Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар 5
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы мағлұматтар
5
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан жүйелі зерттеу 12
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің маңызы 22
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
еңбектері 23
2.2 Қостанай облысының кен орындарының зерттелуіне үлес қосқан ғалымдар 29
2.3 Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың Қостанай өңірін зерттеуге
қосқан үлесі 38
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 53
КІРІСПЕ
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: Қазақстан жері қаншалық ұлан-байтақ кең
жазира болса, оның қойнауындағы табиғат байлықтары да соншалық мол әрі
алуан түрлі. Қазақстан аймағының табиғат байлықтары және оның физикалық-
географиялық жағдайларының сан қилылығы саяхатшылар мен ғалымдардың назарын
ерте кезден-ақ өзіне аударған. Қазақстан жерінде болған ғалым,
саяхатшылардың қол жазбаларында ерте кездегі табиғат жағдайларына сипаттама
берілген. Сол бір деректі мол материалдардан бір кездегі табиғат
көріністерінің қандай өзгеріске ұшырағанын анықтауға болады. Қазақстанды
географиялық тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Алғашқы деректер араб,
парсы, грек ғалымдарының еңбектерінде байқалса, Қазақстанның Ресейге
қосылуынан бастап орыс ғалымдары қазақ жерін зерттеуге белсене кірісті.
Орыс география қоғамы Қазақстанның жекелеген аудандарында арнайы
зерттеу жұмыстарын кеңінен жүргізді. Сөйтіп Қазақстанды зерттеп-білу
тарихында жаңа кезең басталды. Бұл зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың
әл ауқатын ұдайы жақсартуға және халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым
толық қанағаттандыруға бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы
іздеп табуды талап етіп қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат
ресурстары мен географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздейді.
Кеңестік дәуірде жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде алынған материалдар
республиканың мүмкіндіктері туралы бұрыннан қалыптасқан ұғымды түбірімен
өзгертті. Сөйтіп Қазақстан табиғат байлықтарын игеруге байланысты көптеген
мәселелерді жаңа қырынан тұжырымдап қарастыруға жағдай туғызды.
Бұл зерттеу жұмысында Қазақстан табиғатының зерттелу тарихын саралай
келе, Қостанай аймағының зерттелуіне кеңірек тоқталатын боламыз. Қостанай
облысын зерттеген ғалымдардың еңбектерін талдау облыстың табиғат
ресурстарының байлығын танып-білуінің кезеңдері мен дәуірлерін айқындауға,
бұрынғы зерттеулердің физикалық-географиялық ұғымға қосқан үлесін тануға,
облыс территориясына байланысты туған ғылыми идеялар мен тұжырымдарды
анықтауға көмектесетіні даусыз.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай аймағын зерттеудің тарихы мен
географиялық идеялардың туу, қалыптасу жолын кеңірек түсіндіруді көздейді.
Облыстың табиғат ерекшеліктері, табиғатты танудың тарихы мен географиялық
ой пікірінің туып қалыптасуы мәселелерін ашуға бағытталады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Қостанай облысының табиғатының зерттелу
кезеңдерін және этаптарының маңызын анықтау, табиғат ландшафтыларының
қазіргі экологиялық жағдайын анықтау, табиғатты қорғау мен оның байлығын
тиімді пайдалану шараларын жүргізу. Аталған мақсаттарға жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
❖ Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы
мағлұматтарды саралау;
❖ Қазақстан территориясының зерттелу тарихына географиялық
тұрғыдан сипаттама беру;
❖ Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және
олардың еңбектерінің маңыздылығын көрсету;
❖ Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың Қостанай өңірін
зерттеудегі рөлін қарастыру.
Ғылыми жұмыстың объектісі: Қостанай облысын зерттеуші ғалымдар.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, 5 бөлімнен,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Ғылыми жұмыстың теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің
теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық
авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: Бейсенова Ә.С., Черныш П.М.,
Тихонович Н.Н. т.б. Жұмыстың негізі ретінде география ғылымдарының доценті,
профессор Әлия Сәрсенқызы Бейсенованың Қазақстан табиғатының зерттелуі,
Комплексные физико-географические исследования территории Казахстана,
Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы
атты еңбектері және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды
қолдандық. Сонымен қатар, Қостанай облысының мемлекеттік мұрағатының
материалдарына сүйендік.
Ғылыми жұмыстың әдісі: Салыстырмалы – аналитикалық, жүйелі талдау,
топтау, тарихи.
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы мағлұматтар
Қазақстанның аумағы мен табиғаты жайындағы географиялық деректердің
тамыры ерте замандардың терең түкпірінде жатыр. Физикалық-географиялық
білімге талпыну ең әуелгі кезеңде адамның материалдық-практикалық
қызметімен, оның Қазақстанның табиғаты мен территориясы жөніндегі көмескі
де дүдамал ұғыммен тығыз байланысты болған. Ондай әрекеттер адамның басына
нақтылы жағдайға орай, немесе аңыз, қиял, діни сенімдерге негізделіп
жасалған.
Еуропа мен Азия елдерi арасындағы қарым-қатынастың көпшiлiгi (керуен
жолдары, елшiлiк көштерi, т.б.) ежелгi заманнан-ақ қазiргi Қазақстан
аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбiр табиғи
нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгiлi болған.
Біздің заманымызға дейінгі V ғасырдың 40 жылдарының аяғында 30
жылдарының басында жазылған Геродоттың тарихы ежелгі қолжазбалардың
ішіндегі аса құндыларының бірі саналады. Онда Дарийдің скифтерге қарсы
жорығын баяндаумен қоса, Ойкүменді мекендеген тайпалар және олар
жайлаған аймақтар туралы мағлұматтар келтірді. Каспий теңізінің алып
жатқан орнын оның басқа сулармен жалғаспайтын тұйық су екенін, негізінен
алғанда солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла біткен жалпы пішінін Геродот
бірінші болып анықтайды. Тарихтан мынадай дерек оқимыз: Каспий басқаларға
ұқсайтын ерекше теңіз, оның ұзндығы 15 күндік жол, ал енінің ең жалпақ
жеріне небәрі 8 күнде жетуге болады. Каспий теңізінің шығыс жағы қараса
көз жетпейтін ұланбайтақ жазық дала, ал Орал өзенінен әрі қарай ойлы-
қырлы тастақты жерлер, одан өтсең адам өтпес заңғар таулар бар. Шамасы
тастақты жерлер - Жалпы Сырт, ал заңғар таулар – Орал тауы болса
керек.
Геродот заңғар таулардың бөктерінде (сірә, Орал тауының оңтүстік шығыс
беткейі) агриппей тайпалары мекендейтінін, одан әрі алуан түрлі ну
ормандар өскен жерлерде (Қазақстанның оңтүстік – батысы) будин тайпалары
тұратынынын атап көрсетті.
Сөйтіп, ежелгі көшпенділер дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген
тайпалардың тұрағын сипаттай отырып, Геродот Каспий теңізі мен оның
төңірегендегі аймақтар туралы тұңғыш географиялық дерекетер қалдырған.
Массагеттер қоныстанған аймақты – Каспий теңізінің шығыс жағындағы Аракс
(Әмудария) өзенінен әрі шығысқа қарай созылып жатқан қазақ жерін Геродот
бәрінен де жақсы білген. Ол: Массагеттер егін екпейді, мал ұстайды,
Аракс өзенінен ауланатын көп балықпен, етпен, сүтпен қоректенеді-деп
жазған.
Геродот Акес өзені басын алатын төңіректі де сипаттап жазады.
Азияда айналасын тау жотасы қоршаған жазық алқаптан Акес атты үлкен өзен
ағып шығады. Бұл сипаттама Ферғана алқабына дәл келеді. Өзен басын оны
жағалай қоршаған тау басынан алады.
Геродот Акес өзенінде жергілікті халықтары өсірген сол сияқты
күрделі суландыру жүйесі болғанын атап көрсетеді.
Осы деректердің бәрі Геродот салған жер пішіні атты картада
көрсетілген. Жоғарыда аты аталған жер-су атауларымен қоса Геродот
картасында Сыр (Еділ), Лик (Жайық) және Сергис (Жем) өзендері бейнеленген.
Олардың пішіндері мен атауларында көптеген дәлсіздіктер кездеседі.
Географиялық зерттеулер жүргізгенде Страбон тарихи әдісті
қолданып, оны кең көлемді талдаумен ұтқыр ұштастырады, әрі осы тәсілге
зор маңыз береді. Страбон материкті (елді) бірнеше бөлікке бөлу әдісін
ұсынды. Оның бұл қағидасы қазіргі аудандастыру деп аталған ұғымға
жақын келеді.
Страбонның Геродоттан ерекшелігі сол, ол Каспий теңізін басқа
сулармен жалғаспайтын тұйық бассейн емес, Солтүстік мұхиттың шығанағы деп
есептеген. Страбон құрлықты өзін қоршаған теңізбен немесе мұхитпен ұласып
жатқан арал ретінде түсінеді. Ал мұхитты ол континентке қолтықтасып кіріп
жатқан төрт үлкен шығанақ деп санады. Гиркан (Каспий) теңізін
солтүстік шығанаққа жатқызды.
Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады деп
есептелген. Каспий мен Арал теңіздерін жалғастыратын тармақ бар деген
тұспал содан шыққан. Сөйтіп Арал ол уақытта Каспийдің Скиф шығанағы
деп аталған.
Ежелгі замандағы авторлардың болжамы бойынша, Каспий теңізінің
Скиф шығанағы шығысқа қарай ұзыннан – ұзақ созылып, Арал теңізінің
төңірегін түгелімен қамтыған. Көне әдебиетте Скиф шығанағымен қатар Оксий
қопасы да жиі сөз болады. Ал бұл Арал теңізінің өзі - деп жазды
белгілі кеңес тарихшысы әрі археологы С.П.Толстов.
Сырдария мен Әмудария жөнінде Страбон ұғымы дұрыс еді. Орта Азияның
өзендерін сипаттай келіп, ол: Яксарт басынан аяғына дейін Окстан мүлде
басқа өзен, ал онымен бір теңізге барып құяды, - деп жазды. Демек,
Арал теңізі туралы дұрыс ұғым дүниеге келді. Сырдария мен Әмударияның екі
бөлек өзен екенін айта отырып Страбон олар Каспий теңізінің Скиф
шығанағына құяды деп есептеді.
Птоломейдің География бойынша нұсқауында жер туралы қолда бар
географиялық деректердің бәрі жинақталып, жүйеге келтірілген. Бұл нұсқау
өз заманының энциклопедиясы іспетті болған. Птоломей өз еңбектерінде
ежелгі дүниені танып білуді дамытып қана қоймай, сонымен бірге
европалықтардың қазақ жері туралы географиялық ұғымның деңгейін сан
ғасыр бұрын бір арнаға түсіріп, айқындап берді: біз үшін бесінші
кітаптың 8-ші тарауы мен Птоломей салған Азия картасы өте көңіл
аударарлық. Мұнда Скиф де Имуас территориясы бейнеленген. Карта
градустарға бөлініп, тік конус түрінде жасалған. Онда Қазақстан шамамен
солтүстік ендіктің 49-60° аралығында орналасқан. Мұның өзі солтүстік
ендіктің 41°мен 55°30` көрсететін осы заманғы картадағыға деңгейлес
келеді. Ендік бойынша Қазақстан территориясы 3°30` сыйғызып, Птоломей
картасында 11°-қа теңелді, ал осы заманғы картада -14°30`. Скифияның
оңтүстік шекарасын Птоломей Яксарт (Сырдария) өзенінің бойымен, оңтүстік-
батыс жағын Оксит тауларының ( Үстірт қыраты) етегін және Окс
(Әмудария) өзенінің жоғары сағасы солтүстік ендіктің 43° тұспа –тұс
тұр, ал бұл осы күнгі Әмударияның жоғары сағасына сәйкес келеді.
Птоломей картасында бойлық бойынша Скифия шығыс бойлықтың 88° пен
140° аралығында алып жатыр, ал осы күнгі картада Қазақстан шығыс
бойлықтың 49-87° аралығында орналасқан. Сондықтан Птоломей картасында
табиғатты бейнелеуде бойлық бойынша көп алшақтық бар. Ал шығысқа қарай
бойлаған сайын мұндай алшақтық тіпті молая түседі. Мысалы, Ра (Еділ)
өзенінің жоғары сағасы шығысқа қарай 25° ауысып кеткен.
Птоломей Скифия шекарасын батыста Азия Сарматиясымен, солтүстікте
– беймәлім жермен, шығыста - Имаус тауымен, солтүстік пен оңтүстік
шығыста - сақтар, согдийрлер және маргиана мекендеген аймақтармен,
оңтүстікке – Гиркан теңізінің Ра өзеніне дейін созылып жатқан бөлігімен
жүргізеді.
Птоломейдің картасы бойынша Гиркан (Каспий) теңізі шығыстан батысқа
қарай созылып жатыр. Шығыс жағында оған орта Азияның барлық негізгі
өзендері – Яксарт пен Окс келіп құяды. Демек, Птоломей де Амудария
мен Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деп тұспалдаған өзінен
бұрынғы зерттеушілердің теріс пікірін қостаған. Геродоттың дұрыс ұғымын
жоққа шығарып, ол теңіздің көпшілік бөлігі батыстан шығысқа қарай
созылып жатыр деп есептеген. Бұл қате түсінік, тек Бірінші Петр
уақытында ғана жөнге келтіріледі.
Птоломей екінші жағынан Каспий теңізін Солтүстік мұхиттың
шығанағы емес, тұйық бассейні ретінде бейнеленеді. Сөйтіп ол Геродоттың
дұрыс пікірін қуаттайды.
Птоломей Оксиан (Арал) теңізін картаға түсіріп, оған Согдий
тауларынан ағып шыққан өзендер келіп құятынын көрсетті.
Птоломей картасында Ра, Дайкс, Риммис өзендері және т.б.
бейнеленген. Риммис өзені Гиркан теңізіне құяды, оның жоғарғы сағасы
солтүстік ендіктің 48°30` орналасқан. Риммисті қазіргі Жайық өзені деп
қарауға болады, өйткені осы күнгі картада ол солтүстік ендіктің 1°30`
тұсында көрсетілген. Теңіздің солтүстік- батыс бөлігіне Дайкс (Жайық)
өзені құяды оның жоғарғы сағасы Жем өзенінің жоғары сағасынан
солтүстікке қарай 1°-қа орналасқан.
Птоломей шығармаларында жаңсақ пайымдаулар орын алғанымен,
дүниежүзілік географияны одан кейінгі дәуірлерде зерттеуде оның
еңбектері мен карталарының зор маңызы болды. Немістің ұлы ғұлама
географы А.Гумбольдт: Птоломей географиясы бізге күллі ежелгі дүниені
сызып бейнелеу арқылы бар болмысымен елестетіп қана қоймай, сонымен
бірге сан жағынан да, бойлықтар мен ендіктері жайлы және күннің
ұзақтығы деп аталатын анықтамаларды да санамызға сіңірді - деп әділ
жазды.
Сөйтіп Орта Азия туралы қалам тербеген ежелгі заман авторлардың
еңбектерінде қазақ жері шала –шарпы, тек Каспий, ішінара Арал
теңіздері мен Сырдария өзенінің ауқымыда ғана бейнеленді. Бұл аймақтың
солтүстігіндегі Қазақстан территориясы ол кезде тіпті белгісіз болған.
Сондықтан көне авторлар оны көбінесе беймәлім жер деп атаған. Скифия
территориясын сипаттай келіп, Птоломей: Скифия батысында Имай тауының
арғы бетінде – ар жақтағы Скифиямен және сол таудың бөктеріне дейін
оны бойлай – сақтармен, солтүстіктегінде беймәлім жермен шектеседі- деп
жазған.
Дегенмен, ертедегі грек және рим ғалымдарының орта Азия мен
Қазақстан туралы деректері жүйесіз, кездейсоқ, бір – біріне қарама қайшы
сипатта болды.
Әл – Бируни (ХІ ғасыр) – шығыстың аса ірі ойшылы әрі ғұламасы.
Хорезмде туған ол араб ғылымының дәстүрінде тәрбиеленген. Әл –Бируни тек
географ қана емес, сонымен бірге ол өз заманындағы ғалым атаулыны, ең
алдымен жаратылыстану салаларын жетік меңгерген, жан –жақты білімді зор
парасат иесі болған. Оның географиялық көзқарастары Таксим ал -аким
(Климаттардың бөлінуі), Ал-Асар ал – бакийа ал ал-Курун ал Халийа
(Бұрынғы ұрпақтардан қалған іздер: - қысқаша хронология), Тахдид
них ай –ат ал-амакин ли тасхих масават ал-маскакин (Елді мекендердің
қыпшақтарын тексеру үшін жердің ақтық шекарасын анықтау) және басқа
шығрмаларында келтірілген.
Аталмыш еңбектерінде Қазақстан жеріндегі кейбір табиғи атаулар
туралы баяндалды, мәселен, Каспий теңізінің шекараларын әл – Бируни
былайша суреттейді: Табаристанның маңында Джуджан аймағының теңізі бар.
Онда Абаскүн шаһары тұр. Теңіз осы шаһар арқылы белгілі. Сосын теңіз
Табаристанға, Дейлем жеріне, Ширбанға, Баб ал-Абвабқа (Дербендке), алаңға,
одан әрі Итиль өзенінің құйылысында хазарға, сосын Абсакүнге қайтып
жеткенше гуздар аймағына қарай созылады. Теңіз өзімен шекаралас
жерлердің атымен аталады. Алайда бізге Хазар, ал ежелгі халықтарда
Джурджан есімімен машһүр. Өйткені Птолемей оны Иркания деп атаған. Ол
басқа теңізбен қосылмайды. Осыдан кейін: жердің әр тұсында жиналған
басқа сулардың бәрі, - деп жазды әл – Бируни, - қопалар мен ойпаттар,
баяғы уақытта олар Афамин, Табария (Тивериада), Шам (Сирия) жеріндегі
Зугар (Өлі теңіз) немесе Хорезм көлі Арал теңізі немесе Барсхан
түбіндегі Абаскүн (Ыстықкөл) секілді көлдер аталады.
Егер теңіздер мен көлдердің ежелгі заманда грек оқымыстылары берген
анықтамаларын еске алатын болсақ, онда олардың әл –Бирунидің
сипаттамасымен салыстырғанда түбірлі айырмашылығы бар екенін байқауға
болады. Негізінде әл – Бируни грек ғылымына сүйенгенімен екінші
жағынан ол араб географтары тапқан жаңа деректерді тұжырымдауға ұмтылады.
Сондықтан әл – Бируни еңбектерінде Каспий және Арал теңіздері мен олардың
төңірегіндегі аудандардың неғұрлым толық әрі дұрыс сипаттамасы берілген.
Ғалымның Амудария өзенінің ескі арнасы туралы көзқарастары өте маңызды,
әрі ерекше ден қоярлық. Бұл пікір бойынша өзеннің бір тармағы Каспий
теңізіне құйған деп есептеледі.
Әл – Бируни тайпалардың оғыз одағы туралы маңызды мағлұматтар
келтіреді. Кашгар – печенг, сол сияқты Сырдария, Арал төңірегі мен
Солтүстік Каспий алқаптарды мекендеген далалық тайпалардың бірсыпырасы
оғыз одағының құрамына кірген. Ол тайпалардың арғы тегі
үндіеуропалықтардан, сондай-ақ финн-угорлардан шыққан да, бертін келе
түріктерге айналған. Әл – Бирунидің дәлелдеуінше, сондай тайпалардың бірі-
аландар Арал теңізінен бастап Каспийдің шығыс жағалауына дейінгі далалық
атырапты мекендеген. Ғалым сонымен бірге оғыздардың көшіп –қонған аймағы
Хорезм шекарасынан бастап Манкур көліне (Ұлытау бөктерінде) дейінгі
жерлер туралы да мәлімдейді.
Әл – Бирунидің картографиялық мұраларының зор маңызы бар. Ол әлем
картасының сегіз түрін құрастырған, сондай - ақ тұңғыш глобусты жасаған.
Картада Каспий теңізі (Дарен Джурджан) бейнеленген. Қазақстанның өзге
территориясы Жинсхон Туркон-түрік халықтары ретінде бейнеленген. ХІХ
ғасырда поляк ғалымы И. Делевиль әл-Бирунидің деректері бойынша Орта
Азияның картасын жасаған.
Махмұд Қашғаридың (ХІ ғасыр) Девану лугат ат - турк (Түрік
лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыдан алғанда өте
маңызды. Автордың арғы тегі түрік, Қашқарияда туған, бірақ тұрған мекені
– Барсхан мен Баласұғын. Орта Азияны көп шарлап саяхат жасаған ол түрік
тілдерінің бәрін дерлік жақсы берілген. Аталмыш еңбекте тарихи
география жөнінде маңызды мағлұматтар бар. Автор мәлімдеген деректер
өте көңіл аударарлық және жаңадан ашылып жатқан археологиялық деректер
көбіне олардың дұрыстығын дәлелдеуде.
Махмұд Қашғаридың кітабында толып жатқан мекемелердің, қалалардың,
таулардың, көлдер мен өзендердің атаулары ұшырасады. Сол атаулардың
көпшілігіне этимологиялық түсінік беріліп олар тарихи әрі географиялық
тұрғыдан сипатталады. Мәселен, айталық: Ертіс Эртыш –Ямак даласымен
ағатын өзеннің аты, оның бірнеше тармағы бар. Бұл өзен көлге құяды.
Эртыш сөзінің мағынасы – эртишмак сөзінен шыққан, яғни кім ширақ
қимылдайды деген сөз.
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмұд Қашғаридың қолжазба
күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық. Махмұд Қашғари
картасының жасалуы өте соны, әрі оқшау да, идеясы батыл: картаның дәл
ортасына Мекеннің орнына (әдетте араб географтары солай жасаған)
Қашғария мен Жетісу және Баласағұн қаласы алынған.
Бұл картаның мынадай өзіне тән ерекшеліктері бар: қалалар мен
елдердің Ыстықкөл айналасына шоғырлануы, ерекше бағдарлауы (жоғары
қарай – шығыс, төменде – батыс) көне түрік жазбаларына ұқсас болуы,
қалалардың бестік болып шоғырлануы және т.б.
Қазақстан географиясын қатысты орта ғасырдағы жазба деректер де тым
жұтаң әрі олардың ғылыми дәрежесі төмен еді. Қытай, араб және монғол
саяхатшыларының географиялық мәліметтері көбіне топографиялық сипатта болып
келеді. Олардың дені жер аттарын, қалалардың, елді мекендердің, өзендердің,
көлдердің, таулардың және басқалардың атауларын тізбелеуден әрі аспайды.
Мұның бәрі ел географиясының табиғат ерекшеліктерінен гөрі, қалалар мен
олардың тұрған орын дарын көбірек білуді көксеген басқыншылық пиғылынан
туған.
Қазақстан территориясын зерттеген сан алуан саяхатшыларда
республиканың жер көлемі туралы айқын да нақты түсінік болмады. Шынтуайтқа
келгенде орта ғасыр география саласына жаңа идея қоса қойған жоқ. Ол тек
болашақ үшін антикалық географтардың кейбір пікірлерін сақтауға ғана
жәрдемдеседі. Қазақстанның жер пішіні карталарда өте үстірт бейнеленді.
Ықылым заманнан бастап XVI ғасырға дейінгі қазақ жері туралы шетелдік
жазба ескерткіштерде сақталған тырнақалды мағлұматтар қаншалықты мардымсыз
да жұтаң болғанымен, олар еліміздің табиғат жағдайлары жайында географиялық
білімдерді толықтыруға септігін тигізді және республиканы онан әрі
зерттеуге жол ашты. Қазақстан табиғаты туралы жекелеген нақты деректер
жалпы географиялық деректер жинап, Қазақстанды зерттеу ісін негізінен орыс
ғалымдары мен саяхатшылары қолға алды. [1.2.3]
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан жүйелі зерттеу
XVI ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Оның тікелей себебі: орыс
жерлері Мәскеу князьдігінің төңірегіне бірігіп, бірте-бірте қалыптаса
бастаған Ресей мемлекетінің территориясын кеңейтуді көздеді. Ресей мен
Қазақстан арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына
байланысты патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген
елшіліктер арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады.
Осылардың нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік шекаралары
жайында деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп, Борис Годунов
патшаның өтініші бойынша Қадырғали Жалаири (XVI ғ. аяғы - XVII ғ. басы)
(Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ халқы мен оның жері
туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда қазақ хандығы құрылуы жайлы
тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері мен таулары, шекаралары
жөнінде кең мәлімет беріледі. XVII ғасырда Қазақстан аумағы С. Ремезов
жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға кіреді.
XVIII ғасырда орыс патшасы I Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты
күшейтуге ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа
әрі кілт санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай
ол Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков сияқты
ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен Сырдария
бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді.
Қазақ жерін жалпы географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың
еңбектерінде, жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын
түсіндіруге де алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды
жинақтау негізінде А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-
Қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда
Қазақстан жеріне тұңғыш рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық
сипаттама берілді. [4]
Қазақстанның бүкіл территориясы Ресейге ұсынылған тұста маршруттық
шолып-бақылау және арнайы географиялық зерттеулер кең көлемде өрістетілді.
Бұл кезеңде негізінен екі міндет – бір жағынан, әскери операцияларды
қажетті картографиялық материалдармен қамтамасыз ету және, екінші жағынан,
Ресей империясының құрамына кірген Қазақстан жерінің табиғи ресурстарын
іздеп табу міндеттері алға қойылды. Қазақ жерлерін географиялық тұрғыдан
зерттеу ісіне академиялық экспедициялар зор үлес қосты. Олар аса нақтылы
деректер жинап қана қоймай, сонымен бірге ғылым алдына Қазақстанның
физикалық географиясының көптеген мәселелерін де қойды. Картографиялық және
елді зерттейтін іргелі еңбектер жасалып, жинақталды.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда
зерттеу XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П.П.Семенов-
Тянь-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И.В.Мушкетовтың,
А.Н.Красновтың, Л.С.Бергтің сіңірген еңбектері айрыкша.
П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) - еуропалық ғалымдардың ішінде
Тянь-Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856-1857 жылдары ол Орталық
және Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының
бөктеріне дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің
биіктігін, ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау
құбылыстарының жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан
Тянь-Шань жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске
шығарады. Ол Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты
бакылаулар жасады. Осы саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов Тянь-Шанский
деген атаққа ие болды. П.П.Семенов Тянь–Шань мен Қазақстан
территориясын зерттеуге 1856 – 1857 жылдары кірісті. 1856 жылғы
майда экспедицияға шыққан ол маусымда Барнауыл қаласында жұмысын
бастап, одан Алтайдың батыс аймақтарында болып, Семей қаласы арқылы
Верный қаласына аттанды.
1857 жылы П.П. Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп, Тянь
–Шань сыртындағы биік адырларға шықты. Сөйтіп оған Сырдарияның негізгі
тармағы- Нарын өзенінің жоғары сағасын тауып ашудың сәті түсті. Содан
соң саяхатшы Тянь –Шаньды неғұрлым күрделі әрі қиын екінші бір маршрут
бойынша - Қарқара мен Көкжар өзендерінің алқаптарын бойлай отырып
қиып өтті де, Хантәңірі тау тізбегін көрді. Сарыжаз өзенінің
бастауында болып, П.П. Семенов Хантәңірінің солтүстік беткейіндегі
мұзарттарды тауып ашты. Қайта оралған сапаларында ол Іле және
Жоңғар Алатауын, Іле алқабындағы Қату деген жерді және Алакөл көлін
зерттеді.
Ол зерттеулерінің қорытындылары бойынша П.П.Семенов 1857 жылы екі
жазба есебін жариялады. 1867 жылы Орыс географиялық қоғамның
жазбаларында ол жоспар күнделігінен үзінді бастырды. 1885 жылы
Аспанмен тілдескен тау және Іле өлкесі деген тағы бір мақаласын
шығарды.
Саяхатшы – ғалым Сарыжаз, Текес, Ақсу және басқа өзендерді
қоректендіріп жатқан бірқатар мұздықтарды ашты. Ол мұздықтардың
кейбіреулерін егжей - тегжейлі зерттеп жазды.
П.П.Семенов Тянь – Шаньда вулкан жыныстарының жоқтығын анықтап
дәлелдегенін айрықша атап өткен жөн. Тянь-Шаньда вулкандық құбылыс
бар деп сол кезде ғылымда орын алған тұжырымға П.П.Семенов қарсы
тұрып өз пікірін білдірді. Ғалым былай деп жазды: Азиялықтардың
вулкандық құбылыстар деп жүрген тұспалдарына ғалымдар сын көзімен әрі
асқан сақтықпен қарауы керек, өйткені ол болжамдардың көпшілігі қазірдің
өзінде – ақ негізсіз болып шығып отыр. Тағы бір ескертерім: Жоңғар
өлкесі мен Тянь-Шаньды әбден аралап, көп нәрсені көкейге түйген өз
басым Азияның осынау бір бөлігінде вулкан бар дегенге үлкен
күдіктімін. Қалай болған күнде де, аспанмен таласқан шоқыны көзімен
көріп, қолымен ұстаған бірден – бір адам ретінде мен бұл вулкандардың
бар екені ешбір күмән туғызбайтын шындық, тайға таңба басқандай анық
дегенді мойындай алмаймын. Қалыптасқан пікірге, әлбетте, кереғар
болғанымен, бұл сапарда менің көзім анық жеткен аса маңызды ақиқаттардың
бірі міне осындай.
Семенов саяхатының ғылыми қорытындылары мұнымен ғана шектеліп
қалмайды. Ол жинаған ұшан - теңіз материалдар Тянь –Шань жөніндегі сол
заманғы ұғымдарды әлдеқайда кеңейтті, Орта Азия тауларының жаратылысын,
құрылысын, гидрогафиясын. Географиялық ботаникасын және табиғи
зоналарға бөлінуін, оларды мұз басу тарихын жаңа қырынан танып – білуге
зор мүмкіндік туғызды. Сөйтіп Тянь –Шань туралы геологиялық географиялық
білімнің негізін салды. [5]
Николай Алексеевич Северцов (1827-1885) аса ірі жаратылстанушы орыс
ғалымдарының қатарына жатады. Н.А.Северцов өз зерттеулерінің негізінде
Тянь – Шань тау жүйелерінің, Арал төңірегіндегі Қызылқұмның, төменгі
Сырдарияның және басқа аудандардың тұңғыш толық географиялық және
геологиялық карталарын жасап олардың табиғат жағдайдарын ғылыми тұрғыдан
баяндап берді.
Н.А.Северцовтің (1827-1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары
П.П.Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі
мен Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н.А.Северцов Қазақстан
жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді кеңейтті.
Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық жағдайлардың
әсер ететінін дәлелдеді. Таулы өлкелердің геологиясы мен қалыптасу тарихына
назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара байланысы және
сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық бағыттың дамуына жол
ашты.
Н.А.Северцов экспедициясын (1857-1859) жасақтаған Ресей Ғылым
академиясы оған осы өлкеде зоологиялық және геологиялық зерттеулер
жүргізуді тапсырды.
1860 жылы Северцов Оралдағы казак әскерлерін орналастыру жөніндегі
комитеттің мүшелігіне сайланып Оралдағы казак жерінің жаратылыстану -
тарихи жағдайларын зерттеу ісіне кіріседі. Ол комитеттің тапсырмасымен
қоса өзі жасаған бағдарлама бойынша далада зерттеу жұмыстарын жүргізуге
рұқсат сұрап алады. Ғалым тексеру бағдарламасына зоологиялық бақылаулар
жүргізіп, коллекциялар жинаумен қатар топырақты, өсімдіктерді, климатты
зерттеуді, сондай – ақ геологиялық барлаулар мен этнографиялық
бақылауларды да кіргізді.
Үш жыл бойы (1860-1862) экспедициялық жұмыс кезінде ғалым құстардың
және сүтпен қоректенушілердің мол коллекциясын жинаған. Бұған қоса ол Орал
балықтарының мыңға жуық данасын әкелген. Ол Гурьев қаласында
Г.С.Карелиннің бай коллекциясын қолына түсіріп, оны Ғылым Академиясына
тапсырған.
1864 жылы Н.А.Северцов Тянь – Шань экспедициясына аттанады. Ол Тянь –
Шаньның батыс және солтүстік сілемдерін зерттейді. Н.А.Северцовтың Орта
Азияда жүргізілген басқа да зерттеулерінің Қазақстан территориясын
физикалық – географиялық тұрғыдан танып – білуге тікелей қатысы бар.
Айталық, Түркістан ғылыми экспедициясы жұмыс істеген кезде ғалым Тянь-
Шаньның геологиялық- географиялық және жаратылыстану – тарихи жағдайларын
зерттеп, оларды таудың қазақстандық бөлігімен жалпы ортақтастыра,
сабақтастыра қарастырады. Н.А.Северцовтың Амудария экспедициясы (1874-1875
жылдар) Арал –Каспий бассейні мен Қызылқұмды зерттеу жолында саяхатшы
Қаратау тауларында Іле Алатауында, Түрген, Үшмерке және басқа өзендердің
алқаптарында зерттеу жұмыстарын жүргізді, ал Амудария өзеніне бет алған
сапарында ол Сырдария өзені Арал теңізі туралы өз бақылауларын
толықтырды. [6]
И.В.Мушкетов (1850-1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875-1876 жылдары И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жетісу
(Жоңғар) Алатауына үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының
маңын, Александр жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын,
Ыстықкөлді зерттейді. Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды
бірнеше жерден басып өткен.
И.В.Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына
арналған Түркістан (1886-1906) еңбегін жазды. Түркістан немесе Түркістан
бассейні деген атпен, - деп жазады автор, - мен Азия материгінің батысында
Мұғалжар таулары мен Үстірттен бастап, шығысында Жетісу Алатауында, Тянь-
Шаньға және Памирге дейінгі, оңтүстігінде Көпетдагтан және Хорасан
тауларынан бастап, солтүстігінде Шыңғыстау және Арал - Ертіс суайрығына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жаткан байтақ өлкені түсінемін.
Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань
тауларының жүйесін, оның мұз басуын, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық
жерлер мен жота аралық аңғарлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақты және
саздақ балшьщты жерлердің пайда болуындағы метеорологиялық жағдайын
зерттейді. Сонымен бірге шекараларын анықтап, алғашқы геологиялық қартасын
(1881) жасады. Ғалым А. Гумбольдтың Тянь-Шаньда вулкандық құбылыс бар деген
көзқарасын теріске шығарып, өз деректерін келтіреді. Сонымен бірге 1887
жылы Верныйда (Алматы) болған жер сілкінудің себептері мен шөлді
аудандардағы жел әрекеті туралы құнды деректер жинақтады.
С.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстандағы ғылыми жұмысы 1873 жылдан
басталады. 1874 жылы И.В.Мушкетов алғашқы жұмысын Қаратау тауларын және
Тянь-Шаньның батыс сілемдерін зертеуден бастап, бұл өңірде тас көмір
шығатын кен орындарын бақылады және жалпы ғылыми іздестіру ісін жүргізді.
Мұнда ол Боролдай, Арыс, Бадам өзендерінің алқаптарында және Қазығұрт
тауында болды.
1875 жылы И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстік шеті мен Жоңғар
Алатауына үлкен саяхат жасап, Әулиеата қаласының маңын, Александр жотасын,
Сусамыр өзенінің алқабын, Боам шатқалын, Ыстықкөл көлін тексерді, Ілені,
Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше жерден қиып өтті.
1876 жылдың басында И.В.Мушкетов өз бақылауларының нәтижесі жөнінде
минералогиялық қоғамға экспедиция жұмысы туралы қысқаша есеп жазып берді.
1877 жылдың жазында ол Орта Азияға қайтадан сапарға шықты. 1878-1880
жылдары Түркістанға сапар шегіп, мұнда Ферғананың алқаптары мен жоталарын,
Жетісуды, Алтай тауының батыс бөлігін зерттеуді аяқтады, Амудария өзенімен
жүзіп отырып, Қызылқұм шөлін басып өтті және Зеравшан өзенінің жоғары
ағысындағы мұздықтарды тексерді.
Ғалым Тұран мен Арал бассейнінің геологиялық тарихын өте – мөте толық
зерттеп, монографиясының екінші бөлімін түгелдей осы өңірге арнаған. Мұнда
автор осы атырапты өзі аралаған кезде жинаған аса мол төл материалдарына
сүйенген.
Тянь-Шаньның батыс етегін зерттеген кезде И.В.Мушкетов мұндағы тау
жыныстарының бітімі тым күрделі екенін атап көрсетеді.
Қызылқұмдағы тұнба шөгінділерді сипаттай келіп И.В.Мушкетов ондағы
петрографиялық, палеонтологиялық, сондай-ақ атратиграфиялық өзгерістерді
атап көрсетеді. Ежелгі конгломерат пен әктастың орнына үштік дәуірге тән
құмдақ пен мергель жыныстарынан тұрады. Төрттік дәуірдегі жыныстар
негізінен Арал-Каспий шөгінділері мен эолдық жыныстардан пайда болған.
И.В.Мушкетов Орта Азия тау жүйелерін мұқият зерттеу нәтижесінде мұнда
кесе көлденең жатқан жота жоқ екенін дәлелдеді.
И.В.Мушкетовтың 1887 жылғы 28 мамырда Верный (қазіргі Алматы)
қаласының маңында болған күшті жер сілкінудің зардаптарын тексеріп жазған
есебі көңіл аударарлық. Ол жариялаған мақалалар осы заманғы әдіс бойынша
жазылған бұл саладағы тұңғыш зерттеулер болды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде
тау көшкіні құбылысы тұңғыш рет егжей-тегжейлі сипатталып жазылды.
И.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстанды геологиялық-географиялық
тұрғыдан зерттеуге қосқан үлесінің нәтижесіне талдау жасағанда оның бұл
сапардағы аса маңызды, өзекті қағидаларды дамытудағы зор ролін атап
көрсеткен дұрыс.
А.Н.Краснов (1862-1914) негізінен Тянь-Шань тау жүйесі мен Балқаш көлі
маңындағы шөлді аймактың өсімдіктер жамылғысын зерттеді. Ол топырақ пен
өсімдік арасындағы байланысты анықтап, физикалық-географиялық жағдайлардың
өсімдіктерге тигізетін әсерін, әсіресе, мұз баскан жерлердегі өсімдіктер
бойындағы өзгерістерді анықтады. Тянь-Шань өсімдіктерін еуропалық түрлермен
салыстырып, олардың қалыптасу тарихы мен дамуын сипаттап жазды.
Л.С.Берг (1876-1950) еңбектері де табиғат құбылыстарын тұтас бірлікте
алып қарауымен ерекшеленеді. Қазақстан жеріндегі зерттеу қызметін әуелде
Солтүстік Қазақстанның тұзды көлдерін (Теке, Қызылқақ, Сілетітеңіз)
бақылаудан бастаған. Ол 1900-1903 жылдары Арал теңізін мүқият зерттеді.
Аралға таяу Қызылқұмды, Арал маңы Қарақұмын, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарын аралап көрді. Оның Арал теңізі (1908 ж.) атты еңбегінде теңіз
бен оның айналасындағы жерлердің жер бедері, геологиялык тарихы,
гидрологиясы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктері жанжақты сипатталды. Осы
және басқа зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп, Л.С.Берг Қазақстан аумағын
ландшафтылық аймақтарға және морфологиялык облыстарға бөлді. Батыс Сібір
ойпаты, Торғай далалық өңірі, Түркістан ойпаты, Үстірт, Тянь-Шань жүйесі,
Қазақтың қатпарлы өлкесі (Сарыарқа), Орал тау жүйесі, Алтай-Саян тау жүйесі
сияқты географиялық облыстар Берг еңбектерінде дәлелденіп берілген. [7]
Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін орыс Географиялық
қоғамы, Қайта Қоныстандыру басқармасы, геологиялық комитет және басқа
ұйымдар қазақ жерін физикалық-географиялық зерттеу жұмыстарын жүйелі түрде
жүргізді. Бұл дәуірді классикалық кезең деп айтуға кәміл болады, өйткені
Қазақстан табиғаты туралы осы заманғы географиялық ұғымдардың негізі тап
сол тұста қаланды.
Зерттеу әдістері террторияны маршруттық – ел тану мағынасында жазып
сипаттаудан табиғат компоненттерін жеке-жеке және тұтастай алып терең әрі
жан-жақты кешенді тарихи тұрғыдан зерттеуге ауысты. Қазақстанды
географиялық жағынан зерттеудің негізгі бағыттары – экологиялық-
географиялық, экологиялық-генетикалық, тарихи, аймақтық және т.б. тәсілдер
анықталды.
П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш. Уәлихановтың, И.В.
Мушкетовтың және басқа ғалымдардың еңбектері биіктік белдеулерін белгілеп,
таулардың қалыптасу заңдылықтарын ашудың бастамасы болды. Содан бері
Қазақстан тауларының биіктік белдеулері мұқият зерттелуде. Осылардың
нәтижесінде беткейлердің, етектерінің немесе тау жүйелерінің ішкі
жағдайларына қарай биіктік белдеулерінің қалыптасу барысындағы көптеген
себептердің беті ашылды. Физикалық географияның идеялары В.В.Докучаевтың
шәкіртері әрі ізбасарлары - А.Н.Красновтың, Л.С.Бергтің А.Н.Красновтың,
Л.С.Бергтің, Р.И.Аболиннің және басқа оқымыстылардың еңбектерінде толық
көрініс тауып, одан әрі дамытылды. Орыс ғалымдары классикалық кезеңде
Қазақстан табиғаты туралы осы заманғы ұғымның негізін қалады. Республиканың
көптеген аудандарында топографиялық түсірілімдер жасалды, жүздеген
астрономиялық пункттер, мыңдаған биіктіктер анықталып, тұңғыш арнайы және
жалпы-географиялық карталар жасауға мүмкіндік туды.
XIX ғасырдың екінші жартысында басталған табиғатты физикалык-география
тұрғысында тұтас зерттеу жұмысы XX ғасырдың бас кезінде де жалғасты. Бұл
кезде Сібір темір жолының қазақстандық бөлігі бойында (Солтүстік Қазақстан)
Қоныс аудару басқармасының ұйымдастыруымен Ақмола, Торғай, Жетісу
облыстарында зерттеу жұмыстары жүргізілді. В.А.Обручев пен В.В.Сапожников
Жетісу мен Тянь-Шаньды, Н.И.Андрусов Маңғыстау түбегін, С.С.Неуструев Жер
қабатының қалыптасуындағы негізгі заңдылықтар және Оңтүстік Қазақстандағы
топырақтардың негізгі типтерін сипаттауға үлес қосты. Осылардың еңбектері
негізінде физикалық географияның аумақтық мәселелерімен қоса халық
шаруашылығы үшін пайдалы қолданбалы міндеттерді шешуге де мүмкіндік туды.
ХХ ғасырдың басында жұмыс істеген толып жатқан экспедициялар
Қазақстанның физикалық-географиялық жағдайындағы ерекшеліктерді көрсететін
мол материал жинады. Олар топырақтардың жаңа түрлері мен тектерін анықтап,
бейнелеуге, жазық жерлер мен таулардағы топырақ қабаттары мен өсімдіктерін
рет-ретімен бөліп қарастыруға, биік белдеулердегі топырақтардың
өзгешеліктерін айқындауға, өлкені табиғи аудандастырудың схемаларын жасауға
мүмкіндік туғызды.
XIX ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында Қазақстан жер жағдайының
табиғи-территориялық өзгешеліктерін зерттеуде кешенді әдісті қолданудың
алғашқы тәжірибелері келешектегі жан-жақты ізденістер үшін берік негіз
қалады. Ал кейінгі кезеңдерде зоналық, провинциялық, алқаптық заңдылықтар
түгелдей ескеріліп, Қазақстанның алуан түрлі ұлан-ғайыр кеңістігі неғұрлым
терең әрі әр қырынан зерттелді. Сөйтіп, физикалық-географиялық кешенді
зерттеулер нәтижесінде көптеген практикалық міндеттер ойдағыдай жүзеге
асырылып, елдің сан салалаы халық шаруашылығын жедел қарқынмен ілгері
дамытуға қолайлы жағдайлар жасалды.
Өндірісті тиімді де дұрыс орналастырудың маңыздылығы экономиканы қайта
құру жоспарын жасау кезінде айқындала түсті. Алғашқы бесжылдық (1929–1932)
жоспарларында Қазақстанда өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының барлық
салаларының техникалық базаларын жасау қарастырылды; ол үшін республикадағы
географиялық зерттеулерді кеңінен және жан-жақты жүргізу керек болды. Бұл
кезеңде (1928–40) экспедициялық зерттеулер кең етек алды. Республикада
тұрақты ғылыми-зерттеу мекемелерінің және жергілікті ғылыми кадрлардың
көбеюінің нәтижесінде Қазақстан жерінде тұрақты бақылаулар жүргізу жолға
қойылды. Геологиялық барлау жұмыстары түсті және сирек металдар, көмір,
т.б. кен байлықтарының қоры жөнінен Кеңес Одағы бойынша Қазақстанды жетекші
орындардың біріне шығарды.
Климаттық және гидрологиялық жұмыстар метеорологиялық және
гидрометеоролық станциялардың көбеюіне негізделе жүргізілді. Су қорларын
зерттеу өрістеді. Өндіріс қажеттерін өтеу және салынуға тиісті
гидротехникалық құрылыстардың географияық жағдайларын анықтау үшін кейбір
жеке алаптарға кешенді зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде “КСРО
су қорларының анықтамасы” жинағының 13-томы, т.б. еңбектері жарық көрді.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1941–45) жалпы географиялық
зерттеулер біршама қысқарды, негізінен майдан мен тыл мұқтажын өтеу ғана
ескерілді.
КСРО ҒА-ның Географиялық институтының көпшілік қызметкерлері Алматыға
көшіріліп, Топырақтану және Ботаника институттарымен және басқа жергілікті
ғалымдармен бірлесе отырып, ауыл шаруашылығын өркендетудің қорларын табу
және зерттеумен шұғылданды. Дәл геоморфологиялық карталар жасалды, су және
топырақ жамылғысының қорлары түбегейлі зерттелді. Солардың нәтижесінде
жерді тиімді пайдалануға нақты ұсыныстар берілді. Облыс алғашқы рет табиғи
мал азығының қоры бойынша аудандастырылды (Л.Г. Соболев), геоморфология
бойынша (И.П. Герасимов), агроклиматологиядан (П.Н. Колосков) ірі
қорытындылар шығарылды, топырақты зерттеудің геохимиялық тәсілі жасалды
(М.А. Глазовская), су шаруашылығы қажетін өтеуге катысты табиғат
жағдайларының бірнеше карталары (Б.А. Федорович, С.Л. Кушев) құрастырылды.
Бұл материалдарды қорытындылай келе А.А. Григорьев өзінің Қостанай табиғаты
туралы очерктерін жариялады.
Соғыстан кейінгі жылдары (1945 жылдан бастап) Қазақстандағы
географиялық зерттеулерге баса көңіл бөлінді. Халық шаруашылығын қалпына
келтіру және одан әрі дамыту үшін табиғи ресурстарды көптеп табу және
оларды шұғыл шаруашылыққа пайдалану керек болды. 1946 ж. ҚазКСР ҒА құрылды.
Бұрынғы жүргізілген зерттеу материалдары негізінде республика табиғатының
басты кешендеріне тұжырымды сипаттама берілген “Қазақстанның физика-
географиялық очерктері” (1952) жарыққа шықты.
Қазақ КСР ҒА-ның Географиялық институты Қазақстан табиғатын зерттеуді
одан әрі жалғастыра берді, “Қазақстанға физикалық-географиялық сипаттама”
(1950) жинақ кітабын шығарды. КСРО ҒА-ның өндіргіш күштерді зерттеу кеңесі
игерілуге тиісті жаңа аудандарда кешенді экспедициялық зерттеулер
ұйымдастырды. Осы мақсатпен Торғайдың шикізат қорларын зерттеді. Облыс
жерін геоморфологиялық зерттеу, әсіресе геоморфологиялық картаға түсіру ісі
өрістеді. Жер қойнауын зерттеу тәсілдерінің бірі – геологиялық картаға
түсіру жалпы зерттеу процестерінің құрамына енгізілді. Сөйтіп
геоморфологиялық карта табиғи аудандастыру мен ландшафтын зерттеудің
негізіне айналды.
Суландыру, орман алқаптарын отырғызу, тың және тыңайған жерді игеру
шараларына байланысты республиканың жеке аудандарының микроклиматы және
жылу балансы зерттелді. Аңызақ жел, атмосфералық қуаңшылық, жел эрозиясы,
топырақ борау, топырақ бетінің тоңдануы сияқты құбылыстар және климаттың
өзгеру заңдылықтары зерттелді. Осы зерттеулердің деректері негізінде
“Қазақстан климаты” (1959) атты жинақ шықты.
Гидрологиялық зерттеулердің ішінде республика көлдерінің жете
тексерілгенін аңғаруға болады. Бұл жұмысты кейіннен КСРО ҒА-ның Көлтану
институты айналған көлтану лабораториясы мен Қазақ КСР ҒА-ның географиялық
секторының қызметкерлері бірлесе жүргізді. Зерттеу жиынтығын А.В. Шнитников
қорытындылады. Көлдердің физикалық-географиялық жағдайымен қоса олардың
гидробиологиялық және экономикалық жақтары да зерттелді. Көлдердің жалпы
кадастры құрастырылды. Жер беті суы қорларын зерттеу нәтижелері тың және
тыңайған жерлерді игеруге байланысты біршама толықтырылды. КСРО ҒА-ның
басшылығымен Қазақстан гидрографиясының жоспарлы зерттелуі жолға қойылды.
Бұлардың материалы бойынша 1928 ж. П.Н. Лебедевтің “Краткий
гидрографический очерк Казахстана” (“Қазақстанның қысқаша гидрографиялық
очеркі”) және “Гидрометеорологический очерк Казахстана” (“Қазақстанның
гидрометеорологиялық очеркі”) еңбектерін баспадан шығарды.
Бірнеше ірі гидрологиялық кешендік зерттеулер жүзеге асырылды және
бұлардың деректері “Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и
залежных земель” (“Тың және тыңайған жерді өңірлерінің беткі ағын қоры”),
“Ресурсы поверхностных вод СССР” (“КСРО жер беті ағынының қоры”)
жинақтарына енгізілді.
Топырақ жамылғысын зерттеген әр саланың ғылыми және өндірістік
мекемелердің қорытындылары көп томдық “Почвы Казахской ССР” (“Қазақ КСР-
інің топырағы”) басылымында және бірнеше жалпы шолулық карталарда
жарияланды. Геоботаникалық және зоогеографиялық зерттеулердің жиынтық
деректері жарық көрді. КСРО ҒА-ның аэротәсілдер лабораториясы Солтүстік
Қазақстанның табиғи жағдайын зерттеудің аэротәсілін белгіледі. Экономикалық
география саласында Қазақстанның табиғатын, халқын, экономикасын және
мәдениетін бейнелейтін кешендік еңбектер (И.Т. Тәжиев, М.Ш. Ярмұхамедов,
К.Б. Ахмедова, т.б.), өндіргіш күштерді тиімді орналастыруға, экономикалық
аудандастыруға және экономикалық аудандарды мамандандыруға, аумақтық-
өндірістік кешендердің қалыптасу мәселелеріне, еңбек және табиғи қорларға
баға беруге арналған жұмыстар (В.А. Адамчук, Б.Я. Двоскин, Е.Н. Гладышева,
С.Әбдірахманов, т.б.) жарық көрді. Республика жерін жан-жақты зерттеу
нәтижесінде Қазақстанның және оның жеке аймақтарының кешендік атластары
құрастырылды. Тың өлкесінің, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан
облыстарының бірнеше ландшафтылық карталары шықты. Ландшафтылық
зерттеулердің кеңінен етек алуына ландшафттанушы ғалымдардың бүкілодақтық 6-
кеңесінің (1963) Алматыда өтуі әсер етті.
Қазақстан территориясы әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың дәрежесі
мен дамуына, қоғамның ішкі және сыртқы мұқтаж-мүдделеріне қарай жекелеген
тарихи дәуірлерде әр түрлі бағытта және түрліше қарқынмен зерттелді. Бұрын
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан мешеу қалуына байланысты
өлкені географиялық тұрғыдан зерттеудің көбіне көрші мемлекеттердің, ең
әуелі Ресейдің өкілдері айналысып келді, және бұл жұмыс халықтардың
ғасырлар бойғы әрі күрделі тарихи қарым-қатынастары, сондай-ақ әскери-саяси
және экономикалық байланыстардың дамуына орай жүргізілді. [1.2.8]
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің маңызы
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
еңбектері
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-
батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып
орналасқан.
Қостанай өңірінің географиялық зерттелу тарихында 1768 – 1774
жылдардағы академиялық экспедициялар ерекше орын алды. Ресейдің Ғылым және
көркемөнер академиясының академиктері мен адъюнктері Ырғыз бен Торғай
өзендерінің алабын зерттеді.
Әулиекөл ауданы жеріндегі географиялық нысандар атаулары 17 ғасырдан
бастап кездеседі. 1627 жылы шыққан Үлкен Сызба кітабында өзен-көлдер
атауы кездеседі.
1742 жылы К. Миллердің экспедициясы Құсмұрын көлінің, Обаған өзенінің
бойларын зерттеді.
1820–21 жылдары экспедициялық зерттеулер нәтижесінде “Естественная
история Оренбургского края” (“Орынбор өлкесінің табиғат тарихы”) атты 3
томдық еңбек жарияланды. Оның 1-бөлімінде аймақтың табиғат жағдайларына
жалпы сипаттама берілді.
1825-1844 жылдары Орынборда шетелдік комиссияның орынбасары болып
қызмет атқарған Г.Ф.Фон-Генс (1786-1845) Қазақстан географиясының тарихын
зерттеуде айтарлықтай із қалдырды. Алған білімі бойынша әскери инженер
болған Г.Ф.Фон-Генс Тобыл өзені мен Торғай өзенінің аралығындағы ол кезде
тым аз танымал аймақты геологиялық-географиялық жағынан сипаттады.
1852 жылы Ш.Уалиханов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар 5
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы мағлұматтар
5
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан жүйелі зерттеу 12
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің маңызы 22
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
еңбектері 23
2.2 Қостанай облысының кен орындарының зерттелуіне үлес қосқан ғалымдар 29
2.3 Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың Қостанай өңірін зерттеуге
қосқан үлесі 38
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 53
КІРІСПЕ
Ғылыми жұмыстың өзектілігі: Қазақстан жері қаншалық ұлан-байтақ кең
жазира болса, оның қойнауындағы табиғат байлықтары да соншалық мол әрі
алуан түрлі. Қазақстан аймағының табиғат байлықтары және оның физикалық-
географиялық жағдайларының сан қилылығы саяхатшылар мен ғалымдардың назарын
ерте кезден-ақ өзіне аударған. Қазақстан жерінде болған ғалым,
саяхатшылардың қол жазбаларында ерте кездегі табиғат жағдайларына сипаттама
берілген. Сол бір деректі мол материалдардан бір кездегі табиғат
көріністерінің қандай өзгеріске ұшырағанын анықтауға болады. Қазақстанды
географиялық тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Алғашқы деректер араб,
парсы, грек ғалымдарының еңбектерінде байқалса, Қазақстанның Ресейге
қосылуынан бастап орыс ғалымдары қазақ жерін зерттеуге белсене кірісті.
Орыс география қоғамы Қазақстанның жекелеген аудандарында арнайы
зерттеу жұмыстарын кеңінен жүргізді. Сөйтіп Қазақстанды зерттеп-білу
тарихында жаңа кезең басталды. Бұл зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың
әл ауқатын ұдайы жақсартуға және халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым
толық қанағаттандыруға бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы
іздеп табуды талап етіп қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат
ресурстары мен географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздейді.
Кеңестік дәуірде жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде алынған материалдар
республиканың мүмкіндіктері туралы бұрыннан қалыптасқан ұғымды түбірімен
өзгертті. Сөйтіп Қазақстан табиғат байлықтарын игеруге байланысты көптеген
мәселелерді жаңа қырынан тұжырымдап қарастыруға жағдай туғызды.
Бұл зерттеу жұмысында Қазақстан табиғатының зерттелу тарихын саралай
келе, Қостанай аймағының зерттелуіне кеңірек тоқталатын боламыз. Қостанай
облысын зерттеген ғалымдардың еңбектерін талдау облыстың табиғат
ресурстарының байлығын танып-білуінің кезеңдері мен дәуірлерін айқындауға,
бұрынғы зерттеулердің физикалық-географиялық ұғымға қосқан үлесін тануға,
облыс территориясына байланысты туған ғылыми идеялар мен тұжырымдарды
анықтауға көмектесетіні даусыз.
Зерттеудің өзектілігі де сол Қостанай аймағын зерттеудің тарихы мен
географиялық идеялардың туу, қалыптасу жолын кеңірек түсіндіруді көздейді.
Облыстың табиғат ерекшеліктері, табиғатты танудың тарихы мен географиялық
ой пікірінің туып қалыптасуы мәселелерін ашуға бағытталады.
Ғылыми жұмыстың мақсаты: Қостанай облысының табиғатының зерттелу
кезеңдерін және этаптарының маңызын анықтау, табиғат ландшафтыларының
қазіргі экологиялық жағдайын анықтау, табиғатты қорғау мен оның байлығын
тиімді пайдалану шараларын жүргізу. Аталған мақсаттарға жету үшін
төмендегідей міндеттер қойылады:
❖ Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы
мағлұматтарды саралау;
❖ Қазақстан территориясының зерттелу тарихына географиялық
тұрғыдан сипаттама беру;
❖ Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және
олардың еңбектерінің маңыздылығын көрсету;
❖ Қазақтың тұңғыш геологы Қ.И. Сәтбаевтың Қостанай өңірін
зерттеудегі рөлін қарастыру.
Ғылыми жұмыстың объектісі: Қостанай облысын зерттеуші ғалымдар.
Ғылыми жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, үш тараудан, 5 бөлімнен,
қорытынды, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Ғылыми жұмыстың теориялық негізі: Негізгі зерттеу міндеттерінің
теориялық негізін тақырып мәселесі бойынша жазылған Қазақстандық
авторлардың ғылыми еңбектері құрайды. Олар: Бейсенова Ә.С., Черныш П.М.,
Тихонович Н.Н. т.б. Жұмыстың негізі ретінде география ғылымдарының доценті,
профессор Әлия Сәрсенқызы Бейсенованың Қазақстан табиғатының зерттелуі,
Комплексные физико-географические исследования территории Казахстана,
Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық география идеяларының дамуы
атты еңбектері және баспасөз беттерінде жарияланған бірнеше мақалаларды
қолдандық. Сонымен қатар, Қостанай облысының мемлекеттік мұрағатының
материалдарына сүйендік.
Ғылыми жұмыстың әдісі: Салыстырмалы – аналитикалық, жүйелі талдау,
топтау, тарихи.
1 Қазақстан территориясын зерттеуші ғалымдар
1.1 Ежелгі заман географиясындағы қазақ жері туралы алғашқы мағлұматтар
Қазақстанның аумағы мен табиғаты жайындағы географиялық деректердің
тамыры ерте замандардың терең түкпірінде жатыр. Физикалық-географиялық
білімге талпыну ең әуелгі кезеңде адамның материалдық-практикалық
қызметімен, оның Қазақстанның табиғаты мен территориясы жөніндегі көмескі
де дүдамал ұғыммен тығыз байланысты болған. Ондай әрекеттер адамның басына
нақтылы жағдайға орай, немесе аңыз, қиял, діни сенімдерге негізделіп
жасалған.
Еуропа мен Азия елдерi арасындағы қарым-қатынастың көпшiлiгi (керуен
жолдары, елшiлiк көштерi, т.б.) ежелгi заманнан-ақ қазiргi Қазақстан
аумағындағы жер арқылы өткен. Осыған байланысты Қазақстанның кейбiр табиғи
нысандары туралы жазба деректер өте ерте кезден белгiлi болған.
Біздің заманымызға дейінгі V ғасырдың 40 жылдарының аяғында 30
жылдарының басында жазылған Геродоттың тарихы ежелгі қолжазбалардың
ішіндегі аса құндыларының бірі саналады. Онда Дарийдің скифтерге қарсы
жорығын баяндаумен қоса, Ойкүменді мекендеген тайпалар және олар
жайлаған аймақтар туралы мағлұматтар келтірді. Каспий теңізінің алып
жатқан орнын оның басқа сулармен жалғаспайтын тұйық су екенін, негізінен
алғанда солтүстіктен оңтүстікке қарай созыла біткен жалпы пішінін Геродот
бірінші болып анықтайды. Тарихтан мынадай дерек оқимыз: Каспий басқаларға
ұқсайтын ерекше теңіз, оның ұзндығы 15 күндік жол, ал енінің ең жалпақ
жеріне небәрі 8 күнде жетуге болады. Каспий теңізінің шығыс жағы қараса
көз жетпейтін ұланбайтақ жазық дала, ал Орал өзенінен әрі қарай ойлы-
қырлы тастақты жерлер, одан өтсең адам өтпес заңғар таулар бар. Шамасы
тастақты жерлер - Жалпы Сырт, ал заңғар таулар – Орал тауы болса
керек.
Геродот заңғар таулардың бөктерінде (сірә, Орал тауының оңтүстік шығыс
беткейі) агриппей тайпалары мекендейтінін, одан әрі алуан түрлі ну
ормандар өскен жерлерде (Қазақстанның оңтүстік – батысы) будин тайпалары
тұратынынын атап көрсетті.
Сөйтіп, ежелгі көшпенділер дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген
тайпалардың тұрағын сипаттай отырып, Геродот Каспий теңізі мен оның
төңірегендегі аймақтар туралы тұңғыш географиялық дерекетер қалдырған.
Массагеттер қоныстанған аймақты – Каспий теңізінің шығыс жағындағы Аракс
(Әмудария) өзенінен әрі шығысқа қарай созылып жатқан қазақ жерін Геродот
бәрінен де жақсы білген. Ол: Массагеттер егін екпейді, мал ұстайды,
Аракс өзенінен ауланатын көп балықпен, етпен, сүтпен қоректенеді-деп
жазған.
Геродот Акес өзені басын алатын төңіректі де сипаттап жазады.
Азияда айналасын тау жотасы қоршаған жазық алқаптан Акес атты үлкен өзен
ағып шығады. Бұл сипаттама Ферғана алқабына дәл келеді. Өзен басын оны
жағалай қоршаған тау басынан алады.
Геродот Акес өзенінде жергілікті халықтары өсірген сол сияқты
күрделі суландыру жүйесі болғанын атап көрсетеді.
Осы деректердің бәрі Геродот салған жер пішіні атты картада
көрсетілген. Жоғарыда аты аталған жер-су атауларымен қоса Геродот
картасында Сыр (Еділ), Лик (Жайық) және Сергис (Жем) өзендері бейнеленген.
Олардың пішіндері мен атауларында көптеген дәлсіздіктер кездеседі.
Географиялық зерттеулер жүргізгенде Страбон тарихи әдісті
қолданып, оны кең көлемді талдаумен ұтқыр ұштастырады, әрі осы тәсілге
зор маңыз береді. Страбон материкті (елді) бірнеше бөлікке бөлу әдісін
ұсынды. Оның бұл қағидасы қазіргі аудандастыру деп аталған ұғымға
жақын келеді.
Страбонның Геродоттан ерекшелігі сол, ол Каспий теңізін басқа
сулармен жалғаспайтын тұйық бассейн емес, Солтүстік мұхиттың шығанағы деп
есептеген. Страбон құрлықты өзін қоршаған теңізбен немесе мұхитпен ұласып
жатқан арал ретінде түсінеді. Ал мұхитты ол континентке қолтықтасып кіріп
жатқан төрт үлкен шығанақ деп санады. Гиркан (Каспий) теңізін
солтүстік шығанаққа жатқызды.
Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады деп
есептелген. Каспий мен Арал теңіздерін жалғастыратын тармақ бар деген
тұспал содан шыққан. Сөйтіп Арал ол уақытта Каспийдің Скиф шығанағы
деп аталған.
Ежелгі замандағы авторлардың болжамы бойынша, Каспий теңізінің
Скиф шығанағы шығысқа қарай ұзыннан – ұзақ созылып, Арал теңізінің
төңірегін түгелімен қамтыған. Көне әдебиетте Скиф шығанағымен қатар Оксий
қопасы да жиі сөз болады. Ал бұл Арал теңізінің өзі - деп жазды
белгілі кеңес тарихшысы әрі археологы С.П.Толстов.
Сырдария мен Әмудария жөнінде Страбон ұғымы дұрыс еді. Орта Азияның
өзендерін сипаттай келіп, ол: Яксарт басынан аяғына дейін Окстан мүлде
басқа өзен, ал онымен бір теңізге барып құяды, - деп жазды. Демек,
Арал теңізі туралы дұрыс ұғым дүниеге келді. Сырдария мен Әмударияның екі
бөлек өзен екенін айта отырып Страбон олар Каспий теңізінің Скиф
шығанағына құяды деп есептеді.
Птоломейдің География бойынша нұсқауында жер туралы қолда бар
географиялық деректердің бәрі жинақталып, жүйеге келтірілген. Бұл нұсқау
өз заманының энциклопедиясы іспетті болған. Птоломей өз еңбектерінде
ежелгі дүниені танып білуді дамытып қана қоймай, сонымен бірге
европалықтардың қазақ жері туралы географиялық ұғымның деңгейін сан
ғасыр бұрын бір арнаға түсіріп, айқындап берді: біз үшін бесінші
кітаптың 8-ші тарауы мен Птоломей салған Азия картасы өте көңіл
аударарлық. Мұнда Скиф де Имуас территориясы бейнеленген. Карта
градустарға бөлініп, тік конус түрінде жасалған. Онда Қазақстан шамамен
солтүстік ендіктің 49-60° аралығында орналасқан. Мұның өзі солтүстік
ендіктің 41°мен 55°30` көрсететін осы заманғы картадағыға деңгейлес
келеді. Ендік бойынша Қазақстан территориясы 3°30` сыйғызып, Птоломей
картасында 11°-қа теңелді, ал осы заманғы картада -14°30`. Скифияның
оңтүстік шекарасын Птоломей Яксарт (Сырдария) өзенінің бойымен, оңтүстік-
батыс жағын Оксит тауларының ( Үстірт қыраты) етегін және Окс
(Әмудария) өзенінің жоғары сағасы солтүстік ендіктің 43° тұспа –тұс
тұр, ал бұл осы күнгі Әмударияның жоғары сағасына сәйкес келеді.
Птоломей картасында бойлық бойынша Скифия шығыс бойлықтың 88° пен
140° аралығында алып жатыр, ал осы күнгі картада Қазақстан шығыс
бойлықтың 49-87° аралығында орналасқан. Сондықтан Птоломей картасында
табиғатты бейнелеуде бойлық бойынша көп алшақтық бар. Ал шығысқа қарай
бойлаған сайын мұндай алшақтық тіпті молая түседі. Мысалы, Ра (Еділ)
өзенінің жоғары сағасы шығысқа қарай 25° ауысып кеткен.
Птоломей Скифия шекарасын батыста Азия Сарматиясымен, солтүстікте
– беймәлім жермен, шығыста - Имаус тауымен, солтүстік пен оңтүстік
шығыста - сақтар, согдийрлер және маргиана мекендеген аймақтармен,
оңтүстікке – Гиркан теңізінің Ра өзеніне дейін созылып жатқан бөлігімен
жүргізеді.
Птоломейдің картасы бойынша Гиркан (Каспий) теңізі шығыстан батысқа
қарай созылып жатыр. Шығыс жағында оған орта Азияның барлық негізгі
өзендері – Яксарт пен Окс келіп құяды. Демек, Птоломей де Амудария
мен Сырдария өзендері Каспий теңізіне құяды деп тұспалдаған өзінен
бұрынғы зерттеушілердің теріс пікірін қостаған. Геродоттың дұрыс ұғымын
жоққа шығарып, ол теңіздің көпшілік бөлігі батыстан шығысқа қарай
созылып жатыр деп есептеген. Бұл қате түсінік, тек Бірінші Петр
уақытында ғана жөнге келтіріледі.
Птоломей екінші жағынан Каспий теңізін Солтүстік мұхиттың
шығанағы емес, тұйық бассейні ретінде бейнеленеді. Сөйтіп ол Геродоттың
дұрыс пікірін қуаттайды.
Птоломей Оксиан (Арал) теңізін картаға түсіріп, оған Согдий
тауларынан ағып шыққан өзендер келіп құятынын көрсетті.
Птоломей картасында Ра, Дайкс, Риммис өзендері және т.б.
бейнеленген. Риммис өзені Гиркан теңізіне құяды, оның жоғарғы сағасы
солтүстік ендіктің 48°30` орналасқан. Риммисті қазіргі Жайық өзені деп
қарауға болады, өйткені осы күнгі картада ол солтүстік ендіктің 1°30`
тұсында көрсетілген. Теңіздің солтүстік- батыс бөлігіне Дайкс (Жайық)
өзені құяды оның жоғарғы сағасы Жем өзенінің жоғары сағасынан
солтүстікке қарай 1°-қа орналасқан.
Птоломей шығармаларында жаңсақ пайымдаулар орын алғанымен,
дүниежүзілік географияны одан кейінгі дәуірлерде зерттеуде оның
еңбектері мен карталарының зор маңызы болды. Немістің ұлы ғұлама
географы А.Гумбольдт: Птоломей географиясы бізге күллі ежелгі дүниені
сызып бейнелеу арқылы бар болмысымен елестетіп қана қоймай, сонымен
бірге сан жағынан да, бойлықтар мен ендіктері жайлы және күннің
ұзақтығы деп аталатын анықтамаларды да санамызға сіңірді - деп әділ
жазды.
Сөйтіп Орта Азия туралы қалам тербеген ежелгі заман авторлардың
еңбектерінде қазақ жері шала –шарпы, тек Каспий, ішінара Арал
теңіздері мен Сырдария өзенінің ауқымыда ғана бейнеленді. Бұл аймақтың
солтүстігіндегі Қазақстан территориясы ол кезде тіпті белгісіз болған.
Сондықтан көне авторлар оны көбінесе беймәлім жер деп атаған. Скифия
территориясын сипаттай келіп, Птоломей: Скифия батысында Имай тауының
арғы бетінде – ар жақтағы Скифиямен және сол таудың бөктеріне дейін
оны бойлай – сақтармен, солтүстіктегінде беймәлім жермен шектеседі- деп
жазған.
Дегенмен, ертедегі грек және рим ғалымдарының орта Азия мен
Қазақстан туралы деректері жүйесіз, кездейсоқ, бір – біріне қарама қайшы
сипатта болды.
Әл – Бируни (ХІ ғасыр) – шығыстың аса ірі ойшылы әрі ғұламасы.
Хорезмде туған ол араб ғылымының дәстүрінде тәрбиеленген. Әл –Бируни тек
географ қана емес, сонымен бірге ол өз заманындағы ғалым атаулыны, ең
алдымен жаратылыстану салаларын жетік меңгерген, жан –жақты білімді зор
парасат иесі болған. Оның географиялық көзқарастары Таксим ал -аким
(Климаттардың бөлінуі), Ал-Асар ал – бакийа ал ал-Курун ал Халийа
(Бұрынғы ұрпақтардан қалған іздер: - қысқаша хронология), Тахдид
них ай –ат ал-амакин ли тасхих масават ал-маскакин (Елді мекендердің
қыпшақтарын тексеру үшін жердің ақтық шекарасын анықтау) және басқа
шығрмаларында келтірілген.
Аталмыш еңбектерінде Қазақстан жеріндегі кейбір табиғи атаулар
туралы баяндалды, мәселен, Каспий теңізінің шекараларын әл – Бируни
былайша суреттейді: Табаристанның маңында Джуджан аймағының теңізі бар.
Онда Абаскүн шаһары тұр. Теңіз осы шаһар арқылы белгілі. Сосын теңіз
Табаристанға, Дейлем жеріне, Ширбанға, Баб ал-Абвабқа (Дербендке), алаңға,
одан әрі Итиль өзенінің құйылысында хазарға, сосын Абсакүнге қайтып
жеткенше гуздар аймағына қарай созылады. Теңіз өзімен шекаралас
жерлердің атымен аталады. Алайда бізге Хазар, ал ежелгі халықтарда
Джурджан есімімен машһүр. Өйткені Птолемей оны Иркания деп атаған. Ол
басқа теңізбен қосылмайды. Осыдан кейін: жердің әр тұсында жиналған
басқа сулардың бәрі, - деп жазды әл – Бируни, - қопалар мен ойпаттар,
баяғы уақытта олар Афамин, Табария (Тивериада), Шам (Сирия) жеріндегі
Зугар (Өлі теңіз) немесе Хорезм көлі Арал теңізі немесе Барсхан
түбіндегі Абаскүн (Ыстықкөл) секілді көлдер аталады.
Егер теңіздер мен көлдердің ежелгі заманда грек оқымыстылары берген
анықтамаларын еске алатын болсақ, онда олардың әл –Бирунидің
сипаттамасымен салыстырғанда түбірлі айырмашылығы бар екенін байқауға
болады. Негізінде әл – Бируни грек ғылымына сүйенгенімен екінші
жағынан ол араб географтары тапқан жаңа деректерді тұжырымдауға ұмтылады.
Сондықтан әл – Бируни еңбектерінде Каспий және Арал теңіздері мен олардың
төңірегіндегі аудандардың неғұрлым толық әрі дұрыс сипаттамасы берілген.
Ғалымның Амудария өзенінің ескі арнасы туралы көзқарастары өте маңызды,
әрі ерекше ден қоярлық. Бұл пікір бойынша өзеннің бір тармағы Каспий
теңізіне құйған деп есептеледі.
Әл – Бируни тайпалардың оғыз одағы туралы маңызды мағлұматтар
келтіреді. Кашгар – печенг, сол сияқты Сырдария, Арал төңірегі мен
Солтүстік Каспий алқаптарды мекендеген далалық тайпалардың бірсыпырасы
оғыз одағының құрамына кірген. Ол тайпалардың арғы тегі
үндіеуропалықтардан, сондай-ақ финн-угорлардан шыққан да, бертін келе
түріктерге айналған. Әл – Бирунидің дәлелдеуінше, сондай тайпалардың бірі-
аландар Арал теңізінен бастап Каспийдің шығыс жағалауына дейінгі далалық
атырапты мекендеген. Ғалым сонымен бірге оғыздардың көшіп –қонған аймағы
Хорезм шекарасынан бастап Манкур көліне (Ұлытау бөктерінде) дейінгі
жерлер туралы да мәлімдейді.
Әл – Бирунидің картографиялық мұраларының зор маңызы бар. Ол әлем
картасының сегіз түрін құрастырған, сондай - ақ тұңғыш глобусты жасаған.
Картада Каспий теңізі (Дарен Джурджан) бейнеленген. Қазақстанның өзге
территориясы Жинсхон Туркон-түрік халықтары ретінде бейнеленген. ХІХ
ғасырда поляк ғалымы И. Делевиль әл-Бирунидің деректері бойынша Орта
Азияның картасын жасаған.
Махмұд Қашғаридың (ХІ ғасыр) Девану лугат ат - турк (Түрік
лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыдан алғанда өте
маңызды. Автордың арғы тегі түрік, Қашқарияда туған, бірақ тұрған мекені
– Барсхан мен Баласұғын. Орта Азияны көп шарлап саяхат жасаған ол түрік
тілдерінің бәрін дерлік жақсы берілген. Аталмыш еңбекте тарихи
география жөнінде маңызды мағлұматтар бар. Автор мәлімдеген деректер
өте көңіл аударарлық және жаңадан ашылып жатқан археологиялық деректер
көбіне олардың дұрыстығын дәлелдеуде.
Махмұд Қашғаридың кітабында толып жатқан мекемелердің, қалалардың,
таулардың, көлдер мен өзендердің атаулары ұшырасады. Сол атаулардың
көпшілігіне этимологиялық түсінік беріліп олар тарихи әрі географиялық
тұрғыдан сипатталады. Мәселен, айталық: Ертіс Эртыш –Ямак даласымен
ағатын өзеннің аты, оның бірнеше тармағы бар. Бұл өзен көлге құяды.
Эртыш сөзінің мағынасы – эртишмак сөзінен шыққан, яғни кім ширақ
қимылдайды деген сөз.
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмұд Қашғаридың қолжазба
күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық. Махмұд Қашғари
картасының жасалуы өте соны, әрі оқшау да, идеясы батыл: картаның дәл
ортасына Мекеннің орнына (әдетте араб географтары солай жасаған)
Қашғария мен Жетісу және Баласағұн қаласы алынған.
Бұл картаның мынадай өзіне тән ерекшеліктері бар: қалалар мен
елдердің Ыстықкөл айналасына шоғырлануы, ерекше бағдарлауы (жоғары
қарай – шығыс, төменде – батыс) көне түрік жазбаларына ұқсас болуы,
қалалардың бестік болып шоғырлануы және т.б.
Қазақстан географиясын қатысты орта ғасырдағы жазба деректер де тым
жұтаң әрі олардың ғылыми дәрежесі төмен еді. Қытай, араб және монғол
саяхатшыларының географиялық мәліметтері көбіне топографиялық сипатта болып
келеді. Олардың дені жер аттарын, қалалардың, елді мекендердің, өзендердің,
көлдердің, таулардың және басқалардың атауларын тізбелеуден әрі аспайды.
Мұның бәрі ел географиясының табиғат ерекшеліктерінен гөрі, қалалар мен
олардың тұрған орын дарын көбірек білуді көксеген басқыншылық пиғылынан
туған.
Қазақстан территориясын зерттеген сан алуан саяхатшыларда
республиканың жер көлемі туралы айқын да нақты түсінік болмады. Шынтуайтқа
келгенде орта ғасыр география саласына жаңа идея қоса қойған жоқ. Ол тек
болашақ үшін антикалық географтардың кейбір пікірлерін сақтауға ғана
жәрдемдеседі. Қазақстанның жер пішіні карталарда өте үстірт бейнеленді.
Ықылым заманнан бастап XVI ғасырға дейінгі қазақ жері туралы шетелдік
жазба ескерткіштерде сақталған тырнақалды мағлұматтар қаншалықты мардымсыз
да жұтаң болғанымен, олар еліміздің табиғат жағдайлары жайында географиялық
білімдерді толықтыруға септігін тигізді және республиканы онан әрі
зерттеуге жол ашты. Қазақстан табиғаты туралы жекелеген нақты деректер
жалпы географиялық деректер жинап, Қазақстанды зерттеу ісін негізінен орыс
ғалымдары мен саяхатшылары қолға алды. [1.2.3]
1.2 Қазақстан аумағын физикалық – географиялық тұрғыдан жүйелі зерттеу
XVI ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Оның тікелей себебі: орыс
жерлері Мәскеу князьдігінің төңірегіне бірігіп, бірте-бірте қалыптаса
бастаған Ресей мемлекетінің территориясын кеңейтуді көздеді. Ресей мен
Қазақстан арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына
байланысты патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген
елшіліктер арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады.
Осылардың нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік шекаралары
жайында деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп, Борис Годунов
патшаның өтініші бойынша Қадырғали Жалаири (XVI ғ. аяғы - XVII ғ. басы)
(Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ халқы мен оның жері
туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда қазақ хандығы құрылуы жайлы
тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері мен таулары, шекаралары
жөнінде кең мәлімет беріледі. XVII ғасырда Қазақстан аумағы С. Ремезов
жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға кіреді.
XVIII ғасырда орыс патшасы I Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты
күшейтуге ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа
әрі кілт санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай
ол Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков сияқты
ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен Сырдария
бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді.
Қазақ жерін жалпы географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың
еңбектерінде, жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын
түсіндіруге де алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды
жинақтау негізінде А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-
Қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда
Қазақстан жеріне тұңғыш рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық
сипаттама берілді. [4]
Қазақстанның бүкіл территориясы Ресейге ұсынылған тұста маршруттық
шолып-бақылау және арнайы географиялық зерттеулер кең көлемде өрістетілді.
Бұл кезеңде негізінен екі міндет – бір жағынан, әскери операцияларды
қажетті картографиялық материалдармен қамтамасыз ету және, екінші жағынан,
Ресей империясының құрамына кірген Қазақстан жерінің табиғи ресурстарын
іздеп табу міндеттері алға қойылды. Қазақ жерлерін географиялық тұрғыдан
зерттеу ісіне академиялық экспедициялар зор үлес қосты. Олар аса нақтылы
деректер жинап қана қоймай, сонымен бірге ғылым алдына Қазақстанның
физикалық географиясының көптеген мәселелерін де қойды. Картографиялық және
елді зерттейтін іргелі еңбектер жасалып, жинақталды.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда
зерттеу XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П.П.Семенов-
Тянь-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И.В.Мушкетовтың,
А.Н.Красновтың, Л.С.Бергтің сіңірген еңбектері айрыкша.
П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) - еуропалық ғалымдардың ішінде
Тянь-Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856-1857 жылдары ол Орталық
және Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының
бөктеріне дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің
биіктігін, ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау
құбылыстарының жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан
Тянь-Шань жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске
шығарады. Ол Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты
бакылаулар жасады. Осы саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов Тянь-Шанский
деген атаққа ие болды. П.П.Семенов Тянь–Шань мен Қазақстан
территориясын зерттеуге 1856 – 1857 жылдары кірісті. 1856 жылғы
майда экспедицияға шыққан ол маусымда Барнауыл қаласында жұмысын
бастап, одан Алтайдың батыс аймақтарында болып, Семей қаласы арқылы
Верный қаласына аттанды.
1857 жылы П.П. Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп, Тянь
–Шань сыртындағы биік адырларға шықты. Сөйтіп оған Сырдарияның негізгі
тармағы- Нарын өзенінің жоғары сағасын тауып ашудың сәті түсті. Содан
соң саяхатшы Тянь –Шаньды неғұрлым күрделі әрі қиын екінші бір маршрут
бойынша - Қарқара мен Көкжар өзендерінің алқаптарын бойлай отырып
қиып өтті де, Хантәңірі тау тізбегін көрді. Сарыжаз өзенінің
бастауында болып, П.П. Семенов Хантәңірінің солтүстік беткейіндегі
мұзарттарды тауып ашты. Қайта оралған сапаларында ол Іле және
Жоңғар Алатауын, Іле алқабындағы Қату деген жерді және Алакөл көлін
зерттеді.
Ол зерттеулерінің қорытындылары бойынша П.П.Семенов 1857 жылы екі
жазба есебін жариялады. 1867 жылы Орыс географиялық қоғамның
жазбаларында ол жоспар күнделігінен үзінді бастырды. 1885 жылы
Аспанмен тілдескен тау және Іле өлкесі деген тағы бір мақаласын
шығарды.
Саяхатшы – ғалым Сарыжаз, Текес, Ақсу және басқа өзендерді
қоректендіріп жатқан бірқатар мұздықтарды ашты. Ол мұздықтардың
кейбіреулерін егжей - тегжейлі зерттеп жазды.
П.П.Семенов Тянь – Шаньда вулкан жыныстарының жоқтығын анықтап
дәлелдегенін айрықша атап өткен жөн. Тянь-Шаньда вулкандық құбылыс
бар деп сол кезде ғылымда орын алған тұжырымға П.П.Семенов қарсы
тұрып өз пікірін білдірді. Ғалым былай деп жазды: Азиялықтардың
вулкандық құбылыстар деп жүрген тұспалдарына ғалымдар сын көзімен әрі
асқан сақтықпен қарауы керек, өйткені ол болжамдардың көпшілігі қазірдің
өзінде – ақ негізсіз болып шығып отыр. Тағы бір ескертерім: Жоңғар
өлкесі мен Тянь-Шаньды әбден аралап, көп нәрсені көкейге түйген өз
басым Азияның осынау бір бөлігінде вулкан бар дегенге үлкен
күдіктімін. Қалай болған күнде де, аспанмен таласқан шоқыны көзімен
көріп, қолымен ұстаған бірден – бір адам ретінде мен бұл вулкандардың
бар екені ешбір күмән туғызбайтын шындық, тайға таңба басқандай анық
дегенді мойындай алмаймын. Қалыптасқан пікірге, әлбетте, кереғар
болғанымен, бұл сапарда менің көзім анық жеткен аса маңызды ақиқаттардың
бірі міне осындай.
Семенов саяхатының ғылыми қорытындылары мұнымен ғана шектеліп
қалмайды. Ол жинаған ұшан - теңіз материалдар Тянь –Шань жөніндегі сол
заманғы ұғымдарды әлдеқайда кеңейтті, Орта Азия тауларының жаратылысын,
құрылысын, гидрогафиясын. Географиялық ботаникасын және табиғи
зоналарға бөлінуін, оларды мұз басу тарихын жаңа қырынан танып – білуге
зор мүмкіндік туғызды. Сөйтіп Тянь –Шань туралы геологиялық географиялық
білімнің негізін салды. [5]
Николай Алексеевич Северцов (1827-1885) аса ірі жаратылстанушы орыс
ғалымдарының қатарына жатады. Н.А.Северцов өз зерттеулерінің негізінде
Тянь – Шань тау жүйелерінің, Арал төңірегіндегі Қызылқұмның, төменгі
Сырдарияның және басқа аудандардың тұңғыш толық географиялық және
геологиялық карталарын жасап олардың табиғат жағдайдарын ғылыми тұрғыдан
баяндап берді.
Н.А.Северцовтің (1827-1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары
П.П.Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі
мен Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н.А.Северцов Қазақстан
жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді кеңейтті.
Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық жағдайлардың
әсер ететінін дәлелдеді. Таулы өлкелердің геологиясы мен қалыптасу тарихына
назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара байланысы және
сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық бағыттың дамуына жол
ашты.
Н.А.Северцов экспедициясын (1857-1859) жасақтаған Ресей Ғылым
академиясы оған осы өлкеде зоологиялық және геологиялық зерттеулер
жүргізуді тапсырды.
1860 жылы Северцов Оралдағы казак әскерлерін орналастыру жөніндегі
комитеттің мүшелігіне сайланып Оралдағы казак жерінің жаратылыстану -
тарихи жағдайларын зерттеу ісіне кіріседі. Ол комитеттің тапсырмасымен
қоса өзі жасаған бағдарлама бойынша далада зерттеу жұмыстарын жүргізуге
рұқсат сұрап алады. Ғалым тексеру бағдарламасына зоологиялық бақылаулар
жүргізіп, коллекциялар жинаумен қатар топырақты, өсімдіктерді, климатты
зерттеуді, сондай – ақ геологиялық барлаулар мен этнографиялық
бақылауларды да кіргізді.
Үш жыл бойы (1860-1862) экспедициялық жұмыс кезінде ғалым құстардың
және сүтпен қоректенушілердің мол коллекциясын жинаған. Бұған қоса ол Орал
балықтарының мыңға жуық данасын әкелген. Ол Гурьев қаласында
Г.С.Карелиннің бай коллекциясын қолына түсіріп, оны Ғылым Академиясына
тапсырған.
1864 жылы Н.А.Северцов Тянь – Шань экспедициясына аттанады. Ол Тянь –
Шаньның батыс және солтүстік сілемдерін зерттейді. Н.А.Северцовтың Орта
Азияда жүргізілген басқа да зерттеулерінің Қазақстан территориясын
физикалық – географиялық тұрғыдан танып – білуге тікелей қатысы бар.
Айталық, Түркістан ғылыми экспедициясы жұмыс істеген кезде ғалым Тянь-
Шаньның геологиялық- географиялық және жаратылыстану – тарихи жағдайларын
зерттеп, оларды таудың қазақстандық бөлігімен жалпы ортақтастыра,
сабақтастыра қарастырады. Н.А.Северцовтың Амудария экспедициясы (1874-1875
жылдар) Арал –Каспий бассейні мен Қызылқұмды зерттеу жолында саяхатшы
Қаратау тауларында Іле Алатауында, Түрген, Үшмерке және басқа өзендердің
алқаптарында зерттеу жұмыстарын жүргізді, ал Амудария өзеніне бет алған
сапарында ол Сырдария өзені Арал теңізі туралы өз бақылауларын
толықтырды. [6]
И.В.Мушкетов (1850-1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875-1876 жылдары И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жетісу
(Жоңғар) Алатауына үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының
маңын, Александр жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын,
Ыстықкөлді зерттейді. Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды
бірнеше жерден басып өткен.
И.В.Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына
арналған Түркістан (1886-1906) еңбегін жазды. Түркістан немесе Түркістан
бассейні деген атпен, - деп жазады автор, - мен Азия материгінің батысында
Мұғалжар таулары мен Үстірттен бастап, шығысында Жетісу Алатауында, Тянь-
Шаньға және Памирге дейінгі, оңтүстігінде Көпетдагтан және Хорасан
тауларынан бастап, солтүстігінде Шыңғыстау және Арал - Ертіс суайрығына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жаткан байтақ өлкені түсінемін.
Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань
тауларының жүйесін, оның мұз басуын, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық
жерлер мен жота аралық аңғарлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақты және
саздақ балшьщты жерлердің пайда болуындағы метеорологиялық жағдайын
зерттейді. Сонымен бірге шекараларын анықтап, алғашқы геологиялық қартасын
(1881) жасады. Ғалым А. Гумбольдтың Тянь-Шаньда вулкандық құбылыс бар деген
көзқарасын теріске шығарып, өз деректерін келтіреді. Сонымен бірге 1887
жылы Верныйда (Алматы) болған жер сілкінудің себептері мен шөлді
аудандардағы жел әрекеті туралы құнды деректер жинақтады.
С.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстандағы ғылыми жұмысы 1873 жылдан
басталады. 1874 жылы И.В.Мушкетов алғашқы жұмысын Қаратау тауларын және
Тянь-Шаньның батыс сілемдерін зертеуден бастап, бұл өңірде тас көмір
шығатын кен орындарын бақылады және жалпы ғылыми іздестіру ісін жүргізді.
Мұнда ол Боролдай, Арыс, Бадам өзендерінің алқаптарында және Қазығұрт
тауында болды.
1875 жылы И.В.Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстік шеті мен Жоңғар
Алатауына үлкен саяхат жасап, Әулиеата қаласының маңын, Александр жотасын,
Сусамыр өзенінің алқабын, Боам шатқалын, Ыстықкөл көлін тексерді, Ілені,
Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше жерден қиып өтті.
1876 жылдың басында И.В.Мушкетов өз бақылауларының нәтижесі жөнінде
минералогиялық қоғамға экспедиция жұмысы туралы қысқаша есеп жазып берді.
1877 жылдың жазында ол Орта Азияға қайтадан сапарға шықты. 1878-1880
жылдары Түркістанға сапар шегіп, мұнда Ферғананың алқаптары мен жоталарын,
Жетісуды, Алтай тауының батыс бөлігін зерттеуді аяқтады, Амудария өзенімен
жүзіп отырып, Қызылқұм шөлін басып өтті және Зеравшан өзенінің жоғары
ағысындағы мұздықтарды тексерді.
Ғалым Тұран мен Арал бассейнінің геологиялық тарихын өте – мөте толық
зерттеп, монографиясының екінші бөлімін түгелдей осы өңірге арнаған. Мұнда
автор осы атырапты өзі аралаған кезде жинаған аса мол төл материалдарына
сүйенген.
Тянь-Шаньның батыс етегін зерттеген кезде И.В.Мушкетов мұндағы тау
жыныстарының бітімі тым күрделі екенін атап көрсетеді.
Қызылқұмдағы тұнба шөгінділерді сипаттай келіп И.В.Мушкетов ондағы
петрографиялық, палеонтологиялық, сондай-ақ атратиграфиялық өзгерістерді
атап көрсетеді. Ежелгі конгломерат пен әктастың орнына үштік дәуірге тән
құмдақ пен мергель жыныстарынан тұрады. Төрттік дәуірдегі жыныстар
негізінен Арал-Каспий шөгінділері мен эолдық жыныстардан пайда болған.
И.В.Мушкетов Орта Азия тау жүйелерін мұқият зерттеу нәтижесінде мұнда
кесе көлденең жатқан жота жоқ екенін дәлелдеді.
И.В.Мушкетовтың 1887 жылғы 28 мамырда Верный (қазіргі Алматы)
қаласының маңында болған күшті жер сілкінудің зардаптарын тексеріп жазған
есебі көңіл аударарлық. Ол жариялаған мақалалар осы заманғы әдіс бойынша
жазылған бұл саладағы тұңғыш зерттеулер болды. И.В.Мушкетовтың еңбегінде
тау көшкіні құбылысы тұңғыш рет егжей-тегжейлі сипатталып жазылды.
И.В.Мушкетовтың Орта Азия мен Қазақстанды геологиялық-географиялық
тұрғыдан зерттеуге қосқан үлесінің нәтижесіне талдау жасағанда оның бұл
сапардағы аса маңызды, өзекті қағидаларды дамытудағы зор ролін атап
көрсеткен дұрыс.
А.Н.Краснов (1862-1914) негізінен Тянь-Шань тау жүйесі мен Балқаш көлі
маңындағы шөлді аймактың өсімдіктер жамылғысын зерттеді. Ол топырақ пен
өсімдік арасындағы байланысты анықтап, физикалық-географиялық жағдайлардың
өсімдіктерге тигізетін әсерін, әсіресе, мұз баскан жерлердегі өсімдіктер
бойындағы өзгерістерді анықтады. Тянь-Шань өсімдіктерін еуропалық түрлермен
салыстырып, олардың қалыптасу тарихы мен дамуын сипаттап жазды.
Л.С.Берг (1876-1950) еңбектері де табиғат құбылыстарын тұтас бірлікте
алып қарауымен ерекшеленеді. Қазақстан жеріндегі зерттеу қызметін әуелде
Солтүстік Қазақстанның тұзды көлдерін (Теке, Қызылқақ, Сілетітеңіз)
бақылаудан бастаған. Ол 1900-1903 жылдары Арал теңізін мүқият зерттеді.
Аралға таяу Қызылқұмды, Арал маңы Қарақұмын, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарын аралап көрді. Оның Арал теңізі (1908 ж.) атты еңбегінде теңіз
бен оның айналасындағы жерлердің жер бедері, геологиялык тарихы,
гидрологиясы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктері жанжақты сипатталды. Осы
және басқа зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп, Л.С.Берг Қазақстан аумағын
ландшафтылық аймақтарға және морфологиялык облыстарға бөлді. Батыс Сібір
ойпаты, Торғай далалық өңірі, Түркістан ойпаты, Үстірт, Тянь-Шань жүйесі,
Қазақтың қатпарлы өлкесі (Сарыарқа), Орал тау жүйесі, Алтай-Саян тау жүйесі
сияқты географиялық облыстар Берг еңбектерінде дәлелденіп берілген. [7]
Қазақстанның Ресейге қосылуы аяқталғаннан кейін орыс Географиялық
қоғамы, Қайта Қоныстандыру басқармасы, геологиялық комитет және басқа
ұйымдар қазақ жерін физикалық-географиялық зерттеу жұмыстарын жүйелі түрде
жүргізді. Бұл дәуірді классикалық кезең деп айтуға кәміл болады, өйткені
Қазақстан табиғаты туралы осы заманғы географиялық ұғымдардың негізі тап
сол тұста қаланды.
Зерттеу әдістері террторияны маршруттық – ел тану мағынасында жазып
сипаттаудан табиғат компоненттерін жеке-жеке және тұтастай алып терең әрі
жан-жақты кешенді тарихи тұрғыдан зерттеуге ауысты. Қазақстанды
географиялық жағынан зерттеудің негізгі бағыттары – экологиялық-
географиялық, экологиялық-генетикалық, тарихи, аймақтық және т.б. тәсілдер
анықталды.
П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің, Н.А.Северцовтің, Ш.Ш. Уәлихановтың, И.В.
Мушкетовтың және басқа ғалымдардың еңбектері биіктік белдеулерін белгілеп,
таулардың қалыптасу заңдылықтарын ашудың бастамасы болды. Содан бері
Қазақстан тауларының биіктік белдеулері мұқият зерттелуде. Осылардың
нәтижесінде беткейлердің, етектерінің немесе тау жүйелерінің ішкі
жағдайларына қарай биіктік белдеулерінің қалыптасу барысындағы көптеген
себептердің беті ашылды. Физикалық географияның идеялары В.В.Докучаевтың
шәкіртері әрі ізбасарлары - А.Н.Красновтың, Л.С.Бергтің А.Н.Красновтың,
Л.С.Бергтің, Р.И.Аболиннің және басқа оқымыстылардың еңбектерінде толық
көрініс тауып, одан әрі дамытылды. Орыс ғалымдары классикалық кезеңде
Қазақстан табиғаты туралы осы заманғы ұғымның негізін қалады. Республиканың
көптеген аудандарында топографиялық түсірілімдер жасалды, жүздеген
астрономиялық пункттер, мыңдаған биіктіктер анықталып, тұңғыш арнайы және
жалпы-географиялық карталар жасауға мүмкіндік туды.
XIX ғасырдың екінші жартысында басталған табиғатты физикалык-география
тұрғысында тұтас зерттеу жұмысы XX ғасырдың бас кезінде де жалғасты. Бұл
кезде Сібір темір жолының қазақстандық бөлігі бойында (Солтүстік Қазақстан)
Қоныс аудару басқармасының ұйымдастыруымен Ақмола, Торғай, Жетісу
облыстарында зерттеу жұмыстары жүргізілді. В.А.Обручев пен В.В.Сапожников
Жетісу мен Тянь-Шаньды, Н.И.Андрусов Маңғыстау түбегін, С.С.Неуструев Жер
қабатының қалыптасуындағы негізгі заңдылықтар және Оңтүстік Қазақстандағы
топырақтардың негізгі типтерін сипаттауға үлес қосты. Осылардың еңбектері
негізінде физикалық географияның аумақтық мәселелерімен қоса халық
шаруашылығы үшін пайдалы қолданбалы міндеттерді шешуге де мүмкіндік туды.
ХХ ғасырдың басында жұмыс істеген толып жатқан экспедициялар
Қазақстанның физикалық-географиялық жағдайындағы ерекшеліктерді көрсететін
мол материал жинады. Олар топырақтардың жаңа түрлері мен тектерін анықтап,
бейнелеуге, жазық жерлер мен таулардағы топырақ қабаттары мен өсімдіктерін
рет-ретімен бөліп қарастыруға, биік белдеулердегі топырақтардың
өзгешеліктерін айқындауға, өлкені табиғи аудандастырудың схемаларын жасауға
мүмкіндік туғызды.
XIX ғасырдың аяғында және ХХ ғасырдың басында Қазақстан жер жағдайының
табиғи-территориялық өзгешеліктерін зерттеуде кешенді әдісті қолданудың
алғашқы тәжірибелері келешектегі жан-жақты ізденістер үшін берік негіз
қалады. Ал кейінгі кезеңдерде зоналық, провинциялық, алқаптық заңдылықтар
түгелдей ескеріліп, Қазақстанның алуан түрлі ұлан-ғайыр кеңістігі неғұрлым
терең әрі әр қырынан зерттелді. Сөйтіп, физикалық-географиялық кешенді
зерттеулер нәтижесінде көптеген практикалық міндеттер ойдағыдай жүзеге
асырылып, елдің сан салалаы халық шаруашылығын жедел қарқынмен ілгері
дамытуға қолайлы жағдайлар жасалды.
Өндірісті тиімді де дұрыс орналастырудың маңыздылығы экономиканы қайта
құру жоспарын жасау кезінде айқындала түсті. Алғашқы бесжылдық (1929–1932)
жоспарларында Қазақстанда өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының барлық
салаларының техникалық базаларын жасау қарастырылды; ол үшін республикадағы
географиялық зерттеулерді кеңінен және жан-жақты жүргізу керек болды. Бұл
кезеңде (1928–40) экспедициялық зерттеулер кең етек алды. Республикада
тұрақты ғылыми-зерттеу мекемелерінің және жергілікті ғылыми кадрлардың
көбеюінің нәтижесінде Қазақстан жерінде тұрақты бақылаулар жүргізу жолға
қойылды. Геологиялық барлау жұмыстары түсті және сирек металдар, көмір,
т.б. кен байлықтарының қоры жөнінен Кеңес Одағы бойынша Қазақстанды жетекші
орындардың біріне шығарды.
Климаттық және гидрологиялық жұмыстар метеорологиялық және
гидрометеоролық станциялардың көбеюіне негізделе жүргізілді. Су қорларын
зерттеу өрістеді. Өндіріс қажеттерін өтеу және салынуға тиісті
гидротехникалық құрылыстардың географияық жағдайларын анықтау үшін кейбір
жеке алаптарға кешенді зерттеулер жүргізілді. Зерттеулер нәтижесінде “КСРО
су қорларының анықтамасы” жинағының 13-томы, т.б. еңбектері жарық көрді.
Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында (1941–45) жалпы географиялық
зерттеулер біршама қысқарды, негізінен майдан мен тыл мұқтажын өтеу ғана
ескерілді.
КСРО ҒА-ның Географиялық институтының көпшілік қызметкерлері Алматыға
көшіріліп, Топырақтану және Ботаника институттарымен және басқа жергілікті
ғалымдармен бірлесе отырып, ауыл шаруашылығын өркендетудің қорларын табу
және зерттеумен шұғылданды. Дәл геоморфологиялық карталар жасалды, су және
топырақ жамылғысының қорлары түбегейлі зерттелді. Солардың нәтижесінде
жерді тиімді пайдалануға нақты ұсыныстар берілді. Облыс алғашқы рет табиғи
мал азығының қоры бойынша аудандастырылды (Л.Г. Соболев), геоморфология
бойынша (И.П. Герасимов), агроклиматологиядан (П.Н. Колосков) ірі
қорытындылар шығарылды, топырақты зерттеудің геохимиялық тәсілі жасалды
(М.А. Глазовская), су шаруашылығы қажетін өтеуге катысты табиғат
жағдайларының бірнеше карталары (Б.А. Федорович, С.Л. Кушев) құрастырылды.
Бұл материалдарды қорытындылай келе А.А. Григорьев өзінің Қостанай табиғаты
туралы очерктерін жариялады.
Соғыстан кейінгі жылдары (1945 жылдан бастап) Қазақстандағы
географиялық зерттеулерге баса көңіл бөлінді. Халық шаруашылығын қалпына
келтіру және одан әрі дамыту үшін табиғи ресурстарды көптеп табу және
оларды шұғыл шаруашылыққа пайдалану керек болды. 1946 ж. ҚазКСР ҒА құрылды.
Бұрынғы жүргізілген зерттеу материалдары негізінде республика табиғатының
басты кешендеріне тұжырымды сипаттама берілген “Қазақстанның физика-
географиялық очерктері” (1952) жарыққа шықты.
Қазақ КСР ҒА-ның Географиялық институты Қазақстан табиғатын зерттеуді
одан әрі жалғастыра берді, “Қазақстанға физикалық-географиялық сипаттама”
(1950) жинақ кітабын шығарды. КСРО ҒА-ның өндіргіш күштерді зерттеу кеңесі
игерілуге тиісті жаңа аудандарда кешенді экспедициялық зерттеулер
ұйымдастырды. Осы мақсатпен Торғайдың шикізат қорларын зерттеді. Облыс
жерін геоморфологиялық зерттеу, әсіресе геоморфологиялық картаға түсіру ісі
өрістеді. Жер қойнауын зерттеу тәсілдерінің бірі – геологиялық картаға
түсіру жалпы зерттеу процестерінің құрамына енгізілді. Сөйтіп
геоморфологиялық карта табиғи аудандастыру мен ландшафтын зерттеудің
негізіне айналды.
Суландыру, орман алқаптарын отырғызу, тың және тыңайған жерді игеру
шараларына байланысты республиканың жеке аудандарының микроклиматы және
жылу балансы зерттелді. Аңызақ жел, атмосфералық қуаңшылық, жел эрозиясы,
топырақ борау, топырақ бетінің тоңдануы сияқты құбылыстар және климаттың
өзгеру заңдылықтары зерттелді. Осы зерттеулердің деректері негізінде
“Қазақстан климаты” (1959) атты жинақ шықты.
Гидрологиялық зерттеулердің ішінде республика көлдерінің жете
тексерілгенін аңғаруға болады. Бұл жұмысты кейіннен КСРО ҒА-ның Көлтану
институты айналған көлтану лабораториясы мен Қазақ КСР ҒА-ның географиялық
секторының қызметкерлері бірлесе жүргізді. Зерттеу жиынтығын А.В. Шнитников
қорытындылады. Көлдердің физикалық-географиялық жағдайымен қоса олардың
гидробиологиялық және экономикалық жақтары да зерттелді. Көлдердің жалпы
кадастры құрастырылды. Жер беті суы қорларын зерттеу нәтижелері тың және
тыңайған жерлерді игеруге байланысты біршама толықтырылды. КСРО ҒА-ның
басшылығымен Қазақстан гидрографиясының жоспарлы зерттелуі жолға қойылды.
Бұлардың материалы бойынша 1928 ж. П.Н. Лебедевтің “Краткий
гидрографический очерк Казахстана” (“Қазақстанның қысқаша гидрографиялық
очеркі”) және “Гидрометеорологический очерк Казахстана” (“Қазақстанның
гидрометеорологиялық очеркі”) еңбектерін баспадан шығарды.
Бірнеше ірі гидрологиялық кешендік зерттеулер жүзеге асырылды және
бұлардың деректері “Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и
залежных земель” (“Тың және тыңайған жерді өңірлерінің беткі ағын қоры”),
“Ресурсы поверхностных вод СССР” (“КСРО жер беті ағынының қоры”)
жинақтарына енгізілді.
Топырақ жамылғысын зерттеген әр саланың ғылыми және өндірістік
мекемелердің қорытындылары көп томдық “Почвы Казахской ССР” (“Қазақ КСР-
інің топырағы”) басылымында және бірнеше жалпы шолулық карталарда
жарияланды. Геоботаникалық және зоогеографиялық зерттеулердің жиынтық
деректері жарық көрді. КСРО ҒА-ның аэротәсілдер лабораториясы Солтүстік
Қазақстанның табиғи жағдайын зерттеудің аэротәсілін белгіледі. Экономикалық
география саласында Қазақстанның табиғатын, халқын, экономикасын және
мәдениетін бейнелейтін кешендік еңбектер (И.Т. Тәжиев, М.Ш. Ярмұхамедов,
К.Б. Ахмедова, т.б.), өндіргіш күштерді тиімді орналастыруға, экономикалық
аудандастыруға және экономикалық аудандарды мамандандыруға, аумақтық-
өндірістік кешендердің қалыптасу мәселелеріне, еңбек және табиғи қорларға
баға беруге арналған жұмыстар (В.А. Адамчук, Б.Я. Двоскин, Е.Н. Гладышева,
С.Әбдірахманов, т.б.) жарық көрді. Республика жерін жан-жақты зерттеу
нәтижесінде Қазақстанның және оның жеке аймақтарының кешендік атластары
құрастырылды. Тың өлкесінің, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан
облыстарының бірнеше ландшафтылық карталары шықты. Ландшафтылық
зерттеулердің кеңінен етек алуына ландшафттанушы ғалымдардың бүкілодақтық 6-
кеңесінің (1963) Алматыда өтуі әсер етті.
Қазақстан территориясы әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың дәрежесі
мен дамуына, қоғамның ішкі және сыртқы мұқтаж-мүдделеріне қарай жекелеген
тарихи дәуірлерде әр түрлі бағытта және түрліше қарқынмен зерттелді. Бұрын
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағынан мешеу қалуына байланысты
өлкені географиялық тұрғыдан зерттеудің көбіне көрші мемлекеттердің, ең
әуелі Ресейдің өкілдері айналысып келді, және бұл жұмыс халықтардың
ғасырлар бойғы әрі күрделі тарихи қарым-қатынастары, сондай-ақ әскери-саяси
және экономикалық байланыстардың дамуына орай жүргізілді. [1.2.8]
2 Қостанай облысын зертеуші ғалымдар және олардың зерттеулерінің маңызы
2.1 Қостанай аймағын географиялық тұрғыдан зерттеушілер және олардың
еңбектері
Қостанай облысы Қазақстан Республикасының солтүстік және солтүстік-
батыс бөлігінде меридиан бойынша солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып
орналасқан.
Қостанай өңірінің географиялық зерттелу тарихында 1768 – 1774
жылдардағы академиялық экспедициялар ерекше орын алды. Ресейдің Ғылым және
көркемөнер академиясының академиктері мен адъюнктері Ырғыз бен Торғай
өзендерінің алабын зерттеді.
Әулиекөл ауданы жеріндегі географиялық нысандар атаулары 17 ғасырдан
бастап кездеседі. 1627 жылы шыққан Үлкен Сызба кітабында өзен-көлдер
атауы кездеседі.
1742 жылы К. Миллердің экспедициясы Құсмұрын көлінің, Обаған өзенінің
бойларын зерттеді.
1820–21 жылдары экспедициялық зерттеулер нәтижесінде “Естественная
история Оренбургского края” (“Орынбор өлкесінің табиғат тарихы”) атты 3
томдық еңбек жарияланды. Оның 1-бөлімінде аймақтың табиғат жағдайларына
жалпы сипаттама берілді.
1825-1844 жылдары Орынборда шетелдік комиссияның орынбасары болып
қызмет атқарған Г.Ф.Фон-Генс (1786-1845) Қазақстан географиясының тарихын
зерттеуде айтарлықтай із қалдырды. Алған білімі бойынша әскери инженер
болған Г.Ф.Фон-Генс Тобыл өзені мен Торғай өзенінің аралығындағы ол кезде
тым аз танымал аймақты геологиялық-географиялық жағынан сипаттады.
1852 жылы Ш.Уалиханов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz