокенбай, Ақмола - Белая Могила, Бесжылдық —
Пятилетка, Қара Ертіс - Черный Иртыш, Кіші Жеменей - Малый Джеменей, Үлкен
Бөкен - Большая Буконь, Ақмектеп —Белая Школа т.т. Ал, Большой Мараленок,
Малый Мараленок — марал, Таловочка — тал, Чаловка — шал сөздерінен
пайда болған. Бұл топонимдерді зерттеу нысанамыздағы гибрид атаулар немесе
топонимиялық гибридтер деп тани аламыз. Гибрид атау дегеніміз — екі немесе
одан да көп тілдердің лексикалық не морфологиялық элементтерінен құралған
атау.
Аймақтағы орысша атаулар тек тарихи жайттардың табы сіңген, қоғамдағы
саясаттың ғана куәсы емес, олар - орыс тілінің сөздік қорынан қалыптасып,
тілдік зандылықтарға бағынатын, этностың таным-түсінігінің көрінісін
беретін айшықты сөздердің ұтымды қалыптасуы. Мәселен, қазақша Қиынбұлақ деп
аталатын өзен бар. Маралды елді мекенінен жеті шақырымдай қашықтыкта
орналасқан мекенге жету үшін сол өзенді сегіз рет кесіп өту керек екен. Осы
өзеннің орысша атауы — Путочная. Өзеннің ерекшелігін қазақша атауы
қаншалықты дөп басып берсе, орысша атауының да ұтымды екенін мойындаған
жөн.
Қазақтар Иіртау деп атаған таудың Пьяная гора деген атауы да тау
бедерін өзіндік ерекшелікпен суреттеген.
Ал Өскемен Күршімге барар жолда үнемі уілдеп жел соғып тұратын асу
бар. Осы асудың атауы - Тещин язык орыс ұлтының психологиясына тән ерекше
атау. Өйткені, қазақ ұлты жерді ешқашан ененің тіліне теңеп атау қоймайды.
Қазақ топонимиясы бағзы замандардан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
жерін мекен еткен ру-тайпа, ұлыстар мен ұлт тілінің негізінда өмірге келіп,
халық тіршілігінің сан қырынан мәлімет бере алатын тарихи таңбалар ретінде
танылады. Қазақстан жер-су аттарының өзегін қазақ тіліндегі атаулар құрайды
десек, осы қазақ топонимдерінің жасалуына негіз болған лексика қазақ
халқынын бүкіл өмір-тірішлігін бейнелеп, өрнектейді. Шығыс Қазақстаннын
оңтүстік аймағы топонимиясының да басым бөлігін қазақ атаулары құраған.
Өлкенің қазақ тілі негізінде өмірге келген атаулары қазақ тілінің
қалыптасуымен өзектесе түзіліп, дамып отырған. Орта ғасырлардан бастау
алып, бүгінгі күнге дейін үздіксіз дамып қалыптасып келген жер-су аттары
халық тарихымен біте қайнап, этностың тыныс-тіршілігінің бүкіл болмысын,
тарихын танытады. Осы ұзақ уақыт ағымында дүниеге келген топонимдерді
шартты түрде көне қазақ және жаңа қазақ қабатына жіктеп қарастыруға болады.
Тайпалық одақтар тілінде олардың бәріне ортақ халықтық тіл
белгілерінің басым болуы бірыңғай халық тілінің дамуына мүмкіндік берді.
Мұның өзінде қазақ тілі қыпшақ тілдеріне, оның ішінде қыпшақ-ноғай
тобындағы тілдерге тән белгілерді сақтай отырып өзінің ішкі даму заңымен
жетіліп отырды.
Міне, осы кезендегі тілдің табиғатын танытатын, тайпалық тілдердің
көпшілігіне ортақтық қасиетімен ерекшеленіп, халықтық тілдің алғашқы бет-
бейнесінің нақтылы көрінісін беретін тілдік құрылымдар жер-су атауларынан
орын алды.
Аққайнар — Күршім ауданындағы бастау. Атаудың құрамындағы ақ, сөзі
киелің ұғымын береді де қайнар — қайна етістігіне зат есім жасайтын —р
жұрнағы қосылу арқылы жасалған сөз. Бұл жерді жергілікті халық күні бүгінге
дейін қасиетті санайды.
Қабарасу - Тарбағатай ауданындағы тау. Ғалым Е.Қойшыбаев пікірінше,
қабар және асу сөздерінен қалыптасқан атау. Қазақша еңселі көтеріңкі асу.
Қабар сөзі аталған мағынада М Қашқари еңбегінде кездеседі. Ал асу сөзі
хакас және алтай тілдерінде - ажу, тува тілінде - ажыг, қазақ және
қарақалпақ тілдерінде - асу; азербайжан және түркімен тілдерінде - ашылым
түрінде беріледі.[7]
Атаудың құрамындағы екінші компоненттің асу түрінде берілуі -
атаудың қазақ тілі қалыптасқан кезеңде пайда болғанын көрсетеді.
Қарасу — Тарбағатай ауданыңдағы өзен және елді мекен атауы.
Түркітанушы ғалымдар пікірі бойынша, атау үлкен емес, жер астынан, сай-
жыралардан шығып жаткдн қайнар суы. Бұл атаудағы қара сезін байырғы түркі
тілдес халықтар тілінде жер мәнінде қолданған. Мағынасы жер суы
(грунтовая вода) ұғымын береді.
Көне қазақ қабатына кіретін топонимдер ретінде қазақ тілі қалыптасқан
кезенде пайда болған атауларды, яғни, шамамен, XVI ғасырдың аяғына дейін
қолданыста болған жер-су атауларын алып отырмыз. Ойконимдер мен
микротопонимдерге қарағанда тұрақты келетін макрообъектілердің, яғни ірі
жер-сулардың қазақ тіліндегі атауларын осы қабатқа жатқыздық. Бұл қабаттағы
топонимдер көбіне объектінің ерекшелігін, қасиетін бейнелеп, флорасы мен
фаунасының сипатын береді.
Мысалы: Сарқырама, Шаға, Қабак, Тұзкөл, Азутау, Сарытау, Ақжар,
Батпақбұлақ, Құйған, Қоржын, Қайынды, Қатлар, Қарақұм, Қозыкөл, Марқакөл,
Костөбе, Тұмсық, Ақарал, Жарсу, Есле, Шұбар, Тораңғы т.т.
Әрине, топонимдерден көрініс тапқан тарихи оқиғалар мен белгілі
жайттардың осы қабатқа кіретінін жоққа шығармаймыз. Бұл орайда, атауға
арқау болған оқиғаның уақытын айқындап алу қажеттігі туады.
Сонымен Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағының топожүйесінің негізін,
шамамен, X - XVI ғасырлар аралығын қамтитын көне казақ қабаты құрайды.
Аймақ топонимиясының жаңа қазақ қабаты. Топонимия қоғам дамуымен тығыз
байланыста үздіксіз өзгеріп, жетіліп отырады.Ұлттық менталитеттің көрінісі
ретінде қалыптасатын жер-су атаулары халықтық ой – таным, қоғамдық
психология мен көзқарасты өз бойына қабылдап, тарихи процестерді
эволюциялық барысын нақтылы танытады. Қоғамдық маңызы зор жайттардың
топонимиялық деректерден орын алуы - халық өміріндегі жаңа тарихи
кезеңдермен астасып, географиялық атаулардың жаңа сипаттағы көлемді тобын
өмірге әкелген. XVI - XXI ғасырларда қазіргі топонимиялық жүйенің ауқымды
бөлігін құйтын жер-су атауларының ең соңғы қабаты дүниеге келді. Шығыс
Қазақстанның оңтүстік аймағында бұл ат бастапқыда халық өміріндегі жоңғар
басқыншылығына қарсы күрес, Ресей империясымен қарым-қатынас, отырықшылық
нышандарын таныпы.
Мысалы: Қаңдысу, Қалмаққырылған, Төртқалмақ, Сарқасқатоғам, Ақтам,
Есенкелдітоған, Күркелі, Моншалы, Мұжықсу т.т.
Жаңашыл, өзгерісі мол, мағыналық та, тұлғалық та ерекшелігі бар
топонимдер тобы Кеңес өкіметінің орнауымен бірге қалыптасты. Кеңестік
дәуірде коммунистік идеологияға сай атаулар қатар түзеді. Ал 1990 жылдардан
басталған қоғамдағы жаңа бетбұрыс топонимдік жүйеге көлемді өзгеріс
енгізді.
Батыс Қазақстан топонимиясын зерттеген Ұ.Ержанова жаңа қабатты қазіргі
ономастикалық жүйедегі жаңа атаулар ретіңде қарастыра келе, төмендегідей
топтастырады:
Кеңестік дәуірде пайда болған ұлттық топонимдер (1917 — 1990 жылдар);
Тәуілсіз мемлекет кезеңіндегі топонимдер.
Тәуелсіз мемлекет кезеңіңдегі топонимдерді өз ішінде екіге жіктейді:
қайтадан қолданысқа оралған бұрынғы тарихи атаулар;
бұрынғы атаулары белгісіз елді мекендерге берілген қазақы, жаңа топонимдер.
Осы топтастыру 1917 жылдан кейінгі кезендегі Қазақстан топонимиясына
тән екендігін және Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағы топонимдерінің
өзіндік ерекшелігін ескере келе, зерттеу нысанамыздағы
топонимдердіҰ.Ержанованың жоғарыда берілгені классификациясын негізге алып
жіктедік: Қайтадан қолданысқа оралған бұрынғы тарихи атаулар; Мысалы:
Егіндібұлақ - Калинино, Сарыөлең—Раздольное, Балықтыбұлақ — Владимировка,
Ақжайлау- Успенка, Жетіарал -Комсомол, Қайнарлы—Архиповка,
Маралды—Маралиха, Сарытерек — Пржевальское, Кеңсай — Мичурино т.т.
Бұрынғы атаулары белгісіз елді мекендерге берілген қазақы, жаңа
топонимдердің өмірге келуі ұлттық топонимияны тың сатыға көтерді. Тың үрдіс
көбіне жаратылысқа қатысты қойылған ойконимдік жүйеге жаңаша стильмен
келіп, ұлттық сананың жоғары деңгейінің көрінісін танытты деуге болады-
Мәселен, Тарбағатай ауданындағы Крупская комонимі қазір халық батыры
Қабанбай есімімен аталады- Ерлікті, елдікті дәріптеп қойған бұл атау
патриоттық тәлім-тәрбиемен де ұштасып жатыр.
Осы ауданның Комсомол ауылы Кәкенталды деп аталады. Тақыр жерде
орналасқан шағын елді мекеннің маңына тал егіп, Көркейткен Көкен есімді
азаматтың еңбегінің нәтижесінде пайда болған әсем жер Кәкенталды аталып,
кейіннен ауылдың атауына айналды.
Зайсан ауданьшың Рожково ауылы 1987 жылғы жер сілкінісінің эпицентрі
болған еді. Зілзала апатынан өмірден қайтқан жас сәби Біржанның есімін ауыл
тұрғындары елді мекенге атау еткен болатын. Бүкіл одақтық, республикалық
телеарналар мен баспасөздер адам шығыны жоқ деп хабарлап жатқанда
ауылдарының атауын өзгерткен тұрғындардың әрекетін ұлы бетбұрыстың көшбасы
ретінде танимыз.
Қорыта келе, Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағының топонимиялық жүйесі
ежелден қалыптасып, бүгінгі таңда кемеліне келген ұлттық топонимияның
көрінісін береді. Кез келген аймақтың топожүйесі сияқты, зертгеу нысанасы
ретінде алынған өлкенің де географиялық атаулары түрлі кезенде түрлі
тілдердің элементтерін өз бойына дарытқан. Аймақтың төл иесі болып
табылатын қазақ халқының тіл дамуымен бірге дамып, қалыптасқан жер-су
атаулары халық тарихында болып өткен әр оқиғаның көрінісін бойына жиып,
аймақтық жаратылыстың келбет, ерекшелігімен ұштастырып, күрделі жүйе
түзген. Сонымен, аталған аймақтың топонимиясы еліміздің топонимиялық
стратиграфиясымен ортақтығымен де, өзіндік ерекшелігімен де сипатталатын
ежелгі, көне түркі, көне қазақ, монғол, орыс, жаңа қабаттардан тұрады.
Зерттеу нысанамыз ретінде алынып отырған өлкенің, еліміздің басқа
аймақтарынан өзіндік ерекшелігі — Қытай елімен ұзақ уақыт көршілестігіне
байланысты қарым-қатынас нәтижесінде дүниеге келген Шүртітсу, Шүршітсай,
Китайка, Қытай-Көксай, Шүршітөлген сияқты атаулардың кездесуі. Сондай-ақ,
Тарбағатай ауданында (бұрынғы Ақсуат ауданы) Уан деп аталатын елді мекен
бар. Бұл атаудың өмірге келуіне сол аймақты мекеңдеген төрелердің біріне
көршілес Қытай тұрғындары Уан деген өздерінің лауазымды атағын берген екен.
Сол төренің ақсүйек, әкім мәніндегі Уан лауазымы мекенге атау болыпты.
Аталмыш өңірде Чан деп аталатын елді мекен орналасқан. Бұл атаудың төркіні
де, біздіңше, қытай тілінің аудан, туған өлке, қорған мәндес
сөздерімен түсіндіріледі. Тіл ғылымы басқа ғылымдардан өзгешелеу, оның
табиғаты нәзік, танымдық мәні зор, ол ұлт тағдырына тікелей байланысты.
Оның ашқан жаңалығы мен қол жеткен табысын, техникалық ғалымдардай емес,
дүниежүзілік стандартпен өлшеуге келмейді. Казақ тілінің мәні де, сәні де
тек казақ топырағында ғана... бағаланбақшы,- дейді академик Ә. Кайдаров.
Тілдің ұлттық табиғаты тіл ғылымы арқылы танылады десек, тілдік
қордың құрамдас бөлігі - жалқы есімдердің ұлттық табиғатын ономастика
саласы танытады. Атаулар — этнос тіршілігінің, танымының айшықты айғақтары
ретінде калыптаскан тілдік жүйе.
Ұлттық ономастиканың ерекшеліктері... оның кандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ТОПОНИМДЕР- ҰЛТ ШЕЖІРЕСІ
6
1.1 Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
6
1.2 Шығыс Қазақстан топонимдер жүйесінің қабаттары
8
1.2.1 Түркі тілінде қалыптасқан топонимдер
8
1.2.2 Монғол тілінде қалыптасқан топонимдер
12
2 ЖЕР-СУ АТТАРЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ –МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ 31
2.1 Шығыс Қазақстандағы қазақ халқының рухани мәдениетіне негізделген
жер-су аттары
31
2.2 Аймақтағы тарихи-әлеуметтік топонимдер
40
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ
50
КІРІСПЕ
Тәуелсіз елдің топонимикасы да тәуелсіз болуы тиіс десек, бұл пікір
заман талабынан туындап отырғандықтан бүгінгі ұрпаққа жүктелер міндет аз
емес. Өйткені географиялық атаулар ешқашан да жөн-жосықсыз, ойсыз, мәнсіз,
кездейсоқ қойыла салмаған, оларда сол өлкені мекендеген байырғы халықтардың
қатпар-қатпар тарихы тайға таңба басқандай сайрап жатыр.
Жер-су атаулары сол ел-жұрттың болмыс-бітімі, тұрмыс-шаруашылығы,
көші-қонынан, салт-дәстүрі, тілі-діні, ой-санасынан хабар береді, яғни
топонимдер – энциклопедиялық мағлұматтарға толы ел мен жер шежіресі, есте
жоқ ескі замандардың көнермес айнасы. Ал отарлаушылар қашанда қол астындағы
елді ұлттық салт-санасынан айырып, рухани түп-тамырынан ажырату үшін
алдымен жер-су аттарын өзгертуге кірісетіні, өз мақсат-мүддесі мен
саясатына сай өз тіліндегі басқа атаулармен алмастыратыны сондықтан.
Жергілікті халықтың пікірімен санаспастан Жаркенттің – Панфиловқа,
Ақтаудың – Шевченкоға, Алматының –Алма-Атаға, Көкшетаудың – Кокчетавқа және
Шығыс Қазақстан облысы бойынша Крупская, Архиповка, Медведка, Таврия, Самар
деген топонимдер атауларының үстем тіл ыңғайына қарай бұрмаланып жазылуы
сол кездегі саясат пен идеологияның әсері.
Егемендік алып, етек-жеңін жиған еліміз еңсе көтерумен бірге жер-
суға
ежелгі атауларын да қайтарып бере бастады. Белгілі бір топонимикалық
нысан
немесе мекен-жайдың атының ресми құжаттарда, географиялық-физикалық,
геологиялық, экономикалық-саяси карталарда, халықаралық саяси және
интеграциялық келісім - шарттарда, баспасөз бен ғылыми еңбектерде дұрыс
жазылуы үшін облысымыздың географиялық атаулары алдымен халықаралық қалыпқа
түсуі қажет. Сондықтан облысымыз аумағындағы жер-су, елді мекен, тағы басқа
атауларды тәуелсіздік талаптарына сай қайта атау, өзгерту жұмыстарын жолға
қойып, қалыптасу үрдісін түбегейлі тиянақтау Қазақстан Республикасының
жалпы әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшелігіне айналуына игі ықпал
етеді.
Бітіру жұмысының өзектілігі: Шығыс Қазақстан облысы топонимдеріне
этимологиялық, семантикалық талдау жасай отырып, олардың халық
дүниетанымымен тығыз байланысты екенін көрсету өзекті мәселелердің бірінен
саналады. Бұрынғы қисынсыз бұрмаланған географиялық атаулардың тарихи
атауларын қайта беруде этностың тарихы мен ерекшелігін ескерудің маңызы
зор. Осы облыс аумағындағы топонимдердің атаулары мен өзгерген атауларын
этнос тарихымен, дүниетанымымен байланыстыра қарастыра отырып,
лингвистикалық талдау жасау, яғни этнолингвистикалық сипатын таныту тақырып
өзектілігін танытады. Өйткені өзгерген топонимдердің уәжін анықтау үшін оны
халық ұғымы, тілімен байланыста қараған жөн.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысында алдымызға
облыс топонимдері атауларының этнолингвистикалық сипатын ашуды мақсат етіп
қойдық.
Осы мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер алдымызға қойылды:
- облыс топонимдері атауларына этимологиялық, семантикалық
талдау жасау;
- этимологиялық талдауларды халық аңыздары, белгілі ғылыми
зерттеу еңбектеріне сүйеніп жасай отырып, онда көрініс
тапқан ұлт дүниетанымын көрсету;
- этнос дүниетанымының тілдегі көрінісін сипаттау;
- өзгерген топонимдер уәжін анықтау.
Зерттеудің нысаны ретінде Шығыс Қазақстан топонимдерінің атауы алынып
отыр.
Зерттеудің дереккөздері ретінде Атамекен атаулары анықтамалығы, Ә.
Әлімхан Жер-су аттарының ұлттық-мәдени негіздері, А. Ислямов Шығыс
Қазақстан топонимикасы атты ғылыми-зерттеу еңбектері алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Облыс топонимдер атаулары бірнеше
кандидаттық диссертацияларда қаралып, монографияларда жарық көрді. Бірақ ол
еңбектерде семантикасы мен атаулардың этимологиясына көбірек тоқталған.
Бітіру жұмысының жаңалығы ретінде осы зерттелген тақырыпты
этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыруды айтуға болады.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысын жүргізгенде салыстыру,
салғастыру, талдау, жинақтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық, іс-тәжірибелік маңызы. Жұмысты қазақ тіл
білімінің лексикология саласын өткенде немесе арнайы курстарда пайдалануға
болады. Құжаттарда топонимдер атауларын дұрыс беру үшін де қажет құрал
болып табылады.
1 ТОПОНИМДЕР- ҰЛТ ШЕЖІРЕСІ
1.1 Топонимдегі ұлт пен мемлекет саясаты мен тарихының көрінісі
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1972 жылы Лондонда өткен географиялық
атауларды қалыпқа түсіру жөніндегі конференциясында беделді мінбеден:
Африка мен Азиядағы көптеген атауларды келімсек жер зерттеушілер мен
отарлаушылар берген. Олардың жергілікті атауларға қатыгездікпен қарағандығы
сондай, ірі масштабты картаны түзетілген қалпында қайтадан жасап шығу үшін
тіпті магнитофондарды пайдаланып, жергілікті мамандарды тарта отырып,
орасан зор зерттеу жұмыстарын жүргізуге тура келді (Комков А.М.
Географиялық атауларды ұлттық және халықаралық тұрғыдан қалыпқа түсіру мен
нормалау проблемалары. Ономастика және норма жинағы. Мәскеу, 1976), - деп
тәуелсіздікке қолы жеткен елдер туралы айтылған пікір Қазақстанның да
ономастикалық ахуалынан хабар бергендей.
Мемлекетте ономастика комиссиясы белгілі бір саяси, психологиялық
және экономикалық қиыншылықтарға қарамастан, өз ісінде “Қазақстан
Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы” Заңын, “Қазақстан
Ресбуликасының Тіл туралы Заңын Қазақстан Республикасындағы
кәсіпорындарды, ұйымдарды, мекемелерді, темір жол станцияларын,
әуежайларды, сондай-ақ физикалық-географиялық нысандарын атаумен қайта
атаулардың және ол атаулардың транскрипциясын өзгертулердің тәртібін,
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру
тұжырымдамасын, Мемлекеттік ономастика комиссиясы туралы ережені
басшылыққа ала отырып, мемлекеттік онамастикалық комиссия туралы
ережелерін басшылыққа ала отырып біршама жүйелі жұмыстар жүргізіліп отыр.
Бүгінгі таңда ономастикалық жұмыстар негізінен үш бағытта өрбіп отыр.
1. Өзгертілген жер –су, елді мекен аттарын байырғы тарихи атауларымен
қайта алмастыру.
2. Транкрипциясы бұрмаланған немесе қате жазылған жер-су атауларын
қайта қалпына келтіру.
3. Байырғы атаулары ұмытылған немесе атаулары отаршылық-
тоталитарлық сипаттағы елді мекендер мен білім және мәдениет мекемелерін
қайта тау.
1991 – 1999 жылдары Мемономкомның отыздан астам мәжілісі өткізілді.
Онда республика бойынша 3 облыстың, 11 қаланың, 49 ауданның, 7 қалалық
аудандардың, 6 станциялардың, 26 кенттің, 446 ауылдың, 101 округтің, жеті
жоғарғы оқу орнының, 11 орта арнаулы орта оқу орнының, 390 мектептің, 3
театр, 3 филормония, 20 басқа мәдениет мекемелерінің атаулары өзгертіліп, 3
облыс, 12 қала, 13 аудан, 5 кент, 4 станса, 6 ауыл атауларының орыс
тіліндегі транскрипциясы нақтыланды.
Қазақстандағы сіркескен мұздардың көбесі сөгіліп, Ленинск, Гурьев,
Жамбыл, Шевченко, Октябрьск, Красноармейск сияқты қалалардың аттары
Байқоңыр, Ақтау, Тараз, Атырау, Қандыағаш, болып өзгертілді. Сондай-ақ,
Ақтөбе, Шымкент, Жезқазған, Қостанай, Талдықорған, Алматы, Шу, Қорғалжын,
Қызылорда сияқты қалалар мен кенттердің, басқа да жер –су атауларының
транскрипциясы қазақ тілінің нормасына сәйкес түзетіліп, қалпына
келтірілді. Алайда қазіргі тәуелсіз Қазақстанның картасында сонау отаршылық
кезеңнің немесе тоталитарлық заманның көптеген атауларының егемен еліміздің
маңдайына қадалған шөгірдей болыпәлі күнге дейін мызғымай тұруы біздің
елімізге сын сияқты. Шығыс Қазақстан аумағы бойынша алып қарайтын болсақ,
әлі күнге дейін халық жадымен, дүниетаным, көзқарасымен үйлеспей тұрған:
Глубокое, Таврия, Молодежное, Большенарым сияқты аудан орталықтары мен
кенттердің, Коробиха, Ново-Тимофеевка сияқты ауыл атаулары әлі күнге дейін
мызғымай тұруы елімізге үлкен сын. Оның үстіне Облыс орталығы Өскемен
қаласының кейбір көше атауларын қазашаландырғаны сол, халыққа кең
танылмаған Кеңес өкіметінің өкілдерінің аты беріліп отыр. Мысалы:
Протазанов, Славский жағалауы, Потанин көшесі атаулары осының айғағы.
Қазақтың кең байтақ жеріндегі әр тауы басқан жері, әр өзен көлінің,
орман тоғайларының, байырғы өз атауы болған. Қилы замандарда дүниеге
келген ежелгі атаулар өз дәуірінің тарихы мен мәдениетінің куәгері ретінде
тарихи ескерткіштер қатарына жатқызылуы тиіс.
Бүгінгі таңда тіл арқылы мәдениетті, тарихты тану этнолингвистика
ғылымында сөз етілген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте: Этнолингвистика
(гректің этнос - тайпа, халық деген сөзі, ал лингвистика - француздың
тіл деген сөзінен шыққан) тілді мәдениетпен, тілді этномәдени және
этнопсихологиялық факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің
бағыты деп анықталған.
Осы ғылымның жеке бағыт ретінде қалыптасуы ХІХ ғасырдың 70-жылдарынан
бері Американың тіл білімінде Орталық Американың Үндіс тайпаларын
зерттеумен байланысты өріс алып, жаңа дәстүрдің негізін салды. Осы тұрғыда
ресейлік тілші О.С. Ахманова: Этнолингвистика – это раздел
макрголингвистики,изучающий отношения между языком и народом и
взаимодействия лингвистических и этнических факторов в функционировании и
развитии языка деп түсіндіреді.
Ғылыми аяда этнолингвистика термині ең алғаш ғалым Б.Уорфтың
идеясымен туындап, осы идеяның жалғасы Э.Сепирдің еңбектерінде көрініс
тапты. Ғалымдар тілдік этнодеректерді көбінде байырға халық тілі мен
жергілікті халық тілінен негіздеуді дәстүрге айналдырған.
Этнолингвистика – халықтың рухани байлығының, менталитетінің,
шығармашылығының бір-бірімен байланысын, бір-біріне тәуелділігін,
астарластығын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Ол халықтың мәдениетінің
көрнекті позициясындағы негізгі формаларының бірі болып табылады деп
тұжырымдайды.[1]
1.2 Шығыс Қазақстан топонимдер жүйесінің қабаттары
1.2.1 Түркі тілінде қалыптасқан топонимдер
Қазақ тілінің тарихи негізі көне түркілік кезеңнен бастау алады.
Бүгінгі таңда басы ашылған, ғылымда толық дәлелденген осы тұжырымның
айғақты арнасының бірі - тілдің көнелік бедерін өз бойында сақтап қалған
жер-су атаулары болып табылады. Географиялық атаулардың, кейбір фонетикалық
және морфологиялық өзгерістерін есептемегенде, қазіргі түркі тілдерінің
барлығына, не көпшілігіне ортақтығы - олардың түркілердің мекені, ата жұрты
болған территорияда ескіден келе жатқанын куәландырады.
Көне түркі дәуіріңдегі топонимдердің мағынасы күнгірттенген, ал
тұлғаларында көне түркі тіддерінің морфологиялық формалары сақталған.
Түркілік дәуірге тән лексикалық қабаттың Шығыс Қазақстаның оңтүстік
аймағына тән екенін мына мысалдардан көруге болады.
Алпар — Зайсан ауданындағы ороним. Көне түркі тілінде ал пөрү -
дүлей тау мағынасындағы метафоралық тіркес.
Жеменей — Зайсан ауданыңдағы өзен. Үлкен Жеменей және Кіші Жеменей
деп аталатын тарамдары бар. Топонимист ғалымдар атаудың бірінші
сыңарындағы жем сөзің түркі, монғол, Сібір халықтары тілдерінде гем кем
хем кен кан тұлғаларында қолданылатын өзен мағынасындағы сөз, ал
атаудың екінші сыңарындағы еней сөзі тілімізге етене жақын байырғы ене
(ана) сөзі болса, сөз соңындағы й — атай, апай, әжей сияқты туыстық
терминдерге қосылып, құрметтеу, сыйлау мәнін білдіретін көне қосымша деп
топшылайды.
Қалжыр - бұрышы Марқакөл, қазіргі Күршім ауданындағы өзен және елді
мекен аттары. Атаудың этимологиясы бойынша түрлі пікірлер бар. Зерттеуші
Е.Қойшыбаев: Түркі тайпаларының және қазіргі ру-тайпалар аттары,— деп
түсіңдіреді.[2]
Ал түрколог ғалым А.С.Аманжолов - Қалжыр сөзі түркі тілдес халықтың -
алтайлықтардың тіліңде асау, долы, буырқанған деген мағына беретінін
жазады.
Біздіңше, атау қал және жыр сөздерінің тіркесінен пайда болған. Қал
тұлғасы көне түркі тілінде асау, долы ұғымын берген. Жыр тұлғасы, судың
дыбысына еліктеуден туған шыр жыр жыра жар сөздерінің, су
мәнінде қолданылған жыр вариантынан қалыптасқан.
Қарғыба - Тарбағатай ауданындағы (бұрынғы Ақсуат ауданы) өзен.
Жергілікті халық арасында қара бұға сөздерінен пайда болған деп те
түсіндіреді, Бұл этимология шындыққа жанасымсыз деген ойдамыз. Атау қарғыба
қарғыма сөзінен пайда болған.
Тілші-ғалым Ж. Манкеева қар түбірінің М.Қашқари еңбегіңде
кездесетіңдігін және оның қарғы, қарқын, қарқ қылу т.б. сөздермен түбірлес
екеңдігін жаза келе, тез, екпінді мәнінде жұмсалған деп көрсетеді . Егер
қазақтың халық тілінің қалыптасуына тайпалық тілдердің әсері болғанын және
соның салдарынан м, б дыбыстық алмасу құбылысының кездесетінін (бекіре,
мекіре, шүбек , шүмек, бәпелеу, мәпелеу) ескерсек атаудағы дыбыстық алмасым
түсінікті болып табылады.
Маңырақ - Тарбағатай ауданындағы тау және елді мекен аттары. Маңырақ
сөзінің шығу төркіні туралы ғалымдар пікірі бірыңғай келеді.
Қазақша маңырақ формасы - көне түркілік йараң сөзінің фонетикалық
жағынан ауытқыған түрі, яғни тау қойнауы, қолтық мәніндегі атау.
Берілген атауға Оңтүстік Қазақстандағы Манкент, Батыс Қазақстан
өлкесіндегі Мангур топонимдері ұқсас деп ойлаймыз. Зерттеушілер маң сөзінің
этимологиясы туралы: Көне түркі тілінде маң жүру мағынасыңдағы етістік
және адым деген мағынадағы зат есімді білдірген. Бұл күнде маң сөзі
етістік болмай, жүру, қозғалу қимылының ақырын, баяу болатынын білдіретін
сөзге айналған сияқты,- дейді. Біздіңше, маң сөзі алғашқыда жүру, адым
мағынасыңда қолданылғанымен, кейіннен, алыс мәніндегі сөзге айналған да,
одан кербез, баяу мәніндегі маң мен мекен, өңір мағынасындағы маң және
мандай сөздері өрбіген. Сөз болып отырған топонимге алыс мәніндегі маң
мен алыс мағынасында қолданылған йырақ жырақ сөздері арқау болған.
Сонымен, Маңырақ - алыс-алыс мәндес атау болуы мүмкін деген болжам
ұсынғымыз келеді.
Сайқан — Зайсан ауданының оңтүстік - шығысыңда орналасқан тау
жотасының атауы. Оронимнің шығу төркіні туралы түрлі пікірлер бар.
Ә.Әбдірахманов: Атау монғолдың сайхан - әдемі, сұлу деген сөзінен
алынған,- дейді.[3]
Е. Қойшыбаев: Этимологиясы: басқан үлгілес атау - кең алқап
мағынасын беруі ықтимал. Сай-қан (ған) тұлғалары тым көненің көздеріне
жатады,- деп береді. Сайқын ойконимін зерттеушілер атаудың ашық жердегі
ауыл, елді мекен, ен дала деген мағынадағы көне түркі сөзі деп табады да,
Жамбыл облысы тұрғыңдары тілінде сайқын - ен дала мәніндегі диалектілік
сөз екенін, сондай-ақ, Өзбекстаңда ашық, кең жердегі ауыл деген ұғымды
беретін Сайхан қыстағы бар екенін жазады. Сайқан тауының кең жазық жерде
орналасқандығын ескере келіп, атаудың көне түркі тіліне тән ен дала
мәндес сөзінен пайда. болған ороним болуы мүмкін деген ойдамыз.
Сауыр - Зайсан ауданы мен Қытай Халық Республикасының шекаралық
аумағында орналасқан тау жоталары. Атаудың төркінін ғалымдар: Топонимдік
мағынасы - биік, сүйір шың, таудағы құздар, сөзбе-сөз - ат сауыры ,-
деп береді.
Топонимист Е. Қойшыбаев бұл пікірге қарсы болжам ұсынады: Сауыр
сөзінің жылқының жонымен байланысы жоқ, түркі тілдері аумағынан тысқары
қолданыла береді, әсіресе, славян топонимдерінде кездеседі. Бұл сөз -
мерген тұлғасының синонимі орнына жүретін көне тілдер жұрнағы.[4]
Сауыр орононимінің этимологиясы үшін алғашқы болжамды дұрыс деп
санаймыз.
Сеңгір - Тарбағатай ауданыңдағы дримонимдік, оронимдік атаулар.
Сеңгір географиялық термин ретінде еліміздің топонимикалық атаулары
құрамында жиі кездеседі. Сеңгір тіліміздегі биік, зәулім сөздерімен
синонимдес болып келеді. Атаудың көне түркі тілінде sengir - таудың
тұмсығы, түркімен тілінде -жасанды адыр, төбе, қырғыз тіліңде - қалың
өсімдік басқан таудың биік жолы деген түсініктерін бере келе, ғалымдар
пікірі, тіліміздегі заңгарзенгір толтамаларымен тектес дегенге саяды.[5]
Е. Қойшыбаев бұл атаудың шығу төркінінің бірнеше вариантын ұсынады:
1) түркі тілдеріңдегі заңғар саңғар сеңңір — торсию, шошаю ұғымын
беретін дөңес, құз мағынасыңдағы элемент; 2) иран тілінде санг — тас
немесе тастақ мағынасындағы компонент; көне түркі тіліндегі сеңгір
сеңңір (қазақша сіңір) ұры мәніндегі термин болуы мүмкін.
Сеңгір сөзін біздің заманымызға дейінгі III ғасыр мен біздің
заманымыздың I ғасырында өмір сүрген ғұндардың қолданғаны туралы тарихи
деректер бар. Монғолия жеріндегі Бабалы тауы маңынан табылған заттардың
ішінде дөңгелек келген алтын пайцза бар. Медальонға ұқсас келетін бұл
белгіде ер адамның суреті салынып, шетіңде тоғыз белгіден тұратын руникалық
жазу жазылған. Жазудың аудармасы: Ой-сенгір елішсінің пайцзасы (қаған
елшісініні пайцзасы). Ендеше, сеңгір сөзі біздің заманымызға дейінгі
кезенде биік, алып мағынасында түркі тілдес халықтарда қолданылып келген.
Тау аттары заңгар зеңгір сөздерімен төркіндес сеңгір сөзімен
аталған. Тау етегінде орналасқан басқа объектінің атаулары
транстопонимизация процесі нәтижесінде пайда болған деп санаймыз.
1.2.2 Монғол тілінде қалыптасқан топонимдер
Әрбір елдің топонимикалық жүйесіне түрлі халықтар тілінің негізінде
пайда болған атаулар тән. Бұл құбылыс сол аймақты мекен еткен этностың
қоғамдық-тарихи өмірімен тікелей байланысты. Бір халық пен екінші бір халық
арасындағы тарихи қарым-қатынастың нәтижесінде жалпы тілдік жүйемен бірге
жер-су атауларында бөгде тілдік элементтер қалыптасады. Қарым-қатынастың
тікелей және ұзақ уақытқа созылуы, әрі байланыс дәрежесінің күшті қарқынмен
жүргізілуінен басқа тілдік атаулардан халықтық атаулар жүйесінде қабат
құрылуы да мүмкін. Сондықтан белгілі бір халықтың топонимикасында сол
халықтың өз тілі тұрғысынан түсіндіріп, саралап, анықтауға келмейтін
атаулардың түп-төркінін сол халықпен тығыз тарихи-мәдени қарым-қатынаста
болған келесі халықтың атаулар дүниесінен іздестірудің маңызы үлкен. Бұл
орайда, басқа, тілдің негізінде жасалған топонимдердің сол өңірде ұзақ
уақыт өмір сүріп сол мекеннің иесі болып табылатын халық тілінің
заңдылығына сай өзгеріске түсіп отырғанын да ескерген жөн. Шығыс
Қазақстанның оңтүстік аймағының топожүйесінде белгілі тарихи себептерден
туыңдаған монғол қабаты бар.
Монғол тілінен енген топонимдерді алғаш рет зерттеу нысанасы ретінде
арнайы қарастырған Г. Сағидолда қазақ топонимиясы құрамындағы монғолық
қабатты түркі-монғолға ортақ лексика негізінде жасалған атаулар және таза
монғол тілінен енген топонимдер деп екіге бөліп қарастырып келген
топонимистер көзқарасына үзілді-кесілді қарсы шыға отыра, аталмыш
топонимдерді тек таза монғол тілі негізінде қалыптасқан қабат есебінде
таниды. Біз де зерттеу аймағымыздағы жер-суатауларының монғол қабатын
анықтап, қарастыруда жоғарыда берілген пікірге сүйендік.
Тарихи оқиғалар негізінде пайда болып, қалыптасқан қазақ жеріндегі
таза монғолдық жер-су аттары монғол топосистемасының (топожүйесінің - А.Ә.)
ерекшеліктерін өзімен бірге ала келген және қабылдаушы қазақ тілінің тілдік
және ономастикалық заңдылықтарына сай өзгеріске түскен подсистема болып
табылады. Монғол тілі негізіңде жасалған атаулардың алғашқы формасы мен
қазіргі қалып аралығында жүргізілген дыбыстық өзгерістер қабылдаушы тіл -
қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына сай болды да, ал атаулар семантикасы
атты беруші халық — монғолдардың өмірі мен шаруашылық іс-әрекетінде маңызы
болған объектінің қандай да бір қасиетін бейнелеген қалпында қалады.
Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағындағы монғол қабаты, жалпы
Қазақстандағы монғол тілінен енген атаулар сияқты, тарихи тұрғыдан негізгі
екі кезенде қалыптасты. Олар:
а) XIII ғ-дың бас кезінен басталған монғолдар үстемдігі кезеңінде
пайда болған атаулар;
ә) Жоңғар қалмақтарының жорықтарына байланысты пайда болған
топонимдер.
Жинақталған теориялық және практикалық материалдарға сүйене отырып,
монғол тілінен енуі мүмкін деп тапқан біраз атауларға тоқтала кетейік.
Борғұстай - Тарбағатай тауындағы өзен және жота атаулары. Монғол
тіліндегі бургас (тал немесе тал шілік, қалың тал) сөздеріне молдық ұғымды
-тай жұрнағының қосылуы арқылы алғаң. Мағынасы - талды немесе өңірдің
өсімдік әлемін ескере келе шілікті мәнінде болуы мүмкін деп ойлаймыз.
Қалғұты — Күршім ауданындағы литтоним, тек-төркіні дауды атаулардың
бірі. Е.Қойшыбаев этнонимнен ықшамдалып жасалған дейді. Г. Сағидолдағийн:
Монғолдың галуу (үйрек) сөзіне монғол тіліндегі -т аффиксінің қосылуы
арқылы пайда болған - деп жазады. Б.Бияров монғол тілінің хафига (қақпа)
сөзінен болған деген көзқарасты сынай келе, Г. Сағидолдағийннің пікірін
құптайды.[6] Осы өңірдің түлегі ретінде Қалғұты өзеніне қақпалы атауын
жөн көріп отырмыз. Өйткені, екі тау жотасы түйіскен жерінен ағып өтетін бұл
өзен шыныда да қақпалы өзен
Қаңдағатай - Қалба тауының оңтүстік-батысыңда орналасқан тау. Монғол
тіліндегі хандгай (бұлан) , сөзіне -тай аффиксінің қосылуы арқылы жасалған
атау. Мағынасы бұланды көптеген ғалымдар осы пікірді құптайды.
Мөнекей - Күршім ауданындағы Аманат елді мекенінія аллонимі. Монғол
тіліндегі мондохгуй (ағыл-тегіл, таусылмайтын (сарқылмайтын) немесе
монтоохой (тасбас, дөңжал балық) сөздерінен пайда болған атау. Ауыл Зайсан
көлінің жағасында орналасқандықтан тұрғындары балық шаруашылығымен
шұғылданады. Жергілікті халық арасында қалмақтар жұт жылы Зайсан көлінің
жағасына келіп, оның мол балығымен жандарын сақтапты деген аңыз барын
ескерсек, екі атаудың қай-қайсысы да елді мекенге атау боларлық.
Тарбағатай - Қазақстан мен Қытай Халық Республикасының шекарасында
орналасқан тау жоталары. Биіктігі – 2992 м. Ұзындығы - 300 шақырымға жуық.
Тарбағатай атауының төркіні жөнінде Ғ.Қоңқашюаев:Бұл монғолдардың тарбаған
(суыр) деген сөзінен қойылған. Монғолияда жиі кездесетін атау, - дейді.
Ә.Әбдірахманов: Тарбағатай атауы монғолша тарбаға(н) сөзі мен тай
жұрнағының қосылуынан жасалған. Сөз аяғындағы н дыбысы әдетте монғол
тілінде жұрнақ жалғанғаңда түсіп қалады,- деп жазды. Ал, Ғ.Қойшыбаев
пікірі бұған қарама-қарсы. Оның пікірінше: Түр. тарбаған (суыр) және тай
(тау) сөздерінен қалыптасқан атау. Суырлы да мағынасын береді.
Зерттеуші А.Махмұтов бұл ой-тұжырымдарға келіспейді: Тарбағатай тауы
дыбысталу жағынан тарбаған (суыр) сөзіне ұқсап тұрғанымен логикалық жағынан
қабыспайды. Алтай тілдерінде суыр әр түрлі аталады. Оның себебі, әр халық
суырға ат бергенде біреуі түсіне (сұр) қараса, екіншісі жүріс-тұрысынан
(балп-балп, балпаң) мағына тапқан, үшіншісі тарбиған аяғына көңіл аударған.
Корей тілінде тари (нога, лапа, положение ног) - аяқ, аяқтың пішіні. Монғол
тілінде тарбаған, сөз жоқ, осы тари (аяқ) сөзінен жасалған. Қазақ тіліңдегі
тасбақаша тарбима дегендегі тарби да аяқ Жер-су аттарыңда, көбінесе, алтай
тіддеріне тән ортақтық болады. Кейбір жер-су атауы бүкіл Европа мен Азияны
қамтиды. Мысалы, бо - бор - немесе мо - мор - бірнеше континентге -
су ұғымын береді. Тарбаған суыр атауында мұндай ортақтық жоқ. Екінші
ескертпе, аң-құсы көп жер аталғанда, тек аң-құс аты ғана емес, оған сол
жердің атауы қосарлана тіркесіп айтылса керек. Аркдрлы тау, Бұғылы тау.
Арқарлы, Бұғылы деп жеке айтсақ та, тау не асу ұғымы ойда тұрады.
Авторлардың -лы, -ды қосымшасын -тай аффиксіне дөп келеді деуі ақылга
сыймайды. Бұған қарағанда, Тарбағатайды тарбаған (суыр) сөзінен шығарарлық
қисын жоқ.
Сонымен қорыта келе, Тарбағатай атауы монғол тілінің тарвага(н) (суыр)
сөзіне түркі тілдерінің тау тағ тай сөзінің қосылуы арқылы жасалған
деген пікірдеміз.
Толағай – Тарбағатай ауданындағы тау. Биіктігі 630 м. Атаудың шығу
төркіні туралы түркі болжамдар бар. Толағай сөзі қазақ тілінде төмендегідей
мағыналарда қоданылады: 1) Толассыз соғатын жел. Тоқтамай соққан толағай
толастар мезгіл жетпей – дүр (Алдаспан);
2) Көне сөз. Түгі жоқ, тап-тақыр, жалаңаш. Тау толағай көрінер түгі
кетсе (Алдаспан).
Зерттеуші А.Махмұт Толағай тауы туралы аңыз баяндай келіп, өз
пікірін білдіреді:
Толағай тау жайында қазақ аңызы бар. Оның мазмұны мынандай:
Құрғақшылықтан егін, шөп шықпай, ел қатты күйзеледі. Елді қиыншылықтан
құтқару үшін алып бала ер Толағай жолға шығады. Басы бұлтпен таласқан бір
шыңға келіп, оны көтеріп иіығына салып, шөлге ұшыраған туған жеріне қарай
беттейді. Ауыл салмақтан қатты қиналып, әбден шаршап-шалдыққан Толағай ел
шетіне жеткенде сүрініп кетіп құлайды да, тау астында қалады. Ел қамын
жеген асыл ер осылай мерт болады. Осы кезде аспанан найзағай ойнап, шың
басындағы бұлт жаңбыр төгеді. Қаңсыған даланың мейірі қанып, балауса шөп
көктеп, егін жайқалады. Ерік сүйген ел содан бері бұл тауды Толағай деп
атайтын болыпты Аңыздағы тау аты жаңбыр, қар суымен байланысты емес пе?
Қазақ үзілмей, тоқтаусыз жауатын жауынды ақ жауын дейді. Осыңдағы ақ түс
пе? Әлде ақ (ағу) етістік пе? Ақ жауын бірнеше күнге созылады, аспан
тесіліп кеткеңдей, сілбіреп ағады да тұрады. Кейбір жерлерде мұндай жаңбыр
бір айға жуық болады. Ақ жауын сай-саланы суға толтырып, өзендерді
тасытады. Ақ жауыннан кейін жер бетінен қақ, көлшік сияқты жиналып қалған
суларды көресіз. Бұл жағдай Толағай деген батыр атын да, содан пайда болды
дейтін тау мен шыңды да сумен байланыстыра зерттеудің қажеттілігін
аңғартады. Түбірлерді қоссақ: толаққай ' толағай болған. Мағынасы: тол,
ақ, су.
Е.Қойшыбаев қазақ .тілінде тұла бойы тіркесінде қолданылатын түркі
тіліндегі толу — (қазақ тілінде архаизм) толы + ғай — прогрессивті
ассимиляция түріндегі туыңды сын есім тұлғасынан қалыптасқан сөз деп
табады.
Толағай оронимі туралы көптеген топонимист ғалымдар пікірі монғол
тілінен енген шоқы, жеке тұрған биік тау мағынасындағы атау дегенге саяды
Монғол тілінде толғой сөзі үш түрлі мағынада қолданылады:1. Бас
(бас ауруы); 2.Жоғарғы жағы, төбесі, басы, ұшы; 3.(Жер) төбе, төбешік,
томпақ.
Ендеше, монғол тіліндегі берілген үшінші мағына, Толағай атауына
негіз болған деп, жоғарыда аталып өткен пікірлердің соңғысын құптап
отырмыз.
Тұғыл - Тарбағатай ауданындағы астионим. Атау монғол тілінің төгөл
(тораңғы) сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан туындаған. Ертеректе елді
мекен маңында тораңғы өсімдігі көп өскен.
Монғол және қазақ халқы арасындағы тарихи қарым-қатынастың
нәтижесінде аймақ топонимиясына монғол тілінен атаулардың енуімен бірге,
Жоңгар қақпасы, Төртқалмақ, Қалмақтас сияқты атаулар да пайда болды.
Сонымен, қорыта айтқаңда, Шығыс Казақстанның оңтүстік аймағында монғол
тілінен енген топонимдер бар және олар басқа облыстарға қарағанда монғол
елімен ұзақ уақыт көршілестігіне, сондай-ақ, тарихи оқиғалардың аталған
өлкеден басталғандығына байланысты көбірек кездеседі.
Қазақ жерінің көп қабатты топонимиялық жүйесінде орысша атаулар
ауқымды орын алады. Сан ғасырға созылған қазақ-орыс халықтары арасындағы
қарым-қатынас өз өрнегін географиялық атауларға түрлі қырынан сала білген.
Бірнеше ғасырды қамтыған қазақ және орыс елдерінің тарихи байланысы
қазақ даласынын қоғамдық-әлеуметтік өміріне, тіліне әсерін тигізбеуі мүмкін
емес еді.
XVI ғасырдың өзіңде Ресей қазақ даласына өз назарын аудара бастаған.
Орта Азия және Шығыс мемлекеттерімен шекаралас жатқан қазақ жерлері арқылы
ірі сауда жолдары өткен. Шығыс (Қытай, Үндістан, Ауғанстан т.б.) пен
батысты байланыстыратын саяси және экономикалық маңызы зор қазақ жерлерінің
Ресейге қосылуы Ресейдің шығыстаіы сауда, экономикалық және саяси, әскер
жағдайын жақсарта түсетіні анық еді. Сонымен қатар, қазақ халқының сол
кездегі ауыр жағдайы, Жоңғар хандығы төндірген қауіп-қатер орыс және қазақ
мемлекеттерінің өзара жақындай түсуіне себеп болды. Қазақтардың Ресей қол
астына өз еркімен енуіне Ресейге барған сол кездегі қазақ елшілерінің әсері
күшті болды. XVI ғасырда Ресейге Астрахань және Қазан хандықтары, ХVI
ғасырдың аяғында Батыс Сібір қарады. Соның нәтижесінде Ресей мен Қазақ
жерлерінің шекаралас болуы арқылы екі халық арасында сауда-саттық, саяси-
мәдени және тілдік өзара байланыстың күшеюіне мүмкіндік туды.
XVII Ресей мен көршілес аудандарда алғашқы орыс елді мекендері пайда
болды. Орыс елді мекендеріне орысша атаулар қойылып, қазақ топонимиясында
орыс тілінен енген топонимдер пайда бола бастады.
XVIII ғасырдың басынан азиялық елдермен байланысты жақсарта түсетін,
қазақ жеріне ішкерілей енген жаңа линиялар пайда болды. Бұл линиялар
әскери бекіністер орнату арқылы жүзеге асырылды. Бекіністерді өзара
байланыстыратын аралық форпосттар тұрғызылды. Линиялар бойында Ресейден
қоныс аударғандардың елді мекендері орналасты.
Шығыс Қазақстан территориясына жүргізілген Ертіс қазақтары линиясы
бекіністер жүйесі — қазақ шығысында алғашқы орыс елді мекендерінің өмірге
келуіне себеп болды. Ресей мемлекетінің саясаты мен экономикалық мүддесіне
сай жаңа жерлерге қоныстану, елді мекендер салу XVIII - XIX ғасырларда
қабындай дамып қазақ жерін толығынан қамтыды. Сонымен бірге орыс
атауларының қойылуы да жоспарлы түрде жүргізіліп отырды.
Қазақ даласындағы орыс тілінен енген топонимиялық атаулардың қалыптасу
кезендерін филология ғылымдарының докторы М. Мырзахметов екі кезеңге бөліп
қарастырады:
Патшалы Ресей дәуіріндегі топонимиялық атаулар;
Қазан төңкерісінен кейінгі атаулар.
Жоғарыда аталған кезендердің алғашқысына отарлау топонимдері деп
баға берген ғалым патшалы Ресей кезеңінде қалыптасқан атауларды қоғамдық-
саяси жайттармен бірлікте қарай келе төмендегі дәуірлерді көрсетеді:
а) 1731-1822 жылдар аралығындағы патша өкіметі қазақ хандықтарын
сырттан билеп, протекторат есебінде ұстанған кезінде жер атауларыш
өзгертуді өте сақтықпен, қазақ даласының қас-қабағына қарай жүргізді;
ә) 1822-1867 жылдар аралығында хандық жойылып, аға сұлтандық ел билеу
жүйесі енген соң, қазақ жерін бөлшекте де билей бер дейтін отаршылдық
принцип негізінде көптеген әкімшілдік территорияларға жіктеді. Бұл тұста да
рубасыларын бір - біріне айдап салып, отаршылдық саясатын оңай жолмен
жүзеге асыру кезеңінде жер атауларын өзгерту әрекеті жиілеп, молыға түсті;
б) үшінші кезендегі отаршылдық күшейген тұста, яғни 1868 жылғьм
Жаңа низам ережесімен 1917 жыл аралығында отарланған қазан жері мемлекет
меншігі ретінде ресми түрде жарияланған соң, отаршыдық мазмұндағы
географиялық жер атаулары мүлде күшейіп барынша дамыды .
Осы кезендерді жаза келе М.Мырзахметов патшалы Ресей дәуірінде қазақ
жерінде орыс атауларын қалыптастыруда қолданған мынадай амал-тәсілдерді
атап өтеді: Отарланған жаңа жерлерге Романовтар әулетіндегі патшалар мен
ұлы кінәздардың отарлау ісіне тікелей араласқан әскери қолбасшылардың,
генерал-губернаторлардың, патшашыл қайраткерлердің есімдерін қою тәсілі.
Православиялық дін басылары мен миссионерлердің, әулие-әмбиелер мен дін
қайраткерлерінің, діни мейрамдар мен атақты шіркеулердің аттарын елді
мекендерге қою тәсілі.
Қазақ даласында орыс атауларының пайда болуының Ресей өкіметінің саяси
бағытымен ұштасып жатқандығын латыштың орыс тілінде жарық көретін Родник
журналының 1993 жылғы N 6 санында жарияланған 1894 жылы Петерборда басылған
он төрт беттік құжат-кітапшадағы Ресей империясының барлық генерал-
губернаторларына арналған міндеттерінен алынған мына бір үзінді дәлелдейді:
...Елді мекен атауларын мүмкіндігінше орысша қою. Ескерту: мүмкіндік
болмаған жағдайда елді мекен аттарын жергілікті тілден орыс тіліне аударып,
қағаз жүзінде (әскери қартаға, географиялық қартаға, ғылыми мәні бар
еңбектерге, кеңсе және іс-құжат қағаздарына түскенде, т.т.) оның орысша
баламасының орнығыуын іске асыру.
Қазан төңкерісінен кейін кеңестік идеологияға сай қойылған атаулар
тобы бел алды. Еліміздің топонимиясы Кеңес өкіметінің қайраткерлері мен
әскери қолбасшылардың құрметіне қойылған және коммунистік саясат мүддесі
әсерінен қалыптасқан орысша атаулар тобымен молыға түсті. Кірме қабаттың
соңғысы болып табылатын орысша топонимдер басқа қабаттармен салыстырғанда
өзіндік ерекшелікке ие. Бұл ерекшеліктер орыс атауларының ену уақытының
жақындағанына және олардың төл иелері болып табылатын орыс ұлты мен қазақ
халқының күні бүгінге дейін қоян-қолтық араласа тұрып жатқандығынан
туындайды:
1)орысша атаулар жергілікті атаулардан оқшауланып, кірме қабат екені
диахронды тілдік талдауларсыз да танылып тұрады;
2)орыс қабатын құрайтын топонимдер, негізінен, өзгеріске
түспегендіктен, олардың семантикасы айқын, құрамындағы морфемдік бөлшектері
анық келеді.
Шығыс Қазақстанның аймағындағы орысша топонимдерді қалыптасу сипаты
жағынан мынадай топтарға бөлдік:
-Алғаш қоныстанған шаруалар мен сол аймаққа танымал болған помещик,
кулактың, патша өкіметі қайраткерлерінің есімдерінен тегінен және соларға
қатысты пайда болған атаулар.
Мысалы: Корпачев, Парферий, Матвеевка, Славянка, ЗуевоА Аршповка,
Черняевка, Куликово, Михаил, Пятигород, Самысово т.т.
-Азамат соғысы мен Кеңес дәуіріндегі қайраткерлер мен әскери
қолбасшылардың құрметіне қойылған атаулар мен белгілі бір жерді мекендеген
адамдардың есімдері мен тегінен пайда болған атаулар. Мысалы: Калияино,
Путачево, Ленинский, Крупская, Мичурино,\ Кирово, Буденяовка, Гончаренко,
Овчиняиков, Платово т.т.
-Патша өкіметінің православиялық дінді уағыздауы мен билік жүргізуі
нәтижесінде пайда болған атаулар
Мысалы: Крестовка, Поқровка, Рождественка т.т. Сондай-ақ, Күршім
ауданындағы Дарственное елді мекенінің атауьи да патшалық Ресейдің қазақ
жерінде жүргізген билігімен тікелейі байланысты. Қыстаукүршім ауылы маңында
бір адам күрегін тасқа шынап алмақшы болғанда, әлгі тас жылтырайды. Ол 33,5
кг құйма алтын екен. Алтын губернаторға сыйға тартылады. Губернатор алтыи
сыйлаған адамдарға жер береді. Сол сыйға тартылған жер қазіргі Дарственное
ауылының жері екен. Алтын қазір Санкт-Петербуря мұражайларының бірінде
сақталған.
-Кеңестік өмір салты мен коммунистік идеология әсерінен қалыптасқан
атаулар.
Мысалы: Октябрьское, Маискии, Юбилейный, Комсомол, Красный Партизан,
Пятялетка т.т.
-Мемелекеттік өндіріс, шаруашылық орындары мен кәсшорындардың, мекеме,
ұйымдардың орналасқандығына байланысты атаулар.
салы: Мараловодное, Дом отдыха, Дойка, Хлебный, Сливочное, Откорм,
Питомник, Конное, Кормоцех, Детдом, Доручасток, ЛТО, ЛСП Мальковое,
Брусовой, Точильный т.т. Мекеннің касиетіне, орналаскан жеріне,
ерекшелігіне, флорасы мен фаунасына катысты атаулар.
Мысалы: Каменный, Вершина, Заречное, Кардон, Зеленое, Золотой,
Озерная, Половиха, Поперечный, Текучка, Сланная, Центральяая, Стандарт,
Тополевка, Седло, Приозерное, Прииртыш, Увал т.т.
-Жергілікті жер-су атауларын толық және жартылай калькалау нәтижесінде
және қазақша атаулардың орыс тілі заңдылықтарына сай өзгеріске түсуіне
байланысты қалыптасқан атаулар.
Мысалы: Маралды - Маралиха, Теріскей Бөкенбай — Северный Бокенбай,
Күнгей Бөкенбай — Южный Бокенбай, Ақмола - Белая Могила, Бесжылдық —
Пятилетка, Қара Ертіс - Черный Иртыш, Кіші Жеменей - Малый Джеменей, Үлкен
Бөкен - Большая Буконь, Ақмектеп —Белая Школа т.т. Ал, Большой Мараленок,
Малый Мараленок — марал, Таловочка — тал, Чаловка — шал сөздерінен
пайда болған. Бұл топонимдерді зерттеу нысанамыздағы гибрид атаулар немесе
топонимиялық гибридтер деп тани аламыз. Гибрид атау дегеніміз — екі немесе
одан да көп тілдердің лексикалық не морфологиялық элементтерінен құралған
атау.
Аймақтағы орысша атаулар тек тарихи жайттардың табы сіңген, қоғамдағы
саясаттың ғана куәсы емес, олар - орыс тілінің сөздік қорынан қалыптасып,
тілдік зандылықтарға бағынатын, этностың таным-түсінігінің көрінісін
беретін айшықты сөздердің ұтымды қалыптасуы. Мәселен, қазақша Қиынбұлақ деп
аталатын өзен бар. Маралды елді мекенінен жеті шақырымдай қашықтыкта
орналасқан мекенге жету үшін сол өзенді сегіз рет кесіп өту керек екен. Осы
өзеннің орысша атауы — Путочная. Өзеннің ерекшелігін қазақша атауы
қаншалықты дөп басып берсе, орысша атауының да ұтымды екенін мойындаған
жөн.
Қазақтар Иіртау деп атаған таудың Пьяная гора деген атауы да тау
бедерін өзіндік ерекшелікпен суреттеген.
Ал Өскемен Күршімге барар жолда үнемі уілдеп жел соғып тұратын асу
бар. Осы асудың атауы - Тещин язык орыс ұлтының психологиясына тән ерекше
атау. Өйткені, қазақ ұлты жерді ешқашан ененің тіліне теңеп атау қоймайды.
Қазақ топонимиясы бағзы замандардан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ
жерін мекен еткен ру-тайпа, ұлыстар мен ұлт тілінің негізінда өмірге келіп,
халық тіршілігінің сан қырынан мәлімет бере алатын тарихи таңбалар ретінде
танылады. Қазақстан жер-су аттарының өзегін қазақ тіліндегі атаулар құрайды
десек, осы қазақ топонимдерінің жасалуына негіз болған лексика қазақ
халқынын бүкіл өмір-тірішлігін бейнелеп, өрнектейді. Шығыс Қазақстаннын
оңтүстік аймағы топонимиясының да басым бөлігін қазақ атаулары құраған.
Өлкенің қазақ тілі негізінде өмірге келген атаулары қазақ тілінің
қалыптасуымен өзектесе түзіліп, дамып отырған. Орта ғасырлардан бастау
алып, бүгінгі күнге дейін үздіксіз дамып қалыптасып келген жер-су аттары
халық тарихымен біте қайнап, этностың тыныс-тіршілігінің бүкіл болмысын,
тарихын танытады. Осы ұзақ уақыт ағымында дүниеге келген топонимдерді
шартты түрде көне қазақ және жаңа қазақ қабатына жіктеп қарастыруға болады.
Тайпалық одақтар тілінде олардың бәріне ортақ халықтық тіл
белгілерінің басым болуы бірыңғай халық тілінің дамуына мүмкіндік берді.
Мұның өзінде қазақ тілі қыпшақ тілдеріне, оның ішінде қыпшақ-ноғай
тобындағы тілдерге тән белгілерді сақтай отырып өзінің ішкі даму заңымен
жетіліп отырды.
Міне, осы кезендегі тілдің табиғатын танытатын, тайпалық тілдердің
көпшілігіне ортақтық қасиетімен ерекшеленіп, халықтық тілдің алғашқы бет-
бейнесінің нақтылы көрінісін беретін тілдік құрылымдар жер-су атауларынан
орын алды.
Аққайнар — Күршім ауданындағы бастау. Атаудың құрамындағы ақ, сөзі
киелің ұғымын береді де қайнар — қайна етістігіне зат есім жасайтын —р
жұрнағы қосылу арқылы жасалған сөз. Бұл жерді жергілікті халық күні бүгінге
дейін қасиетті санайды.
Қабарасу - Тарбағатай ауданындағы тау. Ғалым Е.Қойшыбаев пікірінше,
қабар және асу сөздерінен қалыптасқан атау. Қазақша еңселі көтеріңкі асу.
Қабар сөзі аталған мағынада М Қашқари еңбегінде кездеседі. Ал асу сөзі
хакас және алтай тілдерінде - ажу, тува тілінде - ажыг, қазақ және
қарақалпақ тілдерінде - асу; азербайжан және түркімен тілдерінде - ашылым
түрінде беріледі.[7]
Атаудың құрамындағы екінші компоненттің асу түрінде берілуі -
атаудың қазақ тілі қалыптасқан кезеңде пайда болғанын көрсетеді.
Қарасу — Тарбағатай ауданыңдағы өзен және елді мекен атауы.
Түркітанушы ғалымдар пікірі бойынша, атау үлкен емес, жер астынан, сай-
жыралардан шығып жаткдн қайнар суы. Бұл атаудағы қара сезін байырғы түркі
тілдес халықтар тілінде жер мәнінде қолданған. Мағынасы жер суы
(грунтовая вода) ұғымын береді.
Көне қазақ қабатына кіретін топонимдер ретінде қазақ тілі қалыптасқан
кезенде пайда болған атауларды, яғни, шамамен, XVI ғасырдың аяғына дейін
қолданыста болған жер-су атауларын алып отырмыз. Ойконимдер мен
микротопонимдерге қарағанда тұрақты келетін макрообъектілердің, яғни ірі
жер-сулардың қазақ тіліндегі атауларын осы қабатқа жатқыздық. Бұл қабаттағы
топонимдер көбіне объектінің ерекшелігін, қасиетін бейнелеп, флорасы мен
фаунасының сипатын береді.
Мысалы: Сарқырама, Шаға, Қабак, Тұзкөл, Азутау, Сарытау, Ақжар,
Батпақбұлақ, Құйған, Қоржын, Қайынды, Қатлар, Қарақұм, Қозыкөл, Марқакөл,
Костөбе, Тұмсық, Ақарал, Жарсу, Есле, Шұбар, Тораңғы т.т.
Әрине, топонимдерден көрініс тапқан тарихи оқиғалар мен белгілі
жайттардың осы қабатқа кіретінін жоққа шығармаймыз. Бұл орайда, атауға
арқау болған оқиғаның уақытын айқындап алу қажеттігі туады.
Сонымен Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағының топожүйесінің негізін,
шамамен, X - XVI ғасырлар аралығын қамтитын көне казақ қабаты құрайды.
Аймақ топонимиясының жаңа қазақ қабаты. Топонимия қоғам дамуымен тығыз
байланыста үздіксіз өзгеріп, жетіліп отырады.Ұлттық менталитеттің көрінісі
ретінде қалыптасатын жер-су атаулары халықтық ой – таным, қоғамдық
психология мен көзқарасты өз бойына қабылдап, тарихи процестерді
эволюциялық барысын нақтылы танытады. Қоғамдық маңызы зор жайттардың
топонимиялық деректерден орын алуы - халық өміріндегі жаңа тарихи
кезеңдермен астасып, географиялық атаулардың жаңа сипаттағы көлемді тобын
өмірге әкелген. XVI - XXI ғасырларда қазіргі топонимиялық жүйенің ауқымды
бөлігін құйтын жер-су атауларының ең соңғы қабаты дүниеге келді. Шығыс
Қазақстанның оңтүстік аймағында бұл ат бастапқыда халық өміріндегі жоңғар
басқыншылығына қарсы күрес, Ресей империясымен қарым-қатынас, отырықшылық
нышандарын таныпы.
Мысалы: Қаңдысу, Қалмаққырылған, Төртқалмақ, Сарқасқатоғам, Ақтам,
Есенкелдітоған, Күркелі, Моншалы, Мұжықсу т.т.
Жаңашыл, өзгерісі мол, мағыналық та, тұлғалық та ерекшелігі бар
топонимдер тобы Кеңес өкіметінің орнауымен бірге қалыптасты. Кеңестік
дәуірде коммунистік идеологияға сай атаулар қатар түзеді. Ал 1990 жылдардан
басталған қоғамдағы жаңа бетбұрыс топонимдік жүйеге көлемді өзгеріс
енгізді.
Батыс Қазақстан топонимиясын зерттеген Ұ.Ержанова жаңа қабатты қазіргі
ономастикалық жүйедегі жаңа атаулар ретіңде қарастыра келе, төмендегідей
топтастырады:
Кеңестік дәуірде пайда болған ұлттық топонимдер (1917 — 1990 жылдар);
Тәуілсіз мемлекет кезеңіндегі топонимдер.
Тәуелсіз мемлекет кезеңіңдегі топонимдерді өз ішінде екіге жіктейді:
қайтадан қолданысқа оралған бұрынғы тарихи атаулар;
бұрынғы атаулары белгісіз елді мекендерге берілген қазақы, жаңа топонимдер.
Осы топтастыру 1917 жылдан кейінгі кезендегі Қазақстан топонимиясына
тән екендігін және Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағы топонимдерінің
өзіндік ерекшелігін ескере келе, зерттеу нысанамыздағы
топонимдердіҰ.Ержанованың жоғарыда берілгені классификациясын негізге алып
жіктедік: Қайтадан қолданысқа оралған бұрынғы тарихи атаулар; Мысалы:
Егіндібұлақ - Калинино, Сарыөлең—Раздольное, Балықтыбұлақ — Владимировка,
Ақжайлау- Успенка, Жетіарал -Комсомол, Қайнарлы—Архиповка,
Маралды—Маралиха, Сарытерек — Пржевальское, Кеңсай — Мичурино т.т.
Бұрынғы атаулары белгісіз елді мекендерге берілген қазақы, жаңа
топонимдердің өмірге келуі ұлттық топонимияны тың сатыға көтерді. Тың үрдіс
көбіне жаратылысқа қатысты қойылған ойконимдік жүйеге жаңаша стильмен
келіп, ұлттық сананың жоғары деңгейінің көрінісін танытты деуге болады-
Мәселен, Тарбағатай ауданындағы Крупская комонимі қазір халық батыры
Қабанбай есімімен аталады- Ерлікті, елдікті дәріптеп қойған бұл атау
патриоттық тәлім-тәрбиемен де ұштасып жатыр.
Осы ауданның Комсомол ауылы Кәкенталды деп аталады. Тақыр жерде
орналасқан шағын елді мекеннің маңына тал егіп, Көркейткен Көкен есімді
азаматтың еңбегінің нәтижесінде пайда болған әсем жер Кәкенталды аталып,
кейіннен ауылдың атауына айналды.
Зайсан ауданьшың Рожково ауылы 1987 жылғы жер сілкінісінің эпицентрі
болған еді. Зілзала апатынан өмірден қайтқан жас сәби Біржанның есімін ауыл
тұрғындары елді мекенге атау еткен болатын. Бүкіл одақтық, республикалық
телеарналар мен баспасөздер адам шығыны жоқ деп хабарлап жатқанда
ауылдарының атауын өзгерткен тұрғындардың әрекетін ұлы бетбұрыстың көшбасы
ретінде танимыз.
Қорыта келе, Шығыс Қазақстанның оңтүстік аймағының топонимиялық жүйесі
ежелден қалыптасып, бүгінгі таңда кемеліне келген ұлттық топонимияның
көрінісін береді. Кез келген аймақтың топожүйесі сияқты, зертгеу нысанасы
ретінде алынған өлкенің де географиялық атаулары түрлі кезенде түрлі
тілдердің элементтерін өз бойына дарытқан. Аймақтың төл иесі болып
табылатын қазақ халқының тіл дамуымен бірге дамып, қалыптасқан жер-су
атаулары халық тарихында болып өткен әр оқиғаның көрінісін бойына жиып,
аймақтық жаратылыстың келбет, ерекшелігімен ұштастырып, күрделі жүйе
түзген. Сонымен, аталған аймақтың топонимиясы еліміздің топонимиялық
стратиграфиясымен ортақтығымен де, өзіндік ерекшелігімен де сипатталатын
ежелгі, көне түркі, көне қазақ, монғол, орыс, жаңа қабаттардан тұрады.
Зерттеу нысанамыз ретінде алынып отырған өлкенің, еліміздің басқа
аймақтарынан өзіндік ерекшелігі — Қытай елімен ұзақ уақыт көршілестігіне
байланысты қарым-қатынас нәтижесінде дүниеге келген Шүртітсу, Шүршітсай,
Китайка, Қытай-Көксай, Шүршітөлген сияқты атаулардың кездесуі. Сондай-ақ,
Тарбағатай ауданында (бұрынғы Ақсуат ауданы) Уан деп аталатын елді мекен
бар. Бұл атаудың өмірге келуіне сол аймақты мекеңдеген төрелердің біріне
көршілес Қытай тұрғындары Уан деген өздерінің лауазымды атағын берген екен.
Сол төренің ақсүйек, әкім мәніндегі Уан лауазымы мекенге атау болыпты.
Аталмыш өңірде Чан деп аталатын елді мекен орналасқан. Бұл атаудың төркіні
де, біздіңше, қытай тілінің аудан, туған өлке, қорған мәндес
сөздерімен түсіндіріледі. Тіл ғылымы басқа ғылымдардан өзгешелеу, оның
табиғаты нәзік, танымдық мәні зор, ол ұлт тағдырына тікелей байланысты.
Оның ашқан жаңалығы мен қол жеткен табысын, техникалық ғалымдардай емес,
дүниежүзілік стандартпен өлшеуге келмейді. Казақ тілінің мәні де, сәні де
тек казақ топырағында ғана... бағаланбақшы,- дейді академик Ә. Кайдаров.
Тілдің ұлттық табиғаты тіл ғылымы арқылы танылады десек, тілдік
қордың құрамдас бөлігі - жалқы есімдердің ұлттық табиғатын ономастика
саласы танытады. Атаулар — этнос тіршілігінің, танымының айшықты айғақтары
ретінде калыптаскан тілдік жүйе.
Ұлттық ономастиканың ерекшеліктері... оның кандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz