Жергілікті басқару органдарының қаржылық қызметінің әлемдік тәжірибиесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ЖЕРГIЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Жергілікті басқару органдарының қызметінің
ұйымдастырушылық негіздері ... ... ..5
Жергілікті шаруашылықтың қызметін экономикалық реттеу ... ... ...9
Жергілікті басқару органдарының қызметінің
қаржылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 7
2. ЖЕРГIЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЪІЛЬІҚ ҚЫЗМЕТIНIҢ ЖҮЙЕСIН
АНАЛИЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Жергілікті басқару органдарының қаржылық қызметінің
әлемдік тәжірибиесі... ... ... .. 29
Жергілікті басқаруды қамтамасыз етудің
қаржылық жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. Қазақстан Республикасының жергілікті босқару
органдарының Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының
бюджетін анализдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГIЛIКТI ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ...52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жергілікті басқару кез келген мемлекеттердс төрт нсгізгі
мақсаттарды жүзеге асыру қүралы ретінде қызмет стсді:
мсмлекеттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз сту,
жергілікті мәні бар сүрақтарды шешудсгі дсмократиялық
бастаулардыдамыту, жергілікті істерді жүргізудегі тиімділікті
күшейту және жергілікті жерлердегі әлсуметтік-экономикалық
ахуалды нығайту үшін жергілікті басқарудың түрақты қаржылық
базасын қалыптастыру болып табылады.
Жергілікті қаржылар-бүл қоғамдық өнімнің ақіналай
формасындағы жсргілікті басқару мекемслсрі үйымдастыратын,
бөліп, пайдаланатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Жергілікті қаржы мемлекеттік қаржы жүйесінің ең басты қүрамдас
бөлігі болып табылады. Оның қүрамына жергілікті бюджсттср, арнайы
бюджеттентыс қорлар, жергілікті баскару мексмелсрі
меншігіндегі субьектілср, жергілікті үй шаруашылық қаржылары
кіреді.
Жергілікті қаржылар қүрылымы мен жүмсалу бағытын
жергілікті билік және басқару органдары, накты айтқанда мйслихат,
жергілікті әкімшілік, жергілікті өзін-өзі басқару
мекемелеріанықтайды. Қаржы қатынастарын бюджет түріндс
үйымдастыру скі бағытта жүзеге асырылады:
1) қаржы ресурстарының қозғалысы. Бүл қозғалыс
орталықтанған жүйе түрінде белгілі бір әдістермсн
экономиканы дағдарыстан шығару және қалыптастыру
мақсатында ұйымдастырылып басқарылады.
2) қаржыны орталықсыздандырү. Мүнда қаржыны
үйымдастыру, қалыптастыру және пайдалану жергілікті
баскару органдарының қызметтеріне беріледі.
Екі бағыт та жергілікті басқару органдарының жергілікті жағдайына және
ондагы әлеуметтік-экономикалык даму деңгсйінс, мүддссіне жақын қолданылады.
Әкімшілік қаржы қатынастарының принципіне қаржы қатынастарын формальді
рсттеу жатады. Әлемдік қаржы теориясы және тәжірибесі жергілікті бюджет
жүйесінің өз еріктілігі бар екенін және оның ез бетінше қызмет ете алатынын
кәрсетіп отыр.
Бүл өзекті мәселе бүгінде Қазақстан үшін де әлі күнге дейін дүрыс
шешілмеген, нақты қалыптаспаған, болашақта оң бағыттарды қажет ететін
мәселе болып табылады.
Зерттеу обьектісі-Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару
органдарының қаржылық қызметі.
Зерттеу тақырыбы- жергілікті басқару органдарының қызметін жүзеге асырумен
байланысты экономикалық-үйымдастырушылық қатынастар жиынтығы.
Жүмыстың қүрылымы-бітіру жүмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
түрады.
Бірінші белімде жсргілікті басқару органдары қызмстінің жалпы
үйымдастырушылық формалары, жсргілікті басқару органдарының экономикалық
ролі, жергілікті бюджст коздсрінің қаржылық негіздсрі жәнс оларды
қалыптастыру принциптсрі қарастырылады.
Екінші болімде Қазақстан Респуликасындагы жсргілікті басқаруды
қамтамасыз етудің қаржылық мсханизімі, орталық жонс жергілікті басқару
органдары арасындағы байланыс сипатталып, муниципалды қағаздар жөнінде
мосслслср талқыланады. Сонымсн қатар мысал ретінде Астана қаласының
жергілікті бюджетінің даму анализі орын алады.
Үшінші болімде жергілікті басқару органдарының қаржылық қызметінің
болашақта даму тенденциялары мсн козделгсн мақсатқа жетудсгі озін-озі
жетілдіру жолдары сипатталады.
Жоғарыда айтылып кеткен тапсырмалар мен мақсаттарға қоса берілген
бітіру жқүмысында келесі мәселелерзсрттеледі:
1) орталык және жергілікті басқару органдары арасындағы
қүзыреттерді белу және шсктеу;
2) жергілікті басқарудың қаржылық нсгізін анықтау;
3) мемлскеттің аймақтық саясатының мақсаттарын жүзсге
асыру:
4) жсргілікті нсмесе жалпы мсмлсксттік сипаттағы
аймақаралық мәсслелерді шешу;
5) жсргілікті бюджет түсімдерінкебейту көздерін анықтау;
6) жергілікті жерлерде салық салу механизімін зерттеу жонс
т. б.
1 ЖЕРгіЛІКЕТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТШІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
негіздері
1.1.Жергілікті билік органдары қызметінің ұйымдастырушылық негіздері
Облыс, аудан, қала (аудандық бағыныштылықтағы қаладан кәне қаладағы
ауданнан, ауылдық округтан басқа) герриториясындағы өкілетті орган Маслихат-
депутаттар жиналысы болып табылады.
Атқарушы орган Қазақстан Республикасының Президентінің тікелей
өкілі болып шығатын және бірлістік қағидаларында қызмет ететін жергілікіі
әкімшіліктің басшысы болып табылады және ол сәйкес территормяда
мемлекттік басқару функцияларын жүзеге асырады.
Жергілікті әкімшілік басшыдан, оның орынбасарларынан, бөлімдерден.
басқармалардан және басқа да бөлімшілерден түрады.
Әкімшіліктер мен маслихаттар сәйкес әкімшілік - территориялык
бірліктің халкының еркін жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып
білдіреді және жүзеге асырады. Өкілетті және аткарушы органдйр сәйкес
территорияның әләуметтік және экономикалық даму бағдарламасының
орындалуын,жергілікті орындарда Конституцияның, Қ.Р.
Заңдарының.
Жоғары Кеңес Жарғылыктарының, Президент және Қ.Р. Министрлер Кабинетінің
Актілерінің, жоғары түрған Масхихаттардың өз күзыреттері
шегінде қабылдаған шешімдерінің орындалуын, сондай - ақ халыкты жергілікті
істерді басқаруға тартуды камтамасыз етеді 1.
Маслихаттар өз құзыретінін шегінде өз кызметтерін дербес жүзеге
асырады және тігінен бығыныштылық қатынастарымен байланыспаған.
Жоғары түрған Малихат*гармен кабылдаған шешімдерді төмен түрған маслихат
міндетті түрде орындалуы керек. Жоғары түрған депутаттар
Жиналысы төмен түрғандарға өздерінің қүзыреттерін беруге, сондай- ак
өзара келісу бойынша өздерінен төмен түрғандардың күзереттерінің бір
бөлігін алуға күкылы.
Маслихатты төрт жергілікті әкімшілікпен қарым - катынасы олардың
функцияларын бөлу және өз құзыреттерін дербес жүзеге асыру, жергілікті
әкімшіліктің Маслихатқа Жергілікті өкілетті және атқарушы органдар
туралы Заңмен белгіленген мәселелер бойынша бағыныштылығы
қағидасының негізінде құрылады.
Маслихат және жергілікті әкімшілік оларға құзыреттер шегінде
территорияның комплексті әлеуметтік - экономикалық дамуын қамтамасыз
етуге, азаматтардың қүқықтарын қорғауға, олардың заңды
мүдделерін қанағаттандыруға жауапкершілікте болады I2I.
Әкімшіліктің басшысы, оның орынбасарлары, басқарма, бөлімдердің
басқарушылары Маслихаттың депутаттары бола алмайды.
Жергілікті әкімшіліктің және органдарының қызметін үйымдық,
қүқыктықжәне материалдық- техникалық қамтамасыздандыру үшін Әкім
аппараты қүрылады.
Әкімшілік қызметінің нёгізгі мәселелерін қарау үшін басшы түсында
кеңестік - маслихаттасу органы - коллегия күрылады, оның қүрамы Әкіммен
бекітіледі.
Құзыреті шегінде қабылданған Әкім актілері сәйкес территорияда
меншік формаларына байланыссыз барлық заңды түлғалармен, жоғары
қызметтегі түлғалармен және азаматтармен міндетті түрде орындалуға
тиіс.Маслихат өз қыметін түрақты және басқа да комиссия арқылы сессияларда,
сондай - ақ депутаттардың заңда белгіленген тәртіпте өзкүзыреттерін орындау
жолымен жүзеге асырады. Сессия оның өкілімен шақыралады (кезектері - жылына
төрт реттен кем емес, кезектен тыс - депутаттары санының 13 -нен кем
емесінің бастамашылығы бойынша) . Сессия пленумдық мәжіліс түрінде, сондай-
ак ортак күн тәртібімен біріктірілген түракты комиссияның отырыстары
түрінде жүргізіледі.
Маслихаттардың отырыстары мен сессиялары жария етіліп жүргізіледі және
ашық сипатта болады, алайда депутаттар көпшілік дауыспен жабық отырыс
жүргізу туралы шешім кабылдауға күкылы. Сессия жүмысы,онда қабылданған
шешімдер туралы халык жергілікті СМИ - лермен жеті күннен
кешіктірілмей ақпарат алады.
Сессия председателі жинау туралы Жарғылық кабылдайды; сессия
дайындығын басқаруды және оның карауына еңгізілген мәселелерді
қарастыруды жүзеге асырады, отырысты жүргізеді, регламеттің сакталуын
қамтамасыз етеді, сессияда кабылданған немесе бекітілген
Маслихат
Жарлықтарына қол қояды 3.
Маслихат жүмысын үйымдастыру және камтамасыздандыру бойынша ағымды
жүмысты хатшы орындайды.
Территория бюджетінің шығындары олардың табыстары, жоғары
түрған территориалды деңгейлердің бюджетінен алынған
дотациялар,
субвенциялар есебінен жүзеге асырылады. Әкім сессиялар
арасындағы
кезеңде бюджеттің бос қаржы ресурстарын Маслихат сессиясына бюджет бойынша
өзгертулерді бекітуді енгізумен қолданады.
Маслихат түрақты ( депутаттар ішінен ) және уақытша комиссияны
сайлайды.
Жергілікті бюджеттің орындалуын бакылау үшін Маслихат өз күзереті
мерзіміне ревизиялык комиссия сайлайды. Ревизия нәтижелері маслихатқа және
әкімге мәлімденеді.
Маслихат әкімшілік - территориялдық бірліктің бюджетін бекітеді.
сондай-ақ:
1) Қазакстан Республикасының салықтык заңына сәйкес жергілікіі
салықтар мен алымдар, баждар мен территория
меншігіндегі
кәсіпорындар мен үйымдардың кызметін өтеу
тарифтерін
белгілейді;
2) зайымдар мен лоторея шығару, шарттары және орналастыру туралы
шешімдер қабылдайды;
3) оларды бүзған үшін әкімшілік жауапкершілікті қарастыратын
міндетті ережелерді бекітеді;
4) ауданның орналаскан жерінін сызбасын, негізгі жоспар жобасын
Қ.Р. Министерлер Кабинетіне бекіту туралы көрністер енгізеді; •
5) Қ.Р. Президентіне мемлекеттік марапаттау және
Қазакстан
Республикасынын қүрметті атағын беру туралы көзқарастарын
енгізеді;
6) территориалдық қоғамдык өзін - өзі баскару органдары туралы
ережеге өзгертулер еңгізеді және бекітеді;
7) жер заңамасына сәйкес жер үшін төлем алу бойынша нормалар
бекітеді т.6,4.
Әкімшілік басшысы:
1) территорияны басқару сызбасын Маслихаттың бекітуіне береді;
2) бюджетті Маслихаттың бекітуіне береді және оның орындал\ын
қамтамасыздандырады, сондай - ақ территорияның экономикалык
және әлеуметтік даму жобалары мен бағдарламаларын береді,
олардың орындалуын қамтамасыздандырады;
3) меншікті басқаруды жүзеге асырады,
ведомствоастылык
кәсіпорындардың, мекемелердің басшыларын тағайындайды және
қызметтен босатады;
4)
4) жоғары турған аткарушы органмен берілген құдыреттерге сәйкес
республикалық меншіктегі заңды тұлғалардың
кызметтерін
жүйелейді;
5) Қазақстан Республикасының жер заңнамасына сәйкес
жср
қатынастарын реттеуді жүзеге асырады;
6) ссудалар, зайымдар және басқа да үзақ мерзімді міндеттемелер
туралы шешімдер кабылдайды, келісім - шарттарға, заңды жоне
банктік қүжаттарға кол қояды;
7) Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетімеи бслгі.існісн
шекті жинактар мен лимиттер шегінде әкім аппараты мен баска да
органдарды материалдық - техникалык қамсыздандыру
мем
олардың штаттарын, жалақы төлеу шарттарын бекітеді;
жергілікті әкімшішік органдарының басшыларын тағайындайды және
қызметінен босатады; Қазақстан Республикасының ведомствовалары мен
мелекеттік комитеттердің, Министерлік органдарының, республикалык
бағыныштылыктағы кәсіпорындар басшыларын тағайындауға келісім береді;
8) жылына 2 реттен кем емес Маслихат алдында Жергілікті бкХтжеттін
орындалғаны туралы есеп береді; • •
9) Маслихаттың үсынысы бойынша жылына бір реттен кем емес
территорияның даму бағдарламалары мен жоспарларынык
орындалуы туралы, осы территорияда орналасқан мемлекеттік м^лік
объектілерін иелену, пайдалану, басқару жағдайлары туралы, жер
мәселелерінің шешілуі жайлы есеп береді;
10) Маслихатка әкімшілік - территориалдық қүрылым мәселе.іері
бойынша ұсыныстар еңгізеді;
11) азаматтарды қабылдауды, олардың үсыныстарын, өтініиперін,
арыздарын карастыруды, олар бойынша шешім кабылдауды
үйымдастырады;
12) төмен түрған жергілікті атқарушы органдардың шешімдерін
қабылдамайды.
Жоғарыда айтылғандардан жергілікті әкімшілік маслихатқа бағынышты
екені көрінеді. Адайда, іс жүзінде жергілікті өкілетті органдар нақты
билікке ие емес, территоряның әлеуметтік - экономикалық дамуына тек жанама
ықпал ете алады. Негізгі әсер ету тұтқалары жергілікті әкімшіліктің
қолында.
Ол сәйкес әкімшілік - территориялдық бірліктердің өмір сүру
қызметінің неғұрлым маңызды аспектілерін бақылайды және шешеді (бюджетті,
шаруашылық кызметті жоспарлау, көлік,байланыс т.б.). Әрі қарай Қазақстан
Республикасындағы жергілікті билік органдары қызметінің экономикалық
аспектілері карастырылады 51.
1.2 Жергілікті шаруашылықтың қызметін экономикалық реттеу
Қазақстаның егеменді мемлекет ретінде калыптасып, дамуынын
стратегиясы экономика аясындағы екі маңызды мәселені шешуді білдіреді:
1) экономика түрактылығын камтамасыз ету және тиімді қызмет ететін
шаруашылыктың нарықтык механизмін құру. Қазіргі дамыған нарықтық экономика
мемлекеттік реттеумен толықтырылатын әлеуметтік бағытталған шаруашылықты
білдіреді. Бұл бірлестік спецификалык жергілікті билік ету деңгейінде
неғұрлым тиімді жүзеге асырылады, өйткені ол адамдарға максималды
жақындатылған барлык мемлекеттік жүйенін буына болып табылады және
өндірістік, өмір сүру аясының жогары сапалылығына, сондай -ак өмірдің
өзінің сапалығына жауапкершілікте болады. Жергілікті орындарда экономиканы
мемлекеттік реттеу жергілікті мемлекеттік басқару органдары аркылы жүзеге
асырылады. Жергілікті билікті өзін - өзі басқару қағидасы негізінде
реформалау үрдісі Қазакстанда 1990 - 1991жж. басталды: Қазак ССР - ң
халық депутаттарының жергі.чікті кеңестері мен жергілікті өзін - өзі
баскару туралы Заң кабылданды, сонан соң Қазақстан Ресиубликасындағы
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар туралы Заң қабылданды 61.
Республикадағы терең саяси және экономикалык кайта қүрулар аймақтардың
қүқтары мен жауапкершіліктерінің кеңенеіне әкілді және жергілікті билік
органдарының әкономикалық ролін ойлануға жаңа бағыттарды талап етеді.
Қазакстан Республикасының Конституциясына сәйкес ( 85-87 бет, ҮІІІ
бөлім) жергілікті мемлекеттік баскару жергілікті өкілдермен ( Маслихаттар)
және атқарушы органдармен ( әкім басщылық ететін әкімшілік) жүзеге асырады.
Олар өз территориясындағы жүмыс жағдайларына жауапкершілікте болады.
Жергілікті өзін - өзі басқару мәселелері бойынша Қ.Р. Президентінін
Қаулыларына сәйкес жергілікті өзін- өзі басқарудың өкілетті органдарымен
қарым - қатынасында артықшылығы бекітіледі. Жргілікті мемлекеттік билік
органдарының әкімшілікті - территориалдық белгісі бойынша қызметкерінің
қатынасы туралы біраз сөз айтып кеткен жөн.Әрине, әрбір баскару органында
өз қызмет жайы бар. Облыстың өзін - өзі басқару органдарының
аудандандықтардың алдында ардықшылықтары болады, ал соңғыларының өз
кезенде, қалалық ( аудандық сипаттағы қалаларда) және ауылдык билік
органдарының алдында артыкшылықтары болады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың нақтылығы мен тиімділігі, ең
алдымен.
жергілікті билік органдарының иелігіндегі материалдык - каржылық
ресурстармен, бүл территорияның экономикалық потенциалымен
аныкталады. Жергілікті баскару органдарының нормативтік актілері жергілікті
басқарудың экономикалык және қаржылык негізінің моселерін реттейді.
Жергілікті басқарудың экономикалык шарттары мыналарды көрініс табады:
1) жергілікті атқарушы билік органдарының коммуналды меншікті
басқару қүқығында, коммуналды ( муниципалды)
меншікті
мойындауда;
2) жергілікті басқару органдарының жергілікті
бюджетті
қалыптастыруға, бекітуге және орындауға, жергілікті салықтар мен
алымдарды белгілеуге күқында.
Жергілікті мемлекеттік билік органдары мыналарда кең кұзыретке ие:
1) жоспарлы Қаржылық қызмет облысында;
2) муниципалды меншікті басқару, жергілікті өзін - өзі
басқару
территориясында кәсіпорындармен, мекемелермен
және
ұйымдармен қарым - қатынас аясында;
3) жер қатынастары мен қоршаған ортаны қорғау облысында;
4) құрылыс облысында;
5) түрғын үй шаруашылық облысында. Коммунальды - түрмыстық
және халыққа саудалық қызмет көрсету, көлік және байланыс
облысында;
6) әлеуметтік - мәдени облыста;
7) қоғамдык тәртіп, азаматтардың құқықтары мен еркіндігін корғау
облысында 16.
Жергілікті билік органдарының алғашқы екі кызмет ету областары олардың
мемлекеттік реттеудегі экономикалық ролін анықтайды, сондықтан осыларға
тоқталайық.
Жоспарлау - басқарудың негізгі функцияларының бірі; кеңестік кезеңде
құрылған басқару жүйесі үшін жоспарлау аясында қатаң ортандылықтандыру тән
болған. Экономика қоғамдық өндірістің барлык бүындары мен елдің барлық
территориясындағы айырбасты қамтитый 1бірегей халықшаруашылық комплексті
құрады. Экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік комитеттердің және
басқа да Қазақ ССР -ң мемлекеттік басқару органдарының жоспарларының
жобалары негізінде жасалды. Жоспарды дайындау кезінде жергілікті кеңестер
КСРО Мемлекеттік жоспартының қаулыларымен бекітілген республика, облыс,
округ, аудан және қалалардың экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын
күруға әдістелгелік нұсқауларда карастырылған тәсілдерді қолдана отырып,
сәйкес жоғары түрған органдармен белгіленген бакылау сандарын басшылыққа
алады.Экономикалык және әлеуметтік даму жоспарларының жобалары бойынша
жүмыстың аяктаушы кезеңі КСРО ң экономикалык және әлеуметтік дамуының
мемлекеттік жоспары туралы КСРО Заңын Қазақ ССР -ң экономикалық және
әлеуметтік дамуымың мемлекеттік жоспары туралы Қазақ ССР - ң Заңын
қабылданғанан кейін келеді. Осы заң актілерінің негізінде бағыныштылығы
бойынша барлық атқарушыларға сәйкес жоспарлық міндеттер бекітілді 8.
Жергілікті Кеңестер экономикалық және әлеуметтік дамудың ағымдағы және
келешеккежоспарларын жасады.
Жергілікті Кеңестердің Конститутциялық міндеті өз құзыреттері шегінде
комплекстік экономикалык және әлеуметтік дамуды қамтамасыз ету болды. Бүл
міндетті тиімді жүзеге асыру Жергілікті Кеңестердің әлсіз мат^риалдык -
қаржылык базасымен және жергілікті Кеңестердің территориясында жоғары
деңгейдегі кәсіпорындар, үйымдар, мекемелер болғандығымен қиындатылды:
олардың дамуы минимтерлікте мен ведомстволармен жүзеге асырылатын салалық
жоспарлаумен байланысты болды. Осы кәсіорындар мен шарушылық үйымдар кол
астында болған министрліктер мен ведомстволар тек өндірістік куаттардың
дамуында мүдделі болды. Олар әлеуметтік инфақұрылым түралы ойламады. Бүл
бір жағынан, орталықтандырылған басқару және салалық жоспарлау объентісі
ретінде, екінші жағынан, жергілікті жоспарлау объектісі ретінде шыккан
территорияның комплексті дамуына ықпал еттеді . Жергілікті деңгейде салалык
және территориалдық жоспардың тиімді бірігу мәселесі шешілмей қалды 191.
Территорияның комплексті даму мәселесі, сонымен қатар, Жергілікті
Кеңестердің материалдық - қаржылық базасының әлсіздігімен де қиындатылды.
Қазакстан Республикасының Конституциясы Қазакстанның мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын кабылдауды қарастырмайды. ал
бүл, әрине, басқарудың бір тәсілі ретіндегі жоспарлаудан бас тартуды
білдірмейді. Республикалық аймактық және жергілікті деңгейлерде
бағдарламалық - мақсатты жоспарлау тәжірибесідаму алды: біздің қоғамыздың
әлеуметтік - мәдени өмірінің әр түрлі орталарын қамтитын бағдарламаларды
жасап, қабылдау.
Қазақстан Республикасының Констициясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік биліктің өкілетті органдарының жүргізііне сәйкес
территорияның дамуының индикативті жоспарын бекіту жатқызылған. Әрине,
жергілікті өзін - өзі басқару территориясының индикативті даму жоспарын
жасау кезінде жергілікті билік органдар Жинаған жоспарлаудың алғашқы
тәжірибесі белгілі - бір шамада қолданылады.
Тирриторияның индикативті даму жоспары комплексті сипатта болуы керек
және келесі қағидаларға негізделе отырып мақсатқа жету мен мәселерді шешіді
қарастыруы кажет:
1) территорияның өзгенше дамуына, жергілікті органдардың иелігіндс
мүмкіндіктер мен ресурстарды жинақтауға бағытталу;
2) экономикадагы қатынастардың дамуын қамтамасыздандыратын
нарықтык инфақүрылым кұруға қатысу;
3) осы территория халқының өмірін қамтамасыздаңдырудың нег\рлым
терең мәселесінің артыкшылықты шешімі;
1) осы территорияның басқару жүйесін жетілдіру;
2) соған сай материалды - қаржылық база қүрумен нақты
3) жергілікті өзін - өзі бакарудың дамуына бағытталу;
7) осы территориядағы калалык және ауылдық жерлердің тігінен және
көлденеңінен карым - қатынасын қүру (қаржылык -
экономикалық әлеуметтік - мәдени т.б. байланыстару).
Территорияны дамытуды жүзеге асыру бойынша жүмыс жергілікті
әкімшілікпен және оның органдарымен іске асыраылады.
Территоряиның индикативті даму жоспарын жасау кезінде шешілетін
маңызды мәселелердің бірі міндеттер мен мақсаттарды жан - жакты техникалық
- экономикалық негіздеу болып табылады. Территориянын даму жоспары осы
максаттар мен міндеттерге жету әдістері мен тәсілдерін де анықтауы керек.
Территориянын даму жоспарының жобасы бойынша жүмыс жоғары түрған деңгейде
қабылданатын жоспарлар мен бағдарламаларды, сондай - ак осы территорияда
орналасқан кәсіпорындар мен ұйымдардан алатын даму жоспарлары мен
бағдарлама жобалары түралы мәліметті есепке ала отырып жүзеге асырылуы
керек. Осы кәсіпорындар мен үйымдардын кызметтері, олардың келешектегі
дамуы осы территория және оның халқы үшін елеулі экономикалық, демографилық
және басқа да салдарға әкелуі мүмкін10.
Қазақстандағы жергілікті басқару түралы Қазақстан
Республикасының Заңы Жергілікті әкімшілікке келесідей баланстар құру
міндетін жүктейді: территорияның экономикалық және әлеуметтік дамуын
басқаруға қажетті қаржылық халыктың ақшалай табыстарың, еңбек
ресурстарының, жер т.б. Территорияның индикативті даму жоспарларынан басқа
жергілікті баскару органдары мақсатты бағдарламалар қабылдайды: Тұрғын
-үй, Әлеуметтік корғау, Денсаулық сақтау т.б.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарымен қабылданатын жоспарлық
актілерге, соныме катар, келесілер де жатады: Жергілікті Жекешелендіру
бағдарламалары, тұрғылықты жерлердің жер - шарушылық қүрылымының жоспары;
бас жоспарлар, түрғылықты жерлердің сызбасы мен күрылыс жобалары т.б.
Жергілікті өзін -өзі басқару органдары өз жүмысын үйымдастыру үшін де
жоспарлау тәсілін колданады: Жергілікті әкімшіліктердің қабылдаған
үйымдастырушылык жоспарлары айтылып түр.
Жергілікті басқару органдары кабылдаған бағдарламалар мен жоспарлар
қысқа мерзімді ( бір жылға дейінгі) және үзак мерзімді (5 жылдан астам)
болуы мүмкін.
Жергілікті баскару территориясының даму жоспарын жасау мен жүзеге
асыру бюджеттік әдеспен тығыз байланысты: Жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру, бекіту және орындаумен, өйткені территорияның әлеуметтік -
экономикалык дамуы сәйкес қаражат, ресурстардың болуы білдіреді.
Жергілікті басқару дың каржылық ресурстары бюджеттік және бюджеттен
тыс қаражаттармен, алынған несиелік баскарумен күрылады.
Қ.Р. Конституциясының 86,87 баптары жергілікті мемлекеттік билік
органдарына жергілікті бюджетті өз бетінше қалыптастыруға, бекітуге және
орындауға қүқык береді. Маслиқатқа жергілікті бюджетті жасап бекітуге
беретін осы бюджетті орындауды және бөлінген бюджеттік жинактарды қолдануға
бақылауды жүзеге асыратын жергілікті әкімшілік болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің теңдестірілуі атқарушы биліктің бюджеттік
-қаржылық саясатының негізгі максаты болып табылады. Әкімшілік пен Маслихат
өз бюджеттерін теңдестіріп қүруға жауапкершілікте болады және өз шығындарын
түсетін табыстардың шегінде жүзеге асырады.
Бюджет жобасын күруда және орындалу барысында оны нактылауда мыналарға
құқылы:
1) өз бюджеттінен тартылған зайымдық қаражаттарды
ескере
отырып, берілген дотациялар субвенциялар, жоспарланған
бюджеттік табыстар шегінде территорияның әлеуметтік
экономикалық дамуы боыйынша шараларды қаржыландыру
көлемін анықтауға;
2) бюджет қаражаттарын инвестицияларға, мақсатты, бағдарламаларға,
коршаған ортаны қорғау бойынша шараларға,
табиғатжәне
мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіруге, қала,
ауылдарды
жандандыруға. түрғын - үй қорын қаржыландыру мен жәндеуге,
денсалық сақтау, мәдениет, спорт мекемелерін, білім
беру
мекемелерін, коммунальдық объектілерін
қаржыландыруға,
жергілікті өзін - өзі басқару органдарын каржыландыруга колдану
бағыттарын аныктауға;
3) қолда бар қаражаттар шегінде белгіленген тәртіпте
косымша
жеңілдіктер мен жәрдемақылар анықтауға, сондай - ақ қолда бар
қаражаттар шегінде әлеуметтік қорғауға мүдделі болып жүрген
халык категориясына көмек көрсетуге басқа да шығындар ж\мсауға;
4) қолда бар каражаттар шегінде түрғын - үй
коммуналллды
шарушылықты. білім беру, деңсаулык сақтау, милиция органдарын,
қоршаған ортаны қорғауға және басқа
максаттарға
қаржыландыруға шығындар нормасын көбейтуге;
5) өз бюджеті каражатын басқа бюджет, сондай- ақ кәсіпЬрындар,
мекемелер, үйымдар, коғамдык бірлестіктер,
азаматтардың
қаражатымен келісім - шарт негізінде біріктіруге күкылы.
Бүл
өндірістік және өндірістен тыс тапсырыс объектілерін жөндеуді
және күрылысты қаржыландыру үшін қажет.
Жергілікті бюджеттердің табыс бөлігі бекітілген, және реттейтін
табыстардан түрады. Сонымен бірге, бюджетке дотациялар мен субвенциялар,
зайымдық қаражаттар түсуі мүмкін. Жергілікті бюджеттің бекітілген табысының
деңгейі дотация мен субвенцияны есепке алмаған табыс бөлігінін 70% -нан кем
болмауы керек. Осылайша, жергілікті бюджетердің табысынакіруі керек:
1) кәсіпорындар мен ұйымдардың табыс салығы;
2) жеке тұлғалардың табыс салығы;
3) жерге төлемдер;
4) жергілікті салықтар мен алымдар;
5) мемлекеттік зайымдар мен мемлекеттік ақшалай -
заттай
литериядан табыстың бір бөлігі;
6) мемлекеттік және коммунальды мүлікті
жекешелендіруден
табыстық бір бөлігі.
1995ж 24 - сәуіріндегі Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті
төлемдер түралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президенінің
Жарлығына сәйкес жергілікті салықтарға келесілер жатады:
1) жер салығы;
2) көлік салығы;
3) заңды және жеке түлғалардың мүлкіне салык;
4) кәсіпкерлікпен айналасатын жеке түлғалар мен заңды түлғаларды
тіркегені үшін алымдар;
5) жекеленген қызмет түрімен айналысу құқы үшін алымдар;
6) аукциондық сатулардан алымдар.
7) Жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті бюджет табыстарында
аз үлес алғанымен,олардың мәні бюждеттің табыс
көзі
ролін ойнаумен шектелмейді, олар болу катынастары облысында
бақылау функциясын орындайды.
Жергілікті салықтар мен алымдар территорияға
капитал,
инвестиция, тауар келу бойынша реттеу фукциясын жүзёге асыра
алады. Мысалы, курортық аймақтағы өндірістік тапсырыс
объектілерін салуға салықтың жеңілдетілген мөлшерлемесін
белгілеу жекелеген салалар үшін капитал салу және инвестицияны
камтамасыздандыра алады және, әдетте,артыкшылықты жүмыс
күші аудандары болып табылатын қосымша жүмыс орындарын көру
алады.
Бюджет қаражаттарынын уақытша шығын, бюжетті орындау
үрдісіндегі қаржылык қиындықтар кезіндегі шығындарды жабу
үшін жеткіліксіз болған жағдайда жергілікті басқару
органдары
баска бюджеттерден пайыздык немесе пайыздык емес ссудалар
алуына болады.
Қ.Р. бюджет жүйесінің бір бөлігі бола отырып ,жергілікті
бюджеттер жоғары тұрған территориалдық
деңгейдегі
бюджеттермен тығыз байланысты.
Қазіргі кезде республикада қүрылған экономикалык жағдайдың
шынайлығы мынадай. Себептермен шартталған жергілікті бюджет
тапшылығы болып табылады:
1) Кәсіпорындар мен ұйымдардың ауыр қаржылық жағдайы,
кәсіпорындардың өзара есеп - айырысуының қиындығы. Осыған
байланысты салыктың түсімдердің елеулі сапасы бюджет жүйесіне
түспейді де, берешектері де қалады;
2) Салыктардың әлсіз жиналуы;
3) Республикалық бюджет тапшылығына байланысты дотациялар
мен субвенциялар іс жүзінде тоқтатылады;
4) 1996 - ж. бастап әлеуметтік саланы қаржыландыруды жергілікті
бюджеттерге аудару.
Жергілікті бюджетті қалыптастыру, бекіту және орындау бойынша жүмыспен
қатар жергілікті мемлекеттік билік органдары коммуналды меншікті иелену мен
пайдапану мәселелерін және жергілікті өзін - өзі баскару территориясындағы
кәсіпорындармен, мекемелермен және үйымдармен қарым - қатынас мәселелерін
игетеді 11.
Коммуналды меншікті басқару облысындағы жергілікті әкімшілікгің
құзыреттері, біріншіден, коммуналды меншікті қалыптастыру үрдістерімен,
екіншіден, жекешелендіру үрдісімен, үшіншіден, коммуналды меншік
объектілерін құру, сатып алу, қолдану, жалға беру мәселелерімен
байланысты.
Коммуналды меншік сәйкес территория халкының жетістігі болып
табылады.Оны иелену, пайдалану және билеу халыктың мүддесіне сай жүзеге
асырылуы керек.
Коммуналды меншікті қалыптастыру жекешелендіру үрдісімен тығыз
байланысты. Алайда, оган жергілікті билік органдары елеулі әсер етпейді
және сондыктан - да кажет денгейде халык мүддесін корғау мүмкіндігінен
айрылған жергілікті билік органдарының өздерінің жергілікті жекешелендіру
бағдарламаларын қабылдау құқығы іс жүзінде оның мәнін өзгертпейді, өйткені
олар иеленген объектілер тізімі аса үлкен емес (бүл кіші жекешелендіруге
қатысты объектілер - сауда, коғамдық тамактану, түрмыстық кызмет көрсету).
Жергілікті басқару территориясында кәсіпорындар, мекемелер, әр түрлі
меншіктегі үйымдар бар. Жергілікті билік органдарының коммуналды меншіктегі
кәсіпорындарға қатысты қүзыреттері көп екендігі айқын.
Жергілікті әкімшілік басшысы коммуналды меншіктегі кәсіпорындар,
мекемелер, үйымдар түралы жарғылар бекітеді, олардың басшыларын, егер бүл
олардың жарғысымен қарастырылса, тағайындайды.
Жергілікті мемлекеттік билік органдарының коммунадды меншікте емес
кәсіпорындарымен, мекемелерімен, ұйымдармен шаруашылық қатыныстары келісім
- шарт негізінде құрылады.
Сонымен, жергілікті мемлекеттік билік органдарының экономикалық ролі
тұралы айта отырып, осы рольдің мынадай экономикалық кызметтерді тиімді
орындау арқылы жүзеге асырылатынын көруге болады:
1) жергілікті баскарудың коммуналды меншігін, қаржылык қүралдарын
баскару;
2) сәйкес территорияның дамуын қамтамасыз ету;
халыққа әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да
маңызды қызмет көрсету.Осылайша, жергілікті
мемлекеттік
органдардын экономикалық ролін мыналардан көруге болады:
1) Біріншіден, территориалды бірліктердің экономикалық потенциалын
жүзеге асырудан;
2) Екіншіден, халықтың қоғамдық кызметтерге
қажеттіліктерін
канағаттандырудан;
3) Үшіншіден, жергілікті денгейде мемлекттік және территориалдык
экономикалык мүдделердің тиімді үйлестірінуі мәселесін шешуден.
Келесі параграфта жергілікті өзін - өзі басқару органдарының алдында
түрған дамудың мәселелері мен келешегі карастырылған.
1.3 Жергілікті баскару органдарының қызметінің қаржылык негіздері
Елдің нарықтық қатынастарға өтүі барысында қазіргі кезде аймактардың
әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін шешу кезінде аткарушы билік
органдары орталық үкіметтің каржылык көмегіне үмітін азайтып, тек өз
күштеріне ғана сенулеріне мәжбүр болып отыр.
Тәжірибе көрсеткендей, әр түрлі типтегі. әр түрлі инвесторларға
арналған, әр түрлі максатты фукциялары бар, әр түрлі камтамасыздандырумен,
алғашқы және кайталама нарыктарда бірін - бірі толықтыратын, бюджеттік
шаралар комплексімен бара - бар келетін муниципалды бағалы қағаздарды
түрақты түрде эмиссиялау ғана аймақтардың қаржылық жүйесінің елеулі
жаксаруына мүмкіндік бере алады.
Муниципалды облигациялык зайымның максаттары мен каржылык стратегиясы
аймақ әкімшіліктерін қосымша қаржы ресурстары облигацияларын эмиссиялау
жолымен өз бюджетін толтруға, кассалык айырманы жабуға, сонымен қатар әр
түрлі аймактық әлеуметтік және өндірістік инвестициялық бағдарламаларды
несиелеуге тартуда болып табылады.
Облигациялык зайымдарды жүргізу облыстардын атқарушы органдарына
стратегиялык және тактикалық сипаттағы маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік
береді.
Облыс басшылары үшін бюджет тапшылығы және қаржыландыру көздерінің
жоктығы шартында қандай - да бір жобаны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
механизм пайда болғаны маңызды болып отыр.
Муниципалды облигациялардың сенімдігі мен өтімділігі оларды өндіріске
инвестиция тартудың оптималды қүралы етуге мүмкіндік береді. Мысалы,
әлемдік тәжірибеде өндірістік объектілер қүрылысына қаражат жинайтын,
сөйтіп оларды сатуға немесе жеке корпорацияларға жалға беруді білдіретін
өндірістік жобадан табысқа муниципалды облигациялар шығары кеңінен
тарады. Қазақстандық кәсіпорындардың халықаралық капитал нарығына шектеулі
кіруі шартында муниципалды зайым облигациялары шетел инвестотларының
қаражаттарын тартудың негүрлым келешекті қүралы болуы мүмкін. Бүл жердегі
накты өндірістік жобаларды каржыландыруға арналған айырбасталатын
муниципалды облигацияларды эмиссиялау механизмі тікелей шетел инвесторларын
сақтандыруға мүмкіндік береді.
Зайымдарды сәтті жүргізу аймактарда инвестициялык климатты
жақсартуға маңызды роль ойнайды, аймақтық қорнарығы
инфарақүрылымын дамутуға қуатты импульс береді. Муниципалды
облигацияларды қатыса отырып кор нарығың мамандырылған
қатысушылары бағалы қағаздар тәжірибесін алады, ал ол корпаративті
зайымдарды орналасуда қажет халык арасында бағалы кағаздарды алғашкы
орналастыру механизмі жетілдіріледі, аймақтык биржалық және биржадан тыс
нарықтар институттарының , сауда, есеп - айырысу және депозитарлык жүйенің
жүмыстары жақсартылады.
Инвесторлар мемлекеттік емес эмиссиялык карыздық бағалы қағаздармен
жүмыс жасауда тәжірибе жинайды.Муниципалды облигациялар эмиссиясы Алматыдан
аймақтарға капитал тарту мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Муниципалды облигация нарығының жедел дамуы тиімді аймакаралық капитал
қозғалысының қажетті шарты болып отыр.
Мемлекеттік және мемлектпен қамтамасыздандырылған зайым және қарыз
тұралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес облыстардың, Астана және
Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдары мемлекеттік зайымды
реттейтін заңға сәйкес зайым алуға құқықтары бар.
Сәйкес қаржылық жылған жергілікті атқарушы органның зайым алу лимиті
осы жылғы жергілікті бюджет табысының 10 пайызынан аспауы керек. Жергілікті
атқарушы орган қарызының лимиті сәйкес қаржылық жылға жергілікті бюджет
табысының 25 пайызынан аспауды керек.Жергілікті атқарушы орган карызын
жабуға шығын көлемі сәйкес жылға жергілікті бюджет табысының 10 пайызынан
аспауы керек.
2000 -ж маусымында Қазакстан Республикасының Үкіметімен Қазакстан
Республикасының Жергілікті аткарушы органдарының және үкіметтің зайым алу
ережелері бекітілді, онда муниципалды багалы қағаздар эмиссиясы кезінде
процессуалдық іс - әрекеттер егжей -тегжейлі жасылған .
Осылайша, муниципалды бағалы қағаздарды эмиссиялау процедураларын
сәйкестендірудің келтірілген сызбасы, біздің ойымызша, өте ірі болып
табылады және кей жағдайларда аймақтарға эмиссияны қысқа мерзімде жүргізу
қажет екенін ескермейді. Сонымен қатар, бүл эмиссиялаудың барлық
ерекшеліктерін сәйкестендірумен байланысты артык шығындарға әкеледі.
Егер муниципалды бағалы кағаздардың жалпы және 2001 ж. даму
нәтижелерін талдасақ, оны тұрақталды деп есептеуге болады. Аткарушы
органдардың бағалы қағаздарды орналастыру көлемі 2000 -ж салыстырғанда 8,5
есе артқан, ал 1999 - жылмен салыстырғанда -4,9 есе ( кесте 1) 12.
Зайым мерзімі елеулі өсті, ал мұның нәтижесінде элементер карызға
қызмет көрсетудің дисконттык механизмінен купондык облигацияларға көшті.
Қызмет көрсету қүны 1999 жылмен салыстырғанда шамамен екі есе
қысқарды.
Муниципалды мемлексттік бағалы қагаздарды эмиссиялау кезіндегі
процесуаллык іс -әрекеттер:
Муниципалды МБҚ эмиссиялау кезіндегі процесуаллык іс
-әрекеттер
Аймақтық инвестициялық бағдарлама жасау
Экономика Министрлігінде
Қарау
Жалғасы
МБҚ шығару жобасы өтуі керек:
*қаржы Министірлігінде -қаржылық сараптамадан
*Әділет Министрлігігінен күкықтык сараптамадан.
* 1 нұсқасы ҚРҰБ-не берілуі керек
Қазақстан Республикасының Үкіметімен келесіді
Сурет 1
кесте Қазақстан муниципалды мемлекеттік бағалы кағаздарын
эмиссиялаудың негізгі параметрлері
Аймақты атыМерзімі ІІІығару Айналым Купондық Орна.Іастр
же көлемі мерзімі,жылқойылым % у
эмиссияның жылдық табысіы.іык
нөмірі и.
% жы.І.шк
*
Жарты жылдық базис бойынша долларлық көріністе облигациялардың өтелуге
орташа табыстылығы мен қарыздың номиналдық құны келтірілген (купондық
облигациялар үшін)
Ақпарат көзі: Панограма 2001ж, №50,с.1Ирбис ҚНАА мәліметтірі
бойынша.
2000 -ж. соңы мен 2001 -ж. Қазақстан аймақтары алғаш рет о.Іемшң
алдынғы қатарлы агенттіктерінен неспелік рейтингтер алды. Біршшісі,
облигацияны шығарғаны тәрізді, Маңгыстау облысы болды, оған 2000 -ж
желтоқсан соңында Fitch агентігі шетел және жергілікті валютпларға юиым алу
бойынша ВВ - деңгейінде үзак мерзімді несиелі рейтинг берді. 2001 ж Fitch
-тен В+ МООdy S Тпуезtttог s Serbісе 2001-ж 8-маусымында Аіырау облысына
В1 деңгейіндегі оң болжаммен шетел және жергілікті валкналарда карыздық
міндеттеме эмитенті рейтингін берді, ал 8 казанда осы агентгікісн ВаЗ
тұрақты болжамменҚазакстан астанасы алды. Муниципалды МБҚ айналысының
барлық тарихинда дефант немесе облигациялар бойынша уақытында қайтарылмаған
төлем жағдайы болған жоқ.
Мұның бәрі осы бағалы кағаздарды Қазақстандық инвесторлар үшін
инвестицияның тартымды объектісі етеді.
Атқарушы органдармен тартылған ақшалар аймақтың инфрақұрылымын және
экономикасын дамуға жұмсалады. 2001-ж Атырау және Шығыс Қазақстан
облыстарымен қазіргі кезде нарыкта алынған қаражаттың көмегімен ламып
жатқан, соның ішінде кіші және орта бизнесті дамытуға бағытталған аймақтық
инвестициялық бағдарламалар жасаған.
Астана қазіргі уақытта тартылған каражат көмегімен сумен жаблыюау
мәселесін шешуде. Алматы және Атырау алдыңғы жылдары авюколік жолдарын
жөндеуді жүзеге асырды.
Муниципалды НБҚ республиканың каржы нарығында инстрчментарий тапшылығы
мәселесін шешуге көмектеседі.2001 -ж 1желтоксанына жинақтаушы зейнетақы
қорларымен осыоблигацияларға 1150,1 млн.теше (шамамен 7,7 млн.долл)
салынды. Банктердің осы бағалы ка*аздар*а инвестициясы ИРБИС пен 28-29
млн доллар бағаланады.
Осылайша,Қазақстаның қаржы нарығының жалпы дамуы мен ел
экономикасындағы оң тенденциялар бүгінгі күнімуниципалитеттерге кор нарығы
механизмі арқылы ақша тарту жолымен аймақтық бағдарламаларды дамутуға
мүмкіндік береді.
Біздің ойымызша эмиссия тіркеу бір терезеге қағидасы мен жүзеге
асырылатын сызба құрған жөн болып табылады. Мұндай функцияларды өзіне
алатын мемлекеттік орган Қазақстан Ұлттық Банкі болар еді 13.Осылайша,
аймақтық және муниципалды зайым жүйесін тиімді ламыту үшін келесідей
негізгі мәселелерді айтуға болады:
1) Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі бір
уақытта мемлекеттік бағалы кағаздар эмитенті және аймактардын
бағалы қағаздарды эмиссиялауын бақылайтын орган
болып
отыр.Эмитент пен бакылаушы орган арасында
сәйкессіздік
байкалады;
2) Муниципалды бағалы қағаздар нарықтының инфақұрылымы мен
институттарының дамуы корпоративтік бағалы қағаздар нарығын
жедел дамытуға қамтамасыздандыруы керек;
3) Муниципалды зайымның дамуы жеке инвестицияларды ығыстырч
әсерін минилизациялауға бағытталып, ішкі жинактау
нормасының
өсуін ынталандыруы керек;
4) Муниципалды зайымның дамуы ішкі және шетел инвесторлары үшін
инвестициялық климатты жақсартумен өзара байланысты болуы керк:
5) Муниципалды облигация нарығында муниципалды зайым нарығына
қатысты мемлекеттік саясат аймақтардың
дифференциациясы
процесінің жасанды күшейтілуін болдырмауға бағытталуы керек:1
6) Жергілікті және аймақтық органдармен өндірістік инвестициялауга
қаржы жүмсау мақсаты максималды тиімді болуы керек.
Мақсатты каржыландыруға бөлінген зайымды уақытында қайтармаумен
байланысты тәукелді компенсациялау мақсатында зайым конструкциясынла
эмитенттің бюджеттік және баска да мүмкінтік кепілдері карастырылуы мүмкін.
Облигациялык зайым аймақтык бюджет қаражатымен ішкі карызіа кызмет
көрсету қорын күру жолымен, сонымен қатар зайым корының м^лікіік
кепілдемесін күру аркылы қамтамасыз етілуі мүмкін. Оған кіретіндер:
1) мемлекеттік меншік бойынша күзыретті бөлу нәтижесінде эмитентке
берілген объектілер;
2) эмитент қаражаты есебінен, соның ішінде үлестік бастамада күрылған
және алынған объектілер;
3) коммуналды меншіктен жекешелендірілген кәсіпорын акциясы;
Жергілікті аткарушы билік органдарының бағалы
кағаздары түралызаңда жергілікті атқарушы орган облигациясын шығару,
орнастыру. айналысқа енгізу,өтеу және кызмет көрсету тәртібін реттейтін
жалғыз орган ретінде Қазақстан Ұлттық Банкін айқындау керек.
1) Ипотека келісім-шарты бойынша дебиторлық
қарызбен
қамтамасыздандырылған муниципады облигацияларды шығаруды
карау;
1) айырбасталатын муниципалды облигацияларды шығаруды қарастыру:
2) Жергілікті атқарушы билік органдарының бағалы
кағаздарды
тұралы жаңа заң жобасында аймактарға берілетін акция бөлігін,
оларда муницпалды зайым облигацияларын айырбастау
үшін
қолдануға рүқсат берген жөн.
Зайым облигациясының тартымдылығын көтеру, олардың жедел козғалуы,
айналысы және уакытында өтелуі мақсатында Жергілікті атқарушы билік
органдарының бағалы қағаздары түралы жаңа заңға келесі механизмдер
енгізімуі мүмкін:
1) коммуналды мешіктегі қозғалмайтын мүлік объектілері
және
жекешелендірілгін кәсіпорын акцияларының пакеті т\рінде кепілдік
қамтамасыздандыру күру;
2) маркетинг және облигацияны орналастыруды камтамасыз ету;
3) тартылған каражатты мақсатты инвестициялауды қамтамасыз ету
4) сақтандыру корын міндетті құру есебінен экономикалық тәуекелден
сақтандыруды камтамасыз ету.
Облыс, аудан ( қаладағы ауданнан басқа),республикалық және
облыстык облыстық маңызы бар каланың экономикалық және қаржылық негізін:
1. жергілікті бюджет;
2. коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік;
3. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әкімшілік
территориялдық бірліктер де орналасқан баска да мүлік 14.
Әкімшілік - территориялдық бірліктердің меншігінде Маслихатқа
депутаттар жиналысына және жергілікті әкімшіліктерге сәйкес мүлік.
жергілікті бюджет қаражаттары, өз қаражаттары есебінен қалыптасқан немесе
пайда болған мүлік және т.б. орналасады. Маслихат - депутаттар жиналысы
әкімшілік - аймақтық бірліктердің бюджетін бекітеді. Бюджеттін табыстары
мен шығыстары Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе түралы заңына
сәйкес қалыптасады.Облыс, аудан, қала бюджетінің шығыстары олардын
табыстары, дотациялар және жоғары тұрған аймақтық деңгей бюджетінен алынған
субвенциялар есебінен жүзеге асырады. Жергілікті әкімшіліктің басшысы
сессиялар арасындағы кезеңде Маслихат - депутаттар жиналысынын сессиясына
еңгізумен бюджеггің қаржылық ресурстарын бөледі. Жергілікті
әкімшіліктің басшысы ( әкім) Ұлттық Банк мекемелерінде ашылатын арнайы
есепте бар корды құрады және өз көзқарасы бойынша жүмсайды. Қорға
кіретіндер:
1) етін табыс;
2) еркін салымдар және азаматтардың,
кәсіпорындардың,
үйымдардың, мекемелердің салымдары;
3) субботниктерді өткізуден түсетін табыс;
4) жергілікті қарыздардан, ақшалай заттык
лотореялардан
және ауциондардан түсетінтабыс.
Жергілікті билік органдарының қызметінде маңызды рольді қаржылық
проблемаларды дүрыс және дер кезінде шешу ойнайды. Қазакстан
Республикасының Бюджеттік жүйе түралы заңы жергілікті аткарушы органдарды
әкімшілік - аймақтық бірліктерге сәйкес бюджетті өзінше
қалыптастырып,орындауға міндеттейді, ал жергілікті өкілетті органдар келесі
қаржылық жылға арналған бюджетті қарастырып, бекітеді. Бюджеттік жүйе
түралы Заңының 10 бабы жергілікті бюджеттер арқылы жалпы мемлекеттік
бағдарламалар мен шаралардың бір бөлігі жүзеге асатыны түралы норманы
бекітеді.Жергілікті бюджеттің толығыуы көбінесе салықтық органдардың
белсенді фискалдык кызметі мен салық салу жүйесіне байланысты болып келеді.
Салықтар мен алымдар жөнінде айтатын болсақ, Жарғылыктын 4 бабында
жергілікті салыктарға жататын салыктын 6 түрі берілген. Олар бойынша
койылымдар заң бойынша, қалған бөлігі Үкіметпен бекітіледі. Жергілікті
билік органдары салыктарды орналасуда өте маңызды рольді атқаруы тиіс.
Олардың компетенциясына жергілікті жерлерде, әсіресе ауылшаруашылык
аймақтарда, салықтарды коррентировкалау мүмкіндіпн еңгізген жөн,
ойткені,бұндай жерлерде кей кезде накты түлгалар мен аткарушылар емес,
климаттык шартарға, түтыну нарығында калыптаскан бағалар коньюктурасына
тәуелді салықтар жинауын түраксыздығы бәрімізге мәлім.
Қазакстан Республикасында жүргізіліп жаткан заңдык процесс сошы
жылдарда экономикалық салада қабылданған зандык актілер жинағында
жергілікті билік органдарының компетенциясы жөнінде көптеген сүрактарды,
туындады. Оларға заңдық күші бар Президенттің Жер түралы, Мүнай
тұралы, Жол көлігі тұралы Жарлықтарын және Парламентпен кабылдаған
Қазакстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік колдау тұралы,
Тұрғын үй қатынастары тұралы заңдарын жатқызу қажет. Қазіргі таңда
жергілікті өзін -өзі басқаруға көшу проблемасынан жергілікті өзін -өзі
басқаруды қаржылық қамтамасыз ету проблемасы тұындайды.Аймақтың
экономикалық - әлеуметтік дамуын бюджеттік реттеу механизімін
қалыптыстырып болмайынша, нақты өзін -өзі басқару түралы сөз қозғалуға да
болады.
Қолайсыз экономикалык жағдайлардың есебінен қазіргі кезде бюджет
түсімлерінің азаюынан мемлекет әкімшілік - саяси жаңа идеология бағыттағы
жүйсні қалыптастыруға мәжбүр болады. Экономикалық дағдарыстан шыгу және
болашақтағы динамикалық даму мақсатында аймактың каржылык ресурстарын
басқару мемлекеттің акша каражат корын болумен және оны пайдалану мен
байланысты бюджеттік - салыктык саясаттың қалыптасуын кажет етеді.
Аймақтың қаржылық ресурстарын басқару жүйесінде бюджеттік репеудің
маңызы зор. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді 2
бағытқа біріктерген жөн:
1. Аймақтардың дамуы үшін қаржылық ресурстардың бөлінуі;
2. Қаржылық ресурстар көлемін реттеу . Бірінші бағыт келесі реттеу
әдістерін
күрайды, дотациялар, субвенциялар, субсидилер, қаражат
резервтерін
қалыптастыру және пайдалану.Берілген әдістерәлеуметтік - мәдени саладағы
мекемелердің кызмет етуінің қаржылық базасын камтамасыз етеді.
Дотациялар қатарымсыз негізінде әртүрлі формада бөлінгп беріледі;
бағалардағы айырмашылықтарды өтеу, кәсіпорындар мен ұйымдар шығындарын
өтеу, төмен түрған бюджеттерді баланстау т.б.
Дотация жүйесі нарыққа көшу кезенінде субвенция әдісімен алмасады.
Себебі дотоциялық қаржыландыру тиімдігі өте төмен болып келеді, және ол
дотация алатындарды қаржылық ресурстарды тиімді колдануға
ынталандырмайды. Субвенциялар берілетін қаражаттардың максатты сипатта
екенін білдіреді. Олар пайдаланушы шығындармен белгілі бір шығындарды
өтеудегі мемлекеттің бір бөлігі болып табылады.
Бюджеттік қатынастарды үйымдастыру моделін таңдау аймактын нақты
әлеуметтік - экономикалық шарттары анализдеу негізінде мүмкін. Аймақтың
тимді және пропорционалды дамуын камтамасыз ететін экономикалык
тіректержәне ынталар жүйесі керек. Маңызды перспективаларды облыстардағы,
калалардағы әкімшілік аудандардағы басқарудың экономикалык механизмінің
жетілуі иеленеді.
Соның ішінде жергілікті бюджеттер жүйесінің нормативтік негізінде
қайта құрылуын да атап өтеуге болады. Жергілікті бюджеттерді қалыатасу
жүйесін релорганициялау олардың, тұрақтылығын камтамасыз ету, жергілікті
органдардың барлық кәсіпорындардың жұмыстарының қаражылык нәтижелерін
жақсарту, мақсатында жүргізіледі . Шынында, тәжірибелік негізге бюджет
механизімінің қаржылық ресурстар каражатынан мемлекеттік бюджетке айналу
тапсырмасы қойылады. Сонғы мақсат болып
кәсіпорындардың қаржылық - экономикалық қатыстарының теңістірілген жүйесін
калыптастыру болып табылу тиіс.
Нормативтік принциптердей республикалык және жергілікті бюджеттердің
қалыптасуының қайта күрылуы қалыптасқан бюджет механизімінің уникалды
реформасын білдіреді. Соншалыкты жауапкершілікті қадам аймақтық
бюджеттердің қалыптасу және орындалу проблемаларын муниципалдык шешу
қажеттілігінен шартталған ( тұраксыздық аймақтарда шараларды каржыландыру
қажеттілігінен сәйкессіздік, осы бюджет табыстарының шаруашылық қызмет
нәтижелерінен әлсіз тәуелділігі т.б.) жаңа бюджеттік механизм жергілікті
бюджеттердің табыс бөлігінің қалыптасуымем және жергілікті билік
органдардан каржылык ресурстарды жүмсаумен байланысты.
Орталық басқару органдарын реорганизациялау нәтижесінде аймақтарға
көптеген бүрында болмаған өндірістік және әлеуметтік проблемаларды шешуге
түра келді. Әкімшіліктердің қабылданған шаралары мен іс - әрекеттері
арқасында облыстар барған сайын дифференцияланып келеді. Нәтижесінде
шаруашылық кызметтің соңғы нәтижелер айырмасы мен бюджет жағдайы жалпы
жақсаруда.
Кәзіргі таңға дейін өнімді өндірудегі, табиғи шарттардағы,
инвестициялаудағы айырмашылықтар көбінесе салық салу, қаржыландыру,
дотациялау схемасы арқылы теңестіріліп келді. Бүл жәй бюджеттік саясат
принциптерінің өзгеруін кажет етеді. Біріншіден шекті ресурстардың
негізінің өзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ЖЕРГIЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Жергілікті басқару органдарының қызметінің
ұйымдастырушылық негіздері ... ... ..5
Жергілікті шаруашылықтың қызметін экономикалық реттеу ... ... ...9
Жергілікті басқару органдарының қызметінің
қаржылық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1 7
2. ЖЕРГIЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЪІЛЬІҚ ҚЫЗМЕТIНIҢ ЖҮЙЕСIН
АНАЛИЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1 Жергілікті басқару органдарының қаржылық қызметінің
әлемдік тәжірибиесі... ... ... .. 29
Жергілікті басқаруды қамтамасыз етудің
қаржылық жүйесi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
3. Қазақстан Республикасының жергілікті босқару
органдарының Жамбыл облысы Т.Рысқұлов ауданының
бюджетін анализдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖЕРГIЛIКТI ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ
ДАМУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ...52
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жергілікті басқару кез келген мемлекеттердс төрт нсгізгі
мақсаттарды жүзеге асыру қүралы ретінде қызмет стсді:
мсмлекеттік басқаруда орталықсыздандыруды қамтамасыз сту,
жергілікті мәні бар сүрақтарды шешудсгі дсмократиялық
бастаулардыдамыту, жергілікті істерді жүргізудегі тиімділікті
күшейту және жергілікті жерлердегі әлсуметтік-экономикалық
ахуалды нығайту үшін жергілікті басқарудың түрақты қаржылық
базасын қалыптастыру болып табылады.
Жергілікті қаржылар-бүл қоғамдық өнімнің ақіналай
формасындағы жсргілікті басқару мекемслсрі үйымдастыратын,
бөліп, пайдаланатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Жергілікті қаржы мемлекеттік қаржы жүйесінің ең басты қүрамдас
бөлігі болып табылады. Оның қүрамына жергілікті бюджсттср, арнайы
бюджеттентыс қорлар, жергілікті баскару мексмелсрі
меншігіндегі субьектілср, жергілікті үй шаруашылық қаржылары
кіреді.
Жергілікті қаржылар қүрылымы мен жүмсалу бағытын
жергілікті билік және басқару органдары, накты айтқанда мйслихат,
жергілікті әкімшілік, жергілікті өзін-өзі басқару
мекемелеріанықтайды. Қаржы қатынастарын бюджет түріндс
үйымдастыру скі бағытта жүзеге асырылады:
1) қаржы ресурстарының қозғалысы. Бүл қозғалыс
орталықтанған жүйе түрінде белгілі бір әдістермсн
экономиканы дағдарыстан шығару және қалыптастыру
мақсатында ұйымдастырылып басқарылады.
2) қаржыны орталықсыздандырү. Мүнда қаржыны
үйымдастыру, қалыптастыру және пайдалану жергілікті
баскару органдарының қызметтеріне беріледі.
Екі бағыт та жергілікті басқару органдарының жергілікті жағдайына және
ондагы әлеуметтік-экономикалык даму деңгсйінс, мүддссіне жақын қолданылады.
Әкімшілік қаржы қатынастарының принципіне қаржы қатынастарын формальді
рсттеу жатады. Әлемдік қаржы теориясы және тәжірибесі жергілікті бюджет
жүйесінің өз еріктілігі бар екенін және оның ез бетінше қызмет ете алатынын
кәрсетіп отыр.
Бүл өзекті мәселе бүгінде Қазақстан үшін де әлі күнге дейін дүрыс
шешілмеген, нақты қалыптаспаған, болашақта оң бағыттарды қажет ететін
мәселе болып табылады.
Зерттеу обьектісі-Қазақстан Республикасындағы жергілікті басқару
органдарының қаржылық қызметі.
Зерттеу тақырыбы- жергілікті басқару органдарының қызметін жүзеге асырумен
байланысты экономикалық-үйымдастырушылық қатынастар жиынтығы.
Жүмыстың қүрылымы-бітіру жүмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан
түрады.
Бірінші белімде жсргілікті басқару органдары қызмстінің жалпы
үйымдастырушылық формалары, жсргілікті басқару органдарының экономикалық
ролі, жергілікті бюджст коздсрінің қаржылық негіздсрі жәнс оларды
қалыптастыру принциптсрі қарастырылады.
Екінші болімде Қазақстан Респуликасындагы жсргілікті басқаруды
қамтамасыз етудің қаржылық мсханизімі, орталық жонс жергілікті басқару
органдары арасындағы байланыс сипатталып, муниципалды қағаздар жөнінде
мосслслср талқыланады. Сонымсн қатар мысал ретінде Астана қаласының
жергілікті бюджетінің даму анализі орын алады.
Үшінші болімде жергілікті басқару органдарының қаржылық қызметінің
болашақта даму тенденциялары мсн козделгсн мақсатқа жетудсгі озін-озі
жетілдіру жолдары сипатталады.
Жоғарыда айтылып кеткен тапсырмалар мен мақсаттарға қоса берілген
бітіру жқүмысында келесі мәселелерзсрттеледі:
1) орталык және жергілікті басқару органдары арасындағы
қүзыреттерді белу және шсктеу;
2) жергілікті басқарудың қаржылық нсгізін анықтау;
3) мемлскеттің аймақтық саясатының мақсаттарын жүзсге
асыру:
4) жсргілікті нсмесе жалпы мсмлсксттік сипаттағы
аймақаралық мәсслелерді шешу;
5) жсргілікті бюджет түсімдерінкебейту көздерін анықтау;
6) жергілікті жерлерде салық салу механизімін зерттеу жонс
т. б.
1 ЖЕРгіЛІКЕТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТШІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
негіздері
1.1.Жергілікті билік органдары қызметінің ұйымдастырушылық негіздері
Облыс, аудан, қала (аудандық бағыныштылықтағы қаладан кәне қаладағы
ауданнан, ауылдық округтан басқа) герриториясындағы өкілетті орган Маслихат-
депутаттар жиналысы болып табылады.
Атқарушы орган Қазақстан Республикасының Президентінің тікелей
өкілі болып шығатын және бірлістік қағидаларында қызмет ететін жергілікіі
әкімшіліктің басшысы болып табылады және ол сәйкес территормяда
мемлекттік басқару функцияларын жүзеге асырады.
Жергілікті әкімшілік басшыдан, оның орынбасарларынан, бөлімдерден.
басқармалардан және басқа да бөлімшілерден түрады.
Әкімшіліктер мен маслихаттар сәйкес әкімшілік - территориялык
бірліктің халкының еркін жалпы мемлекеттік мүдделерді ескере отырып
білдіреді және жүзеге асырады. Өкілетті және аткарушы органдйр сәйкес
территорияның әләуметтік және экономикалық даму бағдарламасының
орындалуын,жергілікті орындарда Конституцияның, Қ.Р.
Заңдарының.
Жоғары Кеңес Жарғылыктарының, Президент және Қ.Р. Министрлер Кабинетінің
Актілерінің, жоғары түрған Масхихаттардың өз күзыреттері
шегінде қабылдаған шешімдерінің орындалуын, сондай - ақ халыкты жергілікті
істерді басқаруға тартуды камтамасыз етеді 1.
Маслихаттар өз құзыретінін шегінде өз кызметтерін дербес жүзеге
асырады және тігінен бығыныштылық қатынастарымен байланыспаған.
Жоғары түрған Малихат*гармен кабылдаған шешімдерді төмен түрған маслихат
міндетті түрде орындалуы керек. Жоғары түрған депутаттар
Жиналысы төмен түрғандарға өздерінің қүзыреттерін беруге, сондай- ак
өзара келісу бойынша өздерінен төмен түрғандардың күзереттерінің бір
бөлігін алуға күкылы.
Маслихатты төрт жергілікті әкімшілікпен қарым - катынасы олардың
функцияларын бөлу және өз құзыреттерін дербес жүзеге асыру, жергілікті
әкімшіліктің Маслихатқа Жергілікті өкілетті және атқарушы органдар
туралы Заңмен белгіленген мәселелер бойынша бағыныштылығы
қағидасының негізінде құрылады.
Маслихат және жергілікті әкімшілік оларға құзыреттер шегінде
территорияның комплексті әлеуметтік - экономикалық дамуын қамтамасыз
етуге, азаматтардың қүқықтарын қорғауға, олардың заңды
мүдделерін қанағаттандыруға жауапкершілікте болады I2I.
Әкімшіліктің басшысы, оның орынбасарлары, басқарма, бөлімдердің
басқарушылары Маслихаттың депутаттары бола алмайды.
Жергілікті әкімшіліктің және органдарының қызметін үйымдық,
қүқыктықжәне материалдық- техникалық қамтамасыздандыру үшін Әкім
аппараты қүрылады.
Әкімшілік қызметінің нёгізгі мәселелерін қарау үшін басшы түсында
кеңестік - маслихаттасу органы - коллегия күрылады, оның қүрамы Әкіммен
бекітіледі.
Құзыреті шегінде қабылданған Әкім актілері сәйкес территорияда
меншік формаларына байланыссыз барлық заңды түлғалармен, жоғары
қызметтегі түлғалармен және азаматтармен міндетті түрде орындалуға
тиіс.Маслихат өз қыметін түрақты және басқа да комиссия арқылы сессияларда,
сондай - ақ депутаттардың заңда белгіленген тәртіпте өзкүзыреттерін орындау
жолымен жүзеге асырады. Сессия оның өкілімен шақыралады (кезектері - жылына
төрт реттен кем емес, кезектен тыс - депутаттары санының 13 -нен кем
емесінің бастамашылығы бойынша) . Сессия пленумдық мәжіліс түрінде, сондай-
ак ортак күн тәртібімен біріктірілген түракты комиссияның отырыстары
түрінде жүргізіледі.
Маслихаттардың отырыстары мен сессиялары жария етіліп жүргізіледі және
ашық сипатта болады, алайда депутаттар көпшілік дауыспен жабық отырыс
жүргізу туралы шешім кабылдауға күкылы. Сессия жүмысы,онда қабылданған
шешімдер туралы халык жергілікті СМИ - лермен жеті күннен
кешіктірілмей ақпарат алады.
Сессия председателі жинау туралы Жарғылық кабылдайды; сессия
дайындығын басқаруды және оның карауына еңгізілген мәселелерді
қарастыруды жүзеге асырады, отырысты жүргізеді, регламеттің сакталуын
қамтамасыз етеді, сессияда кабылданған немесе бекітілген
Маслихат
Жарлықтарына қол қояды 3.
Маслихат жүмысын үйымдастыру және камтамасыздандыру бойынша ағымды
жүмысты хатшы орындайды.
Территория бюджетінің шығындары олардың табыстары, жоғары
түрған территориалды деңгейлердің бюджетінен алынған
дотациялар,
субвенциялар есебінен жүзеге асырылады. Әкім сессиялар
арасындағы
кезеңде бюджеттің бос қаржы ресурстарын Маслихат сессиясына бюджет бойынша
өзгертулерді бекітуді енгізумен қолданады.
Маслихат түрақты ( депутаттар ішінен ) және уақытша комиссияны
сайлайды.
Жергілікті бюджеттің орындалуын бакылау үшін Маслихат өз күзереті
мерзіміне ревизиялык комиссия сайлайды. Ревизия нәтижелері маслихатқа және
әкімге мәлімденеді.
Маслихат әкімшілік - территориялдық бірліктің бюджетін бекітеді.
сондай-ақ:
1) Қазакстан Республикасының салықтык заңына сәйкес жергілікіі
салықтар мен алымдар, баждар мен территория
меншігіндегі
кәсіпорындар мен үйымдардың кызметін өтеу
тарифтерін
белгілейді;
2) зайымдар мен лоторея шығару, шарттары және орналастыру туралы
шешімдер қабылдайды;
3) оларды бүзған үшін әкімшілік жауапкершілікті қарастыратын
міндетті ережелерді бекітеді;
4) ауданның орналаскан жерінін сызбасын, негізгі жоспар жобасын
Қ.Р. Министерлер Кабинетіне бекіту туралы көрністер енгізеді; •
5) Қ.Р. Президентіне мемлекеттік марапаттау және
Қазакстан
Республикасынын қүрметті атағын беру туралы көзқарастарын
енгізеді;
6) территориалдық қоғамдык өзін - өзі баскару органдары туралы
ережеге өзгертулер еңгізеді және бекітеді;
7) жер заңамасына сәйкес жер үшін төлем алу бойынша нормалар
бекітеді т.6,4.
Әкімшілік басшысы:
1) территорияны басқару сызбасын Маслихаттың бекітуіне береді;
2) бюджетті Маслихаттың бекітуіне береді және оның орындал\ын
қамтамасыздандырады, сондай - ақ территорияның экономикалык
және әлеуметтік даму жобалары мен бағдарламаларын береді,
олардың орындалуын қамтамасыздандырады;
3) меншікті басқаруды жүзеге асырады,
ведомствоастылык
кәсіпорындардың, мекемелердің басшыларын тағайындайды және
қызметтен босатады;
4)
4) жоғары турған аткарушы органмен берілген құдыреттерге сәйкес
республикалық меншіктегі заңды тұлғалардың
кызметтерін
жүйелейді;
5) Қазақстан Республикасының жер заңнамасына сәйкес
жср
қатынастарын реттеуді жүзеге асырады;
6) ссудалар, зайымдар және басқа да үзақ мерзімді міндеттемелер
туралы шешімдер кабылдайды, келісім - шарттарға, заңды жоне
банктік қүжаттарға кол қояды;
7) Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетімеи бслгі.існісн
шекті жинактар мен лимиттер шегінде әкім аппараты мен баска да
органдарды материалдық - техникалык қамсыздандыру
мем
олардың штаттарын, жалақы төлеу шарттарын бекітеді;
жергілікті әкімшішік органдарының басшыларын тағайындайды және
қызметінен босатады; Қазақстан Республикасының ведомствовалары мен
мелекеттік комитеттердің, Министерлік органдарының, республикалык
бағыныштылыктағы кәсіпорындар басшыларын тағайындауға келісім береді;
8) жылына 2 реттен кем емес Маслихат алдында Жергілікті бкХтжеттін
орындалғаны туралы есеп береді; • •
9) Маслихаттың үсынысы бойынша жылына бір реттен кем емес
территорияның даму бағдарламалары мен жоспарларынык
орындалуы туралы, осы территорияда орналасқан мемлекеттік м^лік
объектілерін иелену, пайдалану, басқару жағдайлары туралы, жер
мәселелерінің шешілуі жайлы есеп береді;
10) Маслихатка әкімшілік - территориалдық қүрылым мәселе.іері
бойынша ұсыныстар еңгізеді;
11) азаматтарды қабылдауды, олардың үсыныстарын, өтініиперін,
арыздарын карастыруды, олар бойынша шешім кабылдауды
үйымдастырады;
12) төмен түрған жергілікті атқарушы органдардың шешімдерін
қабылдамайды.
Жоғарыда айтылғандардан жергілікті әкімшілік маслихатқа бағынышты
екені көрінеді. Адайда, іс жүзінде жергілікті өкілетті органдар нақты
билікке ие емес, территоряның әлеуметтік - экономикалық дамуына тек жанама
ықпал ете алады. Негізгі әсер ету тұтқалары жергілікті әкімшіліктің
қолында.
Ол сәйкес әкімшілік - территориялдық бірліктердің өмір сүру
қызметінің неғұрлым маңызды аспектілерін бақылайды және шешеді (бюджетті,
шаруашылық кызметті жоспарлау, көлік,байланыс т.б.). Әрі қарай Қазақстан
Республикасындағы жергілікті билік органдары қызметінің экономикалық
аспектілері карастырылады 51.
1.2 Жергілікті шаруашылықтың қызметін экономикалық реттеу
Қазақстаның егеменді мемлекет ретінде калыптасып, дамуынын
стратегиясы экономика аясындағы екі маңызды мәселені шешуді білдіреді:
1) экономика түрактылығын камтамасыз ету және тиімді қызмет ететін
шаруашылыктың нарықтык механизмін құру. Қазіргі дамыған нарықтық экономика
мемлекеттік реттеумен толықтырылатын әлеуметтік бағытталған шаруашылықты
білдіреді. Бұл бірлестік спецификалык жергілікті билік ету деңгейінде
неғұрлым тиімді жүзеге асырылады, өйткені ол адамдарға максималды
жақындатылған барлык мемлекеттік жүйенін буына болып табылады және
өндірістік, өмір сүру аясының жогары сапалылығына, сондай -ак өмірдің
өзінің сапалығына жауапкершілікте болады. Жергілікті орындарда экономиканы
мемлекеттік реттеу жергілікті мемлекеттік басқару органдары аркылы жүзеге
асырылады. Жергілікті билікті өзін - өзі басқару қағидасы негізінде
реформалау үрдісі Қазакстанда 1990 - 1991жж. басталды: Қазак ССР - ң
халық депутаттарының жергі.чікті кеңестері мен жергілікті өзін - өзі
баскару туралы Заң кабылданды, сонан соң Қазақстан Ресиубликасындағы
жергілікті өкілетті және атқарушы органдар туралы Заң қабылданды 61.
Республикадағы терең саяси және экономикалык кайта қүрулар аймақтардың
қүқтары мен жауапкершіліктерінің кеңенеіне әкілді және жергілікті билік
органдарының әкономикалық ролін ойлануға жаңа бағыттарды талап етеді.
Қазакстан Республикасының Конституциясына сәйкес ( 85-87 бет, ҮІІІ
бөлім) жергілікті мемлекеттік баскару жергілікті өкілдермен ( Маслихаттар)
және атқарушы органдармен ( әкім басщылық ететін әкімшілік) жүзеге асырады.
Олар өз территориясындағы жүмыс жағдайларына жауапкершілікте болады.
Жергілікті өзін - өзі басқару мәселелері бойынша Қ.Р. Президентінін
Қаулыларына сәйкес жергілікті өзін- өзі басқарудың өкілетті органдарымен
қарым - қатынасында артықшылығы бекітіледі. Жргілікті мемлекеттік билік
органдарының әкімшілікті - территориалдық белгісі бойынша қызметкерінің
қатынасы туралы біраз сөз айтып кеткен жөн.Әрине, әрбір баскару органында
өз қызмет жайы бар. Облыстың өзін - өзі басқару органдарының
аудандандықтардың алдында ардықшылықтары болады, ал соңғыларының өз
кезенде, қалалық ( аудандық сипаттағы қалаларда) және ауылдык билік
органдарының алдында артыкшылықтары болады.
Жергілікті өзін - өзі басқарудың нақтылығы мен тиімділігі, ең
алдымен.
жергілікті билік органдарының иелігіндегі материалдык - каржылық
ресурстармен, бүл территорияның экономикалық потенциалымен
аныкталады. Жергілікті баскару органдарының нормативтік актілері жергілікті
басқарудың экономикалык және қаржылык негізінің моселерін реттейді.
Жергілікті басқарудың экономикалык шарттары мыналарды көрініс табады:
1) жергілікті атқарушы билік органдарының коммуналды меншікті
басқару қүқығында, коммуналды ( муниципалды)
меншікті
мойындауда;
2) жергілікті басқару органдарының жергілікті
бюджетті
қалыптастыруға, бекітуге және орындауға, жергілікті салықтар мен
алымдарды белгілеуге күқында.
Жергілікті мемлекеттік билік органдары мыналарда кең кұзыретке ие:
1) жоспарлы Қаржылық қызмет облысында;
2) муниципалды меншікті басқару, жергілікті өзін - өзі
басқару
территориясында кәсіпорындармен, мекемелермен
және
ұйымдармен қарым - қатынас аясында;
3) жер қатынастары мен қоршаған ортаны қорғау облысында;
4) құрылыс облысында;
5) түрғын үй шаруашылық облысында. Коммунальды - түрмыстық
және халыққа саудалық қызмет көрсету, көлік және байланыс
облысында;
6) әлеуметтік - мәдени облыста;
7) қоғамдык тәртіп, азаматтардың құқықтары мен еркіндігін корғау
облысында 16.
Жергілікті билік органдарының алғашқы екі кызмет ету областары олардың
мемлекеттік реттеудегі экономикалық ролін анықтайды, сондықтан осыларға
тоқталайық.
Жоспарлау - басқарудың негізгі функцияларының бірі; кеңестік кезеңде
құрылған басқару жүйесі үшін жоспарлау аясында қатаң ортандылықтандыру тән
болған. Экономика қоғамдық өндірістің барлык бүындары мен елдің барлық
территориясындағы айырбасты қамтитый 1бірегей халықшаруашылық комплексті
құрады. Экономикалық және әлеуметтік дамудың мемлекеттік комитеттердің және
басқа да Қазақ ССР -ң мемлекеттік басқару органдарының жоспарларының
жобалары негізінде жасалды. Жоспарды дайындау кезінде жергілікті кеңестер
КСРО Мемлекеттік жоспартының қаулыларымен бекітілген республика, облыс,
округ, аудан және қалалардың экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын
күруға әдістелгелік нұсқауларда карастырылған тәсілдерді қолдана отырып,
сәйкес жоғары түрған органдармен белгіленген бакылау сандарын басшылыққа
алады.Экономикалык және әлеуметтік даму жоспарларының жобалары бойынша
жүмыстың аяктаушы кезеңі КСРО ң экономикалык және әлеуметтік дамуының
мемлекеттік жоспары туралы КСРО Заңын Қазақ ССР -ң экономикалық және
әлеуметтік дамуымың мемлекеттік жоспары туралы Қазақ ССР - ң Заңын
қабылданғанан кейін келеді. Осы заң актілерінің негізінде бағыныштылығы
бойынша барлық атқарушыларға сәйкес жоспарлық міндеттер бекітілді 8.
Жергілікті Кеңестер экономикалық және әлеуметтік дамудың ағымдағы және
келешеккежоспарларын жасады.
Жергілікті Кеңестердің Конститутциялық міндеті өз құзыреттері шегінде
комплекстік экономикалык және әлеуметтік дамуды қамтамасыз ету болды. Бүл
міндетті тиімді жүзеге асыру Жергілікті Кеңестердің әлсіз мат^риалдык -
қаржылык базасымен және жергілікті Кеңестердің территориясында жоғары
деңгейдегі кәсіпорындар, үйымдар, мекемелер болғандығымен қиындатылды:
олардың дамуы минимтерлікте мен ведомстволармен жүзеге асырылатын салалық
жоспарлаумен байланысты болды. Осы кәсіорындар мен шарушылық үйымдар кол
астында болған министрліктер мен ведомстволар тек өндірістік куаттардың
дамуында мүдделі болды. Олар әлеуметтік инфақұрылым түралы ойламады. Бүл
бір жағынан, орталықтандырылған басқару және салалық жоспарлау объентісі
ретінде, екінші жағынан, жергілікті жоспарлау объектісі ретінде шыккан
территорияның комплексті дамуына ықпал еттеді . Жергілікті деңгейде салалык
және территориалдық жоспардың тиімді бірігу мәселесі шешілмей қалды 191.
Территорияның комплексті даму мәселесі, сонымен қатар, Жергілікті
Кеңестердің материалдық - қаржылық базасының әлсіздігімен де қиындатылды.
Қазакстан Республикасының Конституциясы Қазакстанның мемлекеттік
экономикалық және әлеуметтік даму жоспарларын кабылдауды қарастырмайды. ал
бүл, әрине, басқарудың бір тәсілі ретіндегі жоспарлаудан бас тартуды
білдірмейді. Республикалық аймактық және жергілікті деңгейлерде
бағдарламалық - мақсатты жоспарлау тәжірибесідаму алды: біздің қоғамыздың
әлеуметтік - мәдени өмірінің әр түрлі орталарын қамтитын бағдарламаларды
жасап, қабылдау.
Қазақстан Республикасының Констициясына сәйкес жергілікті
мемлекеттік биліктің өкілетті органдарының жүргізііне сәйкес
территорияның дамуының индикативті жоспарын бекіту жатқызылған. Әрине,
жергілікті өзін - өзі басқару территориясының индикативті даму жоспарын
жасау кезінде жергілікті билік органдар Жинаған жоспарлаудың алғашқы
тәжірибесі белгілі - бір шамада қолданылады.
Тирриторияның индикативті даму жоспары комплексті сипатта болуы керек
және келесі қағидаларға негізделе отырып мақсатқа жету мен мәселерді шешіді
қарастыруы кажет:
1) территорияның өзгенше дамуына, жергілікті органдардың иелігіндс
мүмкіндіктер мен ресурстарды жинақтауға бағытталу;
2) экономикадагы қатынастардың дамуын қамтамасыздандыратын
нарықтык инфақүрылым кұруға қатысу;
3) осы территория халқының өмірін қамтамасыздаңдырудың нег\рлым
терең мәселесінің артыкшылықты шешімі;
1) осы территорияның басқару жүйесін жетілдіру;
2) соған сай материалды - қаржылық база қүрумен нақты
3) жергілікті өзін - өзі бакарудың дамуына бағытталу;
7) осы территориядағы калалык және ауылдық жерлердің тігінен және
көлденеңінен карым - қатынасын қүру (қаржылык -
экономикалық әлеуметтік - мәдени т.б. байланыстару).
Территорияны дамытуды жүзеге асыру бойынша жүмыс жергілікті
әкімшілікпен және оның органдарымен іске асыраылады.
Территоряиның индикативті даму жоспарын жасау кезінде шешілетін
маңызды мәселелердің бірі міндеттер мен мақсаттарды жан - жакты техникалық
- экономикалық негіздеу болып табылады. Территориянын даму жоспары осы
максаттар мен міндеттерге жету әдістері мен тәсілдерін де анықтауы керек.
Территориянын даму жоспарының жобасы бойынша жүмыс жоғары түрған деңгейде
қабылданатын жоспарлар мен бағдарламаларды, сондай - ак осы территорияда
орналасқан кәсіпорындар мен ұйымдардан алатын даму жоспарлары мен
бағдарлама жобалары түралы мәліметті есепке ала отырып жүзеге асырылуы
керек. Осы кәсіпорындар мен үйымдардын кызметтері, олардың келешектегі
дамуы осы территория және оның халқы үшін елеулі экономикалық, демографилық
және басқа да салдарға әкелуі мүмкін10.
Қазақстандағы жергілікті басқару түралы Қазақстан
Республикасының Заңы Жергілікті әкімшілікке келесідей баланстар құру
міндетін жүктейді: территорияның экономикалық және әлеуметтік дамуын
басқаруға қажетті қаржылық халыктың ақшалай табыстарың, еңбек
ресурстарының, жер т.б. Территорияның индикативті даму жоспарларынан басқа
жергілікті баскару органдары мақсатты бағдарламалар қабылдайды: Тұрғын
-үй, Әлеуметтік корғау, Денсаулық сақтау т.б.
Жергілікті өзін - өзі басқару органдарымен қабылданатын жоспарлық
актілерге, соныме катар, келесілер де жатады: Жергілікті Жекешелендіру
бағдарламалары, тұрғылықты жерлердің жер - шарушылық қүрылымының жоспары;
бас жоспарлар, түрғылықты жерлердің сызбасы мен күрылыс жобалары т.б.
Жергілікті өзін -өзі басқару органдары өз жүмысын үйымдастыру үшін де
жоспарлау тәсілін колданады: Жергілікті әкімшіліктердің қабылдаған
үйымдастырушылык жоспарлары айтылып түр.
Жергілікті басқару органдары кабылдаған бағдарламалар мен жоспарлар
қысқа мерзімді ( бір жылға дейінгі) және үзак мерзімді (5 жылдан астам)
болуы мүмкін.
Жергілікті баскару территориясының даму жоспарын жасау мен жүзеге
асыру бюджеттік әдеспен тығыз байланысты: Жергілікті бюджеттерді
қалыптастыру, бекіту және орындаумен, өйткені территорияның әлеуметтік -
экономикалык дамуы сәйкес қаражат, ресурстардың болуы білдіреді.
Жергілікті басқару дың каржылық ресурстары бюджеттік және бюджеттен
тыс қаражаттармен, алынған несиелік баскарумен күрылады.
Қ.Р. Конституциясының 86,87 баптары жергілікті мемлекеттік билік
органдарына жергілікті бюджетті өз бетінше қалыптастыруға, бекітуге және
орындауға қүқык береді. Маслиқатқа жергілікті бюджетті жасап бекітуге
беретін осы бюджетті орындауды және бөлінген бюджеттік жинактарды қолдануға
бақылауды жүзеге асыратын жергілікті әкімшілік болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің теңдестірілуі атқарушы биліктің бюджеттік
-қаржылық саясатының негізгі максаты болып табылады. Әкімшілік пен Маслихат
өз бюджеттерін теңдестіріп қүруға жауапкершілікте болады және өз шығындарын
түсетін табыстардың шегінде жүзеге асырады.
Бюджет жобасын күруда және орындалу барысында оны нактылауда мыналарға
құқылы:
1) өз бюджеттінен тартылған зайымдық қаражаттарды
ескере
отырып, берілген дотациялар субвенциялар, жоспарланған
бюджеттік табыстар шегінде территорияның әлеуметтік
экономикалық дамуы боыйынша шараларды қаржыландыру
көлемін анықтауға;
2) бюджет қаражаттарын инвестицияларға, мақсатты, бағдарламаларға,
коршаған ортаны қорғау бойынша шараларға,
табиғатжәне
мәдениет ескерткіштерін қалпына келтіруге, қала,
ауылдарды
жандандыруға. түрғын - үй қорын қаржыландыру мен жәндеуге,
денсалық сақтау, мәдениет, спорт мекемелерін, білім
беру
мекемелерін, коммунальдық объектілерін
қаржыландыруға,
жергілікті өзін - өзі басқару органдарын каржыландыруга колдану
бағыттарын аныктауға;
3) қолда бар қаражаттар шегінде белгіленген тәртіпте
косымша
жеңілдіктер мен жәрдемақылар анықтауға, сондай - ақ қолда бар
қаражаттар шегінде әлеуметтік қорғауға мүдделі болып жүрген
халык категориясына көмек көрсетуге басқа да шығындар ж\мсауға;
4) қолда бар каражаттар шегінде түрғын - үй
коммуналллды
шарушылықты. білім беру, деңсаулык сақтау, милиция органдарын,
қоршаған ортаны қорғауға және басқа
максаттарға
қаржыландыруға шығындар нормасын көбейтуге;
5) өз бюджеті каражатын басқа бюджет, сондай- ақ кәсіпЬрындар,
мекемелер, үйымдар, коғамдык бірлестіктер,
азаматтардың
қаражатымен келісім - шарт негізінде біріктіруге күкылы.
Бүл
өндірістік және өндірістен тыс тапсырыс объектілерін жөндеуді
және күрылысты қаржыландыру үшін қажет.
Жергілікті бюджеттердің табыс бөлігі бекітілген, және реттейтін
табыстардан түрады. Сонымен бірге, бюджетке дотациялар мен субвенциялар,
зайымдық қаражаттар түсуі мүмкін. Жергілікті бюджеттің бекітілген табысының
деңгейі дотация мен субвенцияны есепке алмаған табыс бөлігінін 70% -нан кем
болмауы керек. Осылайша, жергілікті бюджетердің табысынакіруі керек:
1) кәсіпорындар мен ұйымдардың табыс салығы;
2) жеке тұлғалардың табыс салығы;
3) жерге төлемдер;
4) жергілікті салықтар мен алымдар;
5) мемлекеттік зайымдар мен мемлекеттік ақшалай -
заттай
литериядан табыстың бір бөлігі;
6) мемлекеттік және коммунальды мүлікті
жекешелендіруден
табыстық бір бөлігі.
1995ж 24 - сәуіріндегі Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті
төлемдер түралы заң күші бар Қазақстан Республикасының Президенінің
Жарлығына сәйкес жергілікті салықтарға келесілер жатады:
1) жер салығы;
2) көлік салығы;
3) заңды және жеке түлғалардың мүлкіне салык;
4) кәсіпкерлікпен айналасатын жеке түлғалар мен заңды түлғаларды
тіркегені үшін алымдар;
5) жекеленген қызмет түрімен айналысу құқы үшін алымдар;
6) аукциондық сатулардан алымдар.
7) Жергілікті салықтар мен алымдар жергілікті бюджет табыстарында
аз үлес алғанымен,олардың мәні бюждеттің табыс
көзі
ролін ойнаумен шектелмейді, олар болу катынастары облысында
бақылау функциясын орындайды.
Жергілікті салықтар мен алымдар территорияға
капитал,
инвестиция, тауар келу бойынша реттеу фукциясын жүзёге асыра
алады. Мысалы, курортық аймақтағы өндірістік тапсырыс
объектілерін салуға салықтың жеңілдетілген мөлшерлемесін
белгілеу жекелеген салалар үшін капитал салу және инвестицияны
камтамасыздандыра алады және, әдетте,артыкшылықты жүмыс
күші аудандары болып табылатын қосымша жүмыс орындарын көру
алады.
Бюджет қаражаттарынын уақытша шығын, бюжетті орындау
үрдісіндегі қаржылык қиындықтар кезіндегі шығындарды жабу
үшін жеткіліксіз болған жағдайда жергілікті басқару
органдары
баска бюджеттерден пайыздык немесе пайыздык емес ссудалар
алуына болады.
Қ.Р. бюджет жүйесінің бір бөлігі бола отырып ,жергілікті
бюджеттер жоғары тұрған территориалдық
деңгейдегі
бюджеттермен тығыз байланысты.
Қазіргі кезде республикада қүрылған экономикалык жағдайдың
шынайлығы мынадай. Себептермен шартталған жергілікті бюджет
тапшылығы болып табылады:
1) Кәсіпорындар мен ұйымдардың ауыр қаржылық жағдайы,
кәсіпорындардың өзара есеп - айырысуының қиындығы. Осыған
байланысты салыктың түсімдердің елеулі сапасы бюджет жүйесіне
түспейді де, берешектері де қалады;
2) Салыктардың әлсіз жиналуы;
3) Республикалық бюджет тапшылығына байланысты дотациялар
мен субвенциялар іс жүзінде тоқтатылады;
4) 1996 - ж. бастап әлеуметтік саланы қаржыландыруды жергілікті
бюджеттерге аудару.
Жергілікті бюджетті қалыптастыру, бекіту және орындау бойынша жүмыспен
қатар жергілікті мемлекеттік билік органдары коммуналды меншікті иелену мен
пайдапану мәселелерін және жергілікті өзін - өзі баскару территориясындағы
кәсіпорындармен, мекемелермен және үйымдармен қарым - қатынас мәселелерін
игетеді 11.
Коммуналды меншікті басқару облысындағы жергілікті әкімшілікгің
құзыреттері, біріншіден, коммуналды меншікті қалыптастыру үрдістерімен,
екіншіден, жекешелендіру үрдісімен, үшіншіден, коммуналды меншік
объектілерін құру, сатып алу, қолдану, жалға беру мәселелерімен
байланысты.
Коммуналды меншік сәйкес территория халкының жетістігі болып
табылады.Оны иелену, пайдалану және билеу халыктың мүддесіне сай жүзеге
асырылуы керек.
Коммуналды меншікті қалыптастыру жекешелендіру үрдісімен тығыз
байланысты. Алайда, оган жергілікті билік органдары елеулі әсер етпейді
және сондыктан - да кажет денгейде халык мүддесін корғау мүмкіндігінен
айрылған жергілікті билік органдарының өздерінің жергілікті жекешелендіру
бағдарламаларын қабылдау құқығы іс жүзінде оның мәнін өзгертпейді, өйткені
олар иеленген объектілер тізімі аса үлкен емес (бүл кіші жекешелендіруге
қатысты объектілер - сауда, коғамдық тамактану, түрмыстық кызмет көрсету).
Жергілікті басқару территориясында кәсіпорындар, мекемелер, әр түрлі
меншіктегі үйымдар бар. Жергілікті билік органдарының коммуналды меншіктегі
кәсіпорындарға қатысты қүзыреттері көп екендігі айқын.
Жергілікті әкімшілік басшысы коммуналды меншіктегі кәсіпорындар,
мекемелер, үйымдар түралы жарғылар бекітеді, олардың басшыларын, егер бүл
олардың жарғысымен қарастырылса, тағайындайды.
Жергілікті мемлекеттік билік органдарының коммунадды меншікте емес
кәсіпорындарымен, мекемелерімен, ұйымдармен шаруашылық қатыныстары келісім
- шарт негізінде құрылады.
Сонымен, жергілікті мемлекеттік билік органдарының экономикалық ролі
тұралы айта отырып, осы рольдің мынадай экономикалық кызметтерді тиімді
орындау арқылы жүзеге асырылатынын көруге болады:
1) жергілікті баскарудың коммуналды меншігін, қаржылык қүралдарын
баскару;
2) сәйкес территорияның дамуын қамтамасыз ету;
халыққа әлеуметтік - мәдени, коммуналды - тұрмыстық және басқа да
маңызды қызмет көрсету.Осылайша, жергілікті
мемлекеттік
органдардын экономикалық ролін мыналардан көруге болады:
1) Біріншіден, территориалды бірліктердің экономикалық потенциалын
жүзеге асырудан;
2) Екіншіден, халықтың қоғамдық кызметтерге
қажеттіліктерін
канағаттандырудан;
3) Үшіншіден, жергілікті денгейде мемлекттік және территориалдык
экономикалык мүдделердің тиімді үйлестірінуі мәселесін шешуден.
Келесі параграфта жергілікті өзін - өзі басқару органдарының алдында
түрған дамудың мәселелері мен келешегі карастырылған.
1.3 Жергілікті баскару органдарының қызметінің қаржылык негіздері
Елдің нарықтық қатынастарға өтүі барысында қазіргі кезде аймактардың
әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін шешу кезінде аткарушы билік
органдары орталық үкіметтің каржылык көмегіне үмітін азайтып, тек өз
күштеріне ғана сенулеріне мәжбүр болып отыр.
Тәжірибе көрсеткендей, әр түрлі типтегі. әр түрлі инвесторларға
арналған, әр түрлі максатты фукциялары бар, әр түрлі камтамасыздандырумен,
алғашқы және кайталама нарыктарда бірін - бірі толықтыратын, бюджеттік
шаралар комплексімен бара - бар келетін муниципалды бағалы қағаздарды
түрақты түрде эмиссиялау ғана аймақтардың қаржылық жүйесінің елеулі
жаксаруына мүмкіндік бере алады.
Муниципалды облигациялык зайымның максаттары мен каржылык стратегиясы
аймақ әкімшіліктерін қосымша қаржы ресурстары облигацияларын эмиссиялау
жолымен өз бюджетін толтруға, кассалык айырманы жабуға, сонымен қатар әр
түрлі аймактық әлеуметтік және өндірістік инвестициялық бағдарламаларды
несиелеуге тартуда болып табылады.
Облигациялык зайымдарды жүргізу облыстардын атқарушы органдарына
стратегиялык және тактикалық сипаттағы маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік
береді.
Облыс басшылары үшін бюджет тапшылығы және қаржыландыру көздерінің
жоктығы шартында қандай - да бір жобаны жүзеге асыруға мүмкіндік беретін
механизм пайда болғаны маңызды болып отыр.
Муниципалды облигациялардың сенімдігі мен өтімділігі оларды өндіріске
инвестиция тартудың оптималды қүралы етуге мүмкіндік береді. Мысалы,
әлемдік тәжірибеде өндірістік объектілер қүрылысына қаражат жинайтын,
сөйтіп оларды сатуға немесе жеке корпорацияларға жалға беруді білдіретін
өндірістік жобадан табысқа муниципалды облигациялар шығары кеңінен
тарады. Қазақстандық кәсіпорындардың халықаралық капитал нарығына шектеулі
кіруі шартында муниципалды зайым облигациялары шетел инвестотларының
қаражаттарын тартудың негүрлым келешекті қүралы болуы мүмкін. Бүл жердегі
накты өндірістік жобаларды каржыландыруға арналған айырбасталатын
муниципалды облигацияларды эмиссиялау механизмі тікелей шетел инвесторларын
сақтандыруға мүмкіндік береді.
Зайымдарды сәтті жүргізу аймактарда инвестициялык климатты
жақсартуға маңызды роль ойнайды, аймақтық қорнарығы
инфарақүрылымын дамутуға қуатты импульс береді. Муниципалды
облигацияларды қатыса отырып кор нарығың мамандырылған
қатысушылары бағалы қағаздар тәжірибесін алады, ал ол корпаративті
зайымдарды орналасуда қажет халык арасында бағалы кағаздарды алғашкы
орналастыру механизмі жетілдіріледі, аймақтык биржалық және биржадан тыс
нарықтар институттарының , сауда, есеп - айырысу және депозитарлык жүйенің
жүмыстары жақсартылады.
Инвесторлар мемлекеттік емес эмиссиялык карыздық бағалы қағаздармен
жүмыс жасауда тәжірибе жинайды.Муниципалды облигациялар эмиссиясы Алматыдан
аймақтарға капитал тарту мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
Муниципалды облигация нарығының жедел дамуы тиімді аймакаралық капитал
қозғалысының қажетті шарты болып отыр.
Мемлекеттік және мемлектпен қамтамасыздандырылған зайым және қарыз
тұралы Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес облыстардың, Астана және
Алматы қалаларының жергілікті атқарушы органдары мемлекеттік зайымды
реттейтін заңға сәйкес зайым алуға құқықтары бар.
Сәйкес қаржылық жылған жергілікті атқарушы органның зайым алу лимиті
осы жылғы жергілікті бюджет табысының 10 пайызынан аспауы керек. Жергілікті
атқарушы орган қарызының лимиті сәйкес қаржылық жылға жергілікті бюджет
табысының 25 пайызынан аспауды керек.Жергілікті атқарушы орган карызын
жабуға шығын көлемі сәйкес жылға жергілікті бюджет табысының 10 пайызынан
аспауы керек.
2000 -ж маусымында Қазакстан Республикасының Үкіметімен Қазакстан
Республикасының Жергілікті аткарушы органдарының және үкіметтің зайым алу
ережелері бекітілді, онда муниципалды багалы қағаздар эмиссиясы кезінде
процессуалдық іс - әрекеттер егжей -тегжейлі жасылған .
Осылайша, муниципалды бағалы қағаздарды эмиссиялау процедураларын
сәйкестендірудің келтірілген сызбасы, біздің ойымызша, өте ірі болып
табылады және кей жағдайларда аймақтарға эмиссияны қысқа мерзімде жүргізу
қажет екенін ескермейді. Сонымен қатар, бүл эмиссиялаудың барлық
ерекшеліктерін сәйкестендірумен байланысты артык шығындарға әкеледі.
Егер муниципалды бағалы кағаздардың жалпы және 2001 ж. даму
нәтижелерін талдасақ, оны тұрақталды деп есептеуге болады. Аткарушы
органдардың бағалы қағаздарды орналастыру көлемі 2000 -ж салыстырғанда 8,5
есе артқан, ал 1999 - жылмен салыстырғанда -4,9 есе ( кесте 1) 12.
Зайым мерзімі елеулі өсті, ал мұның нәтижесінде элементер карызға
қызмет көрсетудің дисконттык механизмінен купондык облигацияларға көшті.
Қызмет көрсету қүны 1999 жылмен салыстырғанда шамамен екі есе
қысқарды.
Муниципалды мемлексттік бағалы қагаздарды эмиссиялау кезіндегі
процесуаллык іс -әрекеттер:
Муниципалды МБҚ эмиссиялау кезіндегі процесуаллык іс
-әрекеттер
Аймақтық инвестициялық бағдарлама жасау
Экономика Министрлігінде
Қарау
Жалғасы
МБҚ шығару жобасы өтуі керек:
*қаржы Министірлігінде -қаржылық сараптамадан
*Әділет Министрлігігінен күкықтык сараптамадан.
* 1 нұсқасы ҚРҰБ-не берілуі керек
Қазақстан Республикасының Үкіметімен келесіді
Сурет 1
кесте Қазақстан муниципалды мемлекеттік бағалы кағаздарын
эмиссиялаудың негізгі параметрлері
Аймақты атыМерзімі ІІІығару Айналым Купондық Орна.Іастр
же көлемі мерзімі,жылқойылым % у
эмиссияның жылдық табысіы.іык
нөмірі и.
% жы.І.шк
*
Жарты жылдық базис бойынша долларлық көріністе облигациялардың өтелуге
орташа табыстылығы мен қарыздың номиналдық құны келтірілген (купондық
облигациялар үшін)
Ақпарат көзі: Панограма 2001ж, №50,с.1Ирбис ҚНАА мәліметтірі
бойынша.
2000 -ж. соңы мен 2001 -ж. Қазақстан аймақтары алғаш рет о.Іемшң
алдынғы қатарлы агенттіктерінен неспелік рейтингтер алды. Біршшісі,
облигацияны шығарғаны тәрізді, Маңгыстау облысы болды, оған 2000 -ж
желтоқсан соңында Fitch агентігі шетел және жергілікті валютпларға юиым алу
бойынша ВВ - деңгейінде үзак мерзімді несиелі рейтинг берді. 2001 ж Fitch
-тен В+ МООdy S Тпуезtttог s Serbісе 2001-ж 8-маусымында Аіырау облысына
В1 деңгейіндегі оң болжаммен шетел және жергілікті валкналарда карыздық
міндеттеме эмитенті рейтингін берді, ал 8 казанда осы агентгікісн ВаЗ
тұрақты болжамменҚазакстан астанасы алды. Муниципалды МБҚ айналысының
барлық тарихинда дефант немесе облигациялар бойынша уақытында қайтарылмаған
төлем жағдайы болған жоқ.
Мұның бәрі осы бағалы кағаздарды Қазақстандық инвесторлар үшін
инвестицияның тартымды объектісі етеді.
Атқарушы органдармен тартылған ақшалар аймақтың инфрақұрылымын және
экономикасын дамуға жұмсалады. 2001-ж Атырау және Шығыс Қазақстан
облыстарымен қазіргі кезде нарыкта алынған қаражаттың көмегімен ламып
жатқан, соның ішінде кіші және орта бизнесті дамытуға бағытталған аймақтық
инвестициялық бағдарламалар жасаған.
Астана қазіргі уақытта тартылған каражат көмегімен сумен жаблыюау
мәселесін шешуде. Алматы және Атырау алдыңғы жылдары авюколік жолдарын
жөндеуді жүзеге асырды.
Муниципалды НБҚ республиканың каржы нарығында инстрчментарий тапшылығы
мәселесін шешуге көмектеседі.2001 -ж 1желтоксанына жинақтаушы зейнетақы
қорларымен осыоблигацияларға 1150,1 млн.теше (шамамен 7,7 млн.долл)
салынды. Банктердің осы бағалы ка*аздар*а инвестициясы ИРБИС пен 28-29
млн доллар бағаланады.
Осылайша,Қазақстаның қаржы нарығының жалпы дамуы мен ел
экономикасындағы оң тенденциялар бүгінгі күнімуниципалитеттерге кор нарығы
механизмі арқылы ақша тарту жолымен аймақтық бағдарламаларды дамутуға
мүмкіндік береді.
Біздің ойымызша эмиссия тіркеу бір терезеге қағидасы мен жүзеге
асырылатын сызба құрған жөн болып табылады. Мұндай функцияларды өзіне
алатын мемлекеттік орган Қазақстан Ұлттық Банкі болар еді 13.Осылайша,
аймақтық және муниципалды зайым жүйесін тиімді ламыту үшін келесідей
негізгі мәселелерді айтуға болады:
1) Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі бір
уақытта мемлекеттік бағалы кағаздар эмитенті және аймактардын
бағалы қағаздарды эмиссиялауын бақылайтын орган
болып
отыр.Эмитент пен бакылаушы орган арасында
сәйкессіздік
байкалады;
2) Муниципалды бағалы қағаздар нарықтының инфақұрылымы мен
институттарының дамуы корпоративтік бағалы қағаздар нарығын
жедел дамытуға қамтамасыздандыруы керек;
3) Муниципалды зайымның дамуы жеке инвестицияларды ығыстырч
әсерін минилизациялауға бағытталып, ішкі жинактау
нормасының
өсуін ынталандыруы керек;
4) Муниципалды зайымның дамуы ішкі және шетел инвесторлары үшін
инвестициялық климатты жақсартумен өзара байланысты болуы керк:
5) Муниципалды облигация нарығында муниципалды зайым нарығына
қатысты мемлекеттік саясат аймақтардың
дифференциациясы
процесінің жасанды күшейтілуін болдырмауға бағытталуы керек:1
6) Жергілікті және аймақтық органдармен өндірістік инвестициялауга
қаржы жүмсау мақсаты максималды тиімді болуы керек.
Мақсатты каржыландыруға бөлінген зайымды уақытында қайтармаумен
байланысты тәукелді компенсациялау мақсатында зайым конструкциясынла
эмитенттің бюджеттік және баска да мүмкінтік кепілдері карастырылуы мүмкін.
Облигациялык зайым аймақтык бюджет қаражатымен ішкі карызіа кызмет
көрсету қорын күру жолымен, сонымен қатар зайым корының м^лікіік
кепілдемесін күру аркылы қамтамасыз етілуі мүмкін. Оған кіретіндер:
1) мемлекеттік меншік бойынша күзыретті бөлу нәтижесінде эмитентке
берілген объектілер;
2) эмитент қаражаты есебінен, соның ішінде үлестік бастамада күрылған
және алынған объектілер;
3) коммуналды меншіктен жекешелендірілген кәсіпорын акциясы;
Жергілікті аткарушы билік органдарының бағалы
кағаздары түралызаңда жергілікті атқарушы орган облигациясын шығару,
орнастыру. айналысқа енгізу,өтеу және кызмет көрсету тәртібін реттейтін
жалғыз орган ретінде Қазақстан Ұлттық Банкін айқындау керек.
1) Ипотека келісім-шарты бойынша дебиторлық
қарызбен
қамтамасыздандырылған муниципады облигацияларды шығаруды
карау;
1) айырбасталатын муниципалды облигацияларды шығаруды қарастыру:
2) Жергілікті атқарушы билік органдарының бағалы
кағаздарды
тұралы жаңа заң жобасында аймактарға берілетін акция бөлігін,
оларда муницпалды зайым облигацияларын айырбастау
үшін
қолдануға рүқсат берген жөн.
Зайым облигациясының тартымдылығын көтеру, олардың жедел козғалуы,
айналысы және уакытында өтелуі мақсатында Жергілікті атқарушы билік
органдарының бағалы қағаздары түралы жаңа заңға келесі механизмдер
енгізімуі мүмкін:
1) коммуналды мешіктегі қозғалмайтын мүлік объектілері
және
жекешелендірілгін кәсіпорын акцияларының пакеті т\рінде кепілдік
қамтамасыздандыру күру;
2) маркетинг және облигацияны орналастыруды камтамасыз ету;
3) тартылған каражатты мақсатты инвестициялауды қамтамасыз ету
4) сақтандыру корын міндетті құру есебінен экономикалық тәуекелден
сақтандыруды камтамасыз ету.
Облыс, аудан ( қаладағы ауданнан басқа),республикалық және
облыстык облыстық маңызы бар каланың экономикалық және қаржылық негізін:
1. жергілікті бюджет;
2. коммуналдық заңды тұлғаларға бекітілген мүлік;
3. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес әкімшілік
территориялдық бірліктер де орналасқан баска да мүлік 14.
Әкімшілік - территориялдық бірліктердің меншігінде Маслихатқа
депутаттар жиналысына және жергілікті әкімшіліктерге сәйкес мүлік.
жергілікті бюджет қаражаттары, өз қаражаттары есебінен қалыптасқан немесе
пайда болған мүлік және т.б. орналасады. Маслихат - депутаттар жиналысы
әкімшілік - аймақтық бірліктердің бюджетін бекітеді. Бюджеттін табыстары
мен шығыстары Қазақстан Республикасының Бюджеттік жүйе түралы заңына
сәйкес қалыптасады.Облыс, аудан, қала бюджетінің шығыстары олардын
табыстары, дотациялар және жоғары тұрған аймақтық деңгей бюджетінен алынған
субвенциялар есебінен жүзеге асырады. Жергілікті әкімшіліктің басшысы
сессиялар арасындағы кезеңде Маслихат - депутаттар жиналысынын сессиясына
еңгізумен бюджеггің қаржылық ресурстарын бөледі. Жергілікті
әкімшіліктің басшысы ( әкім) Ұлттық Банк мекемелерінде ашылатын арнайы
есепте бар корды құрады және өз көзқарасы бойынша жүмсайды. Қорға
кіретіндер:
1) етін табыс;
2) еркін салымдар және азаматтардың,
кәсіпорындардың,
үйымдардың, мекемелердің салымдары;
3) субботниктерді өткізуден түсетін табыс;
4) жергілікті қарыздардан, ақшалай заттык
лотореялардан
және ауциондардан түсетінтабыс.
Жергілікті билік органдарының қызметінде маңызды рольді қаржылық
проблемаларды дүрыс және дер кезінде шешу ойнайды. Қазакстан
Республикасының Бюджеттік жүйе түралы заңы жергілікті аткарушы органдарды
әкімшілік - аймақтық бірліктерге сәйкес бюджетті өзінше
қалыптастырып,орындауға міндеттейді, ал жергілікті өкілетті органдар келесі
қаржылық жылға арналған бюджетті қарастырып, бекітеді. Бюджеттік жүйе
түралы Заңының 10 бабы жергілікті бюджеттер арқылы жалпы мемлекеттік
бағдарламалар мен шаралардың бір бөлігі жүзеге асатыны түралы норманы
бекітеді.Жергілікті бюджеттің толығыуы көбінесе салықтық органдардың
белсенді фискалдык кызметі мен салық салу жүйесіне байланысты болып келеді.
Салықтар мен алымдар жөнінде айтатын болсақ, Жарғылыктын 4 бабында
жергілікті салыктарға жататын салыктын 6 түрі берілген. Олар бойынша
койылымдар заң бойынша, қалған бөлігі Үкіметпен бекітіледі. Жергілікті
билік органдары салыктарды орналасуда өте маңызды рольді атқаруы тиіс.
Олардың компетенциясына жергілікті жерлерде, әсіресе ауылшаруашылык
аймақтарда, салықтарды коррентировкалау мүмкіндіпн еңгізген жөн,
ойткені,бұндай жерлерде кей кезде накты түлгалар мен аткарушылар емес,
климаттык шартарға, түтыну нарығында калыптаскан бағалар коньюктурасына
тәуелді салықтар жинауын түраксыздығы бәрімізге мәлім.
Қазакстан Республикасында жүргізіліп жаткан заңдык процесс сошы
жылдарда экономикалық салада қабылданған зандык актілер жинағында
жергілікті билік органдарының компетенциясы жөнінде көптеген сүрактарды,
туындады. Оларға заңдық күші бар Президенттің Жер түралы, Мүнай
тұралы, Жол көлігі тұралы Жарлықтарын және Парламентпен кабылдаған
Қазакстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік колдау тұралы,
Тұрғын үй қатынастары тұралы заңдарын жатқызу қажет. Қазіргі таңда
жергілікті өзін -өзі басқаруға көшу проблемасынан жергілікті өзін -өзі
басқаруды қаржылық қамтамасыз ету проблемасы тұындайды.Аймақтың
экономикалық - әлеуметтік дамуын бюджеттік реттеу механизімін
қалыптыстырып болмайынша, нақты өзін -өзі басқару түралы сөз қозғалуға да
болады.
Қолайсыз экономикалык жағдайлардың есебінен қазіргі кезде бюджет
түсімлерінің азаюынан мемлекет әкімшілік - саяси жаңа идеология бағыттағы
жүйсні қалыптастыруға мәжбүр болады. Экономикалық дағдарыстан шыгу және
болашақтағы динамикалық даму мақсатында аймактың каржылык ресурстарын
басқару мемлекеттің акша каражат корын болумен және оны пайдалану мен
байланысты бюджеттік - салыктык саясаттың қалыптасуын кажет етеді.
Аймақтың қаржылық ресурстарын басқару жүйесінде бюджеттік репеудің
маңызы зор. Аймақтың әлеуметтік - экономикалық дамуын бюджеттік реттеуді 2
бағытқа біріктерген жөн:
1. Аймақтардың дамуы үшін қаржылық ресурстардың бөлінуі;
2. Қаржылық ресурстар көлемін реттеу . Бірінші бағыт келесі реттеу
әдістерін
күрайды, дотациялар, субвенциялар, субсидилер, қаражат
резервтерін
қалыптастыру және пайдалану.Берілген әдістерәлеуметтік - мәдени саладағы
мекемелердің кызмет етуінің қаржылық базасын камтамасыз етеді.
Дотациялар қатарымсыз негізінде әртүрлі формада бөлінгп беріледі;
бағалардағы айырмашылықтарды өтеу, кәсіпорындар мен ұйымдар шығындарын
өтеу, төмен түрған бюджеттерді баланстау т.б.
Дотация жүйесі нарыққа көшу кезенінде субвенция әдісімен алмасады.
Себебі дотоциялық қаржыландыру тиімдігі өте төмен болып келеді, және ол
дотация алатындарды қаржылық ресурстарды тиімді колдануға
ынталандырмайды. Субвенциялар берілетін қаражаттардың максатты сипатта
екенін білдіреді. Олар пайдаланушы шығындармен белгілі бір шығындарды
өтеудегі мемлекеттің бір бөлігі болып табылады.
Бюджеттік қатынастарды үйымдастыру моделін таңдау аймактын нақты
әлеуметтік - экономикалық шарттары анализдеу негізінде мүмкін. Аймақтың
тимді және пропорционалды дамуын камтамасыз ететін экономикалык
тіректержәне ынталар жүйесі керек. Маңызды перспективаларды облыстардағы,
калалардағы әкімшілік аудандардағы басқарудың экономикалык механизмінің
жетілуі иеленеді.
Соның ішінде жергілікті бюджеттер жүйесінің нормативтік негізінде
қайта құрылуын да атап өтеуге болады. Жергілікті бюджеттерді қалыатасу
жүйесін релорганициялау олардың, тұрақтылығын камтамасыз ету, жергілікті
органдардың барлық кәсіпорындардың жұмыстарының қаражылык нәтижелерін
жақсарту, мақсатында жүргізіледі . Шынында, тәжірибелік негізге бюджет
механизімінің қаржылық ресурстар каражатынан мемлекеттік бюджетке айналу
тапсырмасы қойылады. Сонғы мақсат болып
кәсіпорындардың қаржылық - экономикалық қатыстарының теңістірілген жүйесін
калыптастыру болып табылу тиіс.
Нормативтік принциптердей республикалык және жергілікті бюджеттердің
қалыптасуының қайта күрылуы қалыптасқан бюджет механизімінің уникалды
реформасын білдіреді. Соншалыкты жауапкершілікті қадам аймақтық
бюджеттердің қалыптасу және орындалу проблемаларын муниципалдык шешу
қажеттілігінен шартталған ( тұраксыздық аймақтарда шараларды каржыландыру
қажеттілігінен сәйкессіздік, осы бюджет табыстарының шаруашылық қызмет
нәтижелерінен әлсіз тәуелділігі т.б.) жаңа бюджеттік механизм жергілікті
бюджеттердің табыс бөлігінің қалыптасуымем және жергілікті билік
органдардан каржылык ресурстарды жүмсаумен байланысты.
Орталық басқару органдарын реорганизациялау нәтижесінде аймақтарға
көптеген бүрында болмаған өндірістік және әлеуметтік проблемаларды шешуге
түра келді. Әкімшіліктердің қабылданған шаралары мен іс - әрекеттері
арқасында облыстар барған сайын дифференцияланып келеді. Нәтижесінде
шаруашылық кызметтің соңғы нәтижелер айырмасы мен бюджет жағдайы жалпы
жақсаруда.
Кәзіргі таңға дейін өнімді өндірудегі, табиғи шарттардағы,
инвестициялаудағы айырмашылықтар көбінесе салық салу, қаржыландыру,
дотациялау схемасы арқылы теңестіріліп келді. Бүл жәй бюджеттік саясат
принциптерінің өзгеруін кажет етеді. Біріншіден шекті ресурстардың
негізінің өзінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz