КІШІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИЯ - ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 КІШІ ҚАЛАЛРАДЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ- ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнеркәсіптің индустриялды –инновациялық деңгейін көтерудің
теориялық негізі
1.2 Қала-өнеркәсіпті дамытудың индустриялық буыны ретінде
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КІШІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИАЛЫҚ- ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстандағы индустриялық-инновацияның шағын және орта
қалалардағы даму ерекшеліктері
3 КІШІ ҚАЛАЛАРДЫ ИНДУСТРИЯ- ИННОВАЦИЯ ЖАҒДАЙЫНДА СТРАТЕГИЯНЫ
ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Аймақтық бағдарламаларды жасақтаудағы шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік
қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық
саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық
назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес
келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Қазіргі
уақытта, инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін мемлекеттің
күш-жігерін шоғырландыру қажет жеті бағыт айқындалған. Бұл - АӨК және ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу, таза энергетиканы дамытуды қоса алғанда,
энергетика, құрылыс индустриясын дамыту және құрылыс материалдарын шығару,
мұнай-газ өңдеу және мұнай-газ секторының инфрақұрылымы, металлургия және
дайын металл өнімдерін дамыту, химия, фармацевтика және қорғаныс
өнеркәсібі, көлік және телекоммуникациялық инфрақұрылым.
Қазақстан–2030 ұзақ мерзімді стратегиясында ұлттық экономиканың
маңызды объектісі ретінде аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуы және
қалалардағы басқару жүйесін жетілдіру жұмыстары бойынша бағдарламалар
жиынтығы қарастырылған. Олар ұлттық экономиканы интеграциялап, аймақтар
аясын кеңейтіп, әлемдік экономикалық байланыстарды жетілдіруге жол
ашатындығына баса назар аударылған[1].
Бүгінгі таңда ел Президенті әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу
елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты
секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Ақтөбе облысы Қазақстанның неғұрлым дамыған индустриалды және мәдени
аудандарының бірі болып табылады және оның шаруашылық жүйесі ел
экономикасына елеулі үлесін тигізіп отыр. Бүгінгі күні Ақтөбе облысы жоғары
инвестициялық имиджі бар аймақ орталығының бірі болып табылады. Облыста
елімізде және одан тысқарыда баламасы жоқ өндірістік кәсіпорындар жұмыс
істейтіндігін біз мақтан тұтарлық. Ақтөбелік тауар өндірушілер өндірісті
жан – жақты модернизациялап, жеделдетумен бірге стратегиялық менеджмент пен
корпоративті мәдениетті жетілдіріп жатыр. Аймақ экономикасының одан әрі
дамуы өсудің жаңа нүктелерін қамтамасыз ету арқылы өңірдің және күллі
еліміздің технологиялық секірісіне негіз болатын макрожобаларды жүзеге
асыру жолында жергілікті атқарушы билік пен жеке бизнестің күш – жігерін
біріктіруіне байланысты.
Экономикадағы инновациялық процестерді активтендіру, ғылыми және
ғылыми қызмет көрсету саласында нарық негіздерін мультипликациялау ғылыми-
техникалық ынтымақтастық, аумақтық ғылыми-өндірістік кешендердің,
технополистердің ғылыми парктер мен инновациялық орталықтардың белсенділік
аймағын орнауын және дамуын талап етеді.
Осыған байланысты жалпы инновациялық жүйені құру мен дамытудың негізгі
мақсаты - экологиялық, әлеуметтік мәселелерді шешу, жаңа технологиялар
есебінен тұрақты экономикалық өсу мен жоғарғы технололиялық өндірісті
дамытуды қамтамасыз ету. Аталған мәселелерді дамыту мақсатында Қазына
тұрақты даму қоры АҚ құрылды. Қазіргі таңда Қазына тұрақты даму қоры АҚ
құрамына 7 даму институты 2003 жылы құрылып, әрбір даму институты белгілі
бір салада маманданғандықтан бүгінде олардың көмегімен қыруар шаруа
тындырылуда[2].
Стратегиялық басқару қаламен тиімді басқарудың жоғарлату құралы болу
тиіс, ол қаланың ұзақ мерзімді перспективасында миссиясын және даму бағытын
анықтауға, бұл мақсаттарға жету стратегиясын өңдеуге, басқару үрдісіне
тұрғындардың көпшілігін тартуға көмектеседі[3]. Сонымен қатар бұл қағидалар
және әдістер қалалық ресурстарды оңды пайдалануға, қазіргі өзгеріп отырған
жағдайларға тиімді жауап беруге өз үлесін қосады.
Осы мақсатта республиканың шағын қалаларына жаңа дем беру үшін ең
бастысы оларды сауықтыру және дамыту үшін арнайы мемлекеттік кешенді
бағдарлама қажет. Бұндай бағдарламаны жасақтау үшін алдымен шағын қалаларды
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан зерттеу қажет. Сондан кейін олардың
тарихи, географиялық, территориялық ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік-
мәдени және экономикалық аясының инфрақұрылымдық қалыптасу ерекшелігін
дамытуды жобалау қажет.
Бұндай жан-жақты сараптау депрессиялық жағдайлардың орын алуы соңғы
он жылдықтардағы шағын қалалардағы күрделі тамырын анықтау мүмкіндігін
береді.
1 КІШІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИЯ – ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнеркәсіптің индустриялы-инновациялық деңгейін көтерудің
теориялық негізі
Соңғы 50 жыл ішінде экономикалық өсімнің негізгі көзі ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады. Қазіргі экономикалық 90% жаңа білім,
технология түрлері жаңашылдықтары есебінен нәтижеге жетеді. XXI ғасырда
ғылыми-техникалық прогрестің экономикалық өсімнің бас факторы ретінде
маңызы арта түседі[9].
Кәсіпорын құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне
өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез-келген
технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі,
қосымша, қызмет көрсету, басқару және т.б жұмыстарын іске асырады.Дайын
өнімді жасауға жоғарыдағы көрсетілген операциялардың рөлі түрліше. Өнімді
қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа
процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді
қалыптастырудың негізі болып табылады. Өндірістік бөлімшелер өнімді
өндірудегі жалпы технологиялық процестердегі олардың өзара байланысты
кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Құрылым кәсіпорынның дамуымен
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін элементтердің іс-әрекетін тұлғалайды[10].
Кәсіпорынның құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді.
Өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен
мөлшері.
Өндірістің құрылымына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болып
табылады:
• шығарылатын өнімнің және оның номенклатурасының сипаттамасы;
• өндірістің ауқымы;
• комерциялау деңгейі;
Өндіріс процестерінің бірқалыпты жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек
процестерінің үйлесуін және өндірістің материялдық элементтерін белгілі бір
жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет технологияға сәйкес тиімді
жабдықтарды қалыптастыру, олардың үздіксіз, жоғары өнімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету жәнге өндірістің тапсырыс ырғағын түпкілікті қорғау.
Сонымен, өндіріс процесі уақыт пен кеңестік жағдайында үйлестілігі болу
керек. Өндірістік процесті былай ұйымдастыру қажет, егер де бірлестіктер,
кәсіпорындар, фирмалар, өндірістік бөлімшелердің ұжымдарының бірлескен
жұмыстары жоғары сапалы және шығындары аз жұмсай отырып, өнімдерді ең көп
шығаруды қамтамасыз ететін болса.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:
• өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
• кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуаттылығының үйлесімділігі
және олардың өзара үйлесуі;
• өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы;
• өндірілетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысының өткекн ең қысқа жол;
• өндірістің ырғақтығы,яғни тең аралық уақытта тең өнім мөлшерін шығару
немесе тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін орындау.
Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара,сериялық және
жаппай өндіріс болып табылады.
Жалпы әлеуметтік-экономикалық дамудың тікелей кеңейіп және экономикалық
тиімді өрлеп, өркендеу негізі- материалдық өндіріс.
Материалдық өндіріс, атап айтсақ, еңбек заты еңбек құралы және еңбек
процесі арқылы қоғам негізін құрайды. Сонымен қатар,адамның табиғатпен
өзара әрекетінің арқасында туындайтын қатынастар жиынтығы да аталған
өндіріске жатады.Өндірістің дамуы жалпы экономиканың дамуы болып келеді.
Өндірістік қатынастар:
А) қоғамдағы өндіріс процесінде, яғни өнім-тауар өндіру, бөлу,
айырбастау әне тұтынуда қалыптасатын адамдардың санасынан, еркінен тыс
пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы;
Б) қоғамдағы өндіріс процесінде- өнім өндіру, бөлу,айырбастау және
тұтынуда адамдардың санасы, еркімен байланысты пайда болып, оларда
реттелетін экономикалық қатынастар;
Өндіріс, макроэкономикадағы техника экономикалық көрсеткіштер жүйесін
пайдаланып, есептеу, талдау негізінде пайда болады. Жоғарыда айтқанымыздай,
микроэкономика макроэкономикамен тығыз байланыста болады. Жеке өндірістік
базасын зерттеу барысында, яғни әрбір шаруашылық субъектісі көлемінде,
микроэкономика басқа өндірістік негізінің бағаларын назардан тыс
қалдырмайды. Соның негізінде, микроэкономикалық есептеу-талдау, даму
деңгейін бағалау, экономикалық тиімділігін қорытындылау қамтамасыз
етіледі[11].
Адам Смиттің айтуы бойынша түйреуіш жасау фабрикасы статистикалық
тиімділіктің кейпі болды. Смит А. Богатство народов Кн.1 еңбегінде 1770
жылдары механизация және еңбекті бөлудің арқасында өндірістің орташа көлемі
бір жұмысшыға шаққанда бір күнде 4800 түйреуішке жеткен еді. Екі жүз жыл
өткен соң көптеген технологиялық өзгерістердің арқасында бір жұмысшының
өндірімділгі бір күнде 800000 түйреуішке өскен [12]. Бір қарағанда даму
асқандық, бірақ шынайы өсімнің қарқыны орташа жылдық өндірудің тек қана
2,56% құрайды, бұндай өсім көптеген салаларда ұзақ уақыт бойы қол
жеткізіледі.
Смиттің ізін кесуші Давид Рикардо кезенінен бастап әсіресе 1870
жылдан бастап XX ғасырды орта шеніне дейінгі неоклассикалық мектебінің
дағдарысынан кейін негізгі экономикалық теорияның басты бағыты, жаңартпа
технологиялалардың арқасында өндірістің шоғырланып дамуының маңыздылығына
назар аудармады. Өндірістік функциясында статистикалық сипаттаманың
басымдылығына, еңбек пен қор үйлесімділігінің нәтиежесіне екепін жасалды.
1950 жылдарға дейін технологиялық өзгерістерге ешқандай көңіл бөлінбеді.
Сол дәуірдегі революциялық жарып өту, экономикалық ойлары үшін Роберт Солоу
Нобель сыйлығының иегері болды [13] . Ол 1909 -1949ж.ж. АҚШ –та
ауылшаруашылық емес салаларындағы жұмыс уақытының бірлігіне қолдыныстағы
қордың шамасының өндірістің дамуына тиімді сәйкесімділік дәрежесін өлшей
бастады. Ол қорды қолданудың қарқынды өсімділігі тек қана өндірістің
өлшенген 12,5 %, өсімінің жұмыс уақытының бірлігіне жауап беретінің тапты.
Бақылауда қалған 1,79% өсімнің орташа жылдық өндірімділігі, жұмыс
күштерінің өнімділігінің өсімі өндірісте әдіс пен құралдардың жақсарғанымен
байланысты екені айқын.
Кейінгі зерттеулерде Эдвард Денисон өсімнің бір жұмысшыға есептегенде
1929 жылдан 1982 жылға дейін 13% , қорды қолдану интенсивті өсімінің
есебіне жатқызуға болатынын, 34% жұмысшылардың білімін көтеру, ауқымды
тиімділігінен, 68% кең түрде ғылыми техникалық ілгерліліктің 22% үнемді
екенін тапқан болатын. Пайыз сомасы 100 ден асады, өйткені қолайсыз
сипаттағы факторлары мысалы орташа жұмысшының (25%) қайта өндеу уақытының
азайтылуы және де үкіметтің реттеу саясатынан соң баға беру бөлшегі әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ Солоу мен Денисонның басты тұжырымдарымен келіспеу
қиын: өнеркәсібі дамыған елдерде және АҚШ та еңбек өнімділігінің өсімі
жаңа, ең мықты әдістерді және білікті жұмысшы күштерің қолданудың есебінен
болды екен[14].
Өндіріске жетілдірілген әдістерді қолдануды енгізу ең басты
технологиялық ілгерлілік әдістеріне жатады. Келесі әдіске өте сапалы жаңа
тауарларды жасау жатады.
Біріншіден, өнеркәсібі дамыған елдеріне АҚШ, Япония, Германия,
халықаралық саудада салыстырмалы басымдылығының көп бөлігі тиесілі.
Неоклассикалық экономикалық теорияда атап көрсетілгендей жер үлестері
немесе еңбек пен қордың арқасында емес, өндірісте технология жағынан
жоғарыланған өнімдері жасаудың арқасында, атап айтар болсақ ұшақ, арнайы
құрал жабдықтар, электрондық, фармацевтикалық тауарлар және компьютерлер.
Екіншіден, қазіргі технологияларды жасау мүмкіндігімен және
қолдануларында, халықаралық айырмашылықтары әскери күштерінің тепе-
теңдігіне елеулі ықпал етеді.
Үшіншіден, өндірістік жаңартпалар еңбекке деген сұраныс құрылымын да
өзгертеді, білікті жұмысшыларға деген сұранысты ұлғайта отырып білікті еме
Төртіншіден, технологиялық өзгерістер нарық құрылымына да әсер етеді,
жаңартпалар жаңа фирмалармен жиі ұсынылады, қалыс қалғандарды артқа
жылжыта отырып, жаңа құрылымдық талаптарды анықтайды.
Технология өнім мен технологиялық үдерісті маманданымдырушы ақпарат.
Ол жай ғана идеядан жоғары болуы керек: жүзеге асырылған (процессте немесе
өнімде) лайықты спецификацияға сәйкес ол жұмыс жасауы керек. Технология
кез келген уақыт сәтінде жұмыс сызбасымен немесе спецификацияның жиынтығы
болып келеді. Егер де қандай да бір бұйым әзірлеу, жұмыс сызбасының
сатысына жетпесе, ол кезде ол технология түсінігінен алынып тасталынады.
Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелі конструкторлық өңдеу (ҒЗТКӨ) міндеті,
осындай идеяларды жұмыс сызбасының сатысына дейін жеткізу болып табылады.
Сол кезде қолда бар жиынтық сызбасындағы өзгерістер, технологиялық
өзгерістер түсінігін береді.
ҒЗТКӨ зертханасындағы не болып жатырғанын байқауда пайдалы әдісті
Шумперт, ұсынған жаңартпа үдерісі үш кезеңнен тұрады және 5 функцияға
бөлінеді: бұйым әзірлеу, кәсіпкерлік, инвестиция, даму мен өрістету. Бұйым
әзірлеу өзіндік ішкі көзқарасы бар, оның көмегімен рудименттік формада жаңа
уәделі техникалық мүмкіндіктер арқылы негіз жасалады. Даму мен өңдеу ол
ұзақта бағдарлы бөлшектік үдерістің техникалық қызметінің көмегі арқылы
бастапқы концепция модификацияланады және жақсарады; бұл үдеріс бұйым
коммерцияға ендіруге дайын болғанға дейін жүреді. Кәсіпкерлік функция бұйым
әзірлеуде дамыту шешімін қосады, оның өңделуін ұйымдастыруға, қаржылық
көмек алуға және нарықтағы орнын қалыптастыруға көмектеседі. Инвестициялар
– жаңартпа фирмаларлардың тәуекел салымы. Бұл шығармашылық функциялар бірі
тұлғамен немесе бір кәсіпорынмен орындалуы міндетті емес. Күнделікті өмірде
олар ұйымдасқан түрде жиі бөлек келеді. Ақырында тарату өзіндік үдеріс,
бұйым әзірлеу мұнда кең қолданылады, бірінен соң бірі өндірушілер
пионерлік фирмалардың үлгісіне ере бастайды[15].
Жаңартпа қызметінен жоғарыда айтылған функцияның талдама негізінде
келесідей тұжырымдама алуға болады.
Біріншіден бастапқы бұйым әзірлеу жанама және абсолютті дағдарыссыз
неізгі жаңартпа күшін жылдамдатады. Оның ақшалай түсімі жиі практикалық
шығармашылық және дайындалған тұлғалық мәселенің ұстанымды шешімін алуға
болады.
Екіншіден ілгерлі бұйым әзірлеуде кездейсоқтық елеулі элемент бар.
Мыңдаған адамдар мәселелерді немес қанғаттанарлықсыз мұқтаждықты зердесіне
жетуі мүмкін тек қана кішкене бөлігі мәселені сайкелерлік қалыпта дұрыс
қарауда дұрыс түсінушілігі үшін соншалықты қызығушылық танытады, ойларын
соған арнайды, және одан да аз бөлігі сәттілік пен керемет ақыл ой
жетістігіне сай үлгіде көрсете алады. Мәселені түсінушілікке жеткенде,
шешім айқын көрінеді, бірақ осыған дейінгі бұйым әзірлеу көбіне құптай
қоярлық деңгейде емес. Егер де бұлай болмаған жағдайда әрбір мәселені
сезінгенде ғана, ол қарапайым шешілетін еді.
Үшіншіден, техникалық және технологиялық жаңалық енгізу оның тиімді
болғанынша, қолдаушы бұйым әзірлеуі қажет болады. Бірақ та алғашқы мәселені
түсінуге жеткенде және егер де мәселені шешуге шығармашылық ақыл ой
бағытталса ол ортаны да қалыптастырады, соның маңында осындай қолдаушы
бұйым әзірлеу пайда болады.
Төртіншіден, қажетті концептуальды бұйым әзірлеу болған кезде олардың
қарапайым дөрекі модельді тексеру жолмен принципиальды дұрыстығы жария
етіледі, жанама түрде аз шығын сұрайды, жаңалық енгізуге байланысты
белгісіздік, сапалы және санды ауыстырылады. Бұл белгісіздік түрлерін
назарға алмауға болмайды, бірақ олар кәдімгі кәсіпкерлік тәжірибесінің
қалпынан шықпайды. Айта кету керек, ҒЗТКӨ көптеген барлық өнеркәсіптік
жобалары осы сатыдан басталады, өйткені олар жаңаша ілгерлі жаңа мәселелері
жоқ, алдын ала қол жеткізілген мәселелерді түсінуде құрылады.
Бесіншіден, оқиға концептуальды кезеңінде бірінші сатымен
салыстырғанда жаңа енгізу кезеңі осы сатыға жеткенше зор шығыстарды керек
етеді. Инвестициялық мәселелер осы сатыда қордың маңызды шығынына алып
келеді. Бұл сатыдағы шешім алдыңғы сатыдағы шешімдерінен айырықшаланады,
тәуекелді шығын көлемі, шынайы көп емес, ал техникалық белгісіздіктің әлі
де маңызы бар. Егер де концепцияны құруда арзан жұмысшы техникалық
белгісіздікті белгілеген деңгейге дейін төмен түсірмесе, толық көлемді
модельдердің құрылымымен айналысу шешімі тек қана қысыммен ғана
қабылданады. Көбіне концепцияның құрылымы аз шығын деңгейінде ғана негізгі
техникалық белгсіздік мәселесі шешілмейінше жалғасады.
Технологияның барлығы жоғарыда айтылған сатыдан өтпей және кез келген
уақытта қолданыла бермейді. Кейбір технологиялар техникалық тиімсіз болады
өйткені олар басқалардан гөрі өндірістік факторлардың үлкен көлемін
қолданады. 1-суреттегі изокванта өндірістегі қолданылған екі фактордың
барлық мүмкін технологиялардың техникалық тиімділік шегін көрсетеді.
Сурет 1- Өндіруші теңестігі
Алынған көзі: [Есенгалиев К.С. Микроэкономика.Оқулық. –Алматы:
Экономика, 2007.- 112б.]
1-суретке сәйкес, өндіруші Q1 көлеміндегі өндірісті таңдай отырып, ол
өзінің қаражатын толық пайдаланбайды. Q3 өндірісін берілген жағдайда таңдау
мүмкін емес. Өйткені бұл өндірісті алуға мүмкіндік беретін қаражат
кәсіпорында жеткіліксіз. Сондықтан фирма Q2 өндірісін, оның ішінде Е
нүктесіне сәйкес келетін ресурстар комбинациясын таңдайды[16].
Шекарадан тыс нүктелер жұмыс сызбасына сәйкес те ұстанымды жарамды
болып келеді, бірақ оны жаңа кәсіпорынды жасауда ешкім қарастырмайды.
Изокванта нүктесіне сай келетін технологиялар, қазіргі уақытта қолданыла
бермейді. Фактордың жанама бағасы бір технологиялық процесте басқалардан
аз шығын сипаттамасын көрсетеді. Осындай процес жаңа кәсіпорындарда
қоладанылады.
Процестік жаңару екі әдіспен пайда болуы мүмкін. Ол жанама бағаның
ізінен шығуы мүмкін. Бар изоквантаға шығыны минимальды жаңа технологияларды
көрсетеді; бұл жағдайда ҒЗТКӨ шығыны болмайды, өйткені технология
өзгермейді. Альтернативтік вариантта технологиялық өзгерістер изовкантты
координаттың бастауына жылжытуы мүмкін, осы арқылы үдерістік жаңартпаға
серпін береді. Осыдан жаңартпа жаңа технологияларды бірінші қолдануға
жатады. Уақыт өте келе бұл технологиялар басқа да фирмаларға таралады.
Техникалық өзгерістер өзіне жаңартпаны және өрістетуді жатқызады.
Жаңартпа үдерістің маңызды сипаттамасы оның жаңартпалық айналымы
болып табылады. Ол келесідей буыннан тұрады: ғылым, өндіріс- тұтыну. Бұл
буындардың жанама еркіндігі бар[17].
Буын ғылым үш кезеңнен тұрады: ілгерлі зерттеу, қолданбалы зерттеу,
жоба-конструкторлық бұйым әзірлеу. Ілгерлі зертеулерге ғылыми қызметінің
негізгі нәтиежесінде қоғамдағы табиғаттың заңдарын және қоғамды ғылыми
концепцияларды және олардың объективті ашылу түрінде жаңадан білім беру
жатады. Бірақ түпкі зерттеулердің нәтижесі коммерциялық қолдануларға
сай келе бермейді.
Біріншіден, нәтижелер халық шаруашылығының мұқтаждығына сай
ауыстырылуы керек.
Екіншіден, түпкі зерттеулер, тұйықтама қорытындылар беруі мүмкін,
олар біздің біліміміздің сомасының көбейуіне оның ғылым мен техниканың осы
жолмен дамуының мүмкін еместігін дәлелдейді.
Үшіншіден, түпкі зерттеулердің экономикалық маңызы бірден көрінбей,
белгілі бір уақытта көрінуі мүмкін.
Түпкі зерттеулердің сатысында алынған нәтиежелердің коммерциялық
қолдануға жарамдылығының мүмкіндігі жоғары емес. Іргелі зерттеулерге
арналған шығындардың 5-10% ғана нәтиеже береді.
Түпкі зерттеулердің ғылыми іздену облысы жетерлік кең және шексіз ал
түпкі зерттеу, ғылыми нәтиежелерін болашақта қолдану жиі өзекті болып
келеді. Қолданбалы зертеулерде ғылыми іздену шектеулі. Қолданбалы
зерттеулердің анық практикалық бағдары бар. Қолданбалы зерттеулер халық
шаруашылығына әлеуетті тиімді нәтиеже беретініне кепілдік беруі керек.
Өндіріске ғылыми нәтиежелерді енгізу және оларды коммерциялық игеру
үздіксіз айналым үдерісі болып келеді.
2-суреттегі айналым үдерісі бір немесе бірнеше шаруашылық жүйесінің
қабырғасында өтеді. Сатылардың байланыс сипаттамасы әртүрлі, олар өзара
әрекет етуші шаруашылық жүйесінің саны мен деңгейіне байланысты.
Сурет 2- Жаңартпа айналымның элементтері
Ескертпе: Автормен құрылған
ҒЗТКӨ шығынының шешімінің негізгі элементтері:
Біріншіден, айта кету керек ҒЗТКӨ шығыны жалпы ұсынылған қаржы
құралына нарықтық инвестициямен және физикалық активтермен бәсекеге түседі.
Екіншіден, ҒЗТКӨ туралы инвестициялық шешімі екі түрлі жорамалды
айтады. Бірінші жалпылама шешім жарнама мен физикалық активтер инвестициясы
туралы нарықтың болашақтағы кіріс ағымына байланысты болады. Берілген
жорамал түрінде белгісіздік, жаңа өнімді қарастырғанда болады. ҒЗТКӨ
қажетті ресурсқа кеткен шығын, ғалымдарға төлемақы, зертханалық құрал
жабдықтарға, және де материалдарға келіп тіреледі. ҒЗТКӨ Қара жәшігі
өндірістік функциясына сәйкес келеді отырып, ҒЗТКӨ нәтижесінде ресурстардың
өзгеруі болады. Жаңа өнім мен үдеріс қалпындағы технологиялық өзгерістер
нәтижесінде нарықтық табыстылығына тексеруден өтуі керек[18].
ҒЗТКӨ қаржыландыруда инвестициялық шешімді қабылдауда айтылған
зерттеулерді жүргізуге тәуекел ету, ұқсас зерттеулермен айналысатын қосымша
қатысушыларды тарту мен олардың көмегі арқылы инвестициялық тәуекелдікті
мейлінше аз тарту бастаушыға өте маңызды.
ҒЗТКӨ шығын түрлері де маңызды болып келеді. Гричилестің тұжырымына
сәйкес, қор өнімділігі дәрежесінің өсуі айтарлықтай ілгерлі зерттеулерге
кеткен шығынның көп бөлігінен байқалады. Ол 3-суретте көрсеткендей ҒЗТКӨ
шығынын мемлекет қаржыландыру әдісінен гөрі фирма арқылы қаржыландырылғаны
өте тиімді екенін анықтады.
Нарықтық экономикада ғылыми зерттеулерді қаржыландыру механизмі
әрекетке бір мезгілде қатысты қаржыландырудың үлесімділік базалық
принципінде салықтық және инвестициялық жеңілдіктері несиелік – қаржылық
және ақпаратты ресурстардың ағымын инновациялық кәсіпкерлік пен венчурлық
бизнес аясында қамтамасыз етеді.
Сурет 3- ҒЗТКӨ шығынының негізгі элементтері
Ескерпе: Автормен құрылған
Қазақстан үшін әсіресе, салалардың және ішкі салааралық қаржы ұйымы
ресурсы үшін жүйелер құру сияқты проблемалар, инфрақұрылымдық білім,
технологиялар, трансферлері үшін және тәуекелді кәсіпкерліктің дамуы үшін,
сонымен бірге инновациялық идеяларға сұранысты ынталандыруға бәсекелестік
ынталандыруды енгізу жолын енгізу және бәсекелестікті тең жағдайда іске
асыру қажеттігінде деңгейі жоспарлы экономикадағыдан төмен де, жоғары да
болмауы керек. Инновациялық белсенділікті түгелімен ішкі тауар өндіруші
шетелдік фирмаларды ығыстыру үшін неғұрлым жоғары сатыдағы орналасқан
технологиялық дамуды төмен басу үшін, шетелдік бәсекелестіктің
интенсивтілігі мен реттеуді қарастырады. Бұл үшін мемлекет жанында кедендік-
валюталық реттеудің әдісін жинақтаудың көлемді жинағы, сонымен бірге, басқа
да әсер етуші құралдары бар.
Жеңілдіктің ара салмағын арттыру қалыпты инновациялық климат
қалыптастыруды ыңғайластыратын жалпы дүниежүзілік ағымдар болып табылады.
Германияда, мысалы тікелей қаржыландыру мен жеңілдіктің жиынтық өнімі соңғы
10 жылда 15-тің орнына 2,4 тұрады. АҚШ-та жүзден астам жеңілдіктер
қарастырылған. Ғылыми-техникалық прогрестің белсенділігін арттыратын және
аванс алмайтын, тек көрнекті әрекеті үшін мадақтау сапасында жеңілдіктер
мен бәсекелестік инновацияға жоғары сұраныс талабын қояды. Жеңілдікті
қалыпты бақылап отыру мемлекетке инновациялық белсенділіктің артықшылығы
бар салаларын, сонымен бірге ғылыми және инновациялық ұйымдардың саны мен
құрамына ықпал ету болып табылады.
Бұл жерде мынадай негізгі мәселе туындайды. Біздің еліміздің жалпы
салық жүйесінің шеңберінде ғылыми-техникалық прогресті ынталандыратын
қандай кейінгі жүйесі болуы керек? Маңызды міндет - өндірісті жаңа
технологиялық деңгейде техникалық талаптан тыс қаруландыру. Ол
бағындырылған міндеттеу салықтық жеңілдіктер мен оның санына ғылыми ұйымдар
есебінен әсер етеді.
Жеңілдіктерді тез арада бәрінен бұрын өнеркәсіптік технологиялық
процеспен байланыстыру. Салықтық жеңілдіктер инвестицияда жаңа және жылдам
дамитын салалар мен компаниялар үшін қатысы бар маңызды салықтық саясат
құру.
Бір мезгілде бұның тек көлеміне ғана әсер етіп қоймай, саланың
құрамында да күрделі қаржы жұмсалымында да әсерін тигізеді, ғылыми
ұйымдарға жеңілдік береді (қолданбалы ғылым туралы).
Ғылым мен өндірісті біріктіру (интеграциялау) жаңа шаруашылық – заңды
және ұйымдастырушылық білімдер, тез арада ұйымдық – бақылаушылық
механизмдер ғылым аясына жіберу үшін қамтамасыз етеді.
Ғылыми және зерттеу ұйымдары өз бетінше басшылыққа алуы керек, ол
кезде ҚР Білім және ғылым министрлігі өз бетінше әрекет жасайтын
мемлекеттік басқару мен реттеу органы бола отырып және Ғылыми-Техникалық
Прогрестің аясында мемлекеттік артықшылықтарды белгілеу үшін және ұлттық
ғылыми-техникалық бағдарламаны жасау мен қаржыландыру, ғылыми – техникалық
өнімдердің рыноктық механизмі болып табылу керек.
Мақсатты ұлттық – техникалық ғылыми бағдарламаны қаржыландыру
экономикалық механизмдердің өнімін жасақтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін тез арада кешенді басқару шаралары
негізінде:
• Ғылым кәсіпкерлікке қатынасы мен фискальдық саясатқа ерекше қаржы-
несиелік жағдайы мен ҒЗТКӨ-ды қамтамасыз ету;
• Тәуекелдік капитал жүйесінің дамуы мен венчурлық кәсіпкерліктің дамуы;
• Ғылыми – зерттеу – техникалық және инновацияны енгізудегі ақпараттық –
байланыстық қызмет көрсету;
• Республиканың халықаралық ғылыми – техникалық одақтарға қатысуы;
• Нарықтық жағдайда ғылыми – техниаклық инвестициялық қызықтыру
мақсатында шетелдік капиталды технологиялық резервтерді аймақтағы
шетелдік фирмаларды қызықтыруға әрекет етуі;
• Технопарк және шағын инновациялық кәсіпорындардың жұмысын ұстап тұрған
себептердің арасында венчурлық капиталы мен барлық салық түрлерін
бөліп қарауға болады.
Алғашқы кезеңі мен кәсіпкерлігін кеңейтушілердің құзырындағы жаңа
кезең венчурлық қаржы, жеке қаржы мен инвестицияны жаңа бастаушыларға
жататын бірден бір жаңа кезең болып табылады.
Кездейсоқ оқиға жағдайында инновацияны енгізу үшін жаңа фирмалар мен
қаржыландырудың негізгі түрімен, ресурсымен жаңа технологияларды дамытатын
фирмалар үшін тәуекелдік қаржы ерекшелігі болып саналады.
Тәуекелді қорлар жобаларды алып қойған жағдайда инвестицилаудың
өлшемдеріне қолданылатын қаржы жинақтауы үшін өзіне тартымдылыққа бағалау
бойынша қолданысқа кіргізді. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
Орталық – американдық қордың кәсіпкерлікті қолдауы, Қазақстандық
жекешелендірудің алдын алу қоры, Қазақстандық инвестициялық қор және т.б.
[19].
Келесі тәуекелділік кәсіпкерліктің дамуы үшін республикада тиімді және
тиімсіз факторлары бар. Тиімді жағына ғылыми кадрлардың жоғары потенциалын
жатқызуға болады, халықты біліммен қамту деңгейі, жоғары кәсіпкерлік
деңгей, белсенділік, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесі.
Тиімсіз факторларға қорлық капиталдың дамымауы, әлсіз мемлекеттік және
жергілікті органдардағы құзіреттілік салықтық және кедендік заңнамалықтың
тұрақсыздығы.
1.2 Қала-өнеркәсіпті дамытудың индустриялық буыны ретінде
Тарихқа үңіле көзқарасақ қаланың өркениет дамуындағы жетекші бастама
болғанын, болып отырғанын және болатынын, бірақ қаланың ауылсыз өмір сүре
алмайтындығын көрсетеді. Адамзаттың тарихында неге қала осыншама маңызды
орын алады?
Біріншіден, қала өндірістік күштердің өзгермесімен әрқашан байланысты
болады. Қолөнер, одан кейін инустрия өзінің тездігімен жаңашылдығы
арқасында қаланың қамтамасыз ететін, оның ішінде еңбек құралдарын
пайдаланатын ауылдық консерватизмге қарағанда пайдалы түрде ерекшеленеді.
Екіншіден, қалалар териториясы, олардағы ақша қаражаттарының
жиналуымен, олардың мекемелері (банктер, биржалар,сақтандыру қоғамы)
қозғалысына алып келетін тауарлар мен қызметтерді сату,сатып алуы жүзеге
асатын сауда кеңістігі болды.
Үшіншіден, қалалар ғасырлардан бері экономикалық, саяси және
идеологиялық қатынастарда басқару орталықтарының рөлін атқарды. Ауыл
тұрмысының мұндай объективті және субъективті шарттары болған жоқ .
Төртіншіден, қала өз территориясында ғылым, техника, білім алу мен
өнердің дамуын белгігейтін шығырмашылық ойлары бар тұрғындары
жинайды[20,б.33].
Қалалардың өсуі мен дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуындағы
кездейсоқ құбылыс емес. Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің жіктелуіне,
яғни өндірістің ауыл шаруашылығынан бөлінуімен байланысты. Қалалардың өсуі
мен дамуы кез келген қоғамда қаланың ауылды пайдалануымен, қалалардағы
әлеуметтік экономикалық қарама қайшылықтардың пайда болуымен және еңбек
бөлінісінің тереңдей түсуімен бірге жүреді. Бүгінгі күнгі урбанизацияға
қарама қайшылықтардың жиынтығы, олардың негізгісі болып табылатыны:
өндірістің дамуындағы қарама қайшылықтар, сонымен қатар өндіріс пен ауыл
шаруашылығы өндірісі арасындағы қарама қайшылықтар, қала тұрғындарының
тығыз орналасуы, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің айырмашылығы мен
төмендеуі, тұрғындардың қалада көп шоғырлануы, үлкен қалалардың пайда
болуы, тұрғын үй мәселесі, қылмыс пен кедейліктің өсуі, экологиялық ортаның
нашарлауы, әлеуметтік қақтығыстар және т.б.тән.
Бұл құбылыстарды жою және бейтараптандыру - табысты шешімі бұл
құбылыстардың көлемін және пайда болу механизмін ғылыми зерттеуді талап
ететін қалаларды басқару және қалаптастырудағы маңызды міндеттердің бірі.
БҰҰ жанындағы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша,
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы адамзат алдындағы бейбітшілікті сақтау
мәселесінен кейінгі уақыт күттірмейтін мәселе - қалаларды жоспарлау [ 21].
Қалалар санының өсуі, олардың көлемінің ұлғаюы және тұрғын снының
көбеюі олардың даму мәселелеріне ғылыми және практикалық тұрғыдан
қызығушылықтың өсуіне әкеліп соқтырады.Сондықтан бұл процесстің басты
спецификалық ерекшеліктерін анықтау, критерийлерін айқындау және қала
ұғымына анықтама беру - экономика ғылымының маңызды міндеті.
Қала анықтамасының өзі қандай елді мекендерді қала деп есептеу керек
екендігі қалаларды зерттеуде пайда болатын ең басты екі жалпы мәселелеге
жатады[22,б. 171].
Бүгінгі күні бұл сұрақтарды, соның ішінде қала анықтамасын
зерттеумен ТМД елдері ғалымдарының жалпы экономикалық,
экономикагеографиялық, сәулет және қала құрылысы, әлеуметтік, әлеуметтік
демографиялық және басқа да әдебиеттері арналған, осы білім салаларының
әрқайсысы аясында қала анықтамасы беріліп, оны зерттеудің теориялық
негіздері қаланған.
Қала анықтамасына негізінен жиі мынандай критерийлер алынады:
статистикалық (территория көлемі және тұрғындар саны); демографиялық
(тұрғындар санының өсу барысы); өндірістік - функционалдық (тұрғындардың
арасындағы жиі кездесетін өндірістік еңбек қызмет түрлері); сәулеттік-
құрылыстық (өнеркәсіптік, тұрғын үй және мәдени нысандардың салынуы мен
жоспарлануына байланысты); әлеуметтік(тұрғындардың өмір деңгейі, тұрғындар
әлеуметтік құрылымы, олардың қарым- қатынасы нормаларына); тарихи-
генетикалық пайда болуы; экологиялық және тағы басқалары.
Сонымен қатар шет елдерде қала анықтамасына байланысты бірқатар
зерттемелер бар (О. Салливан А., Мерлен П., Мэрфи Р., Боже Гарнье Ж., Шабо
Ж). Бірақ олар бүгінгі күнгі қаланың функционалдық концепциясына сүйенеді
және сондықтан қала мәселелерін әлеуметтік -экономикалық құрылым ретінде
көтермейді[23 б.73].
Экономикалық-географиялық сипатта қала халық белгілі материалдық және
рухани кәсіп аясында қарымқатынаста болатын тұрғындар шоғырлануының маңызды
формаларының бірі ретінде қарастырылады. Социологтар бұл анықтаманың
негізінде әлеуметтік сипатына , қаланың өмір сүру жағдайына, қала ортасы
және оның тұрғындарының қажеттіліктеріне сүйенеді. Өз кезегінде демограф
ғалымдар қаланы халықтың орналасуына белгілі бір талаптар қоятын
тұрғындардың өмір сүруіне бағытталған белгілі ұйым ретінде қарауды ұсынады
.
Егер экономгеография, социология және демография ғылымдары үшін қала
көп зерттеу нысандарының бірі болып табылса, ал қала құрылысы үшін ол
жалғыз нысан болып табылады[24]. Бұл жағдай қала құрылысының басқа
ғылымдармен салыстырғанда қала ұғымын жүйе ретінде қарауға үлкен үлес қосып
отырғанын байқатады. Қала құрылысы ғылымында қала күрделі, құрылымдық,
сәулеттік жоспарлау және аумақтық қарым қатынаста үзіліссіз өзгеріп тұратын
организм ретінде қаралады.
Көптеген ғалымдар экономикалық-географиялық, әлеуметтік-
демографиялық, сәулеттік-жоспарлау белгілерінің органикалық тығыз
байланысын мойындай отырып, қала терминіне универсалдық анықтама беруге
тырысады[25]. Бірақ, бұл жағдай берілген саладағы теориялық жұмысты
қиындатып жібереді. Бүгінгі күні қала анықтамасын беріп келе жатырған
ғылыми әдебиеттер талдауы анықтаманың оның әлеуметтік экономикалық маңызын
дұрыс аша алмай отрғандығын көрсетеді.
Монографиялық зерттеулерде ол қоғамның өндірістік күштерінің аймақтық
ұйымдастыру формасы ретінде қарастырылады.Берілген ұғымның әлеуметтік
экономикалық мазмұны өте терең және ауқымды.
Қазіргі заманғы қала - өзара тығыз байланысты көптеген саладан
тұратын, жедел дамып келе жатырған тұтас организм. Мұндай анықтама берілу
себебі қалалардың бүгінгі күні тек өндірі орталығы ғана болып қоймай,
құрылыс, көлік, сонымен қатар материалдық өндіріс- ғылым (Дубна қаласы,
ядролық зерттеу институты жынында, Пущино қаласы билолгиялық орталық,
Обнинск, Байқоңыр, Протвино, Новосибирь академқаласы және тағы басқалары),
ағартушылық (жоғары білім беру орындары және техникумдар қала құрылысы
салаларына жатады), басқару (егер басқару органдары қаладан тыс маңызды
болса), қалалардың функцияларының кеңейуімен түсіндіріледі.
К.Маркс пен Ф.Энгельс қалаларды нақты тарихи ұғым ретінде қарастыру
қажеттілігіне тоқталып, олар өндіріс күштерінің және әлеуметтік
экономикалық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отыратынын
заңды құбылыс ретінде қарасытырып келді. Нақты мысал ретінде ғылыми
техникалық прогреспен бірге дамып келе жатырған және нәтижесінде қала
тұрғындары санының, ролі мен маңызының өсуі бақалатын, қалалардағы
урбанизация процессінің дамуын атауға болады.
Қалада деп атап көрсетті К.Маркс, халықтың, өндіріс орындарының,
қажеттіліктердің, капиталдың шоғырлануы, сонымен қатар, ауылдағыдай
бөлектік, геометриалдық қарама қайшылық байқалады[25,б.8].
Қала терминін Әл-Фараби әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі, осы
заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы белгілеу
үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі әлеуметтік
топтарды белгілеу үшін де қолданады[26,б.214]. Сонымен қатар қала
салалардың және қызмет түрлерінің механикалық жиынтығы емес. Ол адамдардың
өмірін ұйымдастыру, қоғамның белгілі бөлшегі, экономикалық және әлеуметтік
функцияларына әсер ететін айырмашылықтар болмайтын ерекше, біртұтас
организм. Қалалардың аймақытық ұйымдастыруында кездесетін қиыншылықтар қала
тек көптеген тәуелсіз үйлер жиынтығы емес, бұл өз бетінше өмір сүретін
организм.Яғни қала - біртұтас жүйе.
Қаланың аймақтық біртұтастығын мынандай компонентер, ол адамдардың
қарым қатынасы жалпы қалалық насындардың қолданылуы (инженерлік
коммуникациялар, көліктік артериялар) күшейтеді. Сондықтан қаланы біртұтас
әлеуметтік экономикалық жүйені көрсететін ұлттық экономиканың маңызды
элементі ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамынан Біртұтас
шаруашылық ішкі жүйенің бөлініп шығуы қоғамдық өндірістің жаңа деңгейіне
көтерілуіне және ұлттық экономиканың нақты дамуының көптеген сұрақтарын
шешуге мүмкіндік береді. Бұл көзқарастан қала ұғымының тұрғындардың қызметі
мен орналасуына байланысты сипаттау толық емес екендігін байқаймыз. Бұл
жағдай біздің заңнамамызда да көрсетілген.
Біртұтас әлеметтік экономикалық организм ретінде қазіргі заманғы
қалаға бәрқатар жүйелі белгілер тән: тұрғындар, қала құрылысын айқындайтын
және қалаға қызмет көрсететін салалар, аймақ, қоршаған орта және тағы
басқалар. Яғни, жоғарыдағы айтылған жайға байланысты біз қалаға ұлттық
экономикаға қажетті, шағын аймаққа қоғамның маңызды өндірістік күштерін
шоғырландырушы және әртүрлі функцияларды орындайтын берілген қаланың және
айналасындағы елді мекендердің материалдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әлеуметтік экономикалық организм.
Қала аймақтық шектеулік және тұрғындардың жоғары шоғырлануы жағдайында
дамиды, қалалық шаруашылық қорларымен, орағыту мүмкіндіктерімен қатаң
шектеледі. Сондықтан берілген жағдайда оларды ұлттық экономиканың біртұтас
нысандары ретінде қарау қажет. Бұл организмді тиімді басқаруды кешенді
әдістеме негізінде жүргізуге болады. Қалаларды дамытуды реттеу, соның
ішінде ірі қалалардың өсуін шектеу, кіші және орталардың әлеуметтік
экономикалық белсенділігін арттыру - қоғамдық өндірістің тиімділігін
арттыру және әлеуметтік міндеттерді шешудің қажетті алғы шарттары болып
табылады.
Нарықтық шаруашылықты ұйымдастыруда маңызды роль атқара отырып,
қалалар қоғамның әлеуметтік қажеттілігініне, экономиканың құрылымдық
өзгерістеріне әсер етеді. Аталған факторлардың ықпалымен қаланы
мекендендіру жүйесі берілген этаптағы өндіріс күштерінің дамуына лайықты
озық формаларымен жетілдіріледі.Өз кезегінде қалалардың және басқа да елді
мекендердің қалыптасуы өндірістік күштердің дамуы мен орналасуына, және
әлеметтік міндеттредің жүзеге асырылуына немесе керісінше қиындатылуына
ықпал етеді[26]. Ұлттық экономиканың бөлшегі ретінде, олар, өз кезегінде
біртұтас жүйе болып табылады. Қала қызметінің бірқатар формаларының
келісілген дамуы қоғамдық өндірістің және тұрғындардың қажеттіліктерін
анықтайды. Мұның барлығы қалалардың функционалдық құрылымын, тұрғындардың
санын саралауды анықтайды. Сондықтан қалалардың әр сатыда дамуы қоғамдық
прогрессті айқындайды және әр уақытта маңызды роль атқарады. Қоғам дамуының
бүгінгі сатысында қалалар мәселелері экономикалық, әлеуметтік,
демографиялық, географиялық және басқа да көрсеткіштермен айқындалатын жаңа
сипатқа ие болады.
Әр түрлі уақытта қала ұғымына әр түрлі мағына беріледі. Анықтама
тарихи-генетикалық, формальдық-құқықтық, статистикалық, демографиялық
қоғамдық шаруашылық және басқа да критерийлерге сүйене отырып беріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде қалаға жергілікті өзін өзі басқару құқы бар
тұрғындар саны (мысалы,Францияда 2000 ; Турцияда – 10000; Ганада – 5000;
Кенияда – 2000; Тунисте – 1000адам) белгіленген мөлшерден аспайтын елді
мекен ретінде анықтама беріледі.
Кейбір елдерде (Италия, Чили, Гватемала) қала ұғымы нақтылана түскен.
Сонымен қатар критерий ретінде елді мекендерде тұрғындардың орналасу
тығыздығы, құрылыстардың орналасу жиілігі, тұрғындардың ауылшаруашылық емес
қызметпен қамтылуы алынған. Қала ұғымының көптеген анықтамаларына
қарамастан, олардың кез келгенінде тұрғындар санының сандық көрсеткіші бар
екені айқындалды[27].
Қазіргі Қазақстан территориядағы қалалар мен қалалық жерлер,
археологиялық зерттеу бойынша еңбектің бөлінуі, жеке қолөнердің қалыптасу
нәтижесінде ежелден пайда болған. VI-Х ғасырларда, ежелгі феодализм
дәуіріндегі қолөнер және жер шаруашылық қоныстарына байланысты Сырдария,
Талас, Іле, Шу,өзендері аңғарындағы саяси орталық базасында қолөнер
мекендері, мәдениет саяси орталығы – қалалар қалыптасады.
Жетісуда қалалардың дамуына Шығыс мемлекеттері мен Орта Азия арасында
өтпелі сауда – басты роль атқарады. Жібек жолы бойында Тараз бен Суяб
қалалары бет көтерді. Олар VII ғ. әр жерден жиналған көпестер қаласы
ретінде танымал болды. Сауданың ірі орталығы орта ғасырлық Отырар болды.
Қиыр және Орта Шығысты, сонымен қатар Орталық Азияны Евразиямен
байланыстынратын, керуендер тоғысатын қала. Отырарда Оңтүстік Қазақстаннан
Ресейге баратын жол қалыптасты.
ХI-ХII ғ. Көне қалалардың өркендеуі және жаңа қалалардың қалыптасуы
тек Оңтүстік пен Оңтүстік Шығыс Қазақстанда ғана (Шу, Талас аңғарларында,
Сырдарияда, Жетісуда ) емес, басқа алқаптарда, көбіне Торғай, Кенгір,
Жезді, Сарысу өзендерінде бассейндер болды. Бір Іле анғарында
археологиялық дерегінше осы кезеңде 56 қалалар пайда болған. Олар жер
шаруашылығы оазисінде және көшпенді тұрмыс даласымен өзара байланыста
аудандарда пайда болып өркендеді.
ХIIIғ. моңғолдардың шапқыншылығы қалалардың, мәдениеттің кенеттен
құлдырауына әкелді. Көптеген гүлдеген қалалар ( Отырар, Тараз, Сығанақ )
жер бетінен жоғалды. ХIVғ Моңғол басқыншылығының ауыр салдарын біртіндеп
жеңіп шықты. Ауыр соққыдан Тараз құламай аман қалады, бірақ ХIVғ II –
жартысында қала деген өзінің мәнін жоғалта бастайды. Нәтижесінде құлаған
қалалар орнына кәзіргі Жамбыл, яғни Әулие – Ата қаласы пайда болды.
ХIVғ. Отырыр қайта өркендеп және жер шаруашылығы аймағында
администраторлық ( әкімшілік ) сауда – қол өнер орталығына айналады. ХVI –
ХVIIғғ. Солт. Қазақстанда Ясы ( Түркістан ) қаласы бай көтереді. Бірақ ХVI
– ХVIIғғ аймақтағы орта ғасырлық қалалар жүйесі өте жай өркендейді, себебі
феодалдық соғыс үздіксіздігінен
ХVIII-ХХIғғ. Қазақстан қалаларының қалыптасуы мен өсуі орыс –қазақ
сауда байланысының кеңеюімен, Ресейге Қазақстанның ерікті қосылуымен,
отарлау тарихымен байланысты. ХVIIIғ I – жартысында Орал, Ертіс
территорияларына әскери бекіністер салына бастады: 1718ж Семей, 1720ж
Өскемен, Павлодар және т.б.
Қазақстанның Ресейге қосылғанда оның территориясында әуелі бекініс
ретінде салынды, кейін қала ретінде 30 қала танылды. 1820ж Ақмешіт ( 1853ж
Перовск, 1925ж Қызылорда) 1824ж. Көкшетау, 1846ж. Қазалы, 1854ж. Верный,
1883ж. Қостанай және т.б.
Кейбіреулері сауда және өнеркәсіп орталығына (Ақтөбе, Алматы,
Петропавлск, Семей, т.б.) айналса енді біреулері штаттан тыс қалаларға
(Атбасар, Ырғыз, Қапал, Лепсі, және т.б) айналды. ХIХғ ортасында орыс
патшалығының қалалардың әскери әкімшілік маңызы біртіндеп
төмендейді[28,б.553].
Қалаларда шағын тамақ өнеркәсіп салалары, тері өңдеу өндірісі және
механикалық, әсіресе темір жол, депо өндірістері топтастырылды. Көптеген
қалалар сыртқы келбетіне қарай, тұрғындар кәсібіне қарай, көлеміне қарай
қала деуге келмейді[29]. Сол кезде ірі қала Оралда 1897ж дерек бойынша,
36446 адам болса, ең кішкентай Торғайда 896 адам болды. Қалалық орналасудың
қалыптасуы мен өсуі Қазақстанда капиталистік қатынастың таралуы мен,
енуімен тығыз байланысты. Әсіресе экономиканың аграрлы бейнесі ауыл селолық
мекендердің 90% көбірек абсолюттік көбеюіне себепші болды. ХХғ басында
Қазақстан қалаларының дамуының бастапқы кезеңі деуге болады.
Кейін қала өлкенің экономикалық және мәдени өмірінде басты роль
атқарды. Орал, Петропавловск секілді қалалар едәуір ірі теміржол
тораптарына, сауда жолының тоғысатын жеріне айналды. ХIХғ соңында
Әлеуметтік мазасыздық ұясы секілді. Қалада топтық күрес күшейді, мұнда
пролетариат кадрлары қалыптасты. Сондықтан ХIХ-ХХғғ Шетел үшін Қазақстандық
қалалар аграрлы – сауда және мәдени орталық болды[30,б.31].
Сапалық жаңа кезеңі Ұлы қазан Қазақстандық қалалардың қалыптасуының
жаңа кезеңін революция халық өмірінің әлеуметтік өзгеруіне әкелді.
Революцияға дейін қала мен қалалық мекендер бір – бірінен алыс тұрса, Кеңес
үкіметі кездері, әсіресе соғыстан кейінгі кезеңде қала мен қалалық типтегі
поселкалар бәрге бой көтерді. Табиғат байлықтары мен ірі темір жол құрылысы
тек коныс тепкен жерлерде ғана емес, бай кендері бар сусыз адамсыз шөлі
және бос далаларында да пайда болды.
Қазақтанда кеңес үкіметі бекітуі бойынша қала және қалалық типтегі
поселкалар дамуының қолайлы жағдайлары және жаңа факторлары қалыптасты. Бұл
дәуірден бірнеше кезеңді бөлеміз: (1917 – 1940)ж соғыс жылдары ( 1941 –
1945 )ж қалпына келтіру кезеңі, соғыстан кейінгі кезең (1945 – 1950) 60
-80ж. кезең.
1917 – 1940ж. қалалардың қалыптасуы мен дамуы кезінде әлеуметтік
қоғамның қалыртасуы – индустриализациялануы, ауыр шаруашылық және мәдени
революцияның бірлесуі, социализмнің құрылуы жүргізді.
Осылайша, демография – демографиялық құрлымның қалыптасуын тұрғындар
санының өзгеруін, бір категориядан екінші бір категорияға ауысуын зерттеп
миграциялық процестің урбанизацияға әсерін талдайды.
Урбанизациялау процесі – күрделі және көпшекті, өйткені қалалардың
дамуын қала құрлысы тәжрибесінде ескеретін бір қатар факторлар (әлеуметтік
– экономикалық, демографиялық) мен анықтлады. Бұл проблеманың маңызды
аспектісі урбанизациялаудың аймақтық ерекшелігін зерттеу[32,б.5].
Қалалар экономикасы аймақтық экономиканың құраушы бөлігі ретінде
қарастырылады. Аймақтық экономиканың перспективасы мен даму қарқыны ең
алдымен жекелеген қалалар экономикасының пропорционалды және рационалды
ұйымдастырылуынан тәуелді[33,б.20].
Қазақстандағы орта және шағын қалаларда кеңінен 12 өнеркәсіп саласы
дамыған, олардың ішінде жетекші орынды қара, түсті металлургия, көмір,
мұнай және газ өнеркәсібі, энергетика салалары интенсивті түрде дамыған.
Салыстырмалы түрде жеңіл және тамақ өнеркәсібінің деңгейі төмен болып
келеді.
Қазіргі таңда шағын қалаларда 1,5 млн. астам адам тұрады. Санақ аралық
уақытта шағын қалалардағы адамдар саны 16,8%-ға азайғандығын байқауға
болады, сәйкесінше бұл шағын қалалардың орта санының азайғандығын
білдіреді.
Шағын қалаларда толықтай республика бойынша демографиялық
тенденциялардың өзгерісі байқалғанымен шағын қалаларда бұл мәселе өршіп
тұр. Өлімнің жоғары деңгейі мен туу деңгейінің төмендеуі тұрғындардың
табиғи өсіміне елеулі түрде әсер етті. Қала түзуші кәсіпорындардың жабылуы,
сәйкесінше жұмыссыздардың жоғарылауы, жұмыс іздеу мақсатымен еңбекке
қабілетті жас тұрғындардың миграциялық көшіп қонуы қалған тұрғындардың жас
ерекшелігіндегі пирамиданы елеулі өзгертті. Демографиялық құлдырау
белгілері байқалады. Жасы ұлғайған тұрғындар саны едәуір ұлғайып, жүкті
әйел адамдар саны төмендеп отыр. Туу көрсеткіштері ұрпақ жалғасуында азайып
отыр[34,б.40].
Экономикалық реформалар жылы шағын қалалардың ресурстық потенциалынан,
географиялық орнынан, экономикалық көрсеткіштерінде, тұрғындар
миграциясында, өндірістік инфрақұрылым деңгейлері мен олардың
әрқайсысындағы басқа да факторларға байланысты олардың әлеуметтік-
экономикалық дамуында дифференциация деңгейінің күшеюі экономикалық
дағдарыстың тереңдеу мөлшерінде байқалады. Осыған байланысты депрессивті,
ерекше депрессивті, сонымен бірге артта қалған қалалар анықталды.
Ерекше депрессивті және артта қалған қалалар өз күшімен дағдарыстық
жағдайды және дамуындағы артта қалушылықтан шығуы мүмкін емес, мұнда
әртүрлі нысандағы көмекке мұқтаж, сондықтан депрессивті, ерекше депрессивті
қалалар мақсатты мемлекеттік қолдау объектілеріне айналуы тиіс. Депрессивті
экономикасы байқалатын шағын қалаларда өнеркәсіп 1-2 салалардағы нақты
анықталған салалардың мамандануымен сипатталады, ал басқа салалар елеулі
дамымаған. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар өндірілген өнімнің төмен бәсекеге
қабілеттілігінен, сұраныстың болмауынан, өткізу нарығының болмауынан,
көліктік тасымалға деген жоғары тарифтермен байланысты тоқтап қалу процесі
байқалады. Олардың қазіргі жағдайда құрылғылардың физикалық және моральдық
тозуынан және миграция нәтижесінде кәсіби білікті кадрлардың төмендеуінің
әсерінен күрт төмендеді.
Минералды – шикізат ресурстарының шағын кен орындарының маңында
салынған депрессивті экономикалы шағын қалаларда пайдалы қазба қорларының
азаюына, инновациялық белсенділіктің төмендеуіне, жұмыс орындары санының
елеулі түрде азаюы әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылым жағдайымен
байланысты проблемалар кешенін ұлғайтты.
Бұл жағдайларда аймақтың ең қажетті көрсеткіштер жиынтығын таңдау
ресурстық және нәтижелікті сипаттайтын инновациялық потенциалды
қалыптастырады. Мәселені шешу барысында көрсеткіштер екі жақты, яғни жалпы
және жеке көрсеткіштерге бөлдік. Біріншісі, базалық сипаттағы және де аймақ
жағдайына анықтылықты талап етеді, екіншілері - қосымша рөл ойнайды және де
аймақтағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 КІШІ ҚАЛАЛРАДЫҢ ИНДУСТРИАЛДЫ- ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнеркәсіптің индустриялды –инновациялық деңгейін көтерудің
теориялық негізі
1.2 Қала-өнеркәсіпті дамытудың индустриялық буыны ретінде
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КІШІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИАЛЫҚ- ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Қазақстандағы индустриялық-инновацияның шағын және орта
қалалардағы даму ерекшеліктері
3 КІШІ ҚАЛАЛАРДЫ ИНДУСТРИЯ- ИННОВАЦИЯ ЖАҒДАЙЫНДА СТРАТЕГИЯНЫ
ДАМЫТУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ
3.1 Аймақтық бағдарламаларды жасақтаудағы шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік
қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық
саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық
назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес
келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Қазіргі
уақытта, инновациялық индустрияландыру міндеттерін орындау үшін мемлекеттің
күш-жігерін шоғырландыру қажет жеті бағыт айқындалған. Бұл - АӨК және ауыл
шаруашылығы өнімдерін өңдеу, таза энергетиканы дамытуды қоса алғанда,
энергетика, құрылыс индустриясын дамыту және құрылыс материалдарын шығару,
мұнай-газ өңдеу және мұнай-газ секторының инфрақұрылымы, металлургия және
дайын металл өнімдерін дамыту, химия, фармацевтика және қорғаныс
өнеркәсібі, көлік және телекоммуникациялық инфрақұрылым.
Қазақстан–2030 ұзақ мерзімді стратегиясында ұлттық экономиканың
маңызды объектісі ретінде аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуы және
қалалардағы басқару жүйесін жетілдіру жұмыстары бойынша бағдарламалар
жиынтығы қарастырылған. Олар ұлттық экономиканы интеграциялап, аймақтар
аясын кеңейтіп, әлемдік экономикалық байланыстарды жетілдіруге жол
ашатындығына баса назар аударылған[1].
Бүгінгі таңда ел Президенті әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу
елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты
секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Ақтөбе облысы Қазақстанның неғұрлым дамыған индустриалды және мәдени
аудандарының бірі болып табылады және оның шаруашылық жүйесі ел
экономикасына елеулі үлесін тигізіп отыр. Бүгінгі күні Ақтөбе облысы жоғары
инвестициялық имиджі бар аймақ орталығының бірі болып табылады. Облыста
елімізде және одан тысқарыда баламасы жоқ өндірістік кәсіпорындар жұмыс
істейтіндігін біз мақтан тұтарлық. Ақтөбелік тауар өндірушілер өндірісті
жан – жақты модернизациялап, жеделдетумен бірге стратегиялық менеджмент пен
корпоративті мәдениетті жетілдіріп жатыр. Аймақ экономикасының одан әрі
дамуы өсудің жаңа нүктелерін қамтамасыз ету арқылы өңірдің және күллі
еліміздің технологиялық секірісіне негіз болатын макрожобаларды жүзеге
асыру жолында жергілікті атқарушы билік пен жеке бизнестің күш – жігерін
біріктіруіне байланысты.
Экономикадағы инновациялық процестерді активтендіру, ғылыми және
ғылыми қызмет көрсету саласында нарық негіздерін мультипликациялау ғылыми-
техникалық ынтымақтастық, аумақтық ғылыми-өндірістік кешендердің,
технополистердің ғылыми парктер мен инновациялық орталықтардың белсенділік
аймағын орнауын және дамуын талап етеді.
Осыған байланысты жалпы инновациялық жүйені құру мен дамытудың негізгі
мақсаты - экологиялық, әлеуметтік мәселелерді шешу, жаңа технологиялар
есебінен тұрақты экономикалық өсу мен жоғарғы технололиялық өндірісті
дамытуды қамтамасыз ету. Аталған мәселелерді дамыту мақсатында Қазына
тұрақты даму қоры АҚ құрылды. Қазіргі таңда Қазына тұрақты даму қоры АҚ
құрамына 7 даму институты 2003 жылы құрылып, әрбір даму институты белгілі
бір салада маманданғандықтан бүгінде олардың көмегімен қыруар шаруа
тындырылуда[2].
Стратегиялық басқару қаламен тиімді басқарудың жоғарлату құралы болу
тиіс, ол қаланың ұзақ мерзімді перспективасында миссиясын және даму бағытын
анықтауға, бұл мақсаттарға жету стратегиясын өңдеуге, басқару үрдісіне
тұрғындардың көпшілігін тартуға көмектеседі[3]. Сонымен қатар бұл қағидалар
және әдістер қалалық ресурстарды оңды пайдалануға, қазіргі өзгеріп отырған
жағдайларға тиімді жауап беруге өз үлесін қосады.
Осы мақсатта республиканың шағын қалаларына жаңа дем беру үшін ең
бастысы оларды сауықтыру және дамыту үшін арнайы мемлекеттік кешенді
бағдарлама қажет. Бұндай бағдарламаны жасақтау үшін алдымен шағын қалаларды
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан зерттеу қажет. Сондан кейін олардың
тарихи, географиялық, территориялық ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік-
мәдени және экономикалық аясының инфрақұрылымдық қалыптасу ерекшелігін
дамытуды жобалау қажет.
Бұндай жан-жақты сараптау депрессиялық жағдайлардың орын алуы соңғы
он жылдықтардағы шағын қалалардағы күрделі тамырын анықтау мүмкіндігін
береді.
1 КІШІ ҚАЛАЛАРДЫҢ ИНДУСТРИЯ – ИННОВАЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнеркәсіптің индустриялы-инновациялық деңгейін көтерудің
теориялық негізі
Соңғы 50 жыл ішінде экономикалық өсімнің негізгі көзі ғылыми-
техникалық прогресс болып табылады. Қазіргі экономикалық 90% жаңа білім,
технология түрлері жаңашылдықтары есебінен нәтижеге жетеді. XXI ғасырда
ғылыми-техникалық прогрестің экономикалық өсімнің бас факторы ретінде
маңызы арта түседі[9].
Кәсіпорын құру және олардың құрылымдық бөлімшелерінің негізіне
өндірістік процестер жатады. Өнімді өндірумен байланысты кез-келген
технологиялық процес түрлі операциялар көлемін, оның ішінде негізгі,
қосымша, қызмет көрсету, басқару және т.б жұмыстарын іске асырады.Дайын
өнімді жасауға жоғарыдағы көрсетілген операциялардың рөлі түрліше. Өнімді
қалыптастыру негізгі өндірістік процестердің кезінде шығады, ал басқа
процесте оны жасауға тек ықпал етеді. Мұның барлығы тиісті бөлімшелерді
қалыптастырудың негізі болып табылады. Өндірістік бөлімшелер өнімді
өндірудегі жалпы технологиялық процестердегі олардың өзара байланысты
кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрайды. Құрылым кәсіпорынның дамуымен
жұмыс істеуін қамтамасыз ететін элементтердің іс-әрекетін тұлғалайды[10].
Кәсіпорынның құрылымы өндірістік және ұйымдық болып бөлінеді.
Өндірістік бұл негізгі және көмекші цехтар және учаскелердің құрамы мен
мөлшері.
Өндірістің құрылымына ықпал ететін негізгі факторлар мыналар болып
табылады:
• шығарылатын өнімнің және оның номенклатурасының сипаттамасы;
• өндірістің ауқымы;
• комерциялау деңгейі;
Өндіріс процестерінің бірқалыпты жұмыс істеуі үшін ең тиімді еңбек
процестерінің үйлесуін және өндірістің материялдық элементтерін белгілі бір
жүйеге келтіруін қамтамасыз ету қажет технологияға сәйкес тиімді
жабдықтарды қалыптастыру, олардың үздіксіз, жоғары өнімді жұмыс істеуін
қамтамасыз ету жәнге өндірістің тапсырыс ырғағын түпкілікті қорғау.
Сонымен, өндіріс процесі уақыт пен кеңестік жағдайында үйлестілігі болу
керек. Өндірістік процесті былай ұйымдастыру қажет, егер де бірлестіктер,
кәсіпорындар, фирмалар, өндірістік бөлімшелердің ұжымдарының бірлескен
жұмыстары жоғары сапалы және шығындары аз жұмсай отырып, өнімдерді ең көп
шығаруды қамтамасыз ететін болса.
Өндірістік процестерді ұтымды ұйымдастыру мыналарды қамтуы қажет:
• өнімдерді дайындау немесе шығарудағы үздіксіздігі;
• кейбір бөлісулердің өндіріс учаскелері қуаттылығының үйлесімділігі
және олардың өзара үйлесуі;
• өндірістің барлық бөлісу қызметінің ең жоғарғы қосарластығы;
• өндірілетін материалдар мен бұйымдар қозғалысының түзу дәлдігі, яғни
өндіріс процесінің барлық сатысының өткекн ең қысқа жол;
• өндірістің ырғақтығы,яғни тең аралық уақытта тең өнім мөлшерін шығару
немесе тең аралық уақытта тең жұмыс көлемін орындау.
Өндірісті ұйымдастырудың негізгі үлгілері: жеке дара,сериялық және
жаппай өндіріс болып табылады.
Жалпы әлеуметтік-экономикалық дамудың тікелей кеңейіп және экономикалық
тиімді өрлеп, өркендеу негізі- материалдық өндіріс.
Материалдық өндіріс, атап айтсақ, еңбек заты еңбек құралы және еңбек
процесі арқылы қоғам негізін құрайды. Сонымен қатар,адамның табиғатпен
өзара әрекетінің арқасында туындайтын қатынастар жиынтығы да аталған
өндіріске жатады.Өндірістің дамуы жалпы экономиканың дамуы болып келеді.
Өндірістік қатынастар:
А) қоғамдағы өндіріс процесінде, яғни өнім-тауар өндіру, бөлу,
айырбастау әне тұтынуда қалыптасатын адамдардың санасынан, еркінен тыс
пайда болатын экономикалық қатынастар жиынтығы;
Б) қоғамдағы өндіріс процесінде- өнім өндіру, бөлу,айырбастау және
тұтынуда адамдардың санасы, еркімен байланысты пайда болып, оларда
реттелетін экономикалық қатынастар;
Өндіріс, макроэкономикадағы техника экономикалық көрсеткіштер жүйесін
пайдаланып, есептеу, талдау негізінде пайда болады. Жоғарыда айтқанымыздай,
микроэкономика макроэкономикамен тығыз байланыста болады. Жеке өндірістік
базасын зерттеу барысында, яғни әрбір шаруашылық субъектісі көлемінде,
микроэкономика басқа өндірістік негізінің бағаларын назардан тыс
қалдырмайды. Соның негізінде, микроэкономикалық есептеу-талдау, даму
деңгейін бағалау, экономикалық тиімділігін қорытындылау қамтамасыз
етіледі[11].
Адам Смиттің айтуы бойынша түйреуіш жасау фабрикасы статистикалық
тиімділіктің кейпі болды. Смит А. Богатство народов Кн.1 еңбегінде 1770
жылдары механизация және еңбекті бөлудің арқасында өндірістің орташа көлемі
бір жұмысшыға шаққанда бір күнде 4800 түйреуішке жеткен еді. Екі жүз жыл
өткен соң көптеген технологиялық өзгерістердің арқасында бір жұмысшының
өндірімділгі бір күнде 800000 түйреуішке өскен [12]. Бір қарағанда даму
асқандық, бірақ шынайы өсімнің қарқыны орташа жылдық өндірудің тек қана
2,56% құрайды, бұндай өсім көптеген салаларда ұзақ уақыт бойы қол
жеткізіледі.
Смиттің ізін кесуші Давид Рикардо кезенінен бастап әсіресе 1870
жылдан бастап XX ғасырды орта шеніне дейінгі неоклассикалық мектебінің
дағдарысынан кейін негізгі экономикалық теорияның басты бағыты, жаңартпа
технологиялалардың арқасында өндірістің шоғырланып дамуының маңыздылығына
назар аудармады. Өндірістік функциясында статистикалық сипаттаманың
басымдылығына, еңбек пен қор үйлесімділігінің нәтиежесіне екепін жасалды.
1950 жылдарға дейін технологиялық өзгерістерге ешқандай көңіл бөлінбеді.
Сол дәуірдегі революциялық жарып өту, экономикалық ойлары үшін Роберт Солоу
Нобель сыйлығының иегері болды [13] . Ол 1909 -1949ж.ж. АҚШ –та
ауылшаруашылық емес салаларындағы жұмыс уақытының бірлігіне қолдыныстағы
қордың шамасының өндірістің дамуына тиімді сәйкесімділік дәрежесін өлшей
бастады. Ол қорды қолданудың қарқынды өсімділігі тек қана өндірістің
өлшенген 12,5 %, өсімінің жұмыс уақытының бірлігіне жауап беретінің тапты.
Бақылауда қалған 1,79% өсімнің орташа жылдық өндірімділігі, жұмыс
күштерінің өнімділігінің өсімі өндірісте әдіс пен құралдардың жақсарғанымен
байланысты екені айқын.
Кейінгі зерттеулерде Эдвард Денисон өсімнің бір жұмысшыға есептегенде
1929 жылдан 1982 жылға дейін 13% , қорды қолдану интенсивті өсімінің
есебіне жатқызуға болатынын, 34% жұмысшылардың білімін көтеру, ауқымды
тиімділігінен, 68% кең түрде ғылыми техникалық ілгерліліктің 22% үнемді
екенін тапқан болатын. Пайыз сомасы 100 ден асады, өйткені қолайсыз
сипаттағы факторлары мысалы орташа жұмысшының (25%) қайта өндеу уақытының
азайтылуы және де үкіметтің реттеу саясатынан соң баға беру бөлшегі әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ Солоу мен Денисонның басты тұжырымдарымен келіспеу
қиын: өнеркәсібі дамыған елдерде және АҚШ та еңбек өнімділігінің өсімі
жаңа, ең мықты әдістерді және білікті жұмысшы күштерің қолданудың есебінен
болды екен[14].
Өндіріске жетілдірілген әдістерді қолдануды енгізу ең басты
технологиялық ілгерлілік әдістеріне жатады. Келесі әдіске өте сапалы жаңа
тауарларды жасау жатады.
Біріншіден, өнеркәсібі дамыған елдеріне АҚШ, Япония, Германия,
халықаралық саудада салыстырмалы басымдылығының көп бөлігі тиесілі.
Неоклассикалық экономикалық теорияда атап көрсетілгендей жер үлестері
немесе еңбек пен қордың арқасында емес, өндірісте технология жағынан
жоғарыланған өнімдері жасаудың арқасында, атап айтар болсақ ұшақ, арнайы
құрал жабдықтар, электрондық, фармацевтикалық тауарлар және компьютерлер.
Екіншіден, қазіргі технологияларды жасау мүмкіндігімен және
қолдануларында, халықаралық айырмашылықтары әскери күштерінің тепе-
теңдігіне елеулі ықпал етеді.
Үшіншіден, өндірістік жаңартпалар еңбекке деген сұраныс құрылымын да
өзгертеді, білікті жұмысшыларға деген сұранысты ұлғайта отырып білікті еме
Төртіншіден, технологиялық өзгерістер нарық құрылымына да әсер етеді,
жаңартпалар жаңа фирмалармен жиі ұсынылады, қалыс қалғандарды артқа
жылжыта отырып, жаңа құрылымдық талаптарды анықтайды.
Технология өнім мен технологиялық үдерісті маманданымдырушы ақпарат.
Ол жай ғана идеядан жоғары болуы керек: жүзеге асырылған (процессте немесе
өнімде) лайықты спецификацияға сәйкес ол жұмыс жасауы керек. Технология
кез келген уақыт сәтінде жұмыс сызбасымен немесе спецификацияның жиынтығы
болып келеді. Егер де қандай да бір бұйым әзірлеу, жұмыс сызбасының
сатысына жетпесе, ол кезде ол технология түсінігінен алынып тасталынады.
Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелі конструкторлық өңдеу (ҒЗТКӨ) міндеті,
осындай идеяларды жұмыс сызбасының сатысына дейін жеткізу болып табылады.
Сол кезде қолда бар жиынтық сызбасындағы өзгерістер, технологиялық
өзгерістер түсінігін береді.
ҒЗТКӨ зертханасындағы не болып жатырғанын байқауда пайдалы әдісті
Шумперт, ұсынған жаңартпа үдерісі үш кезеңнен тұрады және 5 функцияға
бөлінеді: бұйым әзірлеу, кәсіпкерлік, инвестиция, даму мен өрістету. Бұйым
әзірлеу өзіндік ішкі көзқарасы бар, оның көмегімен рудименттік формада жаңа
уәделі техникалық мүмкіндіктер арқылы негіз жасалады. Даму мен өңдеу ол
ұзақта бағдарлы бөлшектік үдерістің техникалық қызметінің көмегі арқылы
бастапқы концепция модификацияланады және жақсарады; бұл үдеріс бұйым
коммерцияға ендіруге дайын болғанға дейін жүреді. Кәсіпкерлік функция бұйым
әзірлеуде дамыту шешімін қосады, оның өңделуін ұйымдастыруға, қаржылық
көмек алуға және нарықтағы орнын қалыптастыруға көмектеседі. Инвестициялар
– жаңартпа фирмаларлардың тәуекел салымы. Бұл шығармашылық функциялар бірі
тұлғамен немесе бір кәсіпорынмен орындалуы міндетті емес. Күнделікті өмірде
олар ұйымдасқан түрде жиі бөлек келеді. Ақырында тарату өзіндік үдеріс,
бұйым әзірлеу мұнда кең қолданылады, бірінен соң бірі өндірушілер
пионерлік фирмалардың үлгісіне ере бастайды[15].
Жаңартпа қызметінен жоғарыда айтылған функцияның талдама негізінде
келесідей тұжырымдама алуға болады.
Біріншіден бастапқы бұйым әзірлеу жанама және абсолютті дағдарыссыз
неізгі жаңартпа күшін жылдамдатады. Оның ақшалай түсімі жиі практикалық
шығармашылық және дайындалған тұлғалық мәселенің ұстанымды шешімін алуға
болады.
Екіншіден ілгерлі бұйым әзірлеуде кездейсоқтық елеулі элемент бар.
Мыңдаған адамдар мәселелерді немес қанғаттанарлықсыз мұқтаждықты зердесіне
жетуі мүмкін тек қана кішкене бөлігі мәселені сайкелерлік қалыпта дұрыс
қарауда дұрыс түсінушілігі үшін соншалықты қызығушылық танытады, ойларын
соған арнайды, және одан да аз бөлігі сәттілік пен керемет ақыл ой
жетістігіне сай үлгіде көрсете алады. Мәселені түсінушілікке жеткенде,
шешім айқын көрінеді, бірақ осыған дейінгі бұйым әзірлеу көбіне құптай
қоярлық деңгейде емес. Егер де бұлай болмаған жағдайда әрбір мәселені
сезінгенде ғана, ол қарапайым шешілетін еді.
Үшіншіден, техникалық және технологиялық жаңалық енгізу оның тиімді
болғанынша, қолдаушы бұйым әзірлеуі қажет болады. Бірақ та алғашқы мәселені
түсінуге жеткенде және егер де мәселені шешуге шығармашылық ақыл ой
бағытталса ол ортаны да қалыптастырады, соның маңында осындай қолдаушы
бұйым әзірлеу пайда болады.
Төртіншіден, қажетті концептуальды бұйым әзірлеу болған кезде олардың
қарапайым дөрекі модельді тексеру жолмен принципиальды дұрыстығы жария
етіледі, жанама түрде аз шығын сұрайды, жаңалық енгізуге байланысты
белгісіздік, сапалы және санды ауыстырылады. Бұл белгісіздік түрлерін
назарға алмауға болмайды, бірақ олар кәдімгі кәсіпкерлік тәжірибесінің
қалпынан шықпайды. Айта кету керек, ҒЗТКӨ көптеген барлық өнеркәсіптік
жобалары осы сатыдан басталады, өйткені олар жаңаша ілгерлі жаңа мәселелері
жоқ, алдын ала қол жеткізілген мәселелерді түсінуде құрылады.
Бесіншіден, оқиға концептуальды кезеңінде бірінші сатымен
салыстырғанда жаңа енгізу кезеңі осы сатыға жеткенше зор шығыстарды керек
етеді. Инвестициялық мәселелер осы сатыда қордың маңызды шығынына алып
келеді. Бұл сатыдағы шешім алдыңғы сатыдағы шешімдерінен айырықшаланады,
тәуекелді шығын көлемі, шынайы көп емес, ал техникалық белгісіздіктің әлі
де маңызы бар. Егер де концепцияны құруда арзан жұмысшы техникалық
белгісіздікті белгілеген деңгейге дейін төмен түсірмесе, толық көлемді
модельдердің құрылымымен айналысу шешімі тек қана қысыммен ғана
қабылданады. Көбіне концепцияның құрылымы аз шығын деңгейінде ғана негізгі
техникалық белгсіздік мәселесі шешілмейінше жалғасады.
Технологияның барлығы жоғарыда айтылған сатыдан өтпей және кез келген
уақытта қолданыла бермейді. Кейбір технологиялар техникалық тиімсіз болады
өйткені олар басқалардан гөрі өндірістік факторлардың үлкен көлемін
қолданады. 1-суреттегі изокванта өндірістегі қолданылған екі фактордың
барлық мүмкін технологиялардың техникалық тиімділік шегін көрсетеді.
Сурет 1- Өндіруші теңестігі
Алынған көзі: [Есенгалиев К.С. Микроэкономика.Оқулық. –Алматы:
Экономика, 2007.- 112б.]
1-суретке сәйкес, өндіруші Q1 көлеміндегі өндірісті таңдай отырып, ол
өзінің қаражатын толық пайдаланбайды. Q3 өндірісін берілген жағдайда таңдау
мүмкін емес. Өйткені бұл өндірісті алуға мүмкіндік беретін қаражат
кәсіпорында жеткіліксіз. Сондықтан фирма Q2 өндірісін, оның ішінде Е
нүктесіне сәйкес келетін ресурстар комбинациясын таңдайды[16].
Шекарадан тыс нүктелер жұмыс сызбасына сәйкес те ұстанымды жарамды
болып келеді, бірақ оны жаңа кәсіпорынды жасауда ешкім қарастырмайды.
Изокванта нүктесіне сай келетін технологиялар, қазіргі уақытта қолданыла
бермейді. Фактордың жанама бағасы бір технологиялық процесте басқалардан
аз шығын сипаттамасын көрсетеді. Осындай процес жаңа кәсіпорындарда
қоладанылады.
Процестік жаңару екі әдіспен пайда болуы мүмкін. Ол жанама бағаның
ізінен шығуы мүмкін. Бар изоквантаға шығыны минимальды жаңа технологияларды
көрсетеді; бұл жағдайда ҒЗТКӨ шығыны болмайды, өйткені технология
өзгермейді. Альтернативтік вариантта технологиялық өзгерістер изовкантты
координаттың бастауына жылжытуы мүмкін, осы арқылы үдерістік жаңартпаға
серпін береді. Осыдан жаңартпа жаңа технологияларды бірінші қолдануға
жатады. Уақыт өте келе бұл технологиялар басқа да фирмаларға таралады.
Техникалық өзгерістер өзіне жаңартпаны және өрістетуді жатқызады.
Жаңартпа үдерістің маңызды сипаттамасы оның жаңартпалық айналымы
болып табылады. Ол келесідей буыннан тұрады: ғылым, өндіріс- тұтыну. Бұл
буындардың жанама еркіндігі бар[17].
Буын ғылым үш кезеңнен тұрады: ілгерлі зерттеу, қолданбалы зерттеу,
жоба-конструкторлық бұйым әзірлеу. Ілгерлі зертеулерге ғылыми қызметінің
негізгі нәтиежесінде қоғамдағы табиғаттың заңдарын және қоғамды ғылыми
концепцияларды және олардың объективті ашылу түрінде жаңадан білім беру
жатады. Бірақ түпкі зерттеулердің нәтижесі коммерциялық қолдануларға
сай келе бермейді.
Біріншіден, нәтижелер халық шаруашылығының мұқтаждығына сай
ауыстырылуы керек.
Екіншіден, түпкі зерттеулер, тұйықтама қорытындылар беруі мүмкін,
олар біздің біліміміздің сомасының көбейуіне оның ғылым мен техниканың осы
жолмен дамуының мүмкін еместігін дәлелдейді.
Үшіншіден, түпкі зерттеулердің экономикалық маңызы бірден көрінбей,
белгілі бір уақытта көрінуі мүмкін.
Түпкі зерттеулердің сатысында алынған нәтиежелердің коммерциялық
қолдануға жарамдылығының мүмкіндігі жоғары емес. Іргелі зерттеулерге
арналған шығындардың 5-10% ғана нәтиеже береді.
Түпкі зерттеулердің ғылыми іздену облысы жетерлік кең және шексіз ал
түпкі зерттеу, ғылыми нәтиежелерін болашақта қолдану жиі өзекті болып
келеді. Қолданбалы зертеулерде ғылыми іздену шектеулі. Қолданбалы
зерттеулердің анық практикалық бағдары бар. Қолданбалы зерттеулер халық
шаруашылығына әлеуетті тиімді нәтиеже беретініне кепілдік беруі керек.
Өндіріске ғылыми нәтиежелерді енгізу және оларды коммерциялық игеру
үздіксіз айналым үдерісі болып келеді.
2-суреттегі айналым үдерісі бір немесе бірнеше шаруашылық жүйесінің
қабырғасында өтеді. Сатылардың байланыс сипаттамасы әртүрлі, олар өзара
әрекет етуші шаруашылық жүйесінің саны мен деңгейіне байланысты.
Сурет 2- Жаңартпа айналымның элементтері
Ескертпе: Автормен құрылған
ҒЗТКӨ шығынының шешімінің негізгі элементтері:
Біріншіден, айта кету керек ҒЗТКӨ шығыны жалпы ұсынылған қаржы
құралына нарықтық инвестициямен және физикалық активтермен бәсекеге түседі.
Екіншіден, ҒЗТКӨ туралы инвестициялық шешімі екі түрлі жорамалды
айтады. Бірінші жалпылама шешім жарнама мен физикалық активтер инвестициясы
туралы нарықтың болашақтағы кіріс ағымына байланысты болады. Берілген
жорамал түрінде белгісіздік, жаңа өнімді қарастырғанда болады. ҒЗТКӨ
қажетті ресурсқа кеткен шығын, ғалымдарға төлемақы, зертханалық құрал
жабдықтарға, және де материалдарға келіп тіреледі. ҒЗТКӨ Қара жәшігі
өндірістік функциясына сәйкес келеді отырып, ҒЗТКӨ нәтижесінде ресурстардың
өзгеруі болады. Жаңа өнім мен үдеріс қалпындағы технологиялық өзгерістер
нәтижесінде нарықтық табыстылығына тексеруден өтуі керек[18].
ҒЗТКӨ қаржыландыруда инвестициялық шешімді қабылдауда айтылған
зерттеулерді жүргізуге тәуекел ету, ұқсас зерттеулермен айналысатын қосымша
қатысушыларды тарту мен олардың көмегі арқылы инвестициялық тәуекелдікті
мейлінше аз тарту бастаушыға өте маңызды.
ҒЗТКӨ шығын түрлері де маңызды болып келеді. Гричилестің тұжырымына
сәйкес, қор өнімділігі дәрежесінің өсуі айтарлықтай ілгерлі зерттеулерге
кеткен шығынның көп бөлігінен байқалады. Ол 3-суретте көрсеткендей ҒЗТКӨ
шығынын мемлекет қаржыландыру әдісінен гөрі фирма арқылы қаржыландырылғаны
өте тиімді екенін анықтады.
Нарықтық экономикада ғылыми зерттеулерді қаржыландыру механизмі
әрекетке бір мезгілде қатысты қаржыландырудың үлесімділік базалық
принципінде салықтық және инвестициялық жеңілдіктері несиелік – қаржылық
және ақпаратты ресурстардың ағымын инновациялық кәсіпкерлік пен венчурлық
бизнес аясында қамтамасыз етеді.
Сурет 3- ҒЗТКӨ шығынының негізгі элементтері
Ескерпе: Автормен құрылған
Қазақстан үшін әсіресе, салалардың және ішкі салааралық қаржы ұйымы
ресурсы үшін жүйелер құру сияқты проблемалар, инфрақұрылымдық білім,
технологиялар, трансферлері үшін және тәуекелді кәсіпкерліктің дамуы үшін,
сонымен бірге инновациялық идеяларға сұранысты ынталандыруға бәсекелестік
ынталандыруды енгізу жолын енгізу және бәсекелестікті тең жағдайда іске
асыру қажеттігінде деңгейі жоспарлы экономикадағыдан төмен де, жоғары да
болмауы керек. Инновациялық белсенділікті түгелімен ішкі тауар өндіруші
шетелдік фирмаларды ығыстыру үшін неғұрлым жоғары сатыдағы орналасқан
технологиялық дамуды төмен басу үшін, шетелдік бәсекелестіктің
интенсивтілігі мен реттеуді қарастырады. Бұл үшін мемлекет жанында кедендік-
валюталық реттеудің әдісін жинақтаудың көлемді жинағы, сонымен бірге, басқа
да әсер етуші құралдары бар.
Жеңілдіктің ара салмағын арттыру қалыпты инновациялық климат
қалыптастыруды ыңғайластыратын жалпы дүниежүзілік ағымдар болып табылады.
Германияда, мысалы тікелей қаржыландыру мен жеңілдіктің жиынтық өнімі соңғы
10 жылда 15-тің орнына 2,4 тұрады. АҚШ-та жүзден астам жеңілдіктер
қарастырылған. Ғылыми-техникалық прогрестің белсенділігін арттыратын және
аванс алмайтын, тек көрнекті әрекеті үшін мадақтау сапасында жеңілдіктер
мен бәсекелестік инновацияға жоғары сұраныс талабын қояды. Жеңілдікті
қалыпты бақылап отыру мемлекетке инновациялық белсенділіктің артықшылығы
бар салаларын, сонымен бірге ғылыми және инновациялық ұйымдардың саны мен
құрамына ықпал ету болып табылады.
Бұл жерде мынадай негізгі мәселе туындайды. Біздің еліміздің жалпы
салық жүйесінің шеңберінде ғылыми-техникалық прогресті ынталандыратын
қандай кейінгі жүйесі болуы керек? Маңызды міндет - өндірісті жаңа
технологиялық деңгейде техникалық талаптан тыс қаруландыру. Ол
бағындырылған міндеттеу салықтық жеңілдіктер мен оның санына ғылыми ұйымдар
есебінен әсер етеді.
Жеңілдіктерді тез арада бәрінен бұрын өнеркәсіптік технологиялық
процеспен байланыстыру. Салықтық жеңілдіктер инвестицияда жаңа және жылдам
дамитын салалар мен компаниялар үшін қатысы бар маңызды салықтық саясат
құру.
Бір мезгілде бұның тек көлеміне ғана әсер етіп қоймай, саланың
құрамында да күрделі қаржы жұмсалымында да әсерін тигізеді, ғылыми
ұйымдарға жеңілдік береді (қолданбалы ғылым туралы).
Ғылым мен өндірісті біріктіру (интеграциялау) жаңа шаруашылық – заңды
және ұйымдастырушылық білімдер, тез арада ұйымдық – бақылаушылық
механизмдер ғылым аясына жіберу үшін қамтамасыз етеді.
Ғылыми және зерттеу ұйымдары өз бетінше басшылыққа алуы керек, ол
кезде ҚР Білім және ғылым министрлігі өз бетінше әрекет жасайтын
мемлекеттік басқару мен реттеу органы бола отырып және Ғылыми-Техникалық
Прогрестің аясында мемлекеттік артықшылықтарды белгілеу үшін және ұлттық
ғылыми-техникалық бағдарламаны жасау мен қаржыландыру, ғылыми – техникалық
өнімдердің рыноктық механизмі болып табылу керек.
Мақсатты ұлттық – техникалық ғылыми бағдарламаны қаржыландыру
экономикалық механизмдердің өнімін жасақтау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін тез арада кешенді басқару шаралары
негізінде:
• Ғылым кәсіпкерлікке қатынасы мен фискальдық саясатқа ерекше қаржы-
несиелік жағдайы мен ҒЗТКӨ-ды қамтамасыз ету;
• Тәуекелдік капитал жүйесінің дамуы мен венчурлық кәсіпкерліктің дамуы;
• Ғылыми – зерттеу – техникалық және инновацияны енгізудегі ақпараттық –
байланыстық қызмет көрсету;
• Республиканың халықаралық ғылыми – техникалық одақтарға қатысуы;
• Нарықтық жағдайда ғылыми – техниаклық инвестициялық қызықтыру
мақсатында шетелдік капиталды технологиялық резервтерді аймақтағы
шетелдік фирмаларды қызықтыруға әрекет етуі;
• Технопарк және шағын инновациялық кәсіпорындардың жұмысын ұстап тұрған
себептердің арасында венчурлық капиталы мен барлық салық түрлерін
бөліп қарауға болады.
Алғашқы кезеңі мен кәсіпкерлігін кеңейтушілердің құзырындағы жаңа
кезең венчурлық қаржы, жеке қаржы мен инвестицияны жаңа бастаушыларға
жататын бірден бір жаңа кезең болып табылады.
Кездейсоқ оқиға жағдайында инновацияны енгізу үшін жаңа фирмалар мен
қаржыландырудың негізгі түрімен, ресурсымен жаңа технологияларды дамытатын
фирмалар үшін тәуекелдік қаржы ерекшелігі болып саналады.
Тәуекелді қорлар жобаларды алып қойған жағдайда инвестицилаудың
өлшемдеріне қолданылатын қаржы жинақтауы үшін өзіне тартымдылыққа бағалау
бойынша қолданысқа кіргізді. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
Орталық – американдық қордың кәсіпкерлікті қолдауы, Қазақстандық
жекешелендірудің алдын алу қоры, Қазақстандық инвестициялық қор және т.б.
[19].
Келесі тәуекелділік кәсіпкерліктің дамуы үшін республикада тиімді және
тиімсіз факторлары бар. Тиімді жағына ғылыми кадрлардың жоғары потенциалын
жатқызуға болады, халықты біліммен қамту деңгейі, жоғары кәсіпкерлік
деңгей, белсенділік, мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесі.
Тиімсіз факторларға қорлық капиталдың дамымауы, әлсіз мемлекеттік және
жергілікті органдардағы құзіреттілік салықтық және кедендік заңнамалықтың
тұрақсыздығы.
1.2 Қала-өнеркәсіпті дамытудың индустриялық буыны ретінде
Тарихқа үңіле көзқарасақ қаланың өркениет дамуындағы жетекші бастама
болғанын, болып отырғанын және болатынын, бірақ қаланың ауылсыз өмір сүре
алмайтындығын көрсетеді. Адамзаттың тарихында неге қала осыншама маңызды
орын алады?
Біріншіден, қала өндірістік күштердің өзгермесімен әрқашан байланысты
болады. Қолөнер, одан кейін инустрия өзінің тездігімен жаңашылдығы
арқасында қаланың қамтамасыз ететін, оның ішінде еңбек құралдарын
пайдаланатын ауылдық консерватизмге қарағанда пайдалы түрде ерекшеленеді.
Екіншіден, қалалар териториясы, олардағы ақша қаражаттарының
жиналуымен, олардың мекемелері (банктер, биржалар,сақтандыру қоғамы)
қозғалысына алып келетін тауарлар мен қызметтерді сату,сатып алуы жүзеге
асатын сауда кеңістігі болды.
Үшіншіден, қалалар ғасырлардан бері экономикалық, саяси және
идеологиялық қатынастарда басқару орталықтарының рөлін атқарды. Ауыл
тұрмысының мұндай объективті және субъективті шарттары болған жоқ .
Төртіншіден, қала өз территориясында ғылым, техника, білім алу мен
өнердің дамуын белгігейтін шығырмашылық ойлары бар тұрғындары
жинайды[20,б.33].
Қалалардың өсуі мен дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуындағы
кездейсоқ құбылыс емес. Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің жіктелуіне,
яғни өндірістің ауыл шаруашылығынан бөлінуімен байланысты. Қалалардың өсуі
мен дамуы кез келген қоғамда қаланың ауылды пайдалануымен, қалалардағы
әлеуметтік экономикалық қарама қайшылықтардың пайда болуымен және еңбек
бөлінісінің тереңдей түсуімен бірге жүреді. Бүгінгі күнгі урбанизацияға
қарама қайшылықтардың жиынтығы, олардың негізгісі болып табылатыны:
өндірістің дамуындағы қарама қайшылықтар, сонымен қатар өндіріс пен ауыл
шаруашылығы өндірісі арасындағы қарама қайшылықтар, қала тұрғындарының
тығыз орналасуы, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің айырмашылығы мен
төмендеуі, тұрғындардың қалада көп шоғырлануы, үлкен қалалардың пайда
болуы, тұрғын үй мәселесі, қылмыс пен кедейліктің өсуі, экологиялық ортаның
нашарлауы, әлеуметтік қақтығыстар және т.б.тән.
Бұл құбылыстарды жою және бейтараптандыру - табысты шешімі бұл
құбылыстардың көлемін және пайда болу механизмін ғылыми зерттеуді талап
ететін қалаларды басқару және қалаптастырудағы маңызды міндеттердің бірі.
БҰҰ жанындағы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының анықтауы бойынша,
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы адамзат алдындағы бейбітшілікті сақтау
мәселесінен кейінгі уақыт күттірмейтін мәселе - қалаларды жоспарлау [ 21].
Қалалар санының өсуі, олардың көлемінің ұлғаюы және тұрғын снының
көбеюі олардың даму мәселелеріне ғылыми және практикалық тұрғыдан
қызығушылықтың өсуіне әкеліп соқтырады.Сондықтан бұл процесстің басты
спецификалық ерекшеліктерін анықтау, критерийлерін айқындау және қала
ұғымына анықтама беру - экономика ғылымының маңызды міндеті.
Қала анықтамасының өзі қандай елді мекендерді қала деп есептеу керек
екендігі қалаларды зерттеуде пайда болатын ең басты екі жалпы мәселелеге
жатады[22,б. 171].
Бүгінгі күні бұл сұрақтарды, соның ішінде қала анықтамасын
зерттеумен ТМД елдері ғалымдарының жалпы экономикалық,
экономикагеографиялық, сәулет және қала құрылысы, әлеуметтік, әлеуметтік
демографиялық және басқа да әдебиеттері арналған, осы білім салаларының
әрқайсысы аясында қала анықтамасы беріліп, оны зерттеудің теориялық
негіздері қаланған.
Қала анықтамасына негізінен жиі мынандай критерийлер алынады:
статистикалық (территория көлемі және тұрғындар саны); демографиялық
(тұрғындар санының өсу барысы); өндірістік - функционалдық (тұрғындардың
арасындағы жиі кездесетін өндірістік еңбек қызмет түрлері); сәулеттік-
құрылыстық (өнеркәсіптік, тұрғын үй және мәдени нысандардың салынуы мен
жоспарлануына байланысты); әлеуметтік(тұрғындардың өмір деңгейі, тұрғындар
әлеуметтік құрылымы, олардың қарым- қатынасы нормаларына); тарихи-
генетикалық пайда болуы; экологиялық және тағы басқалары.
Сонымен қатар шет елдерде қала анықтамасына байланысты бірқатар
зерттемелер бар (О. Салливан А., Мерлен П., Мэрфи Р., Боже Гарнье Ж., Шабо
Ж). Бірақ олар бүгінгі күнгі қаланың функционалдық концепциясына сүйенеді
және сондықтан қала мәселелерін әлеуметтік -экономикалық құрылым ретінде
көтермейді[23 б.73].
Экономикалық-географиялық сипатта қала халық белгілі материалдық және
рухани кәсіп аясында қарымқатынаста болатын тұрғындар шоғырлануының маңызды
формаларының бірі ретінде қарастырылады. Социологтар бұл анықтаманың
негізінде әлеуметтік сипатына , қаланың өмір сүру жағдайына, қала ортасы
және оның тұрғындарының қажеттіліктеріне сүйенеді. Өз кезегінде демограф
ғалымдар қаланы халықтың орналасуына белгілі бір талаптар қоятын
тұрғындардың өмір сүруіне бағытталған белгілі ұйым ретінде қарауды ұсынады
.
Егер экономгеография, социология және демография ғылымдары үшін қала
көп зерттеу нысандарының бірі болып табылса, ал қала құрылысы үшін ол
жалғыз нысан болып табылады[24]. Бұл жағдай қала құрылысының басқа
ғылымдармен салыстырғанда қала ұғымын жүйе ретінде қарауға үлкен үлес қосып
отырғанын байқатады. Қала құрылысы ғылымында қала күрделі, құрылымдық,
сәулеттік жоспарлау және аумақтық қарым қатынаста үзіліссіз өзгеріп тұратын
организм ретінде қаралады.
Көптеген ғалымдар экономикалық-географиялық, әлеуметтік-
демографиялық, сәулеттік-жоспарлау белгілерінің органикалық тығыз
байланысын мойындай отырып, қала терминіне универсалдық анықтама беруге
тырысады[25]. Бірақ, бұл жағдай берілген саладағы теориялық жұмысты
қиындатып жібереді. Бүгінгі күні қала анықтамасын беріп келе жатырған
ғылыми әдебиеттер талдауы анықтаманың оның әлеуметтік экономикалық маңызын
дұрыс аша алмай отрғандығын көрсетеді.
Монографиялық зерттеулерде ол қоғамның өндірістік күштерінің аймақтық
ұйымдастыру формасы ретінде қарастырылады.Берілген ұғымның әлеуметтік
экономикалық мазмұны өте терең және ауқымды.
Қазіргі заманғы қала - өзара тығыз байланысты көптеген саладан
тұратын, жедел дамып келе жатырған тұтас организм. Мұндай анықтама берілу
себебі қалалардың бүгінгі күні тек өндірі орталығы ғана болып қоймай,
құрылыс, көлік, сонымен қатар материалдық өндіріс- ғылым (Дубна қаласы,
ядролық зерттеу институты жынында, Пущино қаласы билолгиялық орталық,
Обнинск, Байқоңыр, Протвино, Новосибирь академқаласы және тағы басқалары),
ағартушылық (жоғары білім беру орындары және техникумдар қала құрылысы
салаларына жатады), басқару (егер басқару органдары қаладан тыс маңызды
болса), қалалардың функцияларының кеңейуімен түсіндіріледі.
К.Маркс пен Ф.Энгельс қалаларды нақты тарихи ұғым ретінде қарастыру
қажеттілігіне тоқталып, олар өндіріс күштерінің және әлеуметтік
экономикалық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отыратынын
заңды құбылыс ретінде қарасытырып келді. Нақты мысал ретінде ғылыми
техникалық прогреспен бірге дамып келе жатырған және нәтижесінде қала
тұрғындары санының, ролі мен маңызының өсуі бақалатын, қалалардағы
урбанизация процессінің дамуын атауға болады.
Қалада деп атап көрсетті К.Маркс, халықтың, өндіріс орындарының,
қажеттіліктердің, капиталдың шоғырлануы, сонымен қатар, ауылдағыдай
бөлектік, геометриалдық қарама қайшылық байқалады[25,б.8].
Қала терминін Әл-Фараби әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі, осы
заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы белгілеу
үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі әлеуметтік
топтарды белгілеу үшін де қолданады[26,б.214]. Сонымен қатар қала
салалардың және қызмет түрлерінің механикалық жиынтығы емес. Ол адамдардың
өмірін ұйымдастыру, қоғамның белгілі бөлшегі, экономикалық және әлеуметтік
функцияларына әсер ететін айырмашылықтар болмайтын ерекше, біртұтас
организм. Қалалардың аймақытық ұйымдастыруында кездесетін қиыншылықтар қала
тек көптеген тәуелсіз үйлер жиынтығы емес, бұл өз бетінше өмір сүретін
организм.Яғни қала - біртұтас жүйе.
Қаланың аймақтық біртұтастығын мынандай компонентер, ол адамдардың
қарым қатынасы жалпы қалалық насындардың қолданылуы (инженерлік
коммуникациялар, көліктік артериялар) күшейтеді. Сондықтан қаланы біртұтас
әлеуметтік экономикалық жүйені көрсететін ұлттық экономиканың маңызды
элементі ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамынан Біртұтас
шаруашылық ішкі жүйенің бөлініп шығуы қоғамдық өндірістің жаңа деңгейіне
көтерілуіне және ұлттық экономиканың нақты дамуының көптеген сұрақтарын
шешуге мүмкіндік береді. Бұл көзқарастан қала ұғымының тұрғындардың қызметі
мен орналасуына байланысты сипаттау толық емес екендігін байқаймыз. Бұл
жағдай біздің заңнамамызда да көрсетілген.
Біртұтас әлеметтік экономикалық организм ретінде қазіргі заманғы
қалаға бәрқатар жүйелі белгілер тән: тұрғындар, қала құрылысын айқындайтын
және қалаға қызмет көрсететін салалар, аймақ, қоршаған орта және тағы
басқалар. Яғни, жоғарыдағы айтылған жайға байланысты біз қалаға ұлттық
экономикаға қажетті, шағын аймаққа қоғамның маңызды өндірістік күштерін
шоғырландырушы және әртүрлі функцияларды орындайтын берілген қаланың және
айналасындағы елді мекендердің материалдық және рухани қажеттіліктерін
қанағаттандыратын әлеуметтік экономикалық организм.
Қала аймақтық шектеулік және тұрғындардың жоғары шоғырлануы жағдайында
дамиды, қалалық шаруашылық қорларымен, орағыту мүмкіндіктерімен қатаң
шектеледі. Сондықтан берілген жағдайда оларды ұлттық экономиканың біртұтас
нысандары ретінде қарау қажет. Бұл организмді тиімді басқаруды кешенді
әдістеме негізінде жүргізуге болады. Қалаларды дамытуды реттеу, соның
ішінде ірі қалалардың өсуін шектеу, кіші және орталардың әлеуметтік
экономикалық белсенділігін арттыру - қоғамдық өндірістің тиімділігін
арттыру және әлеуметтік міндеттерді шешудің қажетті алғы шарттары болып
табылады.
Нарықтық шаруашылықты ұйымдастыруда маңызды роль атқара отырып,
қалалар қоғамның әлеуметтік қажеттілігініне, экономиканың құрылымдық
өзгерістеріне әсер етеді. Аталған факторлардың ықпалымен қаланы
мекендендіру жүйесі берілген этаптағы өндіріс күштерінің дамуына лайықты
озық формаларымен жетілдіріледі.Өз кезегінде қалалардың және басқа да елді
мекендердің қалыптасуы өндірістік күштердің дамуы мен орналасуына, және
әлеметтік міндеттредің жүзеге асырылуына немесе керісінше қиындатылуына
ықпал етеді[26]. Ұлттық экономиканың бөлшегі ретінде, олар, өз кезегінде
біртұтас жүйе болып табылады. Қала қызметінің бірқатар формаларының
келісілген дамуы қоғамдық өндірістің және тұрғындардың қажеттіліктерін
анықтайды. Мұның барлығы қалалардың функционалдық құрылымын, тұрғындардың
санын саралауды анықтайды. Сондықтан қалалардың әр сатыда дамуы қоғамдық
прогрессті айқындайды және әр уақытта маңызды роль атқарады. Қоғам дамуының
бүгінгі сатысында қалалар мәселелері экономикалық, әлеуметтік,
демографиялық, географиялық және басқа да көрсеткіштермен айқындалатын жаңа
сипатқа ие болады.
Әр түрлі уақытта қала ұғымына әр түрлі мағына беріледі. Анықтама
тарихи-генетикалық, формальдық-құқықтық, статистикалық, демографиялық
қоғамдық шаруашылық және басқа да критерийлерге сүйене отырып беріледі.
Қазіргі заманғы әдебиеттерде қалаға жергілікті өзін өзі басқару құқы бар
тұрғындар саны (мысалы,Францияда 2000 ; Турцияда – 10000; Ганада – 5000;
Кенияда – 2000; Тунисте – 1000адам) белгіленген мөлшерден аспайтын елді
мекен ретінде анықтама беріледі.
Кейбір елдерде (Италия, Чили, Гватемала) қала ұғымы нақтылана түскен.
Сонымен қатар критерий ретінде елді мекендерде тұрғындардың орналасу
тығыздығы, құрылыстардың орналасу жиілігі, тұрғындардың ауылшаруашылық емес
қызметпен қамтылуы алынған. Қала ұғымының көптеген анықтамаларына
қарамастан, олардың кез келгенінде тұрғындар санының сандық көрсеткіші бар
екені айқындалды[27].
Қазіргі Қазақстан территориядағы қалалар мен қалалық жерлер,
археологиялық зерттеу бойынша еңбектің бөлінуі, жеке қолөнердің қалыптасу
нәтижесінде ежелден пайда болған. VI-Х ғасырларда, ежелгі феодализм
дәуіріндегі қолөнер және жер шаруашылық қоныстарына байланысты Сырдария,
Талас, Іле, Шу,өзендері аңғарындағы саяси орталық базасында қолөнер
мекендері, мәдениет саяси орталығы – қалалар қалыптасады.
Жетісуда қалалардың дамуына Шығыс мемлекеттері мен Орта Азия арасында
өтпелі сауда – басты роль атқарады. Жібек жолы бойында Тараз бен Суяб
қалалары бет көтерді. Олар VII ғ. әр жерден жиналған көпестер қаласы
ретінде танымал болды. Сауданың ірі орталығы орта ғасырлық Отырар болды.
Қиыр және Орта Шығысты, сонымен қатар Орталық Азияны Евразиямен
байланыстынратын, керуендер тоғысатын қала. Отырарда Оңтүстік Қазақстаннан
Ресейге баратын жол қалыптасты.
ХI-ХII ғ. Көне қалалардың өркендеуі және жаңа қалалардың қалыптасуы
тек Оңтүстік пен Оңтүстік Шығыс Қазақстанда ғана (Шу, Талас аңғарларында,
Сырдарияда, Жетісуда ) емес, басқа алқаптарда, көбіне Торғай, Кенгір,
Жезді, Сарысу өзендерінде бассейндер болды. Бір Іле анғарында
археологиялық дерегінше осы кезеңде 56 қалалар пайда болған. Олар жер
шаруашылығы оазисінде және көшпенді тұрмыс даласымен өзара байланыста
аудандарда пайда болып өркендеді.
ХIIIғ. моңғолдардың шапқыншылығы қалалардың, мәдениеттің кенеттен
құлдырауына әкелді. Көптеген гүлдеген қалалар ( Отырар, Тараз, Сығанақ )
жер бетінен жоғалды. ХIVғ Моңғол басқыншылығының ауыр салдарын біртіндеп
жеңіп шықты. Ауыр соққыдан Тараз құламай аман қалады, бірақ ХIVғ II –
жартысында қала деген өзінің мәнін жоғалта бастайды. Нәтижесінде құлаған
қалалар орнына кәзіргі Жамбыл, яғни Әулие – Ата қаласы пайда болды.
ХIVғ. Отырыр қайта өркендеп және жер шаруашылығы аймағында
администраторлық ( әкімшілік ) сауда – қол өнер орталығына айналады. ХVI –
ХVIIғғ. Солт. Қазақстанда Ясы ( Түркістан ) қаласы бай көтереді. Бірақ ХVI
– ХVIIғғ аймақтағы орта ғасырлық қалалар жүйесі өте жай өркендейді, себебі
феодалдық соғыс үздіксіздігінен
ХVIII-ХХIғғ. Қазақстан қалаларының қалыптасуы мен өсуі орыс –қазақ
сауда байланысының кеңеюімен, Ресейге Қазақстанның ерікті қосылуымен,
отарлау тарихымен байланысты. ХVIIIғ I – жартысында Орал, Ертіс
территорияларына әскери бекіністер салына бастады: 1718ж Семей, 1720ж
Өскемен, Павлодар және т.б.
Қазақстанның Ресейге қосылғанда оның территориясында әуелі бекініс
ретінде салынды, кейін қала ретінде 30 қала танылды. 1820ж Ақмешіт ( 1853ж
Перовск, 1925ж Қызылорда) 1824ж. Көкшетау, 1846ж. Қазалы, 1854ж. Верный,
1883ж. Қостанай және т.б.
Кейбіреулері сауда және өнеркәсіп орталығына (Ақтөбе, Алматы,
Петропавлск, Семей, т.б.) айналса енді біреулері штаттан тыс қалаларға
(Атбасар, Ырғыз, Қапал, Лепсі, және т.б) айналды. ХIХғ ортасында орыс
патшалығының қалалардың әскери әкімшілік маңызы біртіндеп
төмендейді[28,б.553].
Қалаларда шағын тамақ өнеркәсіп салалары, тері өңдеу өндірісі және
механикалық, әсіресе темір жол, депо өндірістері топтастырылды. Көптеген
қалалар сыртқы келбетіне қарай, тұрғындар кәсібіне қарай, көлеміне қарай
қала деуге келмейді[29]. Сол кезде ірі қала Оралда 1897ж дерек бойынша,
36446 адам болса, ең кішкентай Торғайда 896 адам болды. Қалалық орналасудың
қалыптасуы мен өсуі Қазақстанда капиталистік қатынастың таралуы мен,
енуімен тығыз байланысты. Әсіресе экономиканың аграрлы бейнесі ауыл селолық
мекендердің 90% көбірек абсолюттік көбеюіне себепші болды. ХХғ басында
Қазақстан қалаларының дамуының бастапқы кезеңі деуге болады.
Кейін қала өлкенің экономикалық және мәдени өмірінде басты роль
атқарды. Орал, Петропавловск секілді қалалар едәуір ірі теміржол
тораптарына, сауда жолының тоғысатын жеріне айналды. ХIХғ соңында
Әлеуметтік мазасыздық ұясы секілді. Қалада топтық күрес күшейді, мұнда
пролетариат кадрлары қалыптасты. Сондықтан ХIХ-ХХғғ Шетел үшін Қазақстандық
қалалар аграрлы – сауда және мәдени орталық болды[30,б.31].
Сапалық жаңа кезеңі Ұлы қазан Қазақстандық қалалардың қалыптасуының
жаңа кезеңін революция халық өмірінің әлеуметтік өзгеруіне әкелді.
Революцияға дейін қала мен қалалық мекендер бір – бірінен алыс тұрса, Кеңес
үкіметі кездері, әсіресе соғыстан кейінгі кезеңде қала мен қалалық типтегі
поселкалар бәрге бой көтерді. Табиғат байлықтары мен ірі темір жол құрылысы
тек коныс тепкен жерлерде ғана емес, бай кендері бар сусыз адамсыз шөлі
және бос далаларында да пайда болды.
Қазақтанда кеңес үкіметі бекітуі бойынша қала және қалалық типтегі
поселкалар дамуының қолайлы жағдайлары және жаңа факторлары қалыптасты. Бұл
дәуірден бірнеше кезеңді бөлеміз: (1917 – 1940)ж соғыс жылдары ( 1941 –
1945 )ж қалпына келтіру кезеңі, соғыстан кейінгі кезең (1945 – 1950) 60
-80ж. кезең.
1917 – 1940ж. қалалардың қалыптасуы мен дамуы кезінде әлеуметтік
қоғамның қалыртасуы – индустриализациялануы, ауыр шаруашылық және мәдени
революцияның бірлесуі, социализмнің құрылуы жүргізді.
Осылайша, демография – демографиялық құрлымның қалыптасуын тұрғындар
санының өзгеруін, бір категориядан екінші бір категорияға ауысуын зерттеп
миграциялық процестің урбанизацияға әсерін талдайды.
Урбанизациялау процесі – күрделі және көпшекті, өйткені қалалардың
дамуын қала құрлысы тәжрибесінде ескеретін бір қатар факторлар (әлеуметтік
– экономикалық, демографиялық) мен анықтлады. Бұл проблеманың маңызды
аспектісі урбанизациялаудың аймақтық ерекшелігін зерттеу[32,б.5].
Қалалар экономикасы аймақтық экономиканың құраушы бөлігі ретінде
қарастырылады. Аймақтық экономиканың перспективасы мен даму қарқыны ең
алдымен жекелеген қалалар экономикасының пропорционалды және рационалды
ұйымдастырылуынан тәуелді[33,б.20].
Қазақстандағы орта және шағын қалаларда кеңінен 12 өнеркәсіп саласы
дамыған, олардың ішінде жетекші орынды қара, түсті металлургия, көмір,
мұнай және газ өнеркәсібі, энергетика салалары интенсивті түрде дамыған.
Салыстырмалы түрде жеңіл және тамақ өнеркәсібінің деңгейі төмен болып
келеді.
Қазіргі таңда шағын қалаларда 1,5 млн. астам адам тұрады. Санақ аралық
уақытта шағын қалалардағы адамдар саны 16,8%-ға азайғандығын байқауға
болады, сәйкесінше бұл шағын қалалардың орта санының азайғандығын
білдіреді.
Шағын қалаларда толықтай республика бойынша демографиялық
тенденциялардың өзгерісі байқалғанымен шағын қалаларда бұл мәселе өршіп
тұр. Өлімнің жоғары деңгейі мен туу деңгейінің төмендеуі тұрғындардың
табиғи өсіміне елеулі түрде әсер етті. Қала түзуші кәсіпорындардың жабылуы,
сәйкесінше жұмыссыздардың жоғарылауы, жұмыс іздеу мақсатымен еңбекке
қабілетті жас тұрғындардың миграциялық көшіп қонуы қалған тұрғындардың жас
ерекшелігіндегі пирамиданы елеулі өзгертті. Демографиялық құлдырау
белгілері байқалады. Жасы ұлғайған тұрғындар саны едәуір ұлғайып, жүкті
әйел адамдар саны төмендеп отыр. Туу көрсеткіштері ұрпақ жалғасуында азайып
отыр[34,б.40].
Экономикалық реформалар жылы шағын қалалардың ресурстық потенциалынан,
географиялық орнынан, экономикалық көрсеткіштерінде, тұрғындар
миграциясында, өндірістік инфрақұрылым деңгейлері мен олардың
әрқайсысындағы басқа да факторларға байланысты олардың әлеуметтік-
экономикалық дамуында дифференциация деңгейінің күшеюі экономикалық
дағдарыстың тереңдеу мөлшерінде байқалады. Осыған байланысты депрессивті,
ерекше депрессивті, сонымен бірге артта қалған қалалар анықталды.
Ерекше депрессивті және артта қалған қалалар өз күшімен дағдарыстық
жағдайды және дамуындағы артта қалушылықтан шығуы мүмкін емес, мұнда
әртүрлі нысандағы көмекке мұқтаж, сондықтан депрессивті, ерекше депрессивті
қалалар мақсатты мемлекеттік қолдау объектілеріне айналуы тиіс. Депрессивті
экономикасы байқалатын шағын қалаларда өнеркәсіп 1-2 салалардағы нақты
анықталған салалардың мамандануымен сипатталады, ал басқа салалар елеулі
дамымаған. Ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар өндірілген өнімнің төмен бәсекеге
қабілеттілігінен, сұраныстың болмауынан, өткізу нарығының болмауынан,
көліктік тасымалға деген жоғары тарифтермен байланысты тоқтап қалу процесі
байқалады. Олардың қазіргі жағдайда құрылғылардың физикалық және моральдық
тозуынан және миграция нәтижесінде кәсіби білікті кадрлардың төмендеуінің
әсерінен күрт төмендеді.
Минералды – шикізат ресурстарының шағын кен орындарының маңында
салынған депрессивті экономикалы шағын қалаларда пайдалы қазба қорларының
азаюына, инновациялық белсенділіктің төмендеуіне, жұмыс орындары санының
елеулі түрде азаюы әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылым жағдайымен
байланысты проблемалар кешенін ұлғайтты.
Бұл жағдайларда аймақтың ең қажетті көрсеткіштер жиынтығын таңдау
ресурстық және нәтижелікті сипаттайтын инновациялық потенциалды
қалыптастырады. Мәселені шешу барысында көрсеткіштер екі жақты, яғни жалпы
және жеке көрсеткіштерге бөлдік. Біріншісі, базалық сипаттағы және де аймақ
жағдайына анықтылықты талап етеді, екіншілері - қосымша рөл ойнайды және де
аймақтағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz