Ұлт-азаттық көтерілістері туралы Қытай қазақтарының тарихи жырлар

Жоспар

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу.ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет.ғұрып, салт.дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу.ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы . жалпы қазақ мәдениетінің ажырамас бір бұтағы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр.тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: «Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу . бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді» 1, Б.14.15 . деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” 2, 17.б. . деп орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы . ХҮІІІ ғасырдың 50.жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп" немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен 3, 240.б..
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал.айла қолданып келді. Сондықтан Қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық.зорлықтарын бастарынан өткерді. “Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал.сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар.ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын.жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржолата жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан «тың игерушілерді» қоныстандыру, ...” 4, 81.б. сияқты жан түршігерлік қорлық.зорлығына қарсы күресті.
Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым.қиянаттарына шыдамаған халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды. Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан,

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 398.2122(943.42)(510)                                        Қолжазба
құқығында

АЯЗБАЕВА ҰЛБОСЫН БАЗАРХАНҚЫЗЫ

ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ЖЫРЛАР
(Қытайдағы қазақтардың ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші
жартысында туған тарихи жырлары бойынша)

10.01.09 – фольклортану

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның

АВТОРЕФЕРАТЫ

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2012


Жұмыс І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында орындалған.

Ғылыми жетекшісі:              филология ғылымдарының
докторы, профессор З.Н. Сейітжанов

Ресми оппоненттері:             филология ғылымдарының
докторы, профессор Т.Ә. Қоңыратбай

                                                 филология ғылымдарының

кандидаты Қ.Алпысбаева

Жетекші ұйым:                     Абай атындағы Қазақ ұлттық
                                                 педагогикалық
университеті


          Қорғау 2007 жылғы 2 қарашада сағат 15.00-де Қазақстан
Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым Комитеті М.О.Әуезов
атындағы Әдебиет және өнер институты жанындағы филология ғылымдарының
докторы ғылыми дәрежесін беру жөніндегі Д 53.34.01 Диссертациялық кеңестің
мәжілісінде өтеді (050010, Алматы қаласы, Құрманғазы көшесі, 29).

          Диссертациямен Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігінің Орталық ғылыми кітапханасында танысуға болады. (050010,
Алматы қаласы, Шевченко көшесі, 28).

          Автореферат 2007 жылдың ___ _____________ таратылды.

Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,
филология ғылымдарының кандидаты,
доцент
               С.С.Қорабай



ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

    Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек,
оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі,
әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың
әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің ажырамас бір бұтағы, сырттан құяр
қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде
түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта
бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды.
Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне
байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл
мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану,
шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени
ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі
маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді [1, Б.14-15] - деген болатын.
Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға
да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ
халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері
еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы
КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен
мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” [2, 17-б.] - деп
орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді.
Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған
Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп"
немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің
құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына
шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ
бауырларымыз өмір сүріп келеді екен [3, 240-б.].
    Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-
айла қолданып келді. Сондықтан Қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-
зорлықтарын бастарынан өткерді. “Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық
салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай
қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын
тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын
көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін
біржолата жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан тың игерушілерді
қоныстандыру, ...” [4, 81-б.] сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы
күресті.
    Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған
халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды.
Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға
бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай,
Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан
құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған
батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.
    Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде
қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар
батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды. Ұлтының
азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар ауызша
тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
    Біздің зерттеуімізде Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін
күрескен ерлердің көтерілісіне байланысты туған “Демежан батыр”, “Зуха
батыр”, “Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” қатарлы тарихи жырлар алғаш рет
зерттеу нысанына айналды. Бұрын ғылыми айналымға түспеген бұл жырлардың
ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу - фольклортану ғылымының басты
проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады.
Сондай-ақ, бұл жұмыс мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасына да сәйкес
келеді.
    Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті,
соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу
нысанына айнала бастады. Әйтсе де, осы елдегі қазақтар арасында айтылатын
ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін
арнайы зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған
әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани,
А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік,
І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында
таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы зор болды.
Сондықтан олардың зерттеулерінде ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері
мен олардың мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру
деңгейінде ғана жазылған еңбектер болды.
    Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын
зерттеу нысанасы етіп алған ғалым З.Сейітжанов болды. Ол 1988 жылы
“Қазақтың реалды-тарихи эпосы” деген тақырыпта кандидаттық диссертация
қорғады. Автор өз жұмысында Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи
жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға алғаш рет түркі тілдес халықтардың
жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен
өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін –
реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
    Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыста ұзақ уақыт
ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-
азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың пайда болып,
қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама
беру мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер
белгіленді:
Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу,
жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін саралау;
Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи жырлардағы
көрінісіне баға беру;
Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-
идеялық сипатын зерделеу;
Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
Тарихи жырлардың поэтикасы – бейнелеу құралдарының эстетикалық
табиғатын ашу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қытайдағы қазақтардың азаттық жолындағы
көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми
айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу
жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Диссертацияда ХІХ ғасырдың екінші және
ХХ ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық,
бостандық жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді
түрде тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік
көрсеткен батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол
тұстағы саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен
салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы – ғылыми еңбекте көтерілген
мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Есімдері ел
тарихында мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың
тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің фольклорлық тұрғыдан
талдануы ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.
      Зерттеудің нысаны. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен
елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың Қытайда
шығатын Шалғын, Мұра журналдары мен Үрімжі қаласында басылған Қазақ
ауыз әдебиетінен таңдамалылар және Қазақ қиссалары жинақтарында жарық
көрген жыр нұсқаларының мәтіндері алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдері М.Әуезов, А.Байтұрсынов,
Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев,
Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов,
М.Жармұхамедұлы, Т.Қоңыратбай, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері
теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс
ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.М.Гацак еңбектері және
Қытайдағы қазақ фольклорын зерттеген Н.Мыңжани, Б.Кәсей, А.Кірішбаев,
З.Сәнік, Ә.Қалиұлы, Т.Қабаев зерттеулері басшылыққа алынды. Сондай-ақ,
тарихи дерек көздері ретінде Н.Мыңжанидың, А.Татанайұлының, М.Қозыбаевтың,
Н.Мұқаметқанұлының, Л.Бадавамовтың, Ж.Сәмитұлының, Су Бейхайдың зерттеу
еңбектері назарда болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Қытайдағы қазақтар арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың бірінші жартысында ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты
тарихи жырлар туды.
Қытайдағы қазақтардың тарихи жырлары атамекендегі қазақ фольклорының
құрамдас бір бұтағы.
Тарихи жырларда халықтың азаттық арман-тілегі көрініс тапты.
Бодандық бұғауына қарсы тұрып, ұлт тәуелсіздігі жолында ақын-жыршылар
сөз өнерін қару етті.
Ел еркіндігі үшін күрескен батырлар бейнесі нақты суреттелген.
Жырларда тарихи шындық пен көркемдік шындық үйлесім тапқан.
Фольклорлық мұра негізінде идеялық-көркемдік дәстүр сабақтастығы
дәйектелді.
Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға талдау жасау барысында жүйелі-
кешенді, тарихи-салыстырмалы зерттеу әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық маңызы. Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындары
студенттеріне арналған фольклортану саласы бойынша арнайы курстар мен
семинар сабақтар жүргізгенде кеңінен пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу
нәтижелерін фольклортанушыларға, жоғары оқу орындарының оқытушыларына,
студенттері мен ізденушілерге, аспиранттар мен магистранттарға шет елдегі
қазақ фольклортану саласы бойынша қажетті теориялық-практикалық көмекші
құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы. Диссертациялық жұмыс І.Жансүгіров атындағы
Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы кафедрасының
мәжілісінде қаралып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізі нәтижелері мен
тұжырымдары республикалық және халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалды. Сондай-ақ, ҚР Білім және ғылым саласындағы
аттестаттау және қадағалау комитеті белгілеген тізімдегі ғылыми
басылымдарда 8 мақала жарық көрді.
    Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады. Еңбектің соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілген.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

    Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі, жұмыстың мақсат-
міндеттері айқындалды. Зерттеудің теорилық және практикалық негіздері мен
ғылыми жаңалықтары тұжырымдалып, еңбектің сыннан өтуі мен жариялану жайы
баяндалды.
“Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі” деп
аталатын бірінші бөлімде Қытайдағы қазақтар арасында бұрыннан сақталып келе
жатқан тарихи жырлар мен кейіннен туған тарихи жырлардың жиналуы мен
зерттелу деңгейі қарастырылды.
Ол үшін алдымен Қытайдағы қазақтар деген кімдер, олардың саяси-
әлеуметтік жағдайы қандай? деген сұрақтарға жауап берілді.
Екіншіден, Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан
бастау алады, тамырлас деп қаралып, “...кейінгі туған фольклорында өзіне тән
ерекшелік бар. Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол
жақтағы жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа
эпикалық жырлар да туа бастады. Атап айтқанда “Манас”, “Сабалақ”,
“Бердіқожа батыр”, “Қабанбай батыр”, “Жәнібек батыр”, “Арқалық батыр”,
“Әлібек-Бор батыр”, “Әтікей-Нұржекей”, “Зуха”, т.б. батырлық, “Ахмет-
Кәшім”, “Садық-Салиқа” сияқты лиро-эпостық жырлар болған [5, 328-б.] – дей
келе, Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау
алған тарихи жырларын шартты түрде бірі – сыртқы жауға(жоңғар), екіншісі –
ішкі жауға(гоминдаң) қарсы күрес негізінде туған жырлар деп екі топқа бөліп
қарастырылды.
Тарихи жырлардың туып, қалыптасуы турасында академик М.О.Әуезовтың: “Бұл
жырлардың бәрі де, ертеде туғандары да, кейінірек шығарылғандары да – анық
тарихи оқиғаларға негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер – тарихта болған
адамдар. Жырлардың авторлары – көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген
тұстастары. Авторлар көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды
уақытына қарай сап-сабымен баяндайды” [6, 75-б.] - деген тұжырымы Қытайдағы
қазақтар арасында кейіннен туған жырларда анық байқалады. Өйткені,
диссертацияға негіз болған жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық
сақталған деген қорытындыға келдік.
Қытайдағы қазақтар арасында сақталып келген тарихи жырларды екі кезеңге
бөліп қарастырдық. Бірінші кезең – Қытай-Ресей шекаралары бөлінбеген кезде
Қазақстан мен Қытайдағы қазақтарға ортақ “Қабанбай батыр”, “Арқалық батыр”
жырлары туған дәуір, яғни сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар.
Ал, екінші кезең – шекара бөлінгеннен кейін Қытайдағы қазақтардың саяси-
әлеуметтік жағдайларына байланысты туған жырлар, яғни ішкі жауға қарсы
күрес негізінде туған жырлар деп қарастырылды.
Бірінші кезеңдегі жырлардың жиналуы мен зерттелуі екі бағытта
қарастырылды. Бұл кезеңдегі тарихи жырларды зерттеушілер Қазақстан
ғалымдарымен қатар Қытайдағы қазақ фольклортанушылары болды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялау ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан басталды. Ғалым Шоқан Уәлихановтың “Қашқарияға
саяхат”, “Жоңғария очерктері” атты еңбектері алғашқы зерттеу еңбектері
болып табылады. Ш.Уәлихановтан кейін Алтай аймағында тұратын қазақтардың
фольклорлық мұраларын зерттеуші Г.Н.Потанин жинап, жариялады.
Қазақстанда сыртқы жауға қарсы күрес негізінде туған жырлар араға біраз
уақыт салып, Қазан төңкерісінен кейін қайта қолға алынды.
Бұл тұста айта кететін бір жайт, біздің ғылыми зерттеу жұмысымызда екі
елдің арасына көп тараған “Қабанбай батыр” жыры мен “Арқалық батыр”
жырларының жиналу, жариялану, зерттелуі сөз етілді.
“Арқалық батыр” жыры жөнінде Қ.Қалиасқарұлы, С.Садырбаев, Б.Уахатов,
М.Ғұмарова, Т.Сыдықов, З.Сейітжанов сияқты ғалымдар болды. Әйтсе де әр
ғалымның өзіндік тұжырымдары бар. Мәселен, Қ.Қалиасқарұлы “Арқалық батыр”
жырын батырлар жырының құрамында қараған [7, 89-б]. Ал, ғалым С.Садырбаев
“Фольклор және эстетика” атты еңбегінде “Арқалық батыр” жырын батырлық,
ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар
суреттелетін тарихи жырлардың қатарында қараған.[8, Б.68-73]
Ғалым Б.Уахатов бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарап, “ХҮІІІ
ХІХғасырларды ала туған “Арқалық батыр” жырында сол дәуірдегі тарихи-
әлеуметтік өзгерістердің шынайы суреттері бар” деген қорытынды жасаған [9,
180-б]. Тарихи шындыққа жақын келетін Ержан Ахметов нұсқасын көбірек
назарда ұстаған.
Зерттеуші М.Ғұмарова бұл жырдың жиналуы мен жариялануы, идеялық мазмұны,
образдар жүйесі турасында зерттеу мақалаларын жазды. “Арқалық сыртқы жау –
қалмақтарға, ішкі жау - Әжіге қарсы күрескен батыр” дейді [10, 476-б].
Ал, зерттеуші Т.Сыдықов ғалымдар С.Садырбаев пен Б.Уахатовтың
зерттеулерін негіз еткен [11, Б.160-162.].
З.Сейітжанов “Арқалық батыр” жырымен қоса, “Тарихи эпос” атты
монографиясында Қытайдағы қазақтардың арасында айтылатын кейіннен туған
тарихи жырларды алғаш рет ғылыми айналымға енгізді. Бұл жырлардың қатарында
“Арқалық батыр”, “Мырзаш батыр”, “Түкібай-Шолпан”, “Шайқан – Күләш”, “Ахмет-
Кәшім”, “Хасен-Жәмилә” , т.б. жырларды қарастырып, түркі-монғол
халықтарының эпикалық мұраларымен типологиялық салыстырулар жасаған.
Салыстырулардың нәтижесінде “... бұл жырлардағы тарихи оқиғаның негізі айқын,
яғни жыр нақты өмірде болған тарихи кейіпкерлердің іс-әрекетін баяндайды,
демек, бұл жырлар нақты тарихи-реалды эпос” деген тұжырым жасаған [12, 28-
б].
Ал, “Қабанбай батыр” жырының жиналуы мен зерттелуіне келгенде ғалым
С.Қасқабасов: “... Қабанбай туралы шығармалар батырлық эпосқа толық айналып
үлгермеген, бірақ оның поэтикасын бойына сіңірген тарихи жырлар” деп
қарайды. Сондай-ақ, Қабанбай дәуірінде шағын өлең, аңыз-әңгіме түрінде
айтылып, жырдың кейін пайда болғанын да дәлелді түрде көрсете білген.
“Қабанбай батыр” жыры туралы зерттеу жазған ғалымның бірі Болатжан
Абылқасымов болды [13, Б.91-115]. Зерттеуші “Қабанбай батыр” жырының ХХ
ғасырдың бас кездерінен бастап С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов,
С.Аманжолов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмаилов, Н.Смирнова сияқты
ғалымдардың еңбектерінде сөз болғандығынан хабардар ете отырып, Қабанбай
батыр жайында айтылатын жыр нұсқаларының жиналуы мен зерттелуі туралы
мәліметтер берген. Жырдың қолжазба күйінде сақталған он үш нұсқасының
жырлаушылары мен жазып алушылары туралы айта келіп, сол он үш нұсқаны қатар
алып салыстырады. Тіпті, сюжеттік желідегі ірірек және мәндірек деген
эпизодтарды тарихи фактымен қатар алып қарастыра келіп, “Қабанбай батыр”
ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихының бір сәтін бейнелейді. Әскери қақтығыс пен
кейіпкерлердің өмірден алынғандығы дау туғызбайды деген қорытынды жасаған.
Қабанбай батыр жырын арнайы зерттеу нысаны еткен ғалым А.Ғабдуллина
“Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен аңыздар” деген ғылыми зерттеу
еңбегінде Қабанбай батыр жайындағы барлық аңыздар мен жырларды қатар алып
қарап, олардың тарихи шындыққа жанасатын тұстарын салыстырады. Мәселен
жырдың тарихилығын біріншіден, ХҮІІІ ғасырда өткен қазақ-қалмақ соғысы;
екіншіден, батыр жанындағы Абылай, Бөгенбай, Жәнібек, Дәулетбай,
Ақтамберді, Қазыбек би, Бұқар жырау – бәрі де тарихи өмір кешкен
Қабанбайдың тұстастары; үшіншіден, шайқастар өткен жер-су мен кісі, ру,
ұлт, елді мекеннің аттары дәл өз күйінде сақталғанын жырдың тарихилығы деп
таниды.[14]
Екінші бағытқа келсек, Қытайдағы қазақтарда фольклорлық мұраларды жинау,
жариялау, зерттеу мәселесі өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталады.
1950 жылдары “Қос қобди”(1957), Ертегілер (1958), Ертегілер мен аңыздар
(1958), т.б. жинақтары шығады. Алайда осы тұста, дәлірек айтқанда, 50-
жылдардан бастап әртүрлі саяси науқандар жүргізіле бастады. Оның ақыры
“Мәдениет төңкерісі” атты он жыл ойранға ұласады. Осының нәтижесінде халық
әдебиетін жинамақ түгіл, көне мұра ретінде барлық әдеби мұралар өртеліп,
көзі жойылды. Осыған орай ұзақ уақыт әдебиет пен мәдениет саласын
ілгерілетудің орнына кейін шегініс жасалады. Осы қателік 1980 жылдан бастап
(1979 жылғы партияның ІІІ кезекті отырысынан кейін) түзетіледі де, әдеби
мұраға қайтадан назар аударылып, қоғамдық мән беріледі. Сол жылдардан
бастап, яғни 1980-жылдардан Шыңжаңда қазақ фольклорын жинап, реттеу жұмысы
нақты қолға алына бастады.
Бұл жағынан Үрімжідегі “Халық баспасынан” шыққан “Шалғын” журналы жаңа
бастама көтерді де, аз ғана жыл ішінде ауыз әдебиетінің аса мол мұраларын
жинап үлгерді. “Шалғын” журналы кейін “Мұра” журналына қосылып кетті. Ал
“Мұра”журналы күні бүгінге дейін ауыз әдебиеті мұраларын жинап, жариялап
келеді. [3,261 б.] Сондай-ақ, әр аймақ орталығынан (Құлжа, Шәуешек, Алтай)
әдеби журналдар (“Іле айдыны”, “Тарбағатай”, “Алтай аясы”) шыға бастайды
және халық мұрасының көптеген үлгілері (тарихи жырлар да) жарияланып
келеді. Мәселен, “Алтай аясы” журналының 1980-1984жылдар аралығында
басылған тек 18 санының өзінде ауыз әдебиетінің түрлі жанрдағы үлгілері
жарияланғанын, соның ішінде 31 қисса-дастан жарияланғаны туралы Камуна
Жамбозұлы хабардар етеді [15,57 б.].
Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиетін зерттеуді бастаған ғалым – Нығмет
Мыңжани болды. Ғалымның 1942 жылы Шыңжаң газетінде “Қыз Жібек жөнінде” атты
тұңғыш зерттеу мақаласы Қытайдағы қазақ фольклортанудағы алғашқы ғылыми
мақалалардың бірі болды. Зерттеуші жырдың тууы мен оқиға болған ортаның
тарихи әлеуметтік жағдайларына талдаулар жасайды.
Н.Мыңжани ХҮІІІ-ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейінгі дәуір турасында
Бұл дәуірді халық дастандары ең мол жырланған және сақталған дәуір деуге
болады. Алдымен байырғы жырлау дәстүр-дағдысы жалғастырылды және дами
түсті. Ежелден жырланып келе жатқан ескі ерлік эпостары, ғашықтық жырлары
мен қиссалар жаңғырта жырланды, онан ары вариантталды деген тұжырым
жасайды [16, Б.6-7].
Ғалым “Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында” деп
аталатын зерттеуінде қазақ фольклоры жөнінде сөз қозғай отырып, қисса-
дастандарды халық әдебиетіндегі жетекші жанрлардың бірі деп қарайды. “Бұлар
мазмұнына қарай батырлар жыры, ғашықтық дастаны және қиссалар болып үш
салаға жіктеледі” [17, 54-б] дейді. Бұл ретте Н.Мыңжани тарихи жырларды
жеке жанр ретінде қарастырмаған.
Қазақ халық әдебиеті мұраларын жинау, реттеу, бастыру, зерттеу ісін
ұдайы жүргізген әдебиетшінің бірі – Асқар Татанайұлы болды. Ол 1938-жылдан
бастап Алтайда тұңғыш шыққан “Жаңа Алтай” журналына өзінің жиған халық
әдебиеті туындыларымен қатар өз шығармаларын да жариялайды. Автор қазақ
фольклоры саласында ғылыми еңбектер жазбаса да, қазақтың тарихи жырларын,
қиссаларын көптеп жинап, олардың шығу төркіні туралы мақалалар жазған. Сол
тұста “Арқалық батыр” жыры, 1947 жылы жазып алған “Дәмежан жыры” секілді
үлкен эпикалық дастан жырларды қайта реттестіреді [3, 277-б.]. Сондай-ақ,
оның заман көріністерінен бей-жай болмағанын, көңілге түйген, естіген
деректері “Тарихи дерек – келелі кеңес”[18] атты зерттеу еңбегінде көрініс
тапқан.
Шыңжаңдағы қазақ халық әдебиеті мұраларын жаппай жинау, реттеу, бастыру,
зерттеу жұмыстары 80-жылдарға келгенде кең өрістеді. Бірақ бұғанға дейін де
(60-70-жылдары) аракідік зерттеулер жазылып тұрған. Осы 80-жылдардан бастап
әдебиеттану, фольклортану ғылымының қайта қалыптасып дамуына үлес қосар
зерттеушілер қатары көбейді. Олардың қатарында Оразанбай Егеубаев,
Ахметбек Кірішбаев, Әуелқан Қалиұлы, Зейнолла Сәнік, Бексұлтан Кәсейұлы,
Тәліпбай Қабаев, Камуна Жамбозұлы, Ұйымқан, Мұқаметқазы сияқты әдебиетшілер
болды.
Осы тұста фольклор мұраларын жинап, зерттеуге үлес қосқан әдебиетші
Оразанбай Егеубаев “Қазақ халық дастандары” атты мақаласында эпикалық
жырларды мазмұнына қарай үш топқа бөліп қарастырады. Олар: батырлық
дастандары, ғашықтық дастандары, қиссалар. Бұл арада автор тарихи жырларды
жеке жанр ретінде қарамаған. Оларды батырлық эпостардың құрамына
қосқан.[19]
Әдебиетші Ахметбек Кірішбаев та қазақ халық әдебиетін соның ішінде
тарихи жырлар жайында еңбек жазғандардың бірі. Бірақ, А.Кірішбаев та тарихи
жырдың жанрлық сипатын ашпаған, тарихи жырлардың ХҮІІІ ғасырда туғандарын
батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды
қиссалар құрамында қарастырған.[20]
Шыңжаң қазақтары фольклорын зерттеу ісіне араласып келе жатқан
зерттеушілердің бірі - Әуелқан Қалиұлы. Ғалымның халық әдебиеті жайында
жазған “Қазақ ауыз әдебиеті” [21] атты монографиясы алғашқы зерттеу
еңбектерінің бірі болды. Әйтсе де ғалым эпикалық жырларды дастандар деп
алып, батырлық жырлар, ғашықтық жырлар, қиссалар деп үшке бөледі. Көріп
отырғанымыздай Әуелқан Қалиұлы да дастандарды тек үшке бөліп, ғалымдар
Н.Мыңжани, А.Кірішбаев, О.Егеубаевтар сияқты тарихи жырлардың ХҮІІІ
ғасырда туғандарын батырлар жырының қатарында, ХІХ-ХХ ғасырларда туған
тарихи жырларды қиссалар құрамында қарастырған.
Халықтың фольклорлық мұраларын жинау, реттеу, бастыру, ғылыми мақалалар
жазу жұмысында Зейнолла Сәніктің де елеулі еңбегі болды. Бірақ, З.Сәнік те
“Қабанбай батыр” жырын батырлар жырының құрамында қараған. Көріп
отырғанымыздай, зерттеушілер тарихи жырлардың жанрлық сипатын анықтамаған.
[22]
Зерттеуші Жақып Мырзақанұлы[23] да, Тоқтархан Ахметжанұлы[24], Омарқан
Асылұлы[25], Ж.Маман[26] болсын бәрі де тарихи жырлардың жанрлық сипатын
анықтамаған. Қытайдағы қазақтар арасында кейіннен туған тарихи жырлардың
жиналып, жарияланғаны болмаса, бұл жырлар турасында З.Сейтжановтың ғылыми
зерттеуінен басқа бірде-бір арнайы ғылыми зерттеу еңбегі жазылмады.[12]
Қорыта келгенде, Қытайдағы қазақтар арасында халық әдебиетінің жанрлық
түрлерін тереңдеп зерттеу жұмыстары, соның ішінде тарихи жырлар туралы да
арнайы ғылыми зерттеулер жазылмады. Шыңжаңдағы қазақ фольклорын зерттеп,
пікір айтқан әдебиетші, ғалымдар тарихи жырларды бірде батырлық жырлардың
құрамында қарастырса, бірде қисса-дастандардың (қисса-зарлар) тобына
қосқан. Сөйтіп, тарихи жырды жеке жанр ретінде қарастырмағандықтан, олардың
өзіне тән ерекшеліктері ашылмады. Бұл – Шыңжаңдағы қазақ фольклортану
ғылымының ғылыми-теориялық деңгейінің әлі де төмен екендігін байқатады
деген қорытындыға келдік.
“Тарихи жыр мен шындықтың арақатынасы” деп аталатын екінші бөлімде
Демежан, Зуқа, Жақыпберді, Елісқан сынды батырлардың өмірін өзек еткен
“Демежан батыр”, “Зуқа батыр”, “Жақыпберді батыр”, “Үркін-қорқын”
жырларының тарихи шындыққа жанасымдылығы қарастырылды. Аталған жырлардың
бәрі де ұлт азаттығын көксеп, елі үшін басын бәйгеге тіккен асыл ерлер
жайында. Бұл жырлардың қай-қайсысын алсақ та, жыр кейіпкерлері тарихи өмір
кешкен ерлігімен дараланған қарапайым жандар. Мысалы, “Демежан батыр”
жырындағы Демежан – керей, найманның үш мың үйлі жанын билеген,
айналасындағыларға өте сыйлы болған жан, әрі мәнжүр-қытай отаршылдарының
озбырлығына, ел ішіндегі жемқор, мәнсапқұмар басшылардың кері әрекеттеріне
қарсы күрескен өз дәуірінің саяси қайраткері болған. Әке-шешеден ерте
айрылып, нағашы жұртында тәлім-тәрбие алған. Жастайынан өжет, қайсар болып
өсіп, ел ісіне ерте араласады. Отаршыл үстем тап өкілдері шонжарларының
талап еткен ауыр алым-салығына, озбырлығына қарсы күреседі. Осы тұста қазақ
пен мәнжүр, сібе, солаң, дағұр шонжарлары арасында бір-бірімен қырғи қабақ
жиі болып тұратын. Мал үшін, жер үшін дау-дамайдың өрбіп тұрған дәуірі
еді. Мұның үстіне мәнжүр билеушілерінің қазақ пен қазақтың арасына іріткі
салып, бірін-біріне айдап салу тәсілін қолданып отырғанын қазақтар өзара
білмей, түсінбей қырқысып жатқан заман болатын. Демежан осы екі қыспақтың
екеуін де көрген, әсіресе, мәнжүр билеушілерінің әділетсіз айла-сұмдығына
қарсы күрескен халық қаһарманы, ел ардағы. Ел қорғаны бола білген асыл ер
әділетсіз басшылардың тарапынан дарға тартылып өлтірілген. Зерттеуші
Зейнолла Сәнік: “Архивте Демежан 1861жылы дүниеге келіп, 1908 жылы шаһит
болғандығы мәлім. Бұл деректі Тарбағатайда өткен үлкен ағартушы Сұлтан
Қанапин өзінің “Демежан үкірдай хақында естелік” деген қолжазбасында да
анық жазып кеткен. Қолжазба Шәуешектің бұрынғы “ортақ тіл” деп аталатын
аралас тілінде жазылған, онда былай делінеді: Демежан 1908 жылы 47 жасында
өлтірілді. Сүйегін консул көшесінде тұратын Жақыпжан ақсақалдың қорасына
(өзбек) әкеліп, денесінен қан шығып кеткендіктен имам-моллалары “шаһит” деп
бағалап, жаназасын шығарып, қанды киіммен қойды [27, Б.192-193]” – деп
көрсеткен дерегіне сүйенеді. Ал зерттеуші Мәкен Баймоллаұлы: Демежан 1907
жылы қазанның 9-ы күні өлтірілді - деп жазады. [28,166-б.] Қалай болғанда
да:
- Ойласам өз күнімді бүйтер ме едім,
Қайғысыз рахатта өтер едім.

Жамандық ардан безіп ойлағанмен

Дүниеден өлмей тірі кетер ме едім.
Жұртым-ау, ел сасқанша жан қияйын,
Өлместей із қалдырып, сөз болайын.
Берсем егер жеріңді сұрағанда
Берсем егер малыңды тілегенге
    Абырой бұдан артық табар едім.
Мәтендер қияр жанын мен дегенде.
Қорғадым қорқаулардан байлығыңды,
Жүргіздім қайтпай қарсы билігімді.
Ел үшін өлсем шейіт боламын деп
Сақтаймын өле-өлгенше ерлігімді [29] -
деп өткен Демежанның артында қалған ұрпағы әке ерлігін мадақ тұтып,
зерттеушілерге құнды мәліметтер беріп келеді.
Демежанның тарихи өмір кешкен ел азаттығы үшін өмірін қиған асыл ер
екенін батырдың тұстасы, жақын жүрген досы Әсет пен Әріпжан ақындардың
жоқтауларынан көруге болады. Әсет ақын:
          Ассалаумағалейкум, беу Қарағаш,
    Саяңа шұбырған ед тамам алаш...
    ...Жәйіліп төрт тарапқа даңқы кеткен
    Кешегі ер Демежан иең қайда?
    ...Қарадан хан боп туған қайран Декем,
    Бір саған қас қылғанды құдай атар.
    Жарасқан ақ ордаға қайран Боздақ,
    Көшірді-ау құдайдан соң солаң қозғап.
    Ханым мен ханыша болған қатын-балаң
    Қолында әлде кімнің кетті-ау боздап...
[27, 111-б.]
- деп жоқтаса, Әріпжан Жанұзақұлы жанына жара салған қайғылы қазаға
өкінеді. Демежанды халықтың қалаулы азаматы ретінде жоқтайды:
             Сабазым, артық туған кемеңгерім,
             Солаңның тұмсыққа ұрған жемеңгерін.
             Көре алмай төрт үкірдай болды күндес
             Мәртебең дутыңменен теңелгенін.
             Ханзудың ерте біліп тіл мен заңын,
             Халықтың жоқтап едің мұң мен зарын.
             Түбінде маған сенен бір зауал деп
             Түбіңе жетті ақыры Мәтен залым.
             Жазықсыз дарға асып төкті ғой қан,
             Қайысты қабырғасы естіген жан.
             Ат байлап ағашыңның саясына
             Жоқтаған күңіреніп мен Әріпжан, -
деп ақын өз күйінішін білдіреді.
Зуқа батыр жырының бас кейіпкері Зуқа қажы да нақтылы өмірде болған
адам. Тарихи деректерге сүйенсек, ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяқ шеніне
келгенде Алтай өңірінің қоғамдық жағдайы тіпті де асқына түсті. 1928 жылы
жазда Алтайдың дау иыңы (қосымша қорғаныс елшісі) болып Ви Жыңго дейтін
біреу келді. Ол келе сала Алтай халқына қанды шеңгелін салды. Халықты қан
қақсатты. Әскери күшпен озбырлық жүргізіп, алман-салықты шектен тыс
ауырлатып, елді ерекше қатты күйзелтті. [3,86 б.] Ви Жыңгоның бұл
зұлымдығына шыдамай қарсы күрескендердің бірі – Зуха Сәбитұлы болды. Зуха
Сәбитұлы 1866 жылы шығыстағы Қалба тауының етегінде дүниеге келген. Абақ
керейдің Ителі руынан шыққан ол - аталарының жолын қуып, діни дәріс алған.
Атасы Нұрмұхаммед бүкіл орта жүзге таныс абыз атанған. Өз әкесі Сәбит те
абақ керейдің ішінде мешіт-медресе салып, бала оқытқан, Дамолла деген
атақ алған діни оқымысты адам болған. Солтүстік Шыңжаңның ұлан-ғайыр елінде
40 жылға жуық имамдық жолында ұстаздық еткен. Төрт ұлы - Зуха, Білжай,
Дәкен, Шәкірат әкеден жастай қалып, көзі ашық, көкірегі ояу шешесі татар
қызы Бәтиманың тәрбиесінде өседі. Зуха 1903 жылы Меккеге қажылыққа барып,
сонда біраз жүріп, 1906 жылы 40 жасында қажылықтан оралады. Қажылықтан
кейін 23 жыл өмір сүріп, 1929 жылы басы алынып шейіт болған.
Енді Зуқа батырдың жырдағы бейнесін жыршылар:
...Ішінен бұл керейдің бір ер шықты,
Дұшпанын ерегескен жерге жастап.
...Келгенде жиырма жасқа атқа мініп,
                        Ішінен өз елінің шыққан екен, [30, 301-б.] -
деп хабарлайды.
        Жырда Зуха тек батыр ретінде ғана емес, әр қырынан көрініс
береді. Мәселен, ел ішінде беделді адам екендігін:
Алтай, Боғда, Үрімжі, Жайыр, Сауыр,
                        Тұрушы ед ортасында бір асқар бел, -
- деп сипаттайды. Оның халық қамын ойлаған, әділетсіздікке қарсы шығып,
бай-шонжарлармен, билік басындағылармен үзеңгі қағыстыруларын:
             Пақырлар күліп қайтар, жылап барып.
Шаһит қой Зуха батыр жүзі жарық.
Қорлығы өткен халықтың қас жауынан
Еліне берем деуші ед теңдік алып, -
- деп суреттейді.
Жырда болған оқиға бұрмаланбаған. Қайта жыр мен дерек бірін-бірі
толықтырып отырады. Жырда Зуқа қажының басын денесінен бөліп алып
кеткендігі турасында мынадай жолдар бар:

Қауіпсіз жатқан шағында

Шеріктің қамап алғаны.

Басын кесіп қажының

Қу қоржынға салғаны [30, 305-б.].
“Зуханың басын денесінен бөліп алып, қоржынға сала қашқан Ма дарын
тізгін ұшымен Сарысүмбеге жетеді. ...Уи дауиң Сарысүмбенің Қыран өзеніне
салынған үлкен көпірдің кіре берісіне Зуханың басын іліп қойып, “кім
бағынбаса осыны көреді” деп үгіт жүргізеді” [18, Б.174-178] . Міне, тарихи
жыр мен шындықтың арасы алшақ емес екендігі осы жырда да көрініс берген.
“Жақыпберді батыр” жыры – Қазақстан қазақтарының 1916 жылғы ақ патшаның
“Июнь жарлығына” қарсы бас көтергені үшін қудалауға түсіп, лажсыз Қытайға
кеткен Жақыпберді атты ердің Қытай жеріне барғандағы көрген қиыншылықтары
мен азаптарын бейнелейді. Бұл да тарихи шындық.
Қытай билеушілері қазақтардың арасына арнайы тыңшылар жіберіп,
Қазақстаннан қашып барған барлық азаматтарды “ел арасына іріткі салғалы
келген арандатушылар” деп, шетінен абақтыға жауып, артынан ату жазасына
бұйырады. Жақыпбердіге де “саяси қашқын” деген жала жабылып, сол жазықсыз
атылғандардың қатарында кетеді. Ұлт-азаттық көтерілісіне қатысқан батырдың
басына қауіп төнеді. Жырдағы мына жолдарды оқып көрелік:
             Сөзінің қалеті жоқ анығында,
             Тұрмайды ешбір ағаш қабығында.
             Жерінен Ресейдің қашып келдік,
             Орыстың бала алатын салығында.
             Құдірет осы іске бастадың ба,
             Ақ патша қатаң келді салығы да, -
деген жолдар тарихи құжаттардай әсер етеді. Батыр қорқақтықпен қашып келген
жоқ. Патша жарлығына қарсы көтеріліс жеңіліс тапты. Патшаның жазалаушы
әскерлері көтеріліске қатысқандарды аяусыз жазалап, тұтқындай бастады.
Ұзақ, Жәмеңкелерді Қарақол абақтысына қамады. Көп адамдарды қызыл қырғынға
ұшыратты. Осындай сәтте Жақыпберді батыр белгісіз елге бел асты. Бірақ
батыр сатқындықтың құрбаны болды.
                       Отыр ек Ақбұлақта бие байлап,
                       Жүруші ек ел ішінде күліп-ойнап.
                       Қайтейін қапияда қолға түстім
                       Қарусыз тұрып қалдым көзім жайнап.
                       Қылмаспа ем ақ патшаның шерігіндей
                       Қолымда құрал болса оқпен жайлап...[31, 21-б.]
Немесе:
                       Кешегі жорық тартқан қайран күндер,
                       Жау болса беттемеген сарыныма [31, 25-б.] -
деген сөздерінен Жақыпбердінің ақ патшаның жарлығы мен салығына қарсы бас
көтеріп, қару алып соғыс майданына шыққанын білуге болады.
Гоминдаң өкіметінің қазақтарға жасаған отарлық-озбырлық саясаты шектен
асып кеткендіктен халық көтерілістерге шығып отырды. Бірақ көтеріліс
жеңіліс тапқан жағдайда билеушілер халықты аямай қырғындап отырды. Мұндай
қырғынға шыдамаған ел лажсыз басқа жаққа аууына тура келді. Қанды қыспаққа
төзбей ел мен жерден еріксіз үдере көшу, босу - өз алдына бір тарихи
қасірет. Әрине, ел мен жерді тастап, көз көріп, құлақ естімеген жаһанға көш
басын бұру − ауырдың ауыры еді. Оңайшылықпен ауа коймайтын ел лажсыз босқын
болуға тура келді. Олар келер ұрпағының қамы үшін, елді аман алып қалу
мақсатымен туған жер, атамекеннен шеткерледі. Бұл нәубет қазақ баласының
басына түскен 1-нәубет емес-ті. Жоңғар қырғынында Қаратауды асып,
ақтабанмен шұбырған көштен еш айырмасы болмады. Яғни, басы 1723-жылдан
басталған шұбыру ақ патшаның қара жұмысқа бала алу Жарлығының тұсында, одан
кейін Кеңес өкіметі орнағаннан кейін ашаршылықта үшінші реткі қайталанса,
Шың Шысай тұсында қытайдағы қазақтардың бұл босуы қазақтың 4-реткі шұбыруы
болды. Біз “Үркін-қорқын” жырын Қытайдағы қазақтардың шет елдерге ақтабан
болып шұбырып, босқын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.