Балалар мен жасөспірімдердің морфофункционалдық даму ерекшеліктері
Балалар мен жасөспірімдердің морфофункционалдық даму ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
Бет
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ 6
ДАМУЫ
1.1 Балалар денсаулығын қалыптастырушы факторлар 8
1.2 Дене бітімі дамуын зерттеу және бағалау тәсілдері 11
1.3 Мектеп оқушылар денсаулығының медициналық-физиологиялық 13
аспектілері
1.4 Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық 26
негіздері
2 КОНТИНГЕНТ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 32
2.1 Зерттелінген контингент сипаттамасы 32
2.2 Морфофункционалдық параметрлерді зерттеу әдістері 32
2.4 Статистикалық сараптама әдісі 37
3 ТҮРЛІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТИПТЕГІ ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН 38
ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Түрлі конституциялық типтегі 7-15 жастағы ер балалардың 38
морфофункционалдық дамуы
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰ – бой ұзындығы
ДМ – дене массасы
ККА – көкірек клеткасының аумағы
ӨТС – өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ЖЖЖ – жүректің жиырылу жиілігі
ОЖЖ – орталық жүйке жүйесі
АҚ – артериялық қысым
ҚСК – қанның систолалық көлемі
ҚМК – қанның минуттық көлемі
САҚ – систолалық артерия қысымы
ДАҚ – диастолалық артерия қысымы
КИ – Кетле индексі
ҚӨ – қос өнімділік
ТИ – тіршілік индексі
ФЖ – физикалық жұмыс қабілеті
ОМТ – оттегіні максималды тұтыну
РWC170 (ФР170) – жүректің минутына 170 рет қаққандағы ағзаның физикалық
жұмыс қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Табиғи және әлеуметтік ортаның жағымсыз факторы
ағзаның физикалық дамуына кері әсер ететіндігі анықталды. Бұл физикалық
дамуды көрсететін (бой ұзындығы, дене массасы, көкірек клеткасының аумағы,
май, бұлшықет және сүйек ұлпаларының қатынасындағы өзгеріс) көрсеткіштердің
төмендеуімен сипатталады. Әлеуметтік фактор халықтың, жастық және
жыныстық ерекшеліктегі топтың, әлеуметтік, этноұлттық топтардың денсаулық
жағдайларының деңгейіне анықтама беретін ең негізгі жағдай болып табылады.
Физикалық даму көрсеткіші денсаулық деңгейіне сипаттама беруге
мүмкіншілік береді, белгілі бір туындауы мүмкін деген ауру түріне, балалар
мен жасөспірімдердің өсіп-даму ерекшелігіне болжам жасайды, дене шынықтыру
сабағында оқыту-шынықтыру жүктемесін рационалды жоспарлап жүргізуге болады.
Қазіргі заманғы талапқа сай сауықтыру жұмысына, педагогикалық үрдістер
қызметіне адамның жеке даму этаптарындағы конституциялық айырмашылығын
терең зерттеу қажет. Аурудың қыр-сыры, ерекшелігі, баланың өмір сүру сипаты
және өсу-даму үрдісінің динамикасы көбінесе баланың дене сымбатының
конституциялық типіне байланысты. Балалық шақтағы дене сымбатының типі –
маңызды болжамдық көрсеткіш.
Мектеп жасындағы балалардың денсаулық жағдайларының төмендеуі оқу
жүктемесінің өсуімен, оқу материалының көлемі мен мазмұнының жас
ерекшелігіне сай келмеуімен сипатталады.
Осыған орай, талқыланып жатқан тақырыптың өзектілігіне және толық
зерттелінбеуіне байланысты аталған зерттеу жұмысы алынды.
Жұмыстың мақсаты жасына, жынысына, конституциясына және тұрғылықты
мекеніне байланысты 7-15 жас аралығындағы балалардың және жасөспірімдердің
морфологиялық, функционалдық даму ерекшеліктеріне анықтама беру.
Міндеті:
1. Жасына, жынысына және тұрғылықты мекеніне (қала, ауыл) байланысты
балалардың және жасөспірімдердің ағзасындағы морфологиялық көрсеткіштеріне
және функционалдық мүмкіншіліктеріне салыстырмалы сараптама жасау.
2. 7-15 жас аралығындағы ер және қыз балалардың және жасөспірімдердің
конституциялық типіне байланысты морфофункционалдық ерекшеліктерін анықтау.
Ғылыми жаңашылдығы
Алматы облысы аймағының 7-15 жас аралығындағы қала және ауыл
балаларының морфологиялық көрсеткіштерін кешенді түрде зерттеу алғаш рет
жүргізіліп отыр.
Ауыл балалары мен қала балаларының дене сымбатының көрсеткіштерінде
салыстырмалы түрде үлкен айырмашылық байқалады.
Балалар мен жасөспірімдердің дене құрамындағы май және бұлшық ет
ұлпасының компоненті анықталды. Ауыл балаларының ағзасымен салыстырғанда
қала балаларының ағзасында май ұлпасы жоғары көлемдік көрсеткішке ие болды,
дене салмағы жоғары және бұлшық ет күшінің белсенділігі жоғары
көрсеткішті көрсетті.
7-15 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдердің РWC170 анықтау
негізінде физикалық жұмыс қабілеті мен аэробты өндірісі анықталды. Ауыл
балаларында физикалық жұмыс қабілеті мен аэробты өндіріс жоғары
көрсеткішті көрсетті.
Алматы облысының 7-15 жас аралығындағы қала және ауыл балалары мен
жасөспірімдерінің конституциялық жарақтары алғаш зерттелінді. Қалалық және
ауылдық жерде мекендейтін балаларды және жасөспірімдерді конституциялық
типке жіктеу кезінде торакальді конституциялық типтегілер саны көп, ал
дигестивті конституциялық типтегілер саны аз болды. Астеноидты және бұлшық
етті типтегілер аралық жағдайда болды. Алғаш рет Алматы облысында
дигестивті типтегілерде морфологиялық көрсеткіштерінің жоғары болуына
қарамастан кардио-респираторлық жүйесінің функционалдық резервтері төмен.
Теориялық және практикалық маңыздылығы
Алынған нәтижелер 7-15 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдердің
онтогенетикалық, конституциялық дамуының жалпы теориялық көрсеткішін
тереңдетеді. Зерттеу нәтижесі Алматы облысы бойынша қалалық және ауылдық
жерде тұратын балалар мен жасөспірімдердің ағзасының физикалық және
функционалдық дамуының нормативті аймағын құруға негіз бола алады.
Қорғауға енгізілетін негізгі ережелер
1. 7-15 жас аралығындағы қала балалары мен жасөспірімдерінің жалпы
өлшемдері жоғары, бірақ функционалдық мүмкіншіліктері жас ерекшеліктерімен,
жыныстарымен бірдей ауыл балаларымен салыстырғанда төмен көрсеткішке ие. 7-
15 жастағы қаланың балалары және жасөспірімдері тотальді өлшемдері үлкен,
бірақ ауылдағы қатарлас балалармен салыстырғанда функционалдық
мүмкіншіліктері төмен.
2. Қала және ауыл балалары мен жасөспірімдерінің морфофункционалдық
көрсеткіштері конституциялық типіне байланысты.
3. Қала балаларының ой еңбегіне байланысты еңбек қабілеттерінің, есте
сақтаудың психофизиологиялық көрсеткіштері жоғары, ал қобалжу деңгейі
ауыл балаларымен салыстырғанда неғұрлым төмен.
4. Балалардың морфофункционалдық және психофизиологиялық даму
ерекшелігін зерттеудің кешенді әдістері денсаулық жағдайларын бақылауға,
валеологиялық зерттеулерге, білім беру жүйесінде оқу-тәрбие үрдісін
басқаруға, медициналық алдын-алу шарасы бойынша мониторинг жүргізу кезінде
қолдануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы (апробациясы):
1 ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ
ДАМУЫ
Қазіргі таңда қаланың өсу қарқыны ерекше сипатта. Урбанизацияның
жағымды және жағымсыз жақтары да бар. Қалалы жерлерде антропогенді
сипаттағы әсерлер күшейіп, тіршілік әрекетінің ырғағы жылдамдап, адамдардың
эмоционалдық-психологиялық қарым-қатынас деңгейлері қиындап, физикалық
жүктемелер азаюда.
Біздің қоғамның жуық арада экологиялық құрамында урбанизация қалай
жалғасса, қалалы жағдайдағы агрессивті ортаның өсуі сияқты ауылдық жағдайда
да өсімін табады. Соңғы жылдары халықтың өмір-салтына тікелей әсер еткен
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік мәдени
жағдайларына жағымсыз әсер беруші кешен туындаған. Сондықтан қазіргі таңда
және болашақта баланың денсаулығын сақтау мәселесінің шешімі қоғамның
тұрақты дамуына негіз болатын приоритетті міндеті болып табылады [1-3].
Қалалы жерлерде физиологиялық функциялардың басқарылуында және биоырғақ
құрылымының тұрақтылығын сақтауда маңызды роль атқаратын сыртқы ортаның
экологиялық факторларынан шектеу жиі орын алады (жарықтың ауысуы,
температураның төмендеуі, күн сәулесінің әсері). Тіршілік үшін жасанды
орта жағдайын жасау ақпараттық ауыр жүктемеге сай келетін сенсорлық ашығуды
тудырады. Анализатордың осындай тұрақсыз жүктелінуі және қозғалыс
белсенділігінің төмендеуі аурудың көбеюіне және жүйке ауруларын дамытуға
негіз болатын вегетативті қызмет координациясын бұзады [4-9].
Атмосферасы ластанған өндірістік аймақтарда тұратын балаларда денсаулық
индексі (аурудың саны әр жылғы 100 тексерілушілерге) бақылау аймағындағы
балалармен салыстырғанда 2-3 есе жоғары; бұл балалар 1,6-2 есе жиі ауырады
[10].
Қалаларда дене шынықтыру сабақтарындағы өзгеше талап қойылады. Ауасы
қатты ластанған орта жағдайында сабақ жүргізу нәтижесі ағзаны сауықтыруға
емес, керісінше денсаулық жағдайына керағар нәтиже көрсетуі мүмкін, себебі
кез-келген қимыл-қозғалыс белсенділігі жоғары сабақтарда өкпе
вентиляциясының көлемі ұлғаяды және ауадан ағзаға токсинді заттардың енуі
орын алады [11-13].
Ауылдық жерлерде соңғы он жылдықта экономикалық қиындықтарға байланысты
ауылшаруашылық мекемелері сыртқы ортаға экологиялық зиянды гербицидтер
мен тыңайтқыштарды қолдануды азайтты. Бірақ та экономикалық қайта өрлеу
нәтижесінде жағымсыз әсерімен жоспарда бірінші болып әлеуметтік-
экономикалық факторлар тұр. Бұл жағымсыз кері әсерлер әлеуметтік-
экономикалық кризисті басынан өткерген мемлекеттерде өндірістік және
тұрмыстық инфрақұрылымның даму кезеңі басталған шақта ауыл аймақтарында
халық жағдайы өте төмен болған [14].
Осыған орай, қалалы жер мен ауыл аймақтарының сыртқы орта жағдайы әр-
түрлі. Қала балаларына урбанизация деген терминдік сөзбен анықталатын
факторлар кешені (тамақтану, микроклимат, қозғалыс белсенділігі, экология)
әсер етеді, қала тұрғындары популяцияның генетикалық полиморфизмін
көтеретін гетеролокальді отау көлемінің жоғарылығымен ерекшеленеді [15].
Бұл балалардың дене бітімінен көрініс табуы мүмкін.
Ауылды жер қалалы жермен салыстырғанда соңғы жылдары қатты өріс алған
өзінің жағымсыз әлеуметтік факторларымен ерекшеленеді. Ол фактор сәтсіз
отбасының өсуіне, балалардың әлеуметтік қорғансыздығына, мектептегі
үлгерімінің төмендеуіне, денсаулықтарында ауытқушылықтың туындауына негіз
болатын жұмыссыздықтың және ішімдікке әуестіктің қарқынды көбеюі [16].
Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың кері өзгерісі, халықтың тіршілік
деңгейінің төмендеуі баланың өсу және дамуына әсер етеді. ММУ
антропологиясы ҒЗИ көрсеткіші бойынша қала халқы ауыл халқынан дене
көлемінің ірілігімен, май ұлпасының дамуымен, астеникалық және пикникалық
типтің пайыздық мөлшерінің үлкендігімен ерекшеленеді. Дене бітім типінің
тұқым қуалауы маңызды роль атқарады, сонымен қатар қала халқы арасында
демографиялық үрдістердің де өзіндік ерекшелігі бар. Аз көлемдегі
популяциямен салыстырғанда ірі қала халқы интенсивті түрде мутациялық
үрдістердің қысымын сезінеді [17]. Будапешт қаласының зерттеуден өткен
балалары ауыл балаларымен салыстырғанда бой ұзындығы, дене салмағы және
жыныстық жетілу дәрежесі жоғары көрсеткішті көрсеткен. Қалалы жердегі
баланың бой ұзындығы аяқ ұзындығы есебінде жоғары көрсеткішті көрсетсе,
ауылдық жердегі балалар Рорер индексінің мәні бойынша дене ұзындығы тұлға
ұзындығы есебінде осындай көрсеткішті көрсеткен [18-20].
Сонымен, әдебиеттер сараптамасы бойынша, қалалы жердің балалары мен
жасөспірімдері морфологиялық көрсеткіштері жағынан, жыныстық жетілу кезеңі
бойынша ауыл балаларының, жасөспірімдерінің көрсеткіштерінен жоғары.
Жүрек қан-тамырлар жүйесі ұлпаларға және мүшелерге оттегін және
қоректік заттарды тасымалдауды қамтамасыз етеді, оның функционалдық
мүмкіншілігі жалпы және арнайы еңбекқабілетінің деңгейін анықтайды. Жас
ағзаның өсу мен даму үрдісі кезеңінде оттегіге сұраныс жоғарылаған жағдайда
оттегін тасымалдау жүйесінің дамуымен, миокард қарқындылығының жалпы
ұлғаюымен, нейрогуморальдік басқару аппаратының жетілдірілуімен
қанағаттандырылады [21-26].
Ауылдық және қалалық өзбек оқушыларының САҚ және ДАҚ деңгейін
зерттегенде [127], ауыл балаларында САҚ қала балаларымен салыстырғанда
төмен, ал ДАҚ ерекшелік жоқ екендігін анықтаған.
Жүктемелік сынақтан кейін систолалық көрсеткіш тек ауыл оқушыларында
ғана жоғарылаған [27]. В.Л.Карпман СК (СО) өсуіне байланысты минуттық
көлемі барлық жастық және жыныстық ерекшеліктегі топтарда жоғарылауы керек
дейді [28,29]. Осыған орай кішкентай балаларда жүктеме кезінде СК
жүректің сол жақ қарынша қуысынан толық айдалуына байланысты жоғарылауы
мүмкін.
Н.Н.Гребневаның айтуы бойынша, қала және ауылдың мектепке дейінгі
жастағы балаларында физикалық жүктеме кезінде ҚМК қажетті деңгейде түрлі
физиологиялық механизмдермен қамтамасыздандырылады: қалалықтарда – ЖЖЖ-нің
жоғарылауы есебінде. Мұндай механизм функционалдық қордың шығынына, яғни
жүректің хронотропты қорына байланысты. Ал ауыл балаларында ҚМК
жоғарылауына рационалды түрде жағдай жасалынып отырды: ағза үшін үнемді
болатын ЖЖЖ-нің өсуімен және систола көрсеткішінің өсуімен сипатталады.
Н.Н.Гребневаның айтуынша, ауыл мен қаланың ер және қыз балаларының 80%
физикалық жүктемеге реакциясы нормотонды болды, ауылдың ер балаларының 10%
және қыз балаларының 13,2% жүктемеге жағымсыз гипотонды типте жауап
берген, бірнеше оқушыларда гипертонды типте жауап беру реакциясы байқалған.
Осыған орай, 6% зерттелінушілерде АҚ және ЖЖЖ көрсеткіші нормотонды
бағаланған, 5 минуттық уақыт аралығында қалпына келген, яғни өте жай, мұны
жағымсыз реакциялық сипатқа жатқызуға болады. Ауыл балаларымен
салыстырғанда қала балаларында нормотонды типті реакция көрсеткіштері – ер
балаларда 66,9%, қыз балаларда 73,4%. Нормотонды типтегі ер балалардың
6,6% және қыз балалардың 3,3% АҚ мен ЖЖЖ қалпына келу кезеңі өте жай
болғандығы байқалған, педиаторлар мұны адекватты емес типтегі реакцияларға
жатқызады. Гипотондық типте қала балаларында 10%, ауылдың ер балаларында
10% және қыз балаларында 13,2%. Тек қаланың балаларында ғана физикалық
жүктемеге жағымсыз - дистониялық типтегілер анықталған физикалық
жүктеменің дистониялық типке әсері. Жүрек қан-тамырлар жүйесінде осындай
реакциялардың туындауы ағзаның астенизациялық және қажу, тежелу себебінен
болуы мүмкін.
Осыған орай, қолданылған әдебиеттер арқылы қазіргі заманда қала және
ауыл балаларында, жасөспірімдерде морфофункционалдық дамуында айырмашылық
бар екенін атап өттік. Қала оқушылары ауылдағы өздерімен жасты құрдастарын
морфологиялық көрсеткіштерімен, жыныстық даму кезеңімен алдыңғы орында.
Бірақ ауыл оқушылары физикалық еңбек қабілетінің деңгейімен және аэробты
көрсеткіштерімен жоғары деңгейде. Анықталатын айырмашылықтар негізі бірнеше
факторлар кешенінен тұрады: ақпараттық және тұрмыстық физикалық жүктемелер
деңгейі, қоршаған орта экологиясы, урбанизацияның кері әсері.
1.1 Балалар денсаулығын қалыптастырушы факторлар
Қолайсыз факторларға халықтың барлық топтарының ішінде, қолайсыз
факторларға, не-гізінен аналар мен балалардың организмдері өте сезімтал
келеді. Балалардың денсаулығын қалыптастыратын негізгі факторлар мыналар:
1. Ата-аналардың денсаулығы мен конституциясына әсер етуші (әсіресе
аналарға жүкті болғанға дейін әсер ететін) факторлар;
2. Генетикалық (тұқым қуалағыштыққа әсер етуші) факторлар;
3. Ауаның, судың, топырақтың санитарлық-гигиеналық сипаты;
4. Тамақтану жағдайы;
5. Жанұя тұрмыстық факторлар: жанұяның құрамы, тұратын мекен жайдың
сипаттамасы, орташа кіріс мөлшері, жанұя тұрмысы және сәбидің
күтімі, жанұяның психологиялық климаты, зиянды әдеттердің (шылым
шегу, арақ құмарлық т.с.с.) болуы;
6. Сәбидің мектепке дейінгі мекемелерде болу жағдайының санитарлық-
гигиеналық сипаты.
Бұлай топтастыру әлеуметтік гигиенаның ғылыми зерттеу институтында және
Денсаулық сақтау министрлігінің ұйымдарында жасалған. Көрсетілген
факторлардың ішінде, әсіресе, жүктілік пен босанудың нәтижесінде, жаңа
туған нәрестенің денсаулығына және сәбидің алғашқы жылғы өміріне әсер
ететіндері тереңірек зерттелген. Мысалы, балалардың дене салмағының аз
(2500гр төмен) болып туатыны көбінесе жас (18 жасқа дейінгі) және кәрі (35
жастан жоғары) аналарда болатыны байқалды. Оларда перинаталдық өлім саны
мен жүктіліктің асқынуларының көрсеткіштері де жоғары болып келеді.
Балалардың дене салмағына, мезгілінен бұрын босануына және іс -жүзіндегі
өлім санының көбеюіне аналардың жүктілікке дейін және жүктілік кезінде
дұрыс тамақтанбауы да әсер етеді [30].
Анасының шылым шегуі, әртүрлі дәрі-дәрмектерді бақылаусыз пайдалануы,
ішімдікке әуес болуы нәрестенің құрсақта жатқандағы өсуіне ғана емес, одан
кейінгі дамуына да зиянды әсерлерін тигізеді. Аналардың жұмасына екі рет
100 гр. артығырақ арақ ішуі, салмағы азайған балалар туу қаупін көбейтіп
жібереді. Емшек сүтімен асырау және дұрыс тамақтандыру сәбилердің
денсаулығына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Кейінгі жылдары
көптеген экономикасы дамыған елдерде дене салмағы жоғарылап кеткен (200%
жоғары) мектеп оқушыларының саны көбейіп келеді. Бұл құбылыстың себептері,
басқа да қауыптілік факторлары сияқты тереңірек зерттеуді қажет етеді [31].
Ата-анасының білім деңгейі мен әлеуметтік-экономикалық статусының
балаларының денсаулығына тигізетін әсері туралы көптеген мәліметтер бар.
Балалардың денсаулық көрсеткіштері әсіресе ерте жастағы балаларддың,
жанұя жағдайына байланысты. Толық емес жанұялардағы балалардың аурушаңдығы
толық жанұяларға қарағанда сенімді түрде жоғары және оларда жиі ауыратын
балалар саны да басым келеді. Мұндай айырмашылық жас өскен сайын тереңдей
түседі. Некеге тұрмаған ата-аналардың балаларының денсаулығы нашарлау
келеді, олар көбінесе айы-күні жетпей шала туады, аяқтануы, сөйлеуі
уақытынан кешірек қалыптасады, осындай балалардың арасында жедел және
созылмалы аурулардың жиірек болатынын байқауға болады. Үйлесімсіз тұратын
жанұялардағы балалардың созылмалы ауруларының асқынулары жиі қайталанады
және олар ауыр түрде, ұзақ жүретіндігі байқалады.
Балалардың денсаулығы мен күн тәртібінің де арасында айқын
корреляциялық байланыс бар екені анықталған. Ұйқысы қанбаған оқушылар
арасында денсаулық көрсеткіші төмен екендігі, таза ауада күніне 1-ақ сағат
немесе одан да аз болатын оқушылар көз рефракциясының анамалиясымен,
ревматизммен, зат алмасу бұзылыстарымен,басқа мұндай тәртіпті сақтаған
балаларға қарағанда жиірек зардап шегеді. Жедел респираторлық аурулардың
балалар арасында таралуы, негізінен, оқу-тәрбие бөлмелерінің ауданының
жеткіліктілігіне, желдетілуіне және сонымен қатар, ғимараттың жоспарлануына
тікелей байланысты болып келеді [32].
Академик Г.Н.Сердюковскаяның басшылығымен көп өлшемді “бала-қоршаған
орта” жүйесіне факторлық анализ жасалып, мұнда мектеп оқушыларында
аурушылдық қалыптасуына әсер ететін 80-ге жуық көрсеткіштердің әсері
анықталған.
Мұнда оқушылардың денсаулығына елеулі әсер ететін төмендегі факторлар
анықталды: жергілікті жердің климаттық ерекшеліктері; атмосфералық ауаның
ластануы; қанағаттанғысыз санитарлық-гигиеналық жағдайлар (әсіресе мектеп
сиымдылығының жоғарылауы, екі сменде сабақ оқу, оқу бөлмелерінің ауданының
жеткіліксіздігі т.с.с.); жанұяның материалдық деңгейінің нашарлығы;
анасының жұмыс бастылығы; мектепке дейінгі жаста бала бақшаның сәбилер
тобында болуы, бастауыш сыныпта ұзартылған күн тәртібінде болуы; әкесінің
маскүнемдігі; мектептегі оқу жүктемесінің жоғары болуы; күн тәртібін
сақтамау, әсіресе ұйқы қанбауы;
Іс жүзінде өсіп келе жатқан организмдердің денсаулық жағдайы мен өсіп,
дамуына ең көбірек әсер ететін әлеуметтік-гигиеналық факторлардың
практикалық мақсатқа арнап шартты түрде жасалған жіктемесін (А.Г.Сухарев)
қолдануға болады:
Қолайлы факторлар:
а) ең жақсы қимыл-қозғалыс тәртібі;
б) шынығу;
в) дұрыс, балансты тамақтану;
г) рационалды күн тәртібі;
д) қоршаған орта әсерінің гигиеналық нормаларға сәйкес болуы;
е) гигиеналық дағдылар және дұрыс тұрмыс-қалыпта өмір сүру.
Қолайсыз факторлар ("қауыптілік" факторлары):
а) қимыл-қозғалыс қажеттілігінің жеткіліксіздігі, немесе шамадан тыс
жоғары болуы;
б) оқу-тәрбие процесстерінің және күн тәртібінің бұзылуы;
в) ойын, оқу және еңбек іс-әрекеттеріне қойылатын гигиеналық
талаптардың орындалмауы;
г) тамақтануды ұйымдастырудағы кемшіліктер;
д) гигиеналық дағдылардың болмауы, зиянды әдеттермен айналысу;
е) жанұядағы және балалар ұжымдарындағы қолайсыз психологиялық климат.
1.2 Дене бітімі дамуын зерттеу және бағалау тәсілдері
Сонымен қатар, дене бітімінің дамуының көрсеткіштері, балалар
организміне қоршаған ортаның тигізетін әсерінің деңгейін анықтаумен бірге,
салауаттандыру шараларының тиімділігі туралы пікір айтуға да мүмкіндік
береді. Жеке баланың, немесе ұжымның дене бітімінің даму дәрежесі, бағалы
гигиеналық көрсеткіш болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің
морфологиясы ішкі факторлардың да, сыртықы факторлардың да әсерін
көрсетеді. Сондықтан да, және қолданылып жүрген тәсілдердің қарапайымдылығы
мен арзандығына байланысты, балалар мен жасөспірімдерге дүниеге келген
күннен бастап, жыныстық ер жету кезеңіне дейін антропометриялық байқауларды
міндетті түрде жүргізу керек [33, 34].
Сондықтан, дене бітімінің дамуын бағалағанда бой ұзындығын, дене
салмағын және кеуде шеңберін міндетті түрде зерттеу керек. Арнаулы, терең
жүргізілетін зерттеулерде дененің әртүрлі бөліктерінің ұзындық диаметрі,
сан, иық, жіліншіктерінің шеңбері т.б. қосымша өлшенеді. Ұжымның дене
бітімінің дамуын, жеке жас мөлшері топтарының негізгі антропометриялық
белгілерінің және олардың өзгерістерінің орташа арифметикалық өлшемдерін
есептеп шығару арқылы бағалайды.
Балалардың дене бітімінің дамуына жеке баға беру әртүрлі тәсілдермен
жүргізіледі: Ең басында осы мақсат үшін көп уақыттар бойы жеке
антропометриялық параметрлердің қатынастары - индекстер тәсілі қолданылды.
Бұндай индекстердің саны бірнеше ондықтарға дейін жетті. Әртүрлі индекстер
әртүрлі көрсеткіштердің санынан тұрды, ең қарапайым индекстер - екі
көрсеткіштен тұрды (дене салмағы - бой ұзындығы және кеуде шеңбері - бой
ұзындығы индекстері). Индекстердің есептелуі қарапайым болып келетіндіктен,
бұрынғы кезде кеңінен қолданылған болатын. Әсіресе, ең кең таралғандары
Брок, Пинье, Кетле, Гульда және Кауп, Ливи, Рорера жоғарыда аталған Эрисман
индексі және т.б. болды [35,36].
Осы уақытқа дейін жеткен Брок индексі бойынша, дене салмағы (кг), бой
ұзындығынан (см) 100 см алғанға тең. Мысалы, бой ұзындығ 170 см болса, дене
салмағы 70 кг тең болуы керек. Пинье индексі, немесе "сандық көрсеткіш",
бой ұзындығынан дене салмағын және кеуде шеңберінің көлемін алғанға тең.
Индекс аз болған сайын, организм әлсіз болады деп есептелді.
Индекстердің көптігі, олардың ешқайсысының да қанағаттанарлық нәтиже
бермейтіндігінен болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінің өзінде олардың қолданылуы
күдік туғыза бастады. Индекстердің балалар организмдерінің бой ұзындығының
бірдей еместігін есепке алмайтындығы, олардың негізгі кемшілігі болып
саналады. Қазіргі кезде дене бітімінің дамуын бағалауға индекстер тәсілі
пайдаланылмайды.
Индекстер тәсілдерінің орнына Сигмадан ауытқу (дене бітімі дамуының
профилі) келеді. Оны 1925 жылы белгілі неміс антропологы Рудольф Мартин
ұсынған еді. Ол, жеке адамдардың дене бітімі дамуының параметрлерін, осы
параметрлердің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Алынған айырмашы-лық санды, сәйкес белгілердің орташа
квадраттық ауытқуына бөледі де, сигмадан ауытқуды табады. Дене бітімінің
дамуы сигмадан ауытқу көлемі бойынша бағаланады. Әрбір баланың профилі
ретінде графиктік көрсеткіш сызылады. Бұл тәсіл қарапайым және шындыққа
жақын, бірақ дене бітімі дамуының барлық көрсеткіштері бір-бірінен бөлек
және жеке бағаланатындықтан Кеңестер одағында бұл тәсіл кеңінен
қолданылмады [37, 38].
Сол сияқты Центиль және процентиль (Centum -жүз) тәсілі де қарапайым
және қолайлы. Бұл тәсілді ең алғаш медицинаға енгізгендердің бірі,
Американың зерттеуші ғалымдары Стюруа мен Мередит. ХХ ғасырдың бірінші
жартысында олар, дене салмағы мен бой ұзындығы үшін, кеуде және жіліншік
шеңбері үшін, май қабатының қалыңдығын бағалау үшін графиктік процентильдік
шкалалар жасады. Центильдік анализдің негізі мынандай: қандай да бір
белгінің барлық варианттарын кішісінен бастап үлкеніне қарай, бір қатарға
орналастырады. Одан соң барлық қатарды 100 бөлікке - процентильге бөледі,
олардың тең ортасы Р50 - медиана деп аталады. Әрбір центиль, зерттелетін
бөліктердің проценттік қатынасын сипаттайды. Көбінесе Р3, Р10, Р25, Р50,
Р75, Р90, Р97 процентильдері қолданылады. Белгілердің Р25 - Р75 шегіндегі
көлемдері орташаға жатады. Бір өлшемді процентильді графиктер пайдалануға
өте қолайлы және оны антропологтар және педиатрлар өте кеңінен қолданып
жүр. Бірақ, сигмадан ауытқу тәсілі сияқты бұл тәсіл де дене бітімі дамуының
көрсеткіштерін бір-бірінен жеке дара, корреляциялық байланыссыз қарастырады
[39-40].
Регрессиялық анализ (корреляциялық) тәсіл бой ұзындығы 1 см өзгергенде,
дене салмағы мен кеуде шеңберінің қандай көлемге өзгеретінін көрсететін
регрессиялық шкала құруға негізделген. Бұл шкала жеке адамның барлық
параметрлерін сигмалық регрессия көлемі бойынша, бір-біріне байланысты
алып, дене бітімінің дамуы туралы жалпы қортынды жасауға болатын, бағалау
таблицасы болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің ғылыми зерттеу институты дене бітімінің
дамуын регрессия шкаласы бойынша сандық жағынан бағалау үшін, арнаулы үлгі
құрастырды. Үлгіде бой ұзындықтарының 5 классы бөлінген: 1 - аласа, 2 -
орташадан аласа, 3 - орташа, 4 - орташадан биік, 5 - биік. Және мұнда дене
бітімі дамуын бағалаудың 5 дәрежесі бөлініп көрсетілген:
Бүгінгі күнге дейін, жоғарыда көрсетілген дене бітімінің дамуын бағалау
тәсілдерінің бірде-біреуі абсолютті қолдау таппағанын айта кету керек.
Олардың бірде-біреуі кемшіліксіз емес. Сигмадан ауытқу тәсілі сияқты
центильдік тәсілдер де дене бітімі дамуының параметрлерін, бір-біріне
қажетті байланыссыз, бірінен-бірін жеке дара қарастырады. Регрессиялық
тәсілде дене бітімі дамуының негізі ретінде бой ұзындығы алынады, ал, оған
бағынышты белгілерге (дене салмағы мен кеуде шеңбері) варианттарды бөлген
кезде мектеп оқушыларында мөлшерлеген дұрыстыққа сәйкес келмейтін,
жиіліктің бір жақты ассимметриясы тән. Осы көрсетілген жағдайлар белгілі
қателіктерге әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан, бағалау таблицасындағы
бағынышты белгілердің мектеп оқушылары үшін алынған - "нормалау" шекарасы М
+2 -ға дейін кеңейтілген. "Норманың" шекарасын кеңейту, "дене салмағы
артық" деген бағасы бар оқушылардың меншікті үлесін азайтады. Өйткені -1
және +2 арасындағы "дене салмағы артық" деген оқушы, семіздікке жата
бермейді. Өсіп, даму жағдайындағы мектеп оқушыларының организімінің артық
салмағы семіруді ғана көрсетпейді, сонымен қатар, белгілі дәрежеге дейін
бұлшық еттер дамуының да көрсеткіші болып саналады. Нағыз семіру олар үшін
М +2G шегінен едәуір шығып тұрады. Мұндай жағдайды гигиенистермен бірге
клиницистер де растайды (7,8,9 суреттер).
Стандарттар жасау үшін, екі негізгі зерттеу тәсілдері қолданылады:
жалпылама тәсілі (көлденеңінен кесу) - салыстырмалы аз ғана уақыттың ішінде
қажетті топтарды жалпы тексеру және жекелендіру тәсілі (лонгитудинал
1.3 Мектеп оқушылар денсаулығының медициналық-физиологиялық
аспектілері
Әрбір адамның денсаулығы оның толыққанды тіршілік етуін ғана емес,
сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің әлеуетін анықтайтын факторға айналып
отыр. Халық денсаулығы жағдайының деңгейі өз кезегінде, елдің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және индустриялық даму шамасын айқындайды. Медициналық
көмек көрсетудің қолжетімділігін, уақтылылығын, сапасы мен сабақтастығын
қамтамасыз етуге қызмет ететін бірыңғай дамыған, әлеуметтік бағдарланған
жүйені білдіретін денсаулық сақтау саласы халық әл-ауқатының орнықты және
тұрақты өсуі тұрғысынан алғанда республикадағы негізгі басымдықтардың бірі
болып табылады.
Президент Н.Ә. Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
халқына Жолдауында еліміздің дамуының жаңа кезеңіндегі мемлекеттік
саясаттың бір бағыты медициналық қызмет көрсету сапасын жақсарту және
денсаулық сақтаудың жоғары технологиялық жүйесін дамыту болуы керек деп
атап көрсетті. Медициналық қызметтердің сапасы кешенді ұғым болып табылады
және ол көптеген көлемді себептерге байланысты, олардың ішінде медициналық
ұйымдардың материалдық-техникалық жарақталуын, клиникалық мамандардың
кәсіби деңгейін және оны арттыруға деген уәждемесінің болуын, медициналық
көмекті ұйымдастыру мен көрсету үдерістерін басқарудың қазіргі заманғы
технологияларын енгізуді, медициналық көмекке ақы төлеудің тиімді әдістерін
енгізуді бөлек атап өткен жөн. Медициналық қызметтердің сапасын басқаруды
жетілдіру Қазақстанның денсаулық сақтау саласын 2020 жылға дейін
стратегиялық дамыту аясында маңызды орын алады.
2010 жылғы Жолдауда Президент таяу онжылдыққа нақты міндеттер қойды.
Оның ішінде Нұрсұлтан Әбішұлы Саламатты өмір салты мен адамның өз
денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық
сақтау саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік
саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс екендігін атап көрсетті.
Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес, сондай-ақ халық денсаулығының қазіргі
жағдайына және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесіне
жүргізілген талдау негізінде Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау
саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған Саламатты Қазақстан
мемлекеттік бағдарламасының стратегиялық басым бағыттары және іске асыру
тетіктері айқындалды.
Бағдарламада ведомствоаралық және сектораралық өзара іс-қимылды ескере
отырып, жоспарланған іс-шараларды орындауды заңнамалық, инвестициялық,
құрылымдық, экономикалық және кадрлық қамтамасыз ету жөніндегі шаралар
көзделген. Медициналық қызметтердің және медициналық ұйымдардың арасындағы
бәсекелестік қатынастардың нарығын құру көзделіп отыр.
Бағдарламаны іске асыру медициналық қызмет көрсетудің шығыны аз
нысандарына өту үшін жағдай жасау, саланың профилактикалық бағыттылығын
қамтамасыз ету, медициналық көмектің қолжетімділігі мен сапасының деңгейін
арттыру арқылы денсаулық сақтау жүйесін қарқынды дамытуға, арнайы
әлеуметтік қызметтерді енгізуге, сондай-ақ халықтың өзін-өзі сақтау мінез-
құлқының дәйектемесі, медицина персоналының кәсіптік және жеке өсуі,
денсаулық сақтау жүйесін қоғамның қазіргі талаптарына және нарықтық
жағдайларына бейімдеу үшін жағдай жасауға ықпал ететін болады.
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен
дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын
(бұдан әрі – Мембағдарлама) іске асыру кезеңінде мынадай белгілі бір
нәтижелерге қол жеткізілді: Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі қабылданды;
тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі бойынша ең төменгі
стандарттар белгіленді; Қазақстан Республикасында ана мен бала өлім-
жітімін төмендету жөніндегі 2008 – 2010 жылдарға арналған, Қазақстан
Республикасында қан қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы 2008 – 2010
жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында ЖҚТБ індетіне қарсы іс-қимыл
жөніндегі 2006 – 2010 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында
кардиологиялық және кардиохирургиялық көмекті дамытудың 2008 – 2016
жылдарға арналған, Саламатты өмір салты жөніндегі 2008 – 2016 жылдарға
арналған салалық бағдарламалары әзірленді және енгізілді; шекараны
санитариялық қорғау жүйесі қалыптасты: мемлекеттік шекарада ел аумағын аса
қауіпті инфекциялық аурулардың әкелінуінен және таралуынан қорғауды
қамтамасыз ететін санитариялық-карантиндік пункттер желісі кеңейтілді;
жалпы дәрігерлік практика қағидаты бойынша жұмыс істейтін бастапқы
медициналық-санитариялық көмек (бұдан әрі – БМСК) қызметін реформалау
жүргізілді, қанайналым жүйесі ауруларын ерте анықтау тұрғысынан балаларды,
ересек халықты профилактикалық қарап-тексеру, ұрпақты болу жүйесінің
онкопатологиясын ерте анықтау тұрғысынан әйелдерді скринингтік зерттеу
жүргізілуде; дәрі-дәрмекпен тегін және жеңілдікті түрде қамтамасыз ету
енгізілді; мемлекеттік медициналық ұйымдар желісін типтеу және стандарттау
жүргізілді, денсаулық сақтау ұйымдары желілерінің мемлекеттік нормативі
бекітілді; денсаулық сақтау ұйымдарының материалдық-техникалық базасын
нығайту жөніндегі іс-шаралар жүргізілді; тәуелсіз медициналық сараптама
жүйесі құрылды; 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап Бірыңғай ұлттық денсаулық
сақтау жүйесі (бұдан әрі – БҰДЖ) кезең-кезеңмен енгізілуде, ол пациенттерге
дәрігер мен медициналық ұйымды еркін таңдауды қамтамасыз етуді, медициналық
қызмет көрсетудің бәсекелестік ортасын қалыптастыруды, медициналық
ұйымдардың түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған жұмысын және
нақты шығындар бойынша медициналық қызметтерге ақы төлеуді көздейді;
туберкулез, психикалық және инфекциялық ауруларды емдеуді қоспағанда,
стационарлық және стационарды алмастыратын көмек көрсетуге арналған
бюджетті облыстық деңгейде, ал 2010 жылдан бастап республикалық деңгейде
шоғырландыру жүргізілді; денсаулық сақтау менеджерлерін даярлау жүзеге
асырылуда; Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау секторындағы
технологияларды беру және институционалдық реформа жүргізу жобасы
Дүниежүзілік банкпен бірлесіп іске асырылуда; Дәрілік заттар
дистрибуциясының бірыңғай жүйесі енгізілді; денсаулық сақтау саласына
ақпараттық технологиялар енгізілуде:
барлық өңірлерде филиалдары бар республикалық ақпараттық-талдау орталығы
құрылды; санитариялық-эпидемиологиялық қызметті қайта құрылымдау
жүргізілді, тігінен басқару құрылды; денсаулық сақтау саласындағы бақылау
аясында тәуекелді бағалау жүйесі енгізілуде.
Медициналық-демографиялық жағдай және сырқаттанушылық
Мембағдарламаны іске асыру кезеңінде: демографиялық жағдайдың жақсаруы,
халықтың туу деңгейінің 18,42-ден (2005 ж.) 22,75-ке (2008 ж.) дейін артуы;
өлім-жітім көрсеткішінің тұрақтануы – 9,74 (2005 ж. – 10,37); халықтың
табиғи өсу коэффициентінің 1000 адамға шаққанда 13,01-ге
(2005 ж. – 8,05) дейін өсуі байқалды.
Республикада халықтың саны 2005 жылмен салыстырғанда 762,6 мың адамға
ұлғайды және 2010 жылдың басында 16004,6 мың адамды құрады. Мембағдарламаны
іске асыру кезеңінде сырқаттанушылықтың сәл ұлғаю (1,7%) үрдісі белгілі
болды. Сырқаттанушылық құрылымында бірінші орынды тыныс алу ағзаларының
аурулары (39,37%), екінші – жарақаттанушылық пен уланулар (6,88%), үшінші –
несеп-жыныс жүйелерінің аурулары (6,86%), одан кейін асқорыту ағзаларының
аурулары (6,46%), тері және теріасты жасушаларының аурулары (6,08%), қан
және қан өндіру ағзаларының аурулары (4,24%), қанайналым жүйесінің аурулары
(3,72%), инфекциялық және паразиттік аурулар (3,24%), басқа да аурулар
(23,14%) алады. Демографиялық жағдайдағы оң ілгерілеушілікке қарамастан,
ана мен бала денсаулығының төмен деңгейі сақталуда. Ұрпақты болу өзекті
проблема күйінде қалып отыр, некеге тұрғандардың 16 %-ға жуығы ұрпақсыз
болып табылады. Бұл көбінесе жыныстық жолмен берілетін инфекциялардың
(бұдан әрі – ЖЖБИ) кеңінен таралуына және түсіктің жоғары деңгейіне
байланысты, бұл өз кезегінде халықтың, ең алдымен жас адамдардың қауіпсіз
жыныстық мінез-құлқымен айқындалады. Тіркелген жағдайлардың статистикасына
сәйкес елдегі 4 жүктіліктің 1-і жасанды үзумен аяқталады. 15-19 жас
аралығындағы жасөспірім қыздардың босану жиілігінің ұлғаю үрдісі бар және
2008 жылы 1000 адамға шаққанда 31,1-ді құрады. Ана өлім-жітімінің негізгі
себептері (100 мың тірі туғандарға шаққанда 2005 ж. – 40,5; 2009 ж. – 36,9)
акушериялық қан кетулер, гестоздар, экстрагениталдық патологиялар болып
отыр. 2005 жылы нәресте өлім-жітімінің деңгейі 1000 тірі туғандарға
шаққанда 15,1-ді құрады. 2008 жылдан бастап тірі туу және өлі туу
өлшемдерінің енгізілуімен нәресте өлім-жітімінің көрсеткіші 20,7-ні құрады
және 2009 жылы 1000 тірі туғандарға шаққанда 18,4-ке дейін төмендеу үрдісі
байқалады. Нәресте өлім-жітімінің негізгі себептері перинаталдық кезеңде
туындаған жағдайлар болып табылады (60,4%). Нәресте өлім-жітімінің
құрылымында екінші орынды туа біткен патология алады, бұл жүргізілген ерте
диагностиканың (туа біткен патологияны анықтау мәніне жүкті әйелдердің
скринингі) жеткіліксіздігін, ата-аналардың саламатты өмір салтын
сақтамайтындығын және республиканың бірқатар өңірлерінде қолайсыз
экологиялық жағдайды айғақтайды. 2007 – 2009 жылдардағы деректерді талдау
өлім-жітімнің барлық себептері арасында 1 жасқа дейінгі балалардың
респираторлық аурулардан және пневмониядан өлім-жітімі 3-орынды,
инфекциялық аурулардан өлім-жітімі 1-орынды алатынын көрсетті. 2008 жылы
Қазақстан Республикасында 5 жасқа дейінгі балалардың пневмониямен
сырқаттанушылығының 33774 жағдайы тіркелді. 2008 жылы 5 жасқа дейін балалар
өлім-жітімі жағдайының жалпы саны 8 225 баланы құрады, пневмониядан 1,5 мың
бала қайтыс болды. Қазіргі таңда пневмококктық инфекциядан ең тиімді және
экономикалық пайдалы қазіргі заманғы медицинадағы профилактикалық іс-шара
вакцинация болып табылады. Республиканың профилактикалық екпелерінің
күнтізбесіне 2 айлық балаларға пневмококктық инфекцияға қарсы вакцинацияны
енгізу 5 жасқа дейінгі балалардың пневмониямен сырқаттанушылығын 50%-ға
дейін, өлім-жітімін 20%-ға дейін айтарлықтай төмендетуге қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда Қазақстанда егде жастағы адамдар барлық халық санының 7,7
%-дан астамын құрайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы сарапшыларының болжамдары
бойынша таяу жылдары Қазақстанда егде жастағы адамдардың саны 11%-ға
артатындығы күтілуде. Соған байланысты оларға медициналық көмек көрсетуді
жақсарту үшін республикада геронтологиялық көмек жүйесін құру қажет.
Өткен бесжылдық кезеңде әлеуметтік мәні бар аурулардың таралушылығы мен
халық өлім-жітімінің кейбір көрсеткіштерінің төмендеуі байқалады. Мәселен,
туберкулезден болған сырқаттанушылық пен өлім-жітім көрсеткіші (100 мың
адамға шаққанда тиісінше 147,3-тен 105,5-ке дейін және 20,8-ден 12,5-ке
дейін) төмендеген. Сонымен қатар осы ауру бойынша эпидемиологиялық жағдай
шиеленіскен күйінде қалып отыр. Бәсекеге қабілеттіліктің жаһандық
индексінің рейтингінде Қазақстан сырқаттанушылық бойынша 94-орында (2007
жылы –130,0 орын) және туберкулездің бизнеске әсер етуі бойынша 111
позицияда тұр.
Жүргізіліп жатқан ауқымды құрылысқа, DOTS-плюс туберкулезді емдеу
бағдарламасының іске асырылуына қарамастан, туберкулездің таралуын, дәріге
төзімділігінің дамуын және өлім-жітімді эпидемиологиялық қадағалау
мәселелері өзекті күйінде қалып отыр. Қатерлі ісікпен сырқаттанушылықтың
кейбір көрсеткіштері (100 мың адамға шаққанда 192,5-тен 182,6-ға дейін)
төмендегендігі байқалады. Сонымен қатар, асқынған түрлері көбеюде (16,2%),
ал өлім-жітім жалпы өлім-жітім себептерінің құрылымында үшінші орынды алады
(12,6%). Алайда жалпы республика бойынша сырқаттанушылықтың төмендеуімен
қатар ірі өнеркәсіптік өңірлер бойынша көрсеткіштердің өсуі байқалады.
Қатерлі ісіктермен сырқаттанушылықтың ең жоғары үлес салмағы Шығыс
Қазақстан және Павлодар облыстарында (44,5%) белгіленген. Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрі – ДДҰ) жіктемесі бойынша Қазақстан
АИТВЖИТС індетінің шоғырланған сатысында (орташа әлемдік көрсеткіш 1,1 %
болғанда халықтың 0,2 %-ы). Халықаралық сарапшылардың бағалау деректері
бойынша Қазақстанда АИТВ ауруы бар тұрғындардың саны 16 мың адамды құрайды,
бұл тіркелгендердің санынан 2 есеге жуық артық. АИТВ жұқтырғандардың жалпы
санының шамамен 14-ін құрайтын АИТВ жұқтырған әйелдердің саны өсуде. 2008
жылы жүкті әйелдер арасында АИТВ жұқпасының жиілігі 2005 жылдан бастап жыл
сайын 0,01 %-ға арта отырып, 0,07 %-ды құрады, бұл АИТВ-ның анадан балаға
берілу ықтималдылығын арттырады. Сонымен қатар, халықтың АИТВЖИТС туралы
хабардар болуының төмендігі осы патология бойынша жағдайдың нашарлауының
нақты қауіптілігіне ықпал етеді.
Жарақаттанушылық тек Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар көптеген
әлем елдері үшін де қазіргі заманғы медициналық-әлеуметтік маңызды
проблемалардың бірі болып отыр. Қазақстанда жарақаттар халықтың
сырқаттанушылық құрылымында, еңбекке уақытша жарамсыздық және өлім-жітім
құрылымында екінші орынды, бірінші рет мүгедектікке шығу бойынша үшінші
орынды алады. Сонымен қатар, әртүрлі жарақат алған адамдарды оңалту және
еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру бойынша жүйелі тәсіл жоқ.
Соңғы жылдары алғашқы мүгедектік деңгейінің теріс серпіні қалыптасты
(10 мың адамға шаққанда республикада мүгедектікке алғашқы шығудың қарқынды
көрсеткіші 2007 жылы – 27,7-ні, 2008 жылы – 28,8-ді,
2009 жылы – 29,2-ні құрады), бұл денсаулық сақтаудың профилактикалық
бағыттылығының нашарлығының дәлелі болып табылады. Экологиялық ахуалдың
нашарлауы қоршаған ортаның зиянды факторларының әсеріне байланысты
ауруларды (тыныс алу ағзаларының аурулары, онкологиялық аурулар,
аллергиялық аурулар және тағы басқалар) диагностикалау және емдеу қызметіне
деген сұраныстың артуына ықпал етеді. Соңғы жылдары санитариялық-
эпидемиологиялық жағдайдың оң серпіні байқалады, елеулі инфекциялық
аурулардың бірқатарының төмендегені тіркелген, ал вакцинамен басқарылатын
кейбір инфекциялық аурулар бойынша толық жою немесе элиминациялау міндеті
жолға қойылған.
Жыл сайын қауіпсіз ауыз сумен қамтамасыз етілген халықтың үлес салмағы
артып келеді, ол 2009 жылдың қорытындысы бойынша 81,8%-ды құрады,
эпидемиялық маңызды объектілердің санитариялық-эпидемиологиялық жағдайы
жақсаруда. Аса қауіпті инфекциялардың табиғи ошақтарында қажетті
профилактикалық іс-шаралар кешені қамтамасыз етілді, оларда халықтың топтық
сырқаттанушылық жағдайларына жол берілген жоқ. Шекаралас мемлекеттермен
эпидемиологиялық жағдайдың қиындағаны туралы шұғыл хабарлау жүйесі
енгізілді.
Сонымен қатар, қызметтің инфекциялық емес аурулардың алдын алу бойынша
қоғамдық денсаулық сақтаудағы қызметін күшейту мәселелері шешімін таппай
келеді. Өткізілетін санитариялық-эпидемиологиялық сараптаманың сапасы мен
жеделдігін арттыру қажет, аккредиттеу жүйесі нашар дамыған, зертханалық
зерттеулердің және халық денсаулығына сыртқы орта факторларының әсер ету
қауіп-қатерлерін бағалаудың халықаралық стандарттары жеткіліксіз
енгізілген. Өнімнің және қызметтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесі дамымаған.
Дезинфекциялаумен және дератизациялаумен айналысатын ұйымдардың
қызметін бірыңғай үйлестіруді қалыптастыру бөлігінде олардың қызметін
жетілдіруді, өткізілетін іс-шаралардың сапасы мен тиімділігін арттыруды
талап етеді.
Биологиялық терроризмнің өсу қауіптеріне және аса қауіпті
инфекциялардың таралуына байланысты ұлттық биологиялық қауіпсіздік жүйесін
құру қажет.
ДДҰ деректері бойынша адам денсаулығының 50%-ы өмір салтына, көптеген
созылмалы инфекциялық емес аурулардың (жүрек-қантамыры жүйелерінің
аурулары, қант диабеті және басқалар) дамуы да адамның өмір сүру салтына
байланысты. Соған байланысты қазақстандықтардың саламатты өмір салтын
қалыптастыру және дене шынықтыруды дамыту маңызды болып отыр. Сонымен
қатар, қазіргі уақытта қоғамдық денсаулық сақтау мәселелерінде сектораралық
және ведомствоаралық серіктестік тетігі жолға қойылмаған, бұл мемлекеттік
органдардың, мемлекеттік және жеке секторлардың денсаулық сақтау
саласындағы өз міндеттерін жете түсінбеуіне, жауапкершілікті нақты
бөлісудің болмауына, денсаулық сақтау проблемаларын ақпараттық қолдаудың
нашарлығына байланысты.
Сондай-ақ халық денсаулығы деңгейінің төмен болуының себептері
саламатты өмір салтын ұстану және аурулардың алдын алу, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайының сақталуы, суды тұтыну мен тамақтану мәселелерінде
халықтың жеткіліксіз ақпараттандырылуы, сауаттылығы мен уәждемесінің
жеткіліксіздігі, халықтың әлеуметтік әлсіз санатының әлеуметтік
экономикалық нашарлығы болып табылады. Бұдан басқа, денсаулық сақтау
жүйесінің профилактикалық белсенділігінің төмендігі, яғни ауруларды
болдырмауға емес, оларды емдеуге бағытталу сақталуда.
Денсаулық сақтау жүйесі. Денсаулық сақтаудың негізгі көрсеткіштерінің
серпіні денсаулық сақтау саласына бағытталған бюджет қаражатын жыл сайын
көбейе түскенінің дәлелі. Мәселен, 2004 – 2009 жылдар аралығындағы кезеңде
тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін (бұдан әрі – ТМККК)
қаржыландыру көлемі 90,5-тен 273,1 млрд. теңгеге дейін көбейген. 2009 жылы
Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ТМККК
қаржыландырылуын орта республикалық деңгейге дейін кезең-кезеңмен жеткізуге
республикалық бюджеттен ағымдағы нысаналы трансферттермен 5,4 млрд. теңге
бөлінген болатын.
Соңғы жылдары денсаулық сақтау саласындағы жан басына шаққандағы
шығыстар көлемі де айтарлықтай өскен: 2004 жылы 8 740 теңге болса,
2009 жылы 30 373 теңгеге дейін өскен. Мембағдарламаны іске асырған уақытта
төсекпен қамтамасыз етілу көрсеткіші 10 мың адамға шаққанда 70,2-ге дейін
төмендеген (2005 ж. – 73,1). Бұл ретте, ауруханалық төсектер саны тек 2330
бірлікке азайды. Сонымен бірге стационарға емдеуге жатқызылған 30%-ға
дейінгі науқастар стационарлық емге мұқтаж емес; жедел медициналық көмекті
шақырту саны (2005 ж. 4 658 971-ден 2008 ж. 4 978393-ке дейін), оның
ішінде негізсіз шақыртулар саны (тиісінше 126 756-дан 189 498-ге дейін)
көбейген. Стационарды алмастыратын технологиялардың дамығандығы байқалады.
Мәселен, амбулаториялық-емханалық ұйымдардың жанындағы күндізгі стационарда
445 145 науқас (2005 ж. – 278 813), ауруханалардағы күндізгі стационарда –
64 081 науқас (2005 ж. – 56 728), үйдегі стационарларда 158 758 науқас
(2005 ж. – 155 480) емделген. 2009 жылы амбулаториялық-емханалық денсаулық
сақтау ұйымдарында 104,5 млн. пациент қабылданған (2005 жылы – 99,3 млн.),
бұл 1 тұрғынға шаққанда бұрынғы – 6,6 деңгейде қалып отыр. Қазіргі таңда
50 денсаулық сақтау ұйымына Денсаулық сақтаудың бірыңғай ақпараттық жүйесі
(бұдан әрі – ДБАЖ) енгізілді. Қашықтықтан мамандандырылған медициналық
көмектің қолжетімділігін арттыру мақсатында Министрлік 2004 жылдан бастап
Ауылдық (селолық) жерлерде денсаулық сақтаудағы телемедицинаны және ұтқыр
медицинаны дамыту атты инвестициялық жобаны іске асырып келеді. Соған
байланысты қазіргі таңда 14 өңірде ауылдық денсаулық сақтау саласына
телемедицина кезең-кезеңмен енгізілуде. Телемедицина сеанстары түрлі
бейіндегі мамандардың қатысуымен телеконференция түрінде өткізіледі: 2009
жылы 13 өңірде 10 611 телемедициналық консультация өткізілді.
Республикада денсаулық сақтау ұйымдары желісінің жаңа мемлекеттік
нормативіне өту жалғасуда. Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі
туралы Қазақстан Республикасының Кодексін іске асыру барысында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы
№ 2131 қаулысымен денсаулық сақтау ұйымдары желісінің мемлекеттік нормативі
әзірленді және бекітілді, бұл денсаулық сақтау ұйымдары желісін реттеуге,
көпбейінді ауруханалар желісін құруға, БМСК-ның қолжетімділігін, бірінші
кезекте ауыл халқы үшін қолжетімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, медициналық ұйымдарды шаруашылық жүргізу құқығындағы
мемлекеттік кәсіпорын мәртебесіне кезең-кезеңмен ауыстыру басқару,
қаржыландыру жүйесін, денсаулық сақтау саласындағы инвестициялық саясатты
жетілдіруге, медициналық ұйымдардың қызметтерінің экономикалық тиімділігін
арттыруға, сондай-ақ кадрмен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге мүмкіндік
береді.
Жоғары технологиялық қызметтер секторын дамыту жалғасуда. Қазіргі
уақытта Ұлттық медициналық холдинг АҚ (бұдан әрі – Холдинг) құрамына
жоғары технологиялық көмек көрсететін бес республикалық ғылыми орталық: Ана
мен бала ұлттық ғылыми орталығы, Республикалық балаларды оңалту орталығы,
Республикалық диагностикалық орталық, Нейрохирургия ғылыми орталығы, Жедел
медициналық жәрдем ғылыми-зерттеу институты кіреді. 2011 жылы тағы бір
объект – Кардиохирургия республикалық ғылыми орталығының құрылысын аяқтау
жоспарланып отыр.
Сонымен қатар, денсаулық сақтау секторында бірқатар іргелі проблемалар
бар. Мәселен, денсаулық сақтау саласы, әсіресе бастапқы медициналық-
санитариялық көмекті дамытуда қосымша салымдарды қажет етеді. ТМККК
қаржыландыруды жыл сайын ұлғайтуға қарамастан (2003 ж.
64,8 млрд. теңгеден 2009 ж. 464,1 млрд. теңгеге дейін), ол да қосымша
шығыстарды қажет етеді. Негізгі проблемалар тек ресурстардың
жеткіліксіздігіне байланысты емес, сонымен қатар оларды пайдалану
тиімділігінің төмендігіне де байланысты болып отыр, яғни қазіргі таңда
денсаулық сақтауды басқару мен қаржыландыру оның тиімділігіне емес, желінің
қуаттылығын ұстауға бағдарланған.
БМСК-ті қаржыландырудың тиімді тетіктері: ынталандыру төлемдеріне
қаржыландырудың болмауы (44%), нормативтік құқықтық базаны жетілдірмеу,
заңды тетіктердің болмауы (25%); денсаулық сақтау менеджерлерін нашар
даярлау (6%) себепті жеткіліксіз пайдаланылады
Бұдан басқа, тариф белгілеудің объективтік емес қолданыстағы жүйесі,
мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары дербестігінің төмендігі мен білікті
менеджерлердің болмауы медициналық қызметтерді ұсынушылардың бәсекелестігін
дамытуды тежейді.
Медициналық қызметтерге қол жеткізудің әркелкілігі мен медициналық
қызметтер сапасының нашарлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Бет
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР 3
КІРІСПЕ 4
1 ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ 6
ДАМУЫ
1.1 Балалар денсаулығын қалыптастырушы факторлар 8
1.2 Дене бітімі дамуын зерттеу және бағалау тәсілдері 11
1.3 Мектеп оқушылар денсаулығының медициналық-физиологиялық 13
аспектілері
1.4 Жасөспірімдердің тірек-қимыл жүйесінің физиологиялық 26
негіздері
2 КОНТИНГЕНТ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 32
2.1 Зерттелінген контингент сипаттамасы 32
2.2 Морфофункционалдық параметрлерді зерттеу әдістері 32
2.4 Статистикалық сараптама әдісі 37
3 ТҮРЛІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ТИПТЕГІ ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН 38
ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Түрлі конституциялық типтегі 7-15 жастағы ер балалардың 38
морфофункционалдық дамуы
БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰ – бой ұзындығы
ДМ – дене массасы
ККА – көкірек клеткасының аумағы
ӨТС – өкпенің тіршілік сыйымдылығы
ЖЖЖ – жүректің жиырылу жиілігі
ОЖЖ – орталық жүйке жүйесі
АҚ – артериялық қысым
ҚСК – қанның систолалық көлемі
ҚМК – қанның минуттық көлемі
САҚ – систолалық артерия қысымы
ДАҚ – диастолалық артерия қысымы
КИ – Кетле индексі
ҚӨ – қос өнімділік
ТИ – тіршілік индексі
ФЖ – физикалық жұмыс қабілеті
ОМТ – оттегіні максималды тұтыну
РWC170 (ФР170) – жүректің минутына 170 рет қаққандағы ағзаның физикалық
жұмыс қабілеті
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Табиғи және әлеуметтік ортаның жағымсыз факторы
ағзаның физикалық дамуына кері әсер ететіндігі анықталды. Бұл физикалық
дамуды көрсететін (бой ұзындығы, дене массасы, көкірек клеткасының аумағы,
май, бұлшықет және сүйек ұлпаларының қатынасындағы өзгеріс) көрсеткіштердің
төмендеуімен сипатталады. Әлеуметтік фактор халықтың, жастық және
жыныстық ерекшеліктегі топтың, әлеуметтік, этноұлттық топтардың денсаулық
жағдайларының деңгейіне анықтама беретін ең негізгі жағдай болып табылады.
Физикалық даму көрсеткіші денсаулық деңгейіне сипаттама беруге
мүмкіншілік береді, белгілі бір туындауы мүмкін деген ауру түріне, балалар
мен жасөспірімдердің өсіп-даму ерекшелігіне болжам жасайды, дене шынықтыру
сабағында оқыту-шынықтыру жүктемесін рационалды жоспарлап жүргізуге болады.
Қазіргі заманғы талапқа сай сауықтыру жұмысына, педагогикалық үрдістер
қызметіне адамның жеке даму этаптарындағы конституциялық айырмашылығын
терең зерттеу қажет. Аурудың қыр-сыры, ерекшелігі, баланың өмір сүру сипаты
және өсу-даму үрдісінің динамикасы көбінесе баланың дене сымбатының
конституциялық типіне байланысты. Балалық шақтағы дене сымбатының типі –
маңызды болжамдық көрсеткіш.
Мектеп жасындағы балалардың денсаулық жағдайларының төмендеуі оқу
жүктемесінің өсуімен, оқу материалының көлемі мен мазмұнының жас
ерекшелігіне сай келмеуімен сипатталады.
Осыған орай, талқыланып жатқан тақырыптың өзектілігіне және толық
зерттелінбеуіне байланысты аталған зерттеу жұмысы алынды.
Жұмыстың мақсаты жасына, жынысына, конституциясына және тұрғылықты
мекеніне байланысты 7-15 жас аралығындағы балалардың және жасөспірімдердің
морфологиялық, функционалдық даму ерекшеліктеріне анықтама беру.
Міндеті:
1. Жасына, жынысына және тұрғылықты мекеніне (қала, ауыл) байланысты
балалардың және жасөспірімдердің ағзасындағы морфологиялық көрсеткіштеріне
және функционалдық мүмкіншіліктеріне салыстырмалы сараптама жасау.
2. 7-15 жас аралығындағы ер және қыз балалардың және жасөспірімдердің
конституциялық типіне байланысты морфофункционалдық ерекшеліктерін анықтау.
Ғылыми жаңашылдығы
Алматы облысы аймағының 7-15 жас аралығындағы қала және ауыл
балаларының морфологиялық көрсеткіштерін кешенді түрде зерттеу алғаш рет
жүргізіліп отыр.
Ауыл балалары мен қала балаларының дене сымбатының көрсеткіштерінде
салыстырмалы түрде үлкен айырмашылық байқалады.
Балалар мен жасөспірімдердің дене құрамындағы май және бұлшық ет
ұлпасының компоненті анықталды. Ауыл балаларының ағзасымен салыстырғанда
қала балаларының ағзасында май ұлпасы жоғары көлемдік көрсеткішке ие болды,
дене салмағы жоғары және бұлшық ет күшінің белсенділігі жоғары
көрсеткішті көрсетті.
7-15 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдердің РWC170 анықтау
негізінде физикалық жұмыс қабілеті мен аэробты өндірісі анықталды. Ауыл
балаларында физикалық жұмыс қабілеті мен аэробты өндіріс жоғары
көрсеткішті көрсетті.
Алматы облысының 7-15 жас аралығындағы қала және ауыл балалары мен
жасөспірімдерінің конституциялық жарақтары алғаш зерттелінді. Қалалық және
ауылдық жерде мекендейтін балаларды және жасөспірімдерді конституциялық
типке жіктеу кезінде торакальді конституциялық типтегілер саны көп, ал
дигестивті конституциялық типтегілер саны аз болды. Астеноидты және бұлшық
етті типтегілер аралық жағдайда болды. Алғаш рет Алматы облысында
дигестивті типтегілерде морфологиялық көрсеткіштерінің жоғары болуына
қарамастан кардио-респираторлық жүйесінің функционалдық резервтері төмен.
Теориялық және практикалық маңыздылығы
Алынған нәтижелер 7-15 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдердің
онтогенетикалық, конституциялық дамуының жалпы теориялық көрсеткішін
тереңдетеді. Зерттеу нәтижесі Алматы облысы бойынша қалалық және ауылдық
жерде тұратын балалар мен жасөспірімдердің ағзасының физикалық және
функционалдық дамуының нормативті аймағын құруға негіз бола алады.
Қорғауға енгізілетін негізгі ережелер
1. 7-15 жас аралығындағы қала балалары мен жасөспірімдерінің жалпы
өлшемдері жоғары, бірақ функционалдық мүмкіншіліктері жас ерекшеліктерімен,
жыныстарымен бірдей ауыл балаларымен салыстырғанда төмен көрсеткішке ие. 7-
15 жастағы қаланың балалары және жасөспірімдері тотальді өлшемдері үлкен,
бірақ ауылдағы қатарлас балалармен салыстырғанда функционалдық
мүмкіншіліктері төмен.
2. Қала және ауыл балалары мен жасөспірімдерінің морфофункционалдық
көрсеткіштері конституциялық типіне байланысты.
3. Қала балаларының ой еңбегіне байланысты еңбек қабілеттерінің, есте
сақтаудың психофизиологиялық көрсеткіштері жоғары, ал қобалжу деңгейі
ауыл балаларымен салыстырғанда неғұрлым төмен.
4. Балалардың морфофункционалдық және психофизиологиялық даму
ерекшелігін зерттеудің кешенді әдістері денсаулық жағдайларын бақылауға,
валеологиялық зерттеулерге, білім беру жүйесінде оқу-тәрбие үрдісін
басқаруға, медициналық алдын-алу шарасы бойынша мониторинг жүргізу кезінде
қолдануға болады.
Жұмыстың мақұлдануы (апробациясы):
1 ҚАЛА ЖӘНЕ АУЫЛ БАЛАЛАРЫ МЕН ЖАСӨСПІРІМДЕРІНІҢ МОРФОФУНКЦИОНАЛДЫҚ
ДАМУЫ
Қазіргі таңда қаланың өсу қарқыны ерекше сипатта. Урбанизацияның
жағымды және жағымсыз жақтары да бар. Қалалы жерлерде антропогенді
сипаттағы әсерлер күшейіп, тіршілік әрекетінің ырғағы жылдамдап, адамдардың
эмоционалдық-психологиялық қарым-қатынас деңгейлері қиындап, физикалық
жүктемелер азаюда.
Біздің қоғамның жуық арада экологиялық құрамында урбанизация қалай
жалғасса, қалалы жағдайдағы агрессивті ортаның өсуі сияқты ауылдық жағдайда
да өсімін табады. Соңғы жылдары халықтың өмір-салтына тікелей әсер еткен
әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-психологиялық және әлеуметтік мәдени
жағдайларына жағымсыз әсер беруші кешен туындаған. Сондықтан қазіргі таңда
және болашақта баланың денсаулығын сақтау мәселесінің шешімі қоғамның
тұрақты дамуына негіз болатын приоритетті міндеті болып табылады [1-3].
Қалалы жерлерде физиологиялық функциялардың басқарылуында және биоырғақ
құрылымының тұрақтылығын сақтауда маңызды роль атқаратын сыртқы ортаның
экологиялық факторларынан шектеу жиі орын алады (жарықтың ауысуы,
температураның төмендеуі, күн сәулесінің әсері). Тіршілік үшін жасанды
орта жағдайын жасау ақпараттық ауыр жүктемеге сай келетін сенсорлық ашығуды
тудырады. Анализатордың осындай тұрақсыз жүктелінуі және қозғалыс
белсенділігінің төмендеуі аурудың көбеюіне және жүйке ауруларын дамытуға
негіз болатын вегетативті қызмет координациясын бұзады [4-9].
Атмосферасы ластанған өндірістік аймақтарда тұратын балаларда денсаулық
индексі (аурудың саны әр жылғы 100 тексерілушілерге) бақылау аймағындағы
балалармен салыстырғанда 2-3 есе жоғары; бұл балалар 1,6-2 есе жиі ауырады
[10].
Қалаларда дене шынықтыру сабақтарындағы өзгеше талап қойылады. Ауасы
қатты ластанған орта жағдайында сабақ жүргізу нәтижесі ағзаны сауықтыруға
емес, керісінше денсаулық жағдайына керағар нәтиже көрсетуі мүмкін, себебі
кез-келген қимыл-қозғалыс белсенділігі жоғары сабақтарда өкпе
вентиляциясының көлемі ұлғаяды және ауадан ағзаға токсинді заттардың енуі
орын алады [11-13].
Ауылдық жерлерде соңғы он жылдықта экономикалық қиындықтарға байланысты
ауылшаруашылық мекемелері сыртқы ортаға экологиялық зиянды гербицидтер
мен тыңайтқыштарды қолдануды азайтты. Бірақ та экономикалық қайта өрлеу
нәтижесінде жағымсыз әсерімен жоспарда бірінші болып әлеуметтік-
экономикалық факторлар тұр. Бұл жағымсыз кері әсерлер әлеуметтік-
экономикалық кризисті басынан өткерген мемлекеттерде өндірістік және
тұрмыстық инфрақұрылымның даму кезеңі басталған шақта ауыл аймақтарында
халық жағдайы өте төмен болған [14].
Осыған орай, қалалы жер мен ауыл аймақтарының сыртқы орта жағдайы әр-
түрлі. Қала балаларына урбанизация деген терминдік сөзбен анықталатын
факторлар кешені (тамақтану, микроклимат, қозғалыс белсенділігі, экология)
әсер етеді, қала тұрғындары популяцияның генетикалық полиморфизмін
көтеретін гетеролокальді отау көлемінің жоғарылығымен ерекшеленеді [15].
Бұл балалардың дене бітімінен көрініс табуы мүмкін.
Ауылды жер қалалы жермен салыстырғанда соңғы жылдары қатты өріс алған
өзінің жағымсыз әлеуметтік факторларымен ерекшеленеді. Ол фактор сәтсіз
отбасының өсуіне, балалардың әлеуметтік қорғансыздығына, мектептегі
үлгерімінің төмендеуіне, денсаулықтарында ауытқушылықтың туындауына негіз
болатын жұмыссыздықтың және ішімдікке әуестіктің қарқынды көбеюі [16].
Әлеуметтік-экономикалық жағдайдың кері өзгерісі, халықтың тіршілік
деңгейінің төмендеуі баланың өсу және дамуына әсер етеді. ММУ
антропологиясы ҒЗИ көрсеткіші бойынша қала халқы ауыл халқынан дене
көлемінің ірілігімен, май ұлпасының дамуымен, астеникалық және пикникалық
типтің пайыздық мөлшерінің үлкендігімен ерекшеленеді. Дене бітім типінің
тұқым қуалауы маңызды роль атқарады, сонымен қатар қала халқы арасында
демографиялық үрдістердің де өзіндік ерекшелігі бар. Аз көлемдегі
популяциямен салыстырғанда ірі қала халқы интенсивті түрде мутациялық
үрдістердің қысымын сезінеді [17]. Будапешт қаласының зерттеуден өткен
балалары ауыл балаларымен салыстырғанда бой ұзындығы, дене салмағы және
жыныстық жетілу дәрежесі жоғары көрсеткішті көрсеткен. Қалалы жердегі
баланың бой ұзындығы аяқ ұзындығы есебінде жоғары көрсеткішті көрсетсе,
ауылдық жердегі балалар Рорер индексінің мәні бойынша дене ұзындығы тұлға
ұзындығы есебінде осындай көрсеткішті көрсеткен [18-20].
Сонымен, әдебиеттер сараптамасы бойынша, қалалы жердің балалары мен
жасөспірімдері морфологиялық көрсеткіштері жағынан, жыныстық жетілу кезеңі
бойынша ауыл балаларының, жасөспірімдерінің көрсеткіштерінен жоғары.
Жүрек қан-тамырлар жүйесі ұлпаларға және мүшелерге оттегін және
қоректік заттарды тасымалдауды қамтамасыз етеді, оның функционалдық
мүмкіншілігі жалпы және арнайы еңбекқабілетінің деңгейін анықтайды. Жас
ағзаның өсу мен даму үрдісі кезеңінде оттегіге сұраныс жоғарылаған жағдайда
оттегін тасымалдау жүйесінің дамуымен, миокард қарқындылығының жалпы
ұлғаюымен, нейрогуморальдік басқару аппаратының жетілдірілуімен
қанағаттандырылады [21-26].
Ауылдық және қалалық өзбек оқушыларының САҚ және ДАҚ деңгейін
зерттегенде [127], ауыл балаларында САҚ қала балаларымен салыстырғанда
төмен, ал ДАҚ ерекшелік жоқ екендігін анықтаған.
Жүктемелік сынақтан кейін систолалық көрсеткіш тек ауыл оқушыларында
ғана жоғарылаған [27]. В.Л.Карпман СК (СО) өсуіне байланысты минуттық
көлемі барлық жастық және жыныстық ерекшеліктегі топтарда жоғарылауы керек
дейді [28,29]. Осыған орай кішкентай балаларда жүктеме кезінде СК
жүректің сол жақ қарынша қуысынан толық айдалуына байланысты жоғарылауы
мүмкін.
Н.Н.Гребневаның айтуы бойынша, қала және ауылдың мектепке дейінгі
жастағы балаларында физикалық жүктеме кезінде ҚМК қажетті деңгейде түрлі
физиологиялық механизмдермен қамтамасыздандырылады: қалалықтарда – ЖЖЖ-нің
жоғарылауы есебінде. Мұндай механизм функционалдық қордың шығынына, яғни
жүректің хронотропты қорына байланысты. Ал ауыл балаларында ҚМК
жоғарылауына рационалды түрде жағдай жасалынып отырды: ағза үшін үнемді
болатын ЖЖЖ-нің өсуімен және систола көрсеткішінің өсуімен сипатталады.
Н.Н.Гребневаның айтуынша, ауыл мен қаланың ер және қыз балаларының 80%
физикалық жүктемеге реакциясы нормотонды болды, ауылдың ер балаларының 10%
және қыз балаларының 13,2% жүктемеге жағымсыз гипотонды типте жауап
берген, бірнеше оқушыларда гипертонды типте жауап беру реакциясы байқалған.
Осыған орай, 6% зерттелінушілерде АҚ және ЖЖЖ көрсеткіші нормотонды
бағаланған, 5 минуттық уақыт аралығында қалпына келген, яғни өте жай, мұны
жағымсыз реакциялық сипатқа жатқызуға болады. Ауыл балаларымен
салыстырғанда қала балаларында нормотонды типті реакция көрсеткіштері – ер
балаларда 66,9%, қыз балаларда 73,4%. Нормотонды типтегі ер балалардың
6,6% және қыз балалардың 3,3% АҚ мен ЖЖЖ қалпына келу кезеңі өте жай
болғандығы байқалған, педиаторлар мұны адекватты емес типтегі реакцияларға
жатқызады. Гипотондық типте қала балаларында 10%, ауылдың ер балаларында
10% және қыз балаларында 13,2%. Тек қаланың балаларында ғана физикалық
жүктемеге жағымсыз - дистониялық типтегілер анықталған физикалық
жүктеменің дистониялық типке әсері. Жүрек қан-тамырлар жүйесінде осындай
реакциялардың туындауы ағзаның астенизациялық және қажу, тежелу себебінен
болуы мүмкін.
Осыған орай, қолданылған әдебиеттер арқылы қазіргі заманда қала және
ауыл балаларында, жасөспірімдерде морфофункционалдық дамуында айырмашылық
бар екенін атап өттік. Қала оқушылары ауылдағы өздерімен жасты құрдастарын
морфологиялық көрсеткіштерімен, жыныстық даму кезеңімен алдыңғы орында.
Бірақ ауыл оқушылары физикалық еңбек қабілетінің деңгейімен және аэробты
көрсеткіштерімен жоғары деңгейде. Анықталатын айырмашылықтар негізі бірнеше
факторлар кешенінен тұрады: ақпараттық және тұрмыстық физикалық жүктемелер
деңгейі, қоршаған орта экологиясы, урбанизацияның кері әсері.
1.1 Балалар денсаулығын қалыптастырушы факторлар
Қолайсыз факторларға халықтың барлық топтарының ішінде, қолайсыз
факторларға, не-гізінен аналар мен балалардың организмдері өте сезімтал
келеді. Балалардың денсаулығын қалыптастыратын негізгі факторлар мыналар:
1. Ата-аналардың денсаулығы мен конституциясына әсер етуші (әсіресе
аналарға жүкті болғанға дейін әсер ететін) факторлар;
2. Генетикалық (тұқым қуалағыштыққа әсер етуші) факторлар;
3. Ауаның, судың, топырақтың санитарлық-гигиеналық сипаты;
4. Тамақтану жағдайы;
5. Жанұя тұрмыстық факторлар: жанұяның құрамы, тұратын мекен жайдың
сипаттамасы, орташа кіріс мөлшері, жанұя тұрмысы және сәбидің
күтімі, жанұяның психологиялық климаты, зиянды әдеттердің (шылым
шегу, арақ құмарлық т.с.с.) болуы;
6. Сәбидің мектепке дейінгі мекемелерде болу жағдайының санитарлық-
гигиеналық сипаты.
Бұлай топтастыру әлеуметтік гигиенаның ғылыми зерттеу институтында және
Денсаулық сақтау министрлігінің ұйымдарында жасалған. Көрсетілген
факторлардың ішінде, әсіресе, жүктілік пен босанудың нәтижесінде, жаңа
туған нәрестенің денсаулығына және сәбидің алғашқы жылғы өміріне әсер
ететіндері тереңірек зерттелген. Мысалы, балалардың дене салмағының аз
(2500гр төмен) болып туатыны көбінесе жас (18 жасқа дейінгі) және кәрі (35
жастан жоғары) аналарда болатыны байқалды. Оларда перинаталдық өлім саны
мен жүктіліктің асқынуларының көрсеткіштері де жоғары болып келеді.
Балалардың дене салмағына, мезгілінен бұрын босануына және іс -жүзіндегі
өлім санының көбеюіне аналардың жүктілікке дейін және жүктілік кезінде
дұрыс тамақтанбауы да әсер етеді [30].
Анасының шылым шегуі, әртүрлі дәрі-дәрмектерді бақылаусыз пайдалануы,
ішімдікке әуес болуы нәрестенің құрсақта жатқандағы өсуіне ғана емес, одан
кейінгі дамуына да зиянды әсерлерін тигізеді. Аналардың жұмасына екі рет
100 гр. артығырақ арақ ішуі, салмағы азайған балалар туу қаупін көбейтіп
жібереді. Емшек сүтімен асырау және дұрыс тамақтандыру сәбилердің
денсаулығына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Кейінгі жылдары
көптеген экономикасы дамыған елдерде дене салмағы жоғарылап кеткен (200%
жоғары) мектеп оқушыларының саны көбейіп келеді. Бұл құбылыстың себептері,
басқа да қауыптілік факторлары сияқты тереңірек зерттеуді қажет етеді [31].
Ата-анасының білім деңгейі мен әлеуметтік-экономикалық статусының
балаларының денсаулығына тигізетін әсері туралы көптеген мәліметтер бар.
Балалардың денсаулық көрсеткіштері әсіресе ерте жастағы балаларддың,
жанұя жағдайына байланысты. Толық емес жанұялардағы балалардың аурушаңдығы
толық жанұяларға қарағанда сенімді түрде жоғары және оларда жиі ауыратын
балалар саны да басым келеді. Мұндай айырмашылық жас өскен сайын тереңдей
түседі. Некеге тұрмаған ата-аналардың балаларының денсаулығы нашарлау
келеді, олар көбінесе айы-күні жетпей шала туады, аяқтануы, сөйлеуі
уақытынан кешірек қалыптасады, осындай балалардың арасында жедел және
созылмалы аурулардың жиірек болатынын байқауға болады. Үйлесімсіз тұратын
жанұялардағы балалардың созылмалы ауруларының асқынулары жиі қайталанады
және олар ауыр түрде, ұзақ жүретіндігі байқалады.
Балалардың денсаулығы мен күн тәртібінің де арасында айқын
корреляциялық байланыс бар екені анықталған. Ұйқысы қанбаған оқушылар
арасында денсаулық көрсеткіші төмен екендігі, таза ауада күніне 1-ақ сағат
немесе одан да аз болатын оқушылар көз рефракциясының анамалиясымен,
ревматизммен, зат алмасу бұзылыстарымен,басқа мұндай тәртіпті сақтаған
балаларға қарағанда жиірек зардап шегеді. Жедел респираторлық аурулардың
балалар арасында таралуы, негізінен, оқу-тәрбие бөлмелерінің ауданының
жеткіліктілігіне, желдетілуіне және сонымен қатар, ғимараттың жоспарлануына
тікелей байланысты болып келеді [32].
Академик Г.Н.Сердюковскаяның басшылығымен көп өлшемді “бала-қоршаған
орта” жүйесіне факторлық анализ жасалып, мұнда мектеп оқушыларында
аурушылдық қалыптасуына әсер ететін 80-ге жуық көрсеткіштердің әсері
анықталған.
Мұнда оқушылардың денсаулығына елеулі әсер ететін төмендегі факторлар
анықталды: жергілікті жердің климаттық ерекшеліктері; атмосфералық ауаның
ластануы; қанағаттанғысыз санитарлық-гигиеналық жағдайлар (әсіресе мектеп
сиымдылығының жоғарылауы, екі сменде сабақ оқу, оқу бөлмелерінің ауданының
жеткіліксіздігі т.с.с.); жанұяның материалдық деңгейінің нашарлығы;
анасының жұмыс бастылығы; мектепке дейінгі жаста бала бақшаның сәбилер
тобында болуы, бастауыш сыныпта ұзартылған күн тәртібінде болуы; әкесінің
маскүнемдігі; мектептегі оқу жүктемесінің жоғары болуы; күн тәртібін
сақтамау, әсіресе ұйқы қанбауы;
Іс жүзінде өсіп келе жатқан организмдердің денсаулық жағдайы мен өсіп,
дамуына ең көбірек әсер ететін әлеуметтік-гигиеналық факторлардың
практикалық мақсатқа арнап шартты түрде жасалған жіктемесін (А.Г.Сухарев)
қолдануға болады:
Қолайлы факторлар:
а) ең жақсы қимыл-қозғалыс тәртібі;
б) шынығу;
в) дұрыс, балансты тамақтану;
г) рационалды күн тәртібі;
д) қоршаған орта әсерінің гигиеналық нормаларға сәйкес болуы;
е) гигиеналық дағдылар және дұрыс тұрмыс-қалыпта өмір сүру.
Қолайсыз факторлар ("қауыптілік" факторлары):
а) қимыл-қозғалыс қажеттілігінің жеткіліксіздігі, немесе шамадан тыс
жоғары болуы;
б) оқу-тәрбие процесстерінің және күн тәртібінің бұзылуы;
в) ойын, оқу және еңбек іс-әрекеттеріне қойылатын гигиеналық
талаптардың орындалмауы;
г) тамақтануды ұйымдастырудағы кемшіліктер;
д) гигиеналық дағдылардың болмауы, зиянды әдеттермен айналысу;
е) жанұядағы және балалар ұжымдарындағы қолайсыз психологиялық климат.
1.2 Дене бітімі дамуын зерттеу және бағалау тәсілдері
Сонымен қатар, дене бітімінің дамуының көрсеткіштері, балалар
организміне қоршаған ортаның тигізетін әсерінің деңгейін анықтаумен бірге,
салауаттандыру шараларының тиімділігі туралы пікір айтуға да мүмкіндік
береді. Жеке баланың, немесе ұжымның дене бітімінің даму дәрежесі, бағалы
гигиеналық көрсеткіш болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің
морфологиясы ішкі факторлардың да, сыртықы факторлардың да әсерін
көрсетеді. Сондықтан да, және қолданылып жүрген тәсілдердің қарапайымдылығы
мен арзандығына байланысты, балалар мен жасөспірімдерге дүниеге келген
күннен бастап, жыныстық ер жету кезеңіне дейін антропометриялық байқауларды
міндетті түрде жүргізу керек [33, 34].
Сондықтан, дене бітімінің дамуын бағалағанда бой ұзындығын, дене
салмағын және кеуде шеңберін міндетті түрде зерттеу керек. Арнаулы, терең
жүргізілетін зерттеулерде дененің әртүрлі бөліктерінің ұзындық диаметрі,
сан, иық, жіліншіктерінің шеңбері т.б. қосымша өлшенеді. Ұжымның дене
бітімінің дамуын, жеке жас мөлшері топтарының негізгі антропометриялық
белгілерінің және олардың өзгерістерінің орташа арифметикалық өлшемдерін
есептеп шығару арқылы бағалайды.
Балалардың дене бітімінің дамуына жеке баға беру әртүрлі тәсілдермен
жүргізіледі: Ең басында осы мақсат үшін көп уақыттар бойы жеке
антропометриялық параметрлердің қатынастары - индекстер тәсілі қолданылды.
Бұндай индекстердің саны бірнеше ондықтарға дейін жетті. Әртүрлі индекстер
әртүрлі көрсеткіштердің санынан тұрды, ең қарапайым индекстер - екі
көрсеткіштен тұрды (дене салмағы - бой ұзындығы және кеуде шеңбері - бой
ұзындығы индекстері). Индекстердің есептелуі қарапайым болып келетіндіктен,
бұрынғы кезде кеңінен қолданылған болатын. Әсіресе, ең кең таралғандары
Брок, Пинье, Кетле, Гульда және Кауп, Ливи, Рорера жоғарыда аталған Эрисман
индексі және т.б. болды [35,36].
Осы уақытқа дейін жеткен Брок индексі бойынша, дене салмағы (кг), бой
ұзындығынан (см) 100 см алғанға тең. Мысалы, бой ұзындығ 170 см болса, дене
салмағы 70 кг тең болуы керек. Пинье индексі, немесе "сандық көрсеткіш",
бой ұзындығынан дене салмағын және кеуде шеңберінің көлемін алғанға тең.
Индекс аз болған сайын, организм әлсіз болады деп есептелді.
Индекстердің көптігі, олардың ешқайсысының да қанағаттанарлық нәтиже
бермейтіндігінен болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінің өзінде олардың қолданылуы
күдік туғыза бастады. Индекстердің балалар организмдерінің бой ұзындығының
бірдей еместігін есепке алмайтындығы, олардың негізгі кемшілігі болып
саналады. Қазіргі кезде дене бітімінің дамуын бағалауға индекстер тәсілі
пайдаланылмайды.
Индекстер тәсілдерінің орнына Сигмадан ауытқу (дене бітімі дамуының
профилі) келеді. Оны 1925 жылы белгілі неміс антропологы Рудольф Мартин
ұсынған еді. Ол, жеке адамдардың дене бітімі дамуының параметрлерін, осы
параметрлердің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстыру арқылы
жүргізіледі. Алынған айырмашы-лық санды, сәйкес белгілердің орташа
квадраттық ауытқуына бөледі де, сигмадан ауытқуды табады. Дене бітімінің
дамуы сигмадан ауытқу көлемі бойынша бағаланады. Әрбір баланың профилі
ретінде графиктік көрсеткіш сызылады. Бұл тәсіл қарапайым және шындыққа
жақын, бірақ дене бітімі дамуының барлық көрсеткіштері бір-бірінен бөлек
және жеке бағаланатындықтан Кеңестер одағында бұл тәсіл кеңінен
қолданылмады [37, 38].
Сол сияқты Центиль және процентиль (Centum -жүз) тәсілі де қарапайым
және қолайлы. Бұл тәсілді ең алғаш медицинаға енгізгендердің бірі,
Американың зерттеуші ғалымдары Стюруа мен Мередит. ХХ ғасырдың бірінші
жартысында олар, дене салмағы мен бой ұзындығы үшін, кеуде және жіліншік
шеңбері үшін, май қабатының қалыңдығын бағалау үшін графиктік процентильдік
шкалалар жасады. Центильдік анализдің негізі мынандай: қандай да бір
белгінің барлық варианттарын кішісінен бастап үлкеніне қарай, бір қатарға
орналастырады. Одан соң барлық қатарды 100 бөлікке - процентильге бөледі,
олардың тең ортасы Р50 - медиана деп аталады. Әрбір центиль, зерттелетін
бөліктердің проценттік қатынасын сипаттайды. Көбінесе Р3, Р10, Р25, Р50,
Р75, Р90, Р97 процентильдері қолданылады. Белгілердің Р25 - Р75 шегіндегі
көлемдері орташаға жатады. Бір өлшемді процентильді графиктер пайдалануға
өте қолайлы және оны антропологтар және педиатрлар өте кеңінен қолданып
жүр. Бірақ, сигмадан ауытқу тәсілі сияқты бұл тәсіл де дене бітімі дамуының
көрсеткіштерін бір-бірінен жеке дара, корреляциялық байланыссыз қарастырады
[39-40].
Регрессиялық анализ (корреляциялық) тәсіл бой ұзындығы 1 см өзгергенде,
дене салмағы мен кеуде шеңберінің қандай көлемге өзгеретінін көрсететін
регрессиялық шкала құруға негізделген. Бұл шкала жеке адамның барлық
параметрлерін сигмалық регрессия көлемі бойынша, бір-біріне байланысты
алып, дене бітімінің дамуы туралы жалпы қортынды жасауға болатын, бағалау
таблицасы болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдердің ғылыми зерттеу институты дене бітімінің
дамуын регрессия шкаласы бойынша сандық жағынан бағалау үшін, арнаулы үлгі
құрастырды. Үлгіде бой ұзындықтарының 5 классы бөлінген: 1 - аласа, 2 -
орташадан аласа, 3 - орташа, 4 - орташадан биік, 5 - биік. Және мұнда дене
бітімі дамуын бағалаудың 5 дәрежесі бөлініп көрсетілген:
Бүгінгі күнге дейін, жоғарыда көрсетілген дене бітімінің дамуын бағалау
тәсілдерінің бірде-біреуі абсолютті қолдау таппағанын айта кету керек.
Олардың бірде-біреуі кемшіліксіз емес. Сигмадан ауытқу тәсілі сияқты
центильдік тәсілдер де дене бітімі дамуының параметрлерін, бір-біріне
қажетті байланыссыз, бірінен-бірін жеке дара қарастырады. Регрессиялық
тәсілде дене бітімі дамуының негізі ретінде бой ұзындығы алынады, ал, оған
бағынышты белгілерге (дене салмағы мен кеуде шеңбері) варианттарды бөлген
кезде мектеп оқушыларында мөлшерлеген дұрыстыққа сәйкес келмейтін,
жиіліктің бір жақты ассимметриясы тән. Осы көрсетілген жағдайлар белгілі
қателіктерге әкеліп соғуы мүмкін. Сондықтан, бағалау таблицасындағы
бағынышты белгілердің мектеп оқушылары үшін алынған - "нормалау" шекарасы М
+2 -ға дейін кеңейтілген. "Норманың" шекарасын кеңейту, "дене салмағы
артық" деген бағасы бар оқушылардың меншікті үлесін азайтады. Өйткені -1
және +2 арасындағы "дене салмағы артық" деген оқушы, семіздікке жата
бермейді. Өсіп, даму жағдайындағы мектеп оқушыларының организімінің артық
салмағы семіруді ғана көрсетпейді, сонымен қатар, белгілі дәрежеге дейін
бұлшық еттер дамуының да көрсеткіші болып саналады. Нағыз семіру олар үшін
М +2G шегінен едәуір шығып тұрады. Мұндай жағдайды гигиенистермен бірге
клиницистер де растайды (7,8,9 суреттер).
Стандарттар жасау үшін, екі негізгі зерттеу тәсілдері қолданылады:
жалпылама тәсілі (көлденеңінен кесу) - салыстырмалы аз ғана уақыттың ішінде
қажетті топтарды жалпы тексеру және жекелендіру тәсілі (лонгитудинал
1.3 Мектеп оқушылар денсаулығының медициналық-физиологиялық
аспектілері
Әрбір адамның денсаулығы оның толыққанды тіршілік етуін ғана емес,
сонымен қатар оның мүмкіндіктерінің әлеуетін анықтайтын факторға айналып
отыр. Халық денсаулығы жағдайының деңгейі өз кезегінде, елдің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени және индустриялық даму шамасын айқындайды. Медициналық
көмек көрсетудің қолжетімділігін, уақтылылығын, сапасы мен сабақтастығын
қамтамасыз етуге қызмет ететін бірыңғай дамыған, әлеуметтік бағдарланған
жүйені білдіретін денсаулық сақтау саласы халық әл-ауқатының орнықты және
тұрақты өсуі тұрғысынан алғанда республикадағы негізгі басымдықтардың бірі
болып табылады.
Президент Н.Ә. Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
халқына Жолдауында еліміздің дамуының жаңа кезеңіндегі мемлекеттік
саясаттың бір бағыты медициналық қызмет көрсету сапасын жақсарту және
денсаулық сақтаудың жоғары технологиялық жүйесін дамыту болуы керек деп
атап көрсетті. Медициналық қызметтердің сапасы кешенді ұғым болып табылады
және ол көптеген көлемді себептерге байланысты, олардың ішінде медициналық
ұйымдардың материалдық-техникалық жарақталуын, клиникалық мамандардың
кәсіби деңгейін және оны арттыруға деген уәждемесінің болуын, медициналық
көмекті ұйымдастыру мен көрсету үдерістерін басқарудың қазіргі заманғы
технологияларын енгізуді, медициналық көмекке ақы төлеудің тиімді әдістерін
енгізуді бөлек атап өткен жөн. Медициналық қызметтердің сапасын басқаруды
жетілдіру Қазақстанның денсаулық сақтау саласын 2020 жылға дейін
стратегиялық дамыту аясында маңызды орын алады.
2010 жылғы Жолдауда Президент таяу онжылдыққа нақты міндеттер қойды.
Оның ішінде Нұрсұлтан Әбішұлы Саламатты өмір салты мен адамның өз
денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілігі қағидаты – міне, осылар денсаулық
сақтау саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік
саясаттың ең басты мәселесі болуы тиіс екендігін атап көрсетті.
Жоғарыда көрсетілгендерге сәйкес, сондай-ақ халық денсаулығының қазіргі
жағдайына және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесіне
жүргізілген талдау негізінде Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау
саласын дамытудың 2011 – 2015 жылдарға арналған Саламатты Қазақстан
мемлекеттік бағдарламасының стратегиялық басым бағыттары және іске асыру
тетіктері айқындалды.
Бағдарламада ведомствоаралық және сектораралық өзара іс-қимылды ескере
отырып, жоспарланған іс-шараларды орындауды заңнамалық, инвестициялық,
құрылымдық, экономикалық және кадрлық қамтамасыз ету жөніндегі шаралар
көзделген. Медициналық қызметтердің және медициналық ұйымдардың арасындағы
бәсекелестік қатынастардың нарығын құру көзделіп отыр.
Бағдарламаны іске асыру медициналық қызмет көрсетудің шығыны аз
нысандарына өту үшін жағдай жасау, саланың профилактикалық бағыттылығын
қамтамасыз ету, медициналық көмектің қолжетімділігі мен сапасының деңгейін
арттыру арқылы денсаулық сақтау жүйесін қарқынды дамытуға, арнайы
әлеуметтік қызметтерді енгізуге, сондай-ақ халықтың өзін-өзі сақтау мінез-
құлқының дәйектемесі, медицина персоналының кәсіптік және жеке өсуі,
денсаулық сақтау жүйесін қоғамның қазіргі талаптарына және нарықтық
жағдайларына бейімдеу үшін жағдай жасауға ықпал ететін болады.
Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау ісін реформалау мен
дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын
(бұдан әрі – Мембағдарлама) іске асыру кезеңінде мынадай белгілі бір
нәтижелерге қол жеткізілді: Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі
туралы Қазақстан Республикасының Кодексі қабылданды;
тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі бойынша ең төменгі
стандарттар белгіленді; Қазақстан Республикасында ана мен бала өлім-
жітімін төмендету жөніндегі 2008 – 2010 жылдарға арналған, Қазақстан
Республикасында қан қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы 2008 – 2010
жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында ЖҚТБ індетіне қарсы іс-қимыл
жөніндегі 2006 – 2010 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында
кардиологиялық және кардиохирургиялық көмекті дамытудың 2008 – 2016
жылдарға арналған, Саламатты өмір салты жөніндегі 2008 – 2016 жылдарға
арналған салалық бағдарламалары әзірленді және енгізілді; шекараны
санитариялық қорғау жүйесі қалыптасты: мемлекеттік шекарада ел аумағын аса
қауіпті инфекциялық аурулардың әкелінуінен және таралуынан қорғауды
қамтамасыз ететін санитариялық-карантиндік пункттер желісі кеңейтілді;
жалпы дәрігерлік практика қағидаты бойынша жұмыс істейтін бастапқы
медициналық-санитариялық көмек (бұдан әрі – БМСК) қызметін реформалау
жүргізілді, қанайналым жүйесі ауруларын ерте анықтау тұрғысынан балаларды,
ересек халықты профилактикалық қарап-тексеру, ұрпақты болу жүйесінің
онкопатологиясын ерте анықтау тұрғысынан әйелдерді скринингтік зерттеу
жүргізілуде; дәрі-дәрмекпен тегін және жеңілдікті түрде қамтамасыз ету
енгізілді; мемлекеттік медициналық ұйымдар желісін типтеу және стандарттау
жүргізілді, денсаулық сақтау ұйымдары желілерінің мемлекеттік нормативі
бекітілді; денсаулық сақтау ұйымдарының материалдық-техникалық базасын
нығайту жөніндегі іс-шаралар жүргізілді; тәуелсіз медициналық сараптама
жүйесі құрылды; 2010 жылғы 1 қаңтардан бастап Бірыңғай ұлттық денсаулық
сақтау жүйесі (бұдан әрі – БҰДЖ) кезең-кезеңмен енгізілуде, ол пациенттерге
дәрігер мен медициналық ұйымды еркін таңдауды қамтамасыз етуді, медициналық
қызмет көрсетудің бәсекелестік ортасын қалыптастыруды, медициналық
ұйымдардың түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған жұмысын және
нақты шығындар бойынша медициналық қызметтерге ақы төлеуді көздейді;
туберкулез, психикалық және инфекциялық ауруларды емдеуді қоспағанда,
стационарлық және стационарды алмастыратын көмек көрсетуге арналған
бюджетті облыстық деңгейде, ал 2010 жылдан бастап республикалық деңгейде
шоғырландыру жүргізілді; денсаулық сақтау менеджерлерін даярлау жүзеге
асырылуда; Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау секторындағы
технологияларды беру және институционалдық реформа жүргізу жобасы
Дүниежүзілік банкпен бірлесіп іске асырылуда; Дәрілік заттар
дистрибуциясының бірыңғай жүйесі енгізілді; денсаулық сақтау саласына
ақпараттық технологиялар енгізілуде:
барлық өңірлерде филиалдары бар республикалық ақпараттық-талдау орталығы
құрылды; санитариялық-эпидемиологиялық қызметті қайта құрылымдау
жүргізілді, тігінен басқару құрылды; денсаулық сақтау саласындағы бақылау
аясында тәуекелді бағалау жүйесі енгізілуде.
Медициналық-демографиялық жағдай және сырқаттанушылық
Мембағдарламаны іске асыру кезеңінде: демографиялық жағдайдың жақсаруы,
халықтың туу деңгейінің 18,42-ден (2005 ж.) 22,75-ке (2008 ж.) дейін артуы;
өлім-жітім көрсеткішінің тұрақтануы – 9,74 (2005 ж. – 10,37); халықтың
табиғи өсу коэффициентінің 1000 адамға шаққанда 13,01-ге
(2005 ж. – 8,05) дейін өсуі байқалды.
Республикада халықтың саны 2005 жылмен салыстырғанда 762,6 мың адамға
ұлғайды және 2010 жылдың басында 16004,6 мың адамды құрады. Мембағдарламаны
іске асыру кезеңінде сырқаттанушылықтың сәл ұлғаю (1,7%) үрдісі белгілі
болды. Сырқаттанушылық құрылымында бірінші орынды тыныс алу ағзаларының
аурулары (39,37%), екінші – жарақаттанушылық пен уланулар (6,88%), үшінші –
несеп-жыныс жүйелерінің аурулары (6,86%), одан кейін асқорыту ағзаларының
аурулары (6,46%), тері және теріасты жасушаларының аурулары (6,08%), қан
және қан өндіру ағзаларының аурулары (4,24%), қанайналым жүйесінің аурулары
(3,72%), инфекциялық және паразиттік аурулар (3,24%), басқа да аурулар
(23,14%) алады. Демографиялық жағдайдағы оң ілгерілеушілікке қарамастан,
ана мен бала денсаулығының төмен деңгейі сақталуда. Ұрпақты болу өзекті
проблема күйінде қалып отыр, некеге тұрғандардың 16 %-ға жуығы ұрпақсыз
болып табылады. Бұл көбінесе жыныстық жолмен берілетін инфекциялардың
(бұдан әрі – ЖЖБИ) кеңінен таралуына және түсіктің жоғары деңгейіне
байланысты, бұл өз кезегінде халықтың, ең алдымен жас адамдардың қауіпсіз
жыныстық мінез-құлқымен айқындалады. Тіркелген жағдайлардың статистикасына
сәйкес елдегі 4 жүктіліктің 1-і жасанды үзумен аяқталады. 15-19 жас
аралығындағы жасөспірім қыздардың босану жиілігінің ұлғаю үрдісі бар және
2008 жылы 1000 адамға шаққанда 31,1-ді құрады. Ана өлім-жітімінің негізгі
себептері (100 мың тірі туғандарға шаққанда 2005 ж. – 40,5; 2009 ж. – 36,9)
акушериялық қан кетулер, гестоздар, экстрагениталдық патологиялар болып
отыр. 2005 жылы нәресте өлім-жітімінің деңгейі 1000 тірі туғандарға
шаққанда 15,1-ді құрады. 2008 жылдан бастап тірі туу және өлі туу
өлшемдерінің енгізілуімен нәресте өлім-жітімінің көрсеткіші 20,7-ні құрады
және 2009 жылы 1000 тірі туғандарға шаққанда 18,4-ке дейін төмендеу үрдісі
байқалады. Нәресте өлім-жітімінің негізгі себептері перинаталдық кезеңде
туындаған жағдайлар болып табылады (60,4%). Нәресте өлім-жітімінің
құрылымында екінші орынды туа біткен патология алады, бұл жүргізілген ерте
диагностиканың (туа біткен патологияны анықтау мәніне жүкті әйелдердің
скринингі) жеткіліксіздігін, ата-аналардың саламатты өмір салтын
сақтамайтындығын және республиканың бірқатар өңірлерінде қолайсыз
экологиялық жағдайды айғақтайды. 2007 – 2009 жылдардағы деректерді талдау
өлім-жітімнің барлық себептері арасында 1 жасқа дейінгі балалардың
респираторлық аурулардан және пневмониядан өлім-жітімі 3-орынды,
инфекциялық аурулардан өлім-жітімі 1-орынды алатынын көрсетті. 2008 жылы
Қазақстан Республикасында 5 жасқа дейінгі балалардың пневмониямен
сырқаттанушылығының 33774 жағдайы тіркелді. 2008 жылы 5 жасқа дейін балалар
өлім-жітімі жағдайының жалпы саны 8 225 баланы құрады, пневмониядан 1,5 мың
бала қайтыс болды. Қазіргі таңда пневмококктық инфекциядан ең тиімді және
экономикалық пайдалы қазіргі заманғы медицинадағы профилактикалық іс-шара
вакцинация болып табылады. Республиканың профилактикалық екпелерінің
күнтізбесіне 2 айлық балаларға пневмококктық инфекцияға қарсы вакцинацияны
енгізу 5 жасқа дейінгі балалардың пневмониямен сырқаттанушылығын 50%-ға
дейін, өлім-жітімін 20%-ға дейін айтарлықтай төмендетуге қол жеткізуге
мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда Қазақстанда егде жастағы адамдар барлық халық санының 7,7
%-дан астамын құрайды. Біріккен Ұлттар Ұйымы сарапшыларының болжамдары
бойынша таяу жылдары Қазақстанда егде жастағы адамдардың саны 11%-ға
артатындығы күтілуде. Соған байланысты оларға медициналық көмек көрсетуді
жақсарту үшін республикада геронтологиялық көмек жүйесін құру қажет.
Өткен бесжылдық кезеңде әлеуметтік мәні бар аурулардың таралушылығы мен
халық өлім-жітімінің кейбір көрсеткіштерінің төмендеуі байқалады. Мәселен,
туберкулезден болған сырқаттанушылық пен өлім-жітім көрсеткіші (100 мың
адамға шаққанда тиісінше 147,3-тен 105,5-ке дейін және 20,8-ден 12,5-ке
дейін) төмендеген. Сонымен қатар осы ауру бойынша эпидемиологиялық жағдай
шиеленіскен күйінде қалып отыр. Бәсекеге қабілеттіліктің жаһандық
индексінің рейтингінде Қазақстан сырқаттанушылық бойынша 94-орында (2007
жылы –130,0 орын) және туберкулездің бизнеске әсер етуі бойынша 111
позицияда тұр.
Жүргізіліп жатқан ауқымды құрылысқа, DOTS-плюс туберкулезді емдеу
бағдарламасының іске асырылуына қарамастан, туберкулездің таралуын, дәріге
төзімділігінің дамуын және өлім-жітімді эпидемиологиялық қадағалау
мәселелері өзекті күйінде қалып отыр. Қатерлі ісікпен сырқаттанушылықтың
кейбір көрсеткіштері (100 мың адамға шаққанда 192,5-тен 182,6-ға дейін)
төмендегендігі байқалады. Сонымен қатар, асқынған түрлері көбеюде (16,2%),
ал өлім-жітім жалпы өлім-жітім себептерінің құрылымында үшінші орынды алады
(12,6%). Алайда жалпы республика бойынша сырқаттанушылықтың төмендеуімен
қатар ірі өнеркәсіптік өңірлер бойынша көрсеткіштердің өсуі байқалады.
Қатерлі ісіктермен сырқаттанушылықтың ең жоғары үлес салмағы Шығыс
Қазақстан және Павлодар облыстарында (44,5%) белгіленген. Дүниежүзілік
денсаулық сақтау ұйымының (бұдан әрі – ДДҰ) жіктемесі бойынша Қазақстан
АИТВЖИТС індетінің шоғырланған сатысында (орташа әлемдік көрсеткіш 1,1 %
болғанда халықтың 0,2 %-ы). Халықаралық сарапшылардың бағалау деректері
бойынша Қазақстанда АИТВ ауруы бар тұрғындардың саны 16 мың адамды құрайды,
бұл тіркелгендердің санынан 2 есеге жуық артық. АИТВ жұқтырғандардың жалпы
санының шамамен 14-ін құрайтын АИТВ жұқтырған әйелдердің саны өсуде. 2008
жылы жүкті әйелдер арасында АИТВ жұқпасының жиілігі 2005 жылдан бастап жыл
сайын 0,01 %-ға арта отырып, 0,07 %-ды құрады, бұл АИТВ-ның анадан балаға
берілу ықтималдылығын арттырады. Сонымен қатар, халықтың АИТВЖИТС туралы
хабардар болуының төмендігі осы патология бойынша жағдайдың нашарлауының
нақты қауіптілігіне ықпал етеді.
Жарақаттанушылық тек Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар көптеген
әлем елдері үшін де қазіргі заманғы медициналық-әлеуметтік маңызды
проблемалардың бірі болып отыр. Қазақстанда жарақаттар халықтың
сырқаттанушылық құрылымында, еңбекке уақытша жарамсыздық және өлім-жітім
құрылымында екінші орынды, бірінші рет мүгедектікке шығу бойынша үшінші
орынды алады. Сонымен қатар, әртүрлі жарақат алған адамдарды оңалту және
еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру бойынша жүйелі тәсіл жоқ.
Соңғы жылдары алғашқы мүгедектік деңгейінің теріс серпіні қалыптасты
(10 мың адамға шаққанда республикада мүгедектікке алғашқы шығудың қарқынды
көрсеткіші 2007 жылы – 27,7-ні, 2008 жылы – 28,8-ді,
2009 жылы – 29,2-ні құрады), бұл денсаулық сақтаудың профилактикалық
бағыттылығының нашарлығының дәлелі болып табылады. Экологиялық ахуалдың
нашарлауы қоршаған ортаның зиянды факторларының әсеріне байланысты
ауруларды (тыныс алу ағзаларының аурулары, онкологиялық аурулар,
аллергиялық аурулар және тағы басқалар) диагностикалау және емдеу қызметіне
деген сұраныстың артуына ықпал етеді. Соңғы жылдары санитариялық-
эпидемиологиялық жағдайдың оң серпіні байқалады, елеулі инфекциялық
аурулардың бірқатарының төмендегені тіркелген, ал вакцинамен басқарылатын
кейбір инфекциялық аурулар бойынша толық жою немесе элиминациялау міндеті
жолға қойылған.
Жыл сайын қауіпсіз ауыз сумен қамтамасыз етілген халықтың үлес салмағы
артып келеді, ол 2009 жылдың қорытындысы бойынша 81,8%-ды құрады,
эпидемиялық маңызды объектілердің санитариялық-эпидемиологиялық жағдайы
жақсаруда. Аса қауіпті инфекциялардың табиғи ошақтарында қажетті
профилактикалық іс-шаралар кешені қамтамасыз етілді, оларда халықтың топтық
сырқаттанушылық жағдайларына жол берілген жоқ. Шекаралас мемлекеттермен
эпидемиологиялық жағдайдың қиындағаны туралы шұғыл хабарлау жүйесі
енгізілді.
Сонымен қатар, қызметтің инфекциялық емес аурулардың алдын алу бойынша
қоғамдық денсаулық сақтаудағы қызметін күшейту мәселелері шешімін таппай
келеді. Өткізілетін санитариялық-эпидемиологиялық сараптаманың сапасы мен
жеделдігін арттыру қажет, аккредиттеу жүйесі нашар дамыған, зертханалық
зерттеулердің және халық денсаулығына сыртқы орта факторларының әсер ету
қауіп-қатерлерін бағалаудың халықаралық стандарттары жеткіліксіз
енгізілген. Өнімнің және қызметтердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласында тұтынушылардың құқықтарын қорғау жүйесі дамымаған.
Дезинфекциялаумен және дератизациялаумен айналысатын ұйымдардың
қызметін бірыңғай үйлестіруді қалыптастыру бөлігінде олардың қызметін
жетілдіруді, өткізілетін іс-шаралардың сапасы мен тиімділігін арттыруды
талап етеді.
Биологиялық терроризмнің өсу қауіптеріне және аса қауіпті
инфекциялардың таралуына байланысты ұлттық биологиялық қауіпсіздік жүйесін
құру қажет.
ДДҰ деректері бойынша адам денсаулығының 50%-ы өмір салтына, көптеген
созылмалы инфекциялық емес аурулардың (жүрек-қантамыры жүйелерінің
аурулары, қант диабеті және басқалар) дамуы да адамның өмір сүру салтына
байланысты. Соған байланысты қазақстандықтардың саламатты өмір салтын
қалыптастыру және дене шынықтыруды дамыту маңызды болып отыр. Сонымен
қатар, қазіргі уақытта қоғамдық денсаулық сақтау мәселелерінде сектораралық
және ведомствоаралық серіктестік тетігі жолға қойылмаған, бұл мемлекеттік
органдардың, мемлекеттік және жеке секторлардың денсаулық сақтау
саласындағы өз міндеттерін жете түсінбеуіне, жауапкершілікті нақты
бөлісудің болмауына, денсаулық сақтау проблемаларын ақпараттық қолдаудың
нашарлығына байланысты.
Сондай-ақ халық денсаулығы деңгейінің төмен болуының себептері
саламатты өмір салтын ұстану және аурулардың алдын алу, қоршаған ортаның
қолайсыз жағдайының сақталуы, суды тұтыну мен тамақтану мәселелерінде
халықтың жеткіліксіз ақпараттандырылуы, сауаттылығы мен уәждемесінің
жеткіліксіздігі, халықтың әлеуметтік әлсіз санатының әлеуметтік
экономикалық нашарлығы болып табылады. Бұдан басқа, денсаулық сақтау
жүйесінің профилактикалық белсенділігінің төмендігі, яғни ауруларды
болдырмауға емес, оларды емдеуге бағытталу сақталуда.
Денсаулық сақтау жүйесі. Денсаулық сақтаудың негізгі көрсеткіштерінің
серпіні денсаулық сақтау саласына бағытталған бюджет қаражатын жыл сайын
көбейе түскенінің дәлелі. Мәселен, 2004 – 2009 жылдар аралығындағы кезеңде
тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін (бұдан әрі – ТМККК)
қаржыландыру көлемі 90,5-тен 273,1 млрд. теңгеге дейін көбейген. 2009 жылы
Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ТМККК
қаржыландырылуын орта республикалық деңгейге дейін кезең-кезеңмен жеткізуге
республикалық бюджеттен ағымдағы нысаналы трансферттермен 5,4 млрд. теңге
бөлінген болатын.
Соңғы жылдары денсаулық сақтау саласындағы жан басына шаққандағы
шығыстар көлемі де айтарлықтай өскен: 2004 жылы 8 740 теңге болса,
2009 жылы 30 373 теңгеге дейін өскен. Мембағдарламаны іске асырған уақытта
төсекпен қамтамасыз етілу көрсеткіші 10 мың адамға шаққанда 70,2-ге дейін
төмендеген (2005 ж. – 73,1). Бұл ретте, ауруханалық төсектер саны тек 2330
бірлікке азайды. Сонымен бірге стационарға емдеуге жатқызылған 30%-ға
дейінгі науқастар стационарлық емге мұқтаж емес; жедел медициналық көмекті
шақырту саны (2005 ж. 4 658 971-ден 2008 ж. 4 978393-ке дейін), оның
ішінде негізсіз шақыртулар саны (тиісінше 126 756-дан 189 498-ге дейін)
көбейген. Стационарды алмастыратын технологиялардың дамығандығы байқалады.
Мәселен, амбулаториялық-емханалық ұйымдардың жанындағы күндізгі стационарда
445 145 науқас (2005 ж. – 278 813), ауруханалардағы күндізгі стационарда –
64 081 науқас (2005 ж. – 56 728), үйдегі стационарларда 158 758 науқас
(2005 ж. – 155 480) емделген. 2009 жылы амбулаториялық-емханалық денсаулық
сақтау ұйымдарында 104,5 млн. пациент қабылданған (2005 жылы – 99,3 млн.),
бұл 1 тұрғынға шаққанда бұрынғы – 6,6 деңгейде қалып отыр. Қазіргі таңда
50 денсаулық сақтау ұйымына Денсаулық сақтаудың бірыңғай ақпараттық жүйесі
(бұдан әрі – ДБАЖ) енгізілді. Қашықтықтан мамандандырылған медициналық
көмектің қолжетімділігін арттыру мақсатында Министрлік 2004 жылдан бастап
Ауылдық (селолық) жерлерде денсаулық сақтаудағы телемедицинаны және ұтқыр
медицинаны дамыту атты инвестициялық жобаны іске асырып келеді. Соған
байланысты қазіргі таңда 14 өңірде ауылдық денсаулық сақтау саласына
телемедицина кезең-кезеңмен енгізілуде. Телемедицина сеанстары түрлі
бейіндегі мамандардың қатысуымен телеконференция түрінде өткізіледі: 2009
жылы 13 өңірде 10 611 телемедициналық консультация өткізілді.
Республикада денсаулық сақтау ұйымдары желісінің жаңа мемлекеттік
нормативіне өту жалғасуда. Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі
туралы Қазақстан Республикасының Кодексін іске асыру барысында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 15 желтоқсандағы
№ 2131 қаулысымен денсаулық сақтау ұйымдары желісінің мемлекеттік нормативі
әзірленді және бекітілді, бұл денсаулық сақтау ұйымдары желісін реттеуге,
көпбейінді ауруханалар желісін құруға, БМСК-ның қолжетімділігін, бірінші
кезекте ауыл халқы үшін қолжетімділігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Бұдан басқа, медициналық ұйымдарды шаруашылық жүргізу құқығындағы
мемлекеттік кәсіпорын мәртебесіне кезең-кезеңмен ауыстыру басқару,
қаржыландыру жүйесін, денсаулық сақтау саласындағы инвестициялық саясатты
жетілдіруге, медициналық ұйымдардың қызметтерінің экономикалық тиімділігін
арттыруға, сондай-ақ кадрмен қамтамасыз ету мәселелерін шешуге мүмкіндік
береді.
Жоғары технологиялық қызметтер секторын дамыту жалғасуда. Қазіргі
уақытта Ұлттық медициналық холдинг АҚ (бұдан әрі – Холдинг) құрамына
жоғары технологиялық көмек көрсететін бес республикалық ғылыми орталық: Ана
мен бала ұлттық ғылыми орталығы, Республикалық балаларды оңалту орталығы,
Республикалық диагностикалық орталық, Нейрохирургия ғылыми орталығы, Жедел
медициналық жәрдем ғылыми-зерттеу институты кіреді. 2011 жылы тағы бір
объект – Кардиохирургия республикалық ғылыми орталығының құрылысын аяқтау
жоспарланып отыр.
Сонымен қатар, денсаулық сақтау секторында бірқатар іргелі проблемалар
бар. Мәселен, денсаулық сақтау саласы, әсіресе бастапқы медициналық-
санитариялық көмекті дамытуда қосымша салымдарды қажет етеді. ТМККК
қаржыландыруды жыл сайын ұлғайтуға қарамастан (2003 ж.
64,8 млрд. теңгеден 2009 ж. 464,1 млрд. теңгеге дейін), ол да қосымша
шығыстарды қажет етеді. Негізгі проблемалар тек ресурстардың
жеткіліксіздігіне байланысты емес, сонымен қатар оларды пайдалану
тиімділігінің төмендігіне де байланысты болып отыр, яғни қазіргі таңда
денсаулық сақтауды басқару мен қаржыландыру оның тиімділігіне емес, желінің
қуаттылығын ұстауға бағдарланған.
БМСК-ті қаржыландырудың тиімді тетіктері: ынталандыру төлемдеріне
қаржыландырудың болмауы (44%), нормативтік құқықтық базаны жетілдірмеу,
заңды тетіктердің болмауы (25%); денсаулық сақтау менеджерлерін нашар
даярлау (6%) себепті жеткіліксіз пайдаланылады
Бұдан басқа, тариф белгілеудің объективтік емес қолданыстағы жүйесі,
мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары дербестігінің төмендігі мен білікті
менеджерлердің болмауы медициналық қызметтерді ұсынушылардың бәсекелестігін
дамытуды тежейді.
Медициналық қызметтерге қол жеткізудің әркелкілігі мен медициналық
қызметтер сапасының нашарлығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz