Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы арасындағы байланыстар
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР:
АМЛ – Араб Мемлекеттерінің Лигасы
БАӘ – Біріккен Араб Әмірліктері
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ЕАР – Египет Араб Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
ҚҰМК – Қытай Ұлттық мұнай компаниясы
МӨЗ – Мұнай Өңдеу Зауыты
МЭШАЕҰ – Мұнай экспортқа шығаратын араб елдерінің ұйымы
ХЭА – Халықаралық энергетика агенттігі
MOFCOM – ҚХР-ның Сауда Министрлігінің статистикалық агенттігінің
материалдары
Кездесетін терминдер сөздігі:
Баррель – мұнай өнімдерімен мұнай өндірудің өлшем бірлігі. Бір баррель
= 42 ам. голлонға = 159 литр; 7,3 баррель = 1 тонна мұнайға; 6,29 баррель =
1 куб.м.
Дәлелденген кен орны – қордың бағасы мен оның орналасу бойы анықталған
мұнай мен газ кен орындары.
Қор мүмкіндігі – инженерлердің пікірінше барланбаған құрылымдардан
өндіру бойынша мұнайдың немесе газдың өңделмеген қоры.
Мұнай мен газ кені – мұнай мен газдың тау жыныстары арасындағы бос
қуыстарда қақпандарда шоғырлануы.
Мұнай – ең маңызды қазып алынатын кен. Жердің тұндырма қабатында
таралған, жанатын майлы сұйықтық. Бірқатар цикландар мен алкамдардың
күрделі қоспасы, сонымен бірге оттегінің, көмірсутегінің және азоттың
қосындысы. Жеңіл (0,65-0,87гсм 3), орташа (0,871-0,910 гсм 3) және ауыр
(0,910-1,05 гсм 3) деп мұнай сапасын бөледі. Мұнайды S (күкірт) мөлшеріне
қарай, аз күкіртті (0,5%-ға дейін), орта (0,5-2%) және жоғары күкіртті (2%-
дан жоғары) деп жіктейді. Біздің дәуірімізге дейін 6 ғасырдан бастап
пайдаланылады. Мұнайды өңдеу арқылы бензин, реактив отыны, керосинді,
дизель отынын, мазутты алады.
Тапсыру бағасы – бұл баға түрі, өзара экономикалық келісімдермен
байланысқан екі уәкілдің араларында мұнайға берілетін баға.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-11
1 ТАРАУ. ҚХР МЕН АРАБ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... 12-34
1.1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы арасындағы байланыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-18
1.2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19-27
1.3. Қытай Халық Республикасы мен Біріккен Араб Әмірлігі арасындағы
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28-34
2 ТАРАУ. ҚХР МЕН АРАБ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ САУДА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35-79
1. ҚХР-Сауд Арабиясы: екі жақты экономика саласындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35-51
2. Египет пен ҚХР арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы инвестиция
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 51-62
2.3. БАӘ – ҚХР-ның сауда-экономикалық серіктесі ... ... ... ... ... ... . 62-75
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76-79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 80-86
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87-91
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда ҚХР мен Араб мемлекеттері
геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі
мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл,
ең алдымен, ҚХР-ның экономикасының күшеюімен және Араб мемлекеттерінің
сыртқы саясатындағы мұнай факторы маңызының артуымен байланысты болып отыр.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы және
энергетикалық стратегиясының дамуы елдің жүргізіп отырған жүйелі сыртқы
саясатының арқасы болып табылады. ХХІ ғасыр – Қытайдың ғасыры атты басты
тезисімен және әлемде экономикалық, саяси үстемдігін негізге ала отырып,
Қытай ХХІ ғасырда АҚШ гегемониясының орнын баса алатын күш-қуатқа ие десек
те болады. Экономикасының тез қарқынмен дамуы халықаралық аренада Қытайдың
маңызын арттырып отыр. Дегенмен, экономикалық өсуінің жоғары қарқыны
Қытайдың энергоресурстарға деген қажеттілігін арттырып отырғаны бәрімізге
мәлім. Сондықтан, Қытай әлемде 220 мемлекетпен экономикалық қатынасын
дамытуда. Сондай-ақ, Қытай XXI ғасырда экономикалық реформасын дамытуды
жалғастырып келеді. Экономикалық реформасының міндеттерін жүйелі түрде
орындауы нәтижесінде Қытай 2050 жылы социал-экономикалық дамуының
стратегиялық мақсатына жетуі әбден мүмкін: социал-экономикалық дамуына
қажетті көпжақты социалистік модернизацияға, халықаралық аренада ел
мәртебесінің жоғарлауына және әлемде мемлекеттік күші бойынша бірінші
орынға шығуына және елді жоғары деңгейлі материалдық және құқықтық
өркениетті мықты мемлекетке айналдыруға қол жеткізуі мүмкін.
Бітіру жұмысының өзектілігі, ең алдымен, ҚХР мен жетекші Араб елдерінің
арасындағы сауда-экономикалық қатынастарының дамуымен тікелей байланысты.
Энергоресурстарға деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында Қытайдың
қазіргі қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын мұнай қорына
бай, ғаламдық энергетика саласында ерекше орын алатын Араб елдерімен сауда-
экономикалық байланысын зерттеу өте өзекті. ҚХР Жетекші Араб елдерімен
өзара сыйлыстық, теңдік және өзара тиімділік негізде саяси, ғылыми-
техникалық, мәдени-гуманитарлық және сауда-экономикалық байланыстарының
дамуын қолдап, сауда-экономикалық қатынастарында өзара инвестиялық
мүмкіндіктерін кеңейтіп және энергетика ынтымақтастығын ұлғайтуға аса қатты
көңіл бөлетінін аңғаруымызға болады. Аса мол энергоресурстарының бар
болуымен ерекшеленетін Араб елдері мен экономикасы дамыған Қытайдың
байланысын, әсіресе, сауда және экономикалық қатынастарындағы стратегиялық
ынтымақтастығын сараптау, екі жақ арасындағы қатынастардың маңыздылығын
ашуға таптырмас мүмкіндік береді.
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің бір
қажеттілігі – ҚХР мен Араб мемлекеттерінің арасындағы өзара саяси әрі
экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады. Әрине, сан жылдық тығыз
достық және өзара тиімді қатынастарының үздіксіз дамуы, жыл сайын өркендеп
келе жатқан сауда-экономикалық байланысының ұлғаюы және энергетикаға
негізделген стратегиялық ынтымақтастықтарының нығаюы Қытай мен Араб
елдерінің қатынастарындағы тараптардың өзара мүдделерін анықтауға жол
ашады.
Жалпы бітіру жұмысының тақырыбы болып табылатын “XXI ғасыр басындағы
ҚХР мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарына” теориялық
және практикалық жағынан талдау жасау: Қытай мен жетекші Араб елдерінің
сыртқы саясаттарының басым бағыттарын айқындауға және олардың өзара
стратегиялық ынтымақтастықтары мен энергетика, инвестиция салаларын
қамтитын сауда-экономикалық қатынастарын қарастыруға, тараптар арасындағы
өзара ықпалдастық деңгейін талдауға, Қытай мен Араб елдері ара қатынасының
болашақтағы дамуына және сауда-экономикалық байланыстарының өркендеуіне
баға беруге мүмкіндік береді, бұл зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра
түсері сөзсіз.
Бітіру жұмысының нысаны ретінде ХХІ ғасырдағы Қытай Халық Республикасы
мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарындағы энергетика
және инвестиция ынтымақтастығын, екі жақты стратегиялық қатынастарын
қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Бітіру жұмысының хронологиясы
ХХІ ғасырдың басынан бастап қазіргі таңға дейінгі аралықты қамтиды.
Негізінен, бітіру жұмысында Қытай мен Араб елдерінің арасындағы
дипломатиялық қатынастарды ашу барысында XX ғасырдың соңы да қамтылып өтті.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты: ҚХР мен Араб елдері арасындағы соңғы
он жыл шеңберіндегі сауда-экономикалық байланыстарын талдау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін бітіру жұмысының алдына келесідей
міндеттер қойылады:
1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы байланыстарының қалыптасу
мерзімін айқындап, екі жақты қатынастарының бағыттарын қарастыру;
2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастарына талдау жасау;
3. Қытай Халық Республикасы мен Біріккен Араб Әмірлігі арасындағы
қатынастарды сипаттау;
4. ҚХР-Сауд Арабиясы: екі жақты экономика саласындағы энергетикалық
ынтымақтастықтарын сараптау;
5. Египет пен ҚХР арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы
инвестиция саясатын талдау;
6. БАӘ – ҚХР-ның сауда-экономикалық серіктесі.
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатынастарына байланысты XX
ғасырдың 50-жж бастап ғылыми-дипломатиялық зерттеулер орын алған. Бүгінгі
таңда ҚХР мен жетекші Араб мемлекеттері арасындағы сыртқы саяси
байланыстарын және тараптар арасындағы сауда-экономикалық, ғылыми-
техникалық және мәдени байланыстарын зерттеу, сондай-ақ ҚХР-ның сыртқы
саясаты мен сыртқы экономикалық байланыстарын, жетекші Араб елдерінің
сыртқы экономикалық жағдайын көптеген зерттеушілердің еңбектерінен
кездестіруге болады.
Бітіру жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен Қытайдың
сыртқы саясатының негізгі бағыттарын, Қытайдың сыртқы экономикалық жағдайын
сипаттаған Қазақстандық ғалымдардың еңбектерін айтып өтсек болады. Бұл
еңбектерде, негізінен, халықаралық аренада Қытайдың беделін көтеруге, ел
экономикасының қарқынды дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауға, елдің ішкі
әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға бағытталған ҚХР-дың сыртқы
саясатының кейбір аспектілері туралы, Қытайдың сыртқы экономикалық
қатынастары, Қытайдың экономикалық саясаты және экономикалық жүйесі туралы
кең көлемде сипатталған. Әсіресе, ХХІ ғасырдың басындағы Қытай
экономикасының дамуы мен болашағы туралы Б.З.Бюжееваның мақаласы бітіру
жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен пайдаланылды. Яғни, әлемдік жаһандану
үрдісіндегі Қытайдың экономикалық дамуы туралы кеңінен ашып көрсеткен [69].
Сондай-ақ, “Қытай Халық Республикасының Сыртқы саясатындағы мұнай
факторы атты” т.ғ. докторы С.Ж. Сапановтың еңбегі: Қытайды әлемнің мұнай-
газ импорттаушы алдыңғы қатарлы мемлекеті ретінде, ҚХР-ның энергетикалық
саясатындағы – мұнай стратегиясы мен Қытайдың Парсы Шығанағындағы
стратегиялық мүдделерін қамтып, тақырыпты ашуда кеңінен пайдаланылды [40].
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы
туралы, Қытайдың экономикалық дамуындағы стратегиялық факторлары туралы
және ҚХР энергетикалық стратегиясының дамуы жайлы Қытай зерттеушілерінің
еңбектері қолданылды. Олар: Хуан Вэй және Чжан Гою [39], [58]. Сондай-ақ,
Қытайдың энергетикалық қауіпсіздігін баяндаған Ресейлік зерттеушілердің
еңбектері де пайдаланылды. Олар: Лебедева Т.П., Мраморова И.М. және А.
Островский [54], [73].
Жетекші Араб елдерінің сыртқы саясатының мақсаттарын, міндеттері мен
принциптерін ерекше ашып көрсеткен Ресей зерттеушісі М.З. Первиннің еңбегін
ерекше атап өткен жөн [18]. Әсіресе, екі жақты сапарлар барысындағы Араб
елдерінің басшыларының берген сұхбаттары Арабтардың сыртқы саясатын айқын
ашып көрсетеді. [10], [13].
Қытайдың Араб елдерімен қатынасын дамытуда және Араб елдеріне көмек
көрсетуде ұстанатын негізгі қағидаларын ашып көрсеткен Қытай зерттеушісі
Х.Е.Венпиннің еңбегі Қытай мен Араб елдерінің арасындағы байланыстарды
ашуда өз септігін тигізді [5]. Қытай-араб достық қатынастарының дамуына
елеулі үлес қосқан - “Қытай-Араб елдерінің ынтымақтастық Форумы” туралы
Қытайлық зерттеуші Ли Хуасиннің еңбегі пайдаланылды [94]. Негізінен,
зерттеуші Қытай мен Араб елдерінің арасындағы саяси, сауда-экономикалық,
мәдени-гуманитарлық және ғылыми-техникалық саланы қамтитын “Қытай-араб
елдерінің ынтымақтастық Форумы” тараптар арасындағы өзара тиімді
ынтымақтастықтың маңызды жолы болып қалыптасқандығын паш етеді.
Араб елдерінің жетекші мемлекеті болып табылатын Сауд Арабиясы және ҚХР-
ның байланысы туралы Қытай және Араб елдері зерттеушілерінің еңбектері
бітіру жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен қолданылды. Қытай мен Сауд
Арабиясы арасындағы достық және стратегиялық қатынастарын сипаттаған Батыс
зерттеушісі John Calabrese-дің еңбегі бітіру жұмысына өз септігін тигізді
[9]. Бұл еңбекте, Қытай-Сауд Арабиясы достық ассоциациясының құрылғандығы
жөнінде, тараптар арасындағы барлық саладағы қатынастардың жыл сайын
нығайып келе жатқандығы туралы баяндалған.
Сонымен қатар, Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы стратегиялық
ынтымақтастық жайлы, Қытайдың Сауд Арабиясындағы энергетикалық мүдделері
және өзара тиімді сауда-экономикалық байланыстары туралы көптеген
ғалымдардың сүбелі еңбектерінің ірі толқыны қолданылды: John Keefer
Douglas, Matthew B. Nelson және Kevin L. Schwartz [47], Stephen P.
Matthews, Partner, Baker Botts L.L.P. [52], Ji Hye Shin and John J. Tkacik
Jr [66], Christopher Davidson [56].
Бітіру жұмысын жетілдіруге John Sfakianakis-тің “ХХІ ғасырдағы Сауд
Арабиясы мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық байланысы” жөніндегі
мақаласы маңызды үлес қосты. Қазіргі таңда екі жақты сауда айналымы жыл
сайын қарқындап келе жатқан Сауд Арабиясы мен Қытайдың қарым-қатынасы
энергетика саласына негізделіп, екі елдің сауда-экономикалық ынтымақтастық
саласындағы жеткен жетістіктерімен ерекшеленетіндіктерін атап өткен [42].
Египет Араб Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы тығыз
дипломатиялық және саяси байланыстарын сипаттаған бірнеше зерттеушілердің
еңбектері кеңінен қолданылды. Әсіресе, екі ел арасындағы сауда және
экономика саласындағы ынтымақтастығы туралы Қытайдың ЕАР-ғы Елшісінің
мақаласы бітіру жұмысы барысында қолданылды. Ол Қытай мен Египеттің өзара
тиімді және өзара пайдалы стратегиялық ынтымақтастығына көңіл бөлген. Екі
ел халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша ынтымақтастықтарын қолдап,
өзара сенім және теңдік негізінде саяси қатынас орнатқандығы, соңғы он жыл
мерзім ішінде стратегиялық ынтымақтастық шеңберінде қандай жетістіктерге
жеткендігі туралы, мәдени, ғылыми-техникалық және сауда-экономикалық
ынтымақтастық бойынша орын алған жоғары деңгейдегі ресми алмасуларды атап
өтті.
Екі жақты сауда қатынасы мен инвестиция байланыстарын ашық баяндаған
Батыс зерттеушілері еңбектерінің орны ерекше. Қытай – Египеттің ірі
инвестор және маңызды сауда серіктесі ретінде ерекше орын алатындығын паш
етті.
ҚХР мен БАӘ арасындағы жалпы саяси байланыстары, екі елдің сауда-
экономикалық ынтымақтастықта қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасауға
бірқатар Қытай зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың
ішінде By Wam. және Hamayoun Khan еңбектері ерекше [32], [36]. Олардың
еңбектерінде, екі елдің стратегиялық достық қатынастарын ерекше сипатталып,
стратегиялық ынтымақтастықта тараптар: байланыстарын әр түрлі бағытта
дамытуды, халықаралық және аймақтық мәселелерде байланыстарын күшейтуді
және халықаралық дағдарысқа қарсы ынтымақтасуды негізге алатындығын атап
өтіп, бітіру жұмысын ашуда маңызды үлес қосты. Kevin Brass-тың еңбегі екі
ел арасындағы инвестия саясатына баға беріп өтсе [109], Lee Hudson Teslik.,
Liu Wanyun және Michael Flaherty-дің мақалалары екі жақты саудаға көп көңіл
бөлген [99]. Сонымен қатар, екі жақты көкейкесті мәселелерді талқылап, екі
мемлекет арасындағы энергетика, сауда-экономика, инвестиция және мәдениет
салаларындағы достық ынтымақтастықтарын сараптады.
әль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық қатынастар
факультетінің халықаралық қатнастар және Қазақстанның сыртқы саясаты
кафедрасы ұжымы оқытушыларының еңбектері тақырыпты ашуда кеңінен
қолданылды. Олардың қатарында: т.ғ.д, профессор Н. Мұқаметханұлының
“Дипломатиялық қатынастар және қытайтану” атты оқу құралы кеңінен
пайдаланылды [12]. Т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаевтың “Араб елдерінің саяси
жүйесіне исламның әсері” туралы мақаласын [2], сондай-ақ Қытайдың сыртқы
саясатындағы мұнай факторын зерттеген С.Ж. Сапановтың, Қ.Ә. Жүністің
еңбектерін атауымызға болады [40].
Зерттеудің деректік негізі. Ғылыми жұмысты жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерге жету үшін зерттеудің деректік негізінің кең түрі
қолданылды. Олар маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады:
Зерттеу жұмысының бірінші тобын ҚХР-ның, Египет Араб Республикасының,
Сауд Арабиясы Әмірлігінің және Біріккен Араб Әмірлігінің Конституциялары
құрайды [91], [17], [11]. Сонымен қатар, Қытай Халық Республикасының ел
территориясындағы шетел компанияларының қызметін заңды түрде ресімдеуге
арналған заң актісі [76] және Қытайдың сыртқы саудасы жөніндегі заңы
құрайды [51]. ҚХР-ның Сыртқы саудасы жөніндегі заңы сыртқы сауданы
кеңейтуге, дамытуға, сыртқы сауда жүйесін қолдауға, сыртқы сауда
қызметіндегі мүшелердің мүдделері мен заңды құқықтарын қорғауға,
социалистік нарықтық экономиканың дамуына жәрдемдесуге бағытталған.
Мемлекет бірыңғай сыртқы сауда жүйесін жүргізе отырып, еркін және адал
сыртқы сауда жүйесін қолдап, басқа мемлекеттермен өзара тиімді және теңдік
негізінде сауда қатынастарын дамытатындығы, кедендік одақ, еркін сауда,
содай-ақ басқа да аймақтық сауда-экономикалық Келісімдерге қатысатындығы
және аймақтық экономикалық ұйымдарда мүшелік ететіндігі қарастырылған.
Зерттеу көздерінің екінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар
ҚХР мен жетекші Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатынастары мен сауда-
экономикалық ынтымақтастықтарын дамыту барысында қол жеткізген келісімдері,
меморандумдары және коммюникелері жатады. Олардың ішінен дипломатиялық
қатынастарға байланысты орын алған құжаттарды атап өтсек: Қытай мен Сауд
Арабиясының арасында дипломатиялық қатынастың орнағандығы жөніндегі
коммюнике (1990 жыл, 21 шілде), ҚХР Үкіметі мен Египет Араб Республикасы
Үкіметі арасында елшілер деңгейінде дипломатиялық қатынастың орнауы туралы
бірлескен Коммюнике (1956 жыл, мамыр), ҚХР мен БАӘ арасындағы дипломатиялық
қатынастың орнағандығы туралы Бірлескен Коммюнике (1984 жыл, 1 қараша) [4],
[23], [28].
Ал, Қытай мен жетекші Араб елдерінің сауда-экономикалық
ынтымақтастықтағында энергетика, инвестиция салаларында қол жеткізген
құжаттары келесідей: Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы экономикалық,
сауда, инвестициялық және технологиялық ынтымақтастық жөніндегі Келісім
(1992 жыл, қараша), Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы инвестицияны қорғау
және өзара ынталандыру жөніндегі Келісім (1996 жыл, ақпан), Қытай мен Сауд
Арабиясы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Меморандум
(1998 жыл, қазан), Қытай мен Египет Араб Республикасы арасындағы
стратегиялық ынтымақтастық жөніндегі бірлескен коммюнике (1999 жыл, сәуір),
Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
экономикалық және техникалық ынтымақтастық жөніндегі Келісім (2006 жыл, 19
маусым) [75], ҚХР Үкіметі мен БАӘ Үкіметі арасындағы Экономикалық, Сауда
және Техникалық Ынтымақтастық жөніндегі Келісім (2002 жыл, 5 маусым), ҚХР
Үкіметі мен БАӘ Үкіметі екі ел арасындағы өзара инвестицияны қорғау және
алға жылжыту туралы Келісім (1993 жыл, 1 шілде) [106].
Келесі үшінші деректер көзіне екі жақтың жетекші саяси қайраткерлерінің
сұхбаттары, еңбектері және ел басшыларының, сыртқы істер министрлерінің,
елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және
әр түрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді . Олар берілген
жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды. Деректердің бұл аталған
тобы Қытай мен Араб елдерінің арасындағы қазіргі кездегі өзекті мәселелерді
сараптауға, тараптар арасындағы сауда-экономикалық байланыстарының
өзектілігін сипаттауға, екі жақты ынтымақтастықтағы басым бағыттар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Осы кең деректердің ішінен мынадай
мемлекет қайраткерлерінің сөздері мен сұхбаттарын атап өтуге болады: [31],
[10], [13], [83].
Әсіресе, ҚХР басшысы Ху Цзиньтаоның 2006 жылы Сауд Арабиясына ресми
сапары барысында сөйлеген сөзінде екі жақты қатынасты дамытуға бағытталған
6 түрлі ұсыныс жасауын ерекше атап өту қажет. Ол: мемлекеттердің арасындағы
стратегиялық достық қатынастарды дамыту үшін: біріншіден, екі ел арасында
жоғары деңгейдегі сапарлармен алмасуды қолдау және екі ел басшыларының
арасындағы консультация механизмін құру; екіншіден, нарық және ресурс
салаларында өздерінің артықшылықтарын көрсету, энергетика саласында жан-
жақты серіктестікті дамыту және келешекте өзара инвестициялық
мүмкіндіктерді кеңейту; үшіншіден, сауда-экономикалық ынтымақтастық
шеңберін кеңейту және оның деңгейін көтеру; төртіншіден, білім, спорт және
туризм саласында алмасуларды үдету, арнайы алмасуларды кеңейту; бесіншіден,
маңызды халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша қатынасты және
келісімдікті нығайту, сонымен қатар, аймақта тұрақтылық пен бейбітшілікті
сақтауға жәрдемдесу; алтыншыдан, Парсы шығанағындағы қытай-араб
ынтымақтастығы атты ұжымдық ынтымақтастық шеңберінде өзара қатынасты
дамытуды ұсынғанын айтуымызға болады [14].
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің төртінші тобын ҚХР-ның Сауда
Министрлігінің статистикалық агенттігінің материалдары (MOFCOM), БАӘ-нің
Сыртқы Сауда Министрлігінің мәліметтері, Дубайдағы Қытай консульдығының
Сауда Кеңесінің статистикалық агенттігінің, Сауд Арабиясы Сауда
Министрлігінің және Египет Сауда Министрлігінің статистикалық
агенттіктерінің мәліметтері құрайды [81], [85], [102]. Статистикалық
мәліметтер мемлекеттердің экономикалық жағдайын және олардың арасындағы
экономикалық ынтымақтастықтың деңгейін көрсетеді. Статистикалық мәліметтер
тараптар арасындағы сауда айналымының, экспорт және импорттың нақты
көрсеткіштерімен қамтамасыз етуде өз үлесін қосты.
Ал деректердің бесінші тобын Қытайдың, Араб елдерінің және басқа да
батыс елдерінің шығыстанушыларының, соның ішінде саясатшы, тарихшы
ғалымдарының зерттеулері мен монографиялары құрайды [9], [32], [36], [42],
[47], [56], [58], [61].
Ал деректердің алтыншы тобын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған
тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды. Бұған
республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары
жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі материалдарға бай және бітіру
жұмысын жетілдіруге өз септігін тигізеді. ҚазҰУ хабаршысы және Ресейдің
Проблемы Дальнего Востока, Азия и Африка журналдары және Қытайдың
Жэньминь жибао, China Daily газеттері тақырыпты ашуда кеңінен
қолданылды [2], [3], [5], [16], [22], [39], [58], [69], [73], [101].
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің соңғы жетінші тобын Ресей
мен Қытайдың ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат
агенттіктердің қатарында Ресейдің НТВ және Қытайдың Bloomberg News
агеттіктерінің, Қытайдың Халықаралық радиосының ақпараттары құрайды.
Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған
[55], [67], [95].
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары бітіру
жұмысын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сондай-ақ қортынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік бергені сөзсіз.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Қытай Халық Республикасы
мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды зерттеуді
ғылыми және объективті тұрғыдан қарастыру үшін қазіргі ғылыми теорияларға
сүйеніп, құрылымдық-функционалдық сараптау элементтері қолданылды. Зерттеу
жұмысының теориялық негізін отандық және Қытай ғалымдарының ғылыми
қорытындылары құрайды. Негізінен, бітіру жұмысында Қытай мен Араб елдері
ара қатынастарында орын алған тарихи оқиғаларға және сауда-экономикалық
байланыстарындағы сан-салалы мемлекетаралық құжаттарға талдау, жүйелеу,
жинақтау әдістері қолданылды. Бітіру жұмысын зерттеу барысында қолданылған
нақты әдістердің ішінен: тарихи-салыстырмалы – тарихи фактілерді, тарихи
оқиғаларды жүйелеу және жинақтау, статистикалық мәліметтерді сараптау,
ақпараттар мен құжаттарды контент-сараптау әдісі пайдаланылды. Кеңінен
қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері зерттеу жұмысына
арқау болды. Бұл әдістер ҚХР мен Араб мемлекеттерінің сыртқы саясатын және
сауда-экономикалық байланыстарын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп және оның нәтижесін шығару
үшін, тараптар арасындағы қатынастарды баяндау, талдау және болжау түрінде
әртүрлі әдістерді қолданып зерттеген ғалымдардың еңбектері жұмыстың негізгі
мақсатына қол жеткізді. Қытай мен Араб елдері арасындағы cауда-экономикалық
байланыстардың дамуына Қытай зерттеушілері мен саясаттанушылары өз
үлестерін қосқан. Олар зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін
дамытқан. Сондай-ақ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар және
Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасы ұжымы оқытушыларының ішінде: т.ғ.д,
профессор Қ.Е. Байзақова, Ф.Т. Көкеева сынды оқытушыларының әдістері
кеңінен пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан
тұрады.
1.1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы арасындағы байланыстар
Сауд Арабиясы – қазіргі халықаралық қатынастар жүйесінде елеулі рөл
атқаратын мемлекет. Сауд Арабиясы геостратегиялық орналасу жағдайымен және
аймақтағы аса мол энергоресустарының бар болуымен ерекшеленеді. Сауд
Арабиясының сыртқы саясаты мұсылман мемлекеттері мен мұнай экспорттаушы
мемлекеттер арасында Араб жарты аралының сақталуына бағытталған. Сауд
Арабиясының дипломатиясы – әлемде ислам мүддесін алға қою және оны қорғау
болып табылады. Сауд Арабиясы Араб елдері Лигасының, Ислам конференциясы
ұйымының, Мұнай экспортқа шығаратын араб елдері ұйымының негізгі
мүшесінің бірі болып табылады. 1945 жылдан бастап БҰҰ-ның және Араб елдері
Лигасының мүшесіне кірді, ал 1957 жылы Халықаралық Қаржы Қорының және
Халықаралық Реконструкция және Қаржы Банкінің мүшесі атанып, 1960 жылы
Мұнай экспорттаушы мемлекеттер ұйымының мүшесі болды. Халықаралық Қаржы
Қорында, Дүниежүзілік банкте, араб және мұсылман мемлекеттерінің қаржы
көмегі және даму институтында маңызды және конструкциялық орын алады.
Араб, Африка және Азия мемлекеттеріне көмектесуші бірден-бір мемлекет [1].
Сауд Арабиясы абсолюттік монархия, мемлекет және үкімет басшысы,
қарулы күштердің қолбасшысы – король болып табылады. Король үкіметті құрады
және жоғары лауазым иелерін тағайындап, орнынан босата алады. Сауд Арабиясы
үкіметі заң жобасын дайындайды, мемлекетаралық келісімдерді бекітеді, ішкі
және сыртқы саясат, экономика, қаржы мәселелері жөнінде тиісті шешім
қабылдайды [11].
Сауд Арабиясының сыртқы саясатының негізгі қағидасы - ислам
ынтымақтастығы болып табылады [2]. Сонымен қатар, Сауд Арабиясы аймақтық
мәселелердің бейбіт шешілуіне белсене қатысады. Мысалға, Араб мемлекеттері
Лигасының негізгі мүшесі ретінде Израильдің территориясынан 1967 жылы
маусымда оккупацияланған әскерлердің шығарылуын және араб-израиль
қақтығысының бейбіт шешілуін қолдайды. 2002 жылы Араб елдері Лигасының жыл
сайынғы саммитінде Сауд Арабиясының ханзадасы Абдалла Таяу Шығыстағы
мәселелерді бейбіт жолмен шешудің жоспарын ұсынған болатын.
Сауд Арабиясы Араб елдерінің ішінде ерекше орын алса, Қытай Шығыс және
Орта Азиядағы экономикасы дамыған алып мемлекет. Екі мемлекет те саяси
аренада ерекше орын алады [1].
ҚХР Үкіметі Сауд Арабиясының ел қауіпсіздігі мен тұрақтылығын және
ұлттық мүдделерін сақтаудағы саясатын қолдайды. Сауд Арабиясы Корольдігі
Қытайды дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекет ретінде танып, Қытайдың
сыртқы саясатын, яғни барлық халықаралық мәселелер бойынша саяси курс
жүргізуде тәуелсіздігі мен дербестігін, күштеу саясаты мен гегемонизмнен
бас тартуын, милитаристік және әскери блоктарға қатысты бейтараптылығын
қолдайды. Бұның барлығы, бір жағынан ішкі саяси және ішкі экономикалық
бағдар, екінші жағынан, бүкіл әлемде терең сезіліп отырған өзгерістермен,
әлемнің жаңа құрылымының пайда болуымен байланысты.Қытайдың сыртқы
саясатының басымдықтары мен жалпы принциптерінде мынадай негізгі жайттар
көрініс тапқан:
1. Қытайдың сыртқы саясатының мақсаты - бүкіл әлемде бейбітшілікті қорғау
және елдің модернизациялануына тиімді жағдай туғызатын бейбіт
халықаралық ахуал қалыптастыру;
2. Қытай барлық халықаралық мәселелер бойынша өз позициясы мен саяси
курсын дербес және тәуелсіз қалыптастырады; ол ешқандай одаққа
кірмейді және ірі держава немесе коалициялармен ешқандай стратегиялық
қарым-қатынас орнатпайды; гегемонизм мен күштеу саясатына қарсы
шығады;
3. Қытай барлық елдермен бейбіт өмір сүрудің бес принципі негізінде қарым-
қатынасын дамытуға ұмтылады;
4. Дамушы "үшінші әлем" елдерімен достық ынтымақтастықты дамытуға,
іргелес елдермен достық және тату көршілік қатынастарды дамытуға
белсене ат салысады;
5. Бейбіт өмір сүрудің бес принципіне негізделе отырып Қытай жаңа
халықаралық саяси және экономикалық тәртіп пен халықаралық қатынас
жүйесін құруды мақсат етеді.
Қытай үкіметі "екі Қытай" немесе "бір Қытай және бір Тайвань" құру
мақсатын көздейтін кез келген елмен бітімге келмейді және Қытаймен
дипломатиялық қарым-қатынас орнатқан елдің Тайвань әкімшілігімен кез келген
ресми қарым-қатынас жасауына Қытай қарсы тұрады. Жоғарыда аталған
принциптер негізінде Қытай әлемнің 161 мемлекетімен дипломатиялық байланыс
орнатқан [3].
Қытай және Сауд Арабиясы қатынастары әр түрлі салада ұзақ тарихи достық
қарым-қатынастарды қамтиды. Екі ел де ұлттық тәуелсіздік үшін күресте бір-
бірін қолдай отырып, халықтарының жағдайын жақсарту үшін және ұлттық
экономикаларын дамыту шеңберінде өзара қолдау көрсетеді. Соның негізінде,
үнемі достық қарым-қатынастарын нығайту үстінде. Қытай мен Сауд Арабиясы
арасындағы өзара достық қатынас екі жақты бірлескен дамуды ынталандырып
қана қоймай, адамзат қоғамының алға басуына маңызды үлес қосады. Сауд
Арабиясы мен Қытай ынтымақтастығы әлемде бейбітшілікті қолдауға
негізделген.
Дипломатиялық қатынас орнамай тұрып, 1990 жылы 13 маусымда Джидда
қаласында Қытай Халық Республикасының Таяу Шығыстағы арнайы өкілі Сауд
Арабиясының королі Абдалла бен Абдель Азиз аль Саудпен кездесіп, У Сыкэ
Таяу Шығыстағы Сауд Арабиясына Қытайдың ерекше көңіл бөлетінін және осы
елмен қатынасты нығайтуға дайын екенін мәлімдеген болатын. Сауд Арабиясының
королі және елдің Сыртқы Істер Министрі Қытайдың орасан жетістіктерін
бағалай отырып, Қытаймен стратегиялық достық қарым-қатынасына ерекше көңіл
бөлетінін жеткізді. Сонымен қатар, келешекте екі ел арасында достық қарым-
қатынастың белсенділігін арттырып, өзара тиімді ынтымақтастықты нығайтып
және Сауд Арабиясы мен Қытай арасында қатынастың бірқалыпты дамуына ниетті
екенін мәлімдеді.
1990 жылы 21 шілдеде Қытай мен Сауд Арабиясы коммюникеге қол қойып,
екі ел дипломатиялық қатынас орнатты. Сауд Арабиясы Тайваньды Қытайдың
ажырамас бөлігі деп танып, Қытаймен бейбіт өмір сүрудің бес принципі
негізінде дипломатиялық қатынас орнатты [4].
Қытай бейбіт өмір сүрудің келесідей бес принципін ұстанады:
1. егемендік пен территориялық тұтастыққа өзара құрмет-сыйластық;
2. бір-біріне шабуыл жасамау;
3. бір-бірінің ішкі ісіне араласпау;
4. теңдік пен өзара тиімділік;
5. бейбіт қатар өмір сүру [5].
1993 жылы 25 сәуірде Джидда қаласында Қытайдың Бас Елшілігі ашылды.
1998 жылы сәуір айында Қытайдың Гонгонг қаласында Сауд Аравиясының Бас
Елшілігі ашылған болатын. Тараптар дипломатиялық қатынас орнатқаннан кейін,
өзара достық қатынастың қарқынды дамуын қолдады. Екі жақты экономикалық
және саяси саладағы ынтымақтастық байланыстарын стратегиялық ынтымақтастық
деңгейіне шығарды. Екі ел басшыларының сапарлармен жиі алмасуы, екіжақты
байланыстардың дамуын берік орнатып, өзара қатынастарының маңыздылылығын
паш етті [6].
Екі ел арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары: өзара
инвестициялау, энергетика, сауда, мәдениет және білім салалары.
Екі ел арасында қол қойылған екі жақты маңызды келісімдер мен
коммюникелер:
1. Қытай мен Сауд Арабиясының арасында дипломатиялық қатынастың
орнағандығы жөніндегі коммюнике (1990 жыл, 21 шілде);
2. Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы экономикалық, сауда, инвестициялық
және технологиялық ынтымақтастық жөніндегі Келісім (1992 жыл, қараша);
3. Қытай мен Сауд Арабиясы арасында біршама өзара қолайлы қатынастарды
дамыту туралы нотамен алмасу (1993 жыл, желтоқсан);
4. Қытай мен Сауд Арабиясы арасында инвестицияны қорғау және өзара
ынталандыру жөніндегі Келісім (1996 жыл, ақпан);
5. Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі Меморандум (1998 жыл, қазан);
6. Білім саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім, Қытай мен Сауд
Арабиясы арасында радио және телевидениеге байланысты Келісім,
Қытайлық Синьхуа агенттігі мен Сауд Арабиясының ақпараттық агенттігі
арасындағы ақпаратпен алмасу туралы Келісімі, Қытай мен Сауд Арабиясы
арасындағы мұнай саласы бойынша өзара түсіністік жөніндегі
ынтымақтастық туралы Меморандум (1999 жыл, қазан);
7. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы үкіметінің арасында су
шаруашылығы ынтымақтастығы жөніндегі Келісім (2002 жыл, қазан);
8. Пекин қаласында қол қойылған Сауд Арабиясы мен Қытай арасында мұнай-
газ саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім (2006 жыл, қаңтар).
Дипломатиялық қатынас орнаған кезеңнен бастап, екі ел арасында
төмендегідей маңызды сапарлар мен кездесулерді атап өтуге болады. Қытай
Халық Республикасына Сауд Арабиясының лауазымды қызметкерлерінің келесідей
сапарлары орын алды:
1990 жылы қыркүйек айында Фахд Ибн Абдул Азиз королінің арнайы елшісі
ретінде, Сыртқы Істер Министрі Фейсалдың Қытайға сапары, 1990 жылы
желтоқсанда Фахд Ибн Абдул Азиз королінің арнайы елшісі ретінде, Сыртқы
Істер Министрінің орынбасары Тхонаянның сапары, 1992 жылы қарашада Ұлттық
Экономика және Қаржы министрі Аба Аль Кхайлдың сапары, 1994 жылы наурызда
Сауда министрі Сулейман Салаямның сапары, 1994 жылы мамырда Мұнай министрі
Наими сапары, 1996 жылы ақпанда Ұлттық Экономика және Қаржы министрі
Ассафтың сапары, 1996 жылы қазанда Сыртқы Істер Министрінің орынбасары
Мансоридің сапары, 1997 жылы қазанда Білім министрі Ангари мырзаның сапары,
1998 жылы қаңтар айында және 1999 жылы қыркүйек айындағы Сауда министрі
Факихтың сапары, 1998 жылы қазанда Ұлттық гвардияны басқарушы, премьер-
министр орынбасары және мұрагер ханзада Абдилланың сапары, 2000 жылы
ақпанда ақпарат министрінің сапары, 2000 жылы сәуір айында ауыл шаруашылық
және су шаруашылығы министрінің сапары, 2000 жылы қазанда Ұлттық
қорғаныстың екінші вице-премьер-министрі Бен Султан Абдул Азиздың сапары,
2001 жылы мамырда Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Мадани сапары, 2002
жылы сәуірде Консультативтік Кеңестің төрағасы Хамид мырзаның сапары, 2002
жылы желтоқсанда Білім министрі Ангаридің сапары, 2003 жылы қаңтарда Сауд
Арабиясының Өнеркәсіп Кеңесінің төрағасы және Қытай-Сауд Аравиялық Достық
Ассоциациясының Президенті Хилачи мырзаның сапары.
Сауд Арабиясына Қытай Халық Республикасының келесідей қызметкерлерінің
сапарлары орын алды:
1990 жылы қарашада Сыртқы Істер Министрі және Бас Кеңестің мүшесі Цянь
Цичэнь сапары, 1991 жылы шілдеде премьер Ли Пэннің сапары, 1992 жылы
қарашада Қытай Халқының шет мемлекеттермен достастық Ассоциациясының
Президенті Хан Сю, 1993 жылы маусымда вице-премьер Ли Ланьцина, 1994 жылы
маусымда және 1997 жылы қаңтардағы Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Тянь
Зенгкей, 1995 жылы тамызда Мемлекеттік Кеңестің бас хатшысы және Бас
Кеңестің мүшесі Ло Гань, 1996 жылы маусымда Қорғаныс министрі және ҚКП-ның
ОК-нің әскери Кеңесінің орынбасары және Кеңесшісі Чи Хаочиан, 1996 жылы
қарашада Қытай Халық саяси кеңесі конференциясы төрағасының орынбасары Е.
Чиапинг сапары, 1999 жылы мамырда Сыртқы істер Министрі Жи Пейдинг, 2001
жылы ақпанда Хэбэй провинциясының вице-губернаторы Шичан Го, 2001 жылы
сәуірде Спорт басқару министрінің орынбасары Ю Зайчинг, 2001 жылы қазанда
Қытай-Сауд Аравия достастығының Президенті Ван Дао, 2002 жылы сәуір айында
Бас Кеңестің мүшесі У Юдың сапары, 2002 жылы қазанда Бас министрдің
орынбасары Ян Уенчан, 2002 жылы қазанда су шаруашылығының министрі Уанг
Хученг [7].
Бастапқы кезеңде екі ел арасындағы байланыс баяу дамығанымен, қазіргі
таңда Қытай-Сауд Арабиясының қатынасы көпжақты саланы қамтиды.
Дипломатиялық қатынас орнаған сәттен бастап, тараптар арасында өзара саяси
сенімділік нығайып, экономика, энергетика, мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау және дін салаларында алмасулары біртіндеп белсенділігін арттырып
келеді. Қытай мен Сауд Арабиясының саяси қатынастарында ежелден ешқандай
қақтығыс болмады, екі ел басшылары өзара тығыз байланысты қолдайды [8]. Екі
жақты қатынастың орнағанына жиырма жылдан астам уақыт өтті. Тараптар
қатынастарды дамытуға барынша күш салды. Мысалға, екі ел арасындағы
көкейкесті мәселелер бойынша орын алған ресми тұлғалардың кездесуі және
саяси, мәдени-гуманитарлық және сауда-экономикалық байланыстарды нығайту
барысындағы лауазымды тұлғалардың жиі сапармен алмасулары тараптардың өзара
пайдалы байланысты дамытуға мүдделі екендігінің дәлелі. 1996 жылы өз
кезегінде екі ел арасында экономика, сауда және техника саласында бірлескен
комиссияның құрылуы одан кейінгі мемлекетаралық байланыстардың қарқынды
дамуына алып келді. Ал 1997 жылы ақпарат және мәдениет, білім саласында
тараптар арасында келісімдерге қол қойылып, екі жақты қатынас едәуір
кеңейді. 1997 жылы Қытай-Сауд Арабиясы достық ассоциациясы құрылды [9].
1998 жылы 14-21 қазан аралығында Абдулла ибн Абдель Азиз аль Сауд пен
Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян Цзэминь Пекинде кездесіп,
халықаралық және аймақтық мәселелерді және тараптар арасындағы көкейкесті
мәселелерді талқылап, консенсусқа қол жеткізді [10].
Жалпы, Қытай мен Сауд Арабиясының қатынасы энергетикаға
негізделгенімен, сонымен қатар екі жақты қатынастарында саяси, мәдени-
гуманитарлық, ғылыми-техникалық және сауда-экономикалық байланыстары
барынша дамып келеді. Екі Үкімет елдер арасындағы достық және ынтымақтастық
қатынастарын нығайтып келеді [11].
Мәдениет және ақпарат саласында да екі ел арасында алмасулар жүзеге
асып отырады, мысалға: 2002 жылы мамырда Мәдениет министрінің орынбасары
Чжоу Хэпин басқарған Қытай үкіметінің мәдениет делегациясы Сауд Арабиясына
сапары орын алды, 2002 жылы Қытайдың дүние жүзілік мұрасы атты Қытай
көрмесі Сауд Арабиясының Фахд мәдениет орталығында өтті, 2002 жылы маусымда
Ақпарат бюросының мемлекеттік кеңесі басшысының орынбасары Ван Гоучинг
Сауд Арабиясына келген болатын [7].
Мәдениет, білім беру және дін шеңберіндегі екі жақты достық
алмасулардың белсенділігінің артуы – екі халықтың өзара түсіністігі мен
достығын одан әрі жетілдіре түсті. 2006 жылы Сауд Арабиясының мәдени
қайраткерлерінің делегациясы Қытайда Араб көркемөнер фестивалын өткізді.
2007 жылы қытай-араб қатынастарының екінші семинары және Қытай және Араб
мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық Форумы шеңберінде қытай-араб
байланысы Эр-Риядта ойдағыдай өтті [8]. Негізінен, Қытай сырттан келген әр
түрлі мәдениетті өз мәдениетіне үйлестіріп – қытайландырып қабылдайды [12].
Сонымен қатар, студенттермен алмасу да жыл санап қарқындап келеді. Екі
елдің Денсаулық Сақтау Министрлері Денсаулық сақтау шеңберінде өзара
түсіністік жөніндегі Меморандумға қол жеткізген болатын [8].
Негізінен, Қытай Халық Республикасы араб және африка елдерімен
қатынасын дамытуда бес принципке сүйенеді. Қытай:
1. африка және араб елдерін имперализмге қарсы, ескі және жаңа
отаршылдыққа қарсы күресінде оларды қолдайды;
2. африка және араб елдерінің әлемде жүргізетін саясатын, бейтараптылығын
және қосылмаушылығын қолдайды;
3. африка және араб елдерінің өздері таңдаған бірлікке жету жолындағы
талабын қолдайды;
4. африка және араб елдерінің даулы қақтығыстарды бейбіт келіссөздер
арқылы шешу жолын қолдайды;
5. африка және араб елдерінің егемендігін барлық мемлекеттер сыйлау керек
деп ойлайды және оларға қарсы бағытталған агрессия мен араласуға қарсы
шығады [5].
2004 жылы Қытайдың Сыртқы істер министрі Ли Жаоксинг пен Сауд
Арабиясының Сыртқы істер министрінің орынбасары Низэри Мадани екі жақты
жақын саяси байланыстардың мүмкіндіктерін талқылап, тұрақты саяси
консультациялар құру туралы келісімге қол қойды [9].
2006 жылы 22 сәуірде қытай-саудтық стратегиялық достық ынтымақтастығы
жаңа кезеңге аяқ басты. 22-24 сәуір аралығында Қытай Халық Республикасының
төрағасы Ху Цзиньтао Эр-Риядта Сауд Арабиясының королі Абдолла бен Абдель
Азизбен келіссөздер жүргізе отырып, достық қатынастарды ынталандыру
мәселесі бойынша екі жақты достық қарым-қатынасты және стратегиялық
ынтымақтастықты дамыту қажеттігі туралы келісті.
2006 жылы 22-24 қаңтар аралығында Сауд Арабиясының королі Абдулла ибн
Абдель Азиз аль Сауд Қытайға мемлекеттік сапары орын алып, экономика,
сауда, инвестиция және техника саласында қытай-саудтық бірлескен
комиссиясының үшінші мәжілісі өтті. Нәтижесінде, екі ел басшылары тараптар
арасындағы тау-кен өнеркәсібі және табиғи газ, мұнай саласында
ынтымақтастығын жүзеге асыру туралы протоколға, кәсіби дайындық шеңберінде
екі жақты ынтымақтастық туралы Келісімге, энергетика, денсаулық сақтау,
транспорт және мәдениет саласындағы ынтымақтастық бойынша жалпы саны 5
келісімге қол қойды [14].
2006 жылы ҚХР-ның Президенті Ху Цзиньтао мен Сауд Арабиясының
Президенті Абдулла ибн Абдель Азиз аль Сауд арасындағы өзара сапарлардың
орын алуы нәтижесінде, тараптар стратегиялық достық ынтымақтастықты дамыту
бойынша кең көлемді консенсусқа қол жеткізіп, екі жақты достық қатынастар
тарихында жаңа кезеңге аяқ басқан болатын. Екі елдің СІМ тараптар арасында
келешекте халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша үйлесімдіктері мен
келісушіліктерін нығайтуға бағытталған саяси консультациялар жөніндегі
меморандумға қол қойды [8].
ҚХР басшысы Ху Цзиньтао Қытай мен Сауд Арабиясы мемлекеттерінің
арасындағы стратегиялық достық қатынастарды дамыту үшін 6 түрлі ұсыныс
жасады:
• Біріншіден, екі ел арасында жоғары деңгейдегі сапарлармен алмасуды
қолдау және екі ел басшыларының арасындағы консультация механизмін
құру;
• Екіншіден, нарық және ресурс салаларында өздерінің артықшылықтарын
көрсету, энергетика саласында жан-жақты серіктестікті дамыту және
келешекте өзара инвестицияны кеңейту;
• Үшіншіден, сауда-экономикалық ынтымақтастық шеңберін кеңейту және оның
деңгейін көтеру;
• Төртіншіден, білім, спорт және туризм саласында алмасуларды үдету,
арнайы алмасуларды кеңейту;
• Бесіншіден, маңызды халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша
қатынасты және келісімдікті нығайту, сонымен қатар, аймақта тұрақтылық
пен бейбітшілікті сақтауға жәрдемдесу;
• Алтыншыдан, Парсы шығанағындағы қытай-араб ынтымақтастығы атты
ұжымдық ынтымақтастық шеңберінде өзара қатынасты дамыту [14].
2008 жылы 21 маусымдағы Сауд Арабиясының Президенті Султан бен Абдель
Азиздің шақыруы бойынша ҚХР-ның төрағасының орынбасары Си Цзинпиннің Сауд
Арабиясына келген ресми сапары екі ел арасындағы достық қатынастар
тарихында маңызды орын алып, достық байланыстары мен ынтымақтастығы өзара
тиімділігімен және жан-жақты дамуымен ерекшеленіп, екі жақты байланысты
жаңа деңгейге шығарды [8].
2010 жылы 21 шілдеде Қытай мен Сауд Арабиясының дипломатиялық қатынас
орнатқанына 20 жыл толды. 20 жыл ішінде екі ел арасындағы қатынастар
біршама алға жылжып, саяси, сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық және
тағы басқа салалары дамыды. Қытай және Сауд Арабиясының халықтары
халықаралық қауымдастық ретінде, күрделі және үздіксіз өзгерістерді бастан
өткізгеніне қарамастан, қытай-сауд қатынасын нығайту мақсатында тұрақтылық
пен сенімділікті негізге алды. Екі жақты үздіксіз байланыс - өзара
сенімділіктің, әр түрлі саладағы ынтымақтастықтың кеңеюі, халықаралық және
аймақтық мәселелер шеңберінде тығыз үйлестіктің арқасы болып табылады. Ел
басшылары келешекте екі ел арасындағы стратегиялық достық ынтымақтастықты
дамытып, екі ел халқының мүдделеріне сай екі жақты қатынасты жоғары
деңгейге көтеруді жоспарлады [13].
1.2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастар
Египет Араб Республикасы араб шығысы елдерінің ішінде халқының саны
жөнінен аса ірісі және мейлінше ықпалдысы болып табылады. Президент Гамал
Абдел Насер тұсында Египет байсалды саясатының, күрделі аймақтық
проблемаларды шешуде ұтымды делдалдық күш-жігер жұмсауының арқасында
мұсылман, Африка және дамушы елдер арасында зор беделге қол жеткізе алды.
Бүгінгі күннің ақиқатына сәйкес, Египет Араб Республикасының сыртқы
саясатының негізгі мақсаты - араб ынтымақтастығын дәйектілікпен нығайту,
Таяу Шығыс бейбіт мәселесін ілгерілету, аймақты ядролық қарудан таза өңірге
айналдыру, ұжымдық қауіпсіздіктің Жерорта теңіздік жүйесін құру, сондай-ақ
Африка құрылығында этникалық қақтығыстарды реттеу болып табылады.
Египеттің сыртқы саясаты - Таяу Шығыстағы тұрақтылықты және әлемде
бейбітшілікті сақтауға, ұлттық мүддесі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған. 1981 жылы билік басына Хосни Мубарактың келуінен кейін,
Египеттің сыртқы саясатында едәуір өзгерістер болды. Ол араб-израиль
қақтығысына, АҚШ пен Израильдің қатынастарына қатысты Каирдің бағытын
қарастырды. Осы өзгерістердің нәтижесі Таяу Шығыс аймағындағы саяси
жағдайға тікелей әсер етті, сонымен қатар, тұрақтылық пен бейбітшіліктің
нығаюына, аймақтағы шиеленістің әлсіреуіне, дағдарыстық жағдайларды шешуге
және араб елдерінің басқа батыс елдерімен қатынасын жақсартуға жәрдемдесті
[15].
Хосни Мубарактың пікірінше, ішкі саясат әлбетте сыртқы саясатты кеңейту
болып табылады. Хосни Мубарактың сыртқы саясатының концепциясы - сыртқы
саясатта қолданған бағыт елдің және Египет халқының стратегиялық мүддесі
мен ұлттық дамуына игілік әкелуі тиіс деп санайды. Сыртқы саяси қызметтерді
жүзеге асыруда Хосни Мубарактың атқаратын рөлі орынды, ол мұсылман әлемінде
тұрақтылықтың сақталуына өз үлесін қосып, халықаралық қатынастар жүйесінде
маңызды орын алады. Египет сыртқы саясатында араб елдерімен
ынтымақтастығына және арабаралық қатынастардың дамуына ерекше көңіл бөледі.
Арабаралық ынтымақтастық – Египеттің сыртқы саясатының негізгі приоритеті
болып табылады [16].
Египет Араб Республикасының Конституциясы - Египеттің жоғарғы заңы.
Египет Араб Республикасының Конституциясы 1971 жылы қабылданып, 1980 жылы,
2005 жылы, 2007 жылдары өзгертілді. Конституция бойынша, Египеттің саяси
жүйесі көп мақсатты жүйеге негізделген [17].
ХХІ ғасырда Египеттің сыртқы саясаты көп векторлы және өте белсенді.
Египеттің әр түрлі халықаралық үрдістерге қатысуы, белсенді және жоғары
сапалы дипломатиясы, тиімді геосаяси жағдайы, үлкен табиғи және мол
ресурстарының бар болуы және араб әлемінде ең қуатты әскерінің болуы - оны
халықаралық қатынастар аренасында маңызды актор екендігінің дәлелі.
Египет Араб елдерінің ішінде Қытай Халық Республикасымен дипломатиялық
қатынас орнатқан бірінші мемлекет. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб
Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынас 1956 жылы 30 мамырда орнады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің (БҰҰ ҚК) тұрақты мүшесі,
Азия континентіндегі ірі державасы, жыл сайын экономикалық және әскери күші
дамып келе жатқан ҚХР мен Египет Араб Республикасының қатынасы аса маңызды
[18].
Дипломатиялық қатынас орнаған кезеңнен бастап екі ел арасындағы қатынас
барынша дамып келеді. Тараптар өзара тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АМЛ – Араб Мемлекеттерінің Лигасы
БАӘ – Біріккен Араб Әмірліктері
БҰҰ ҚК – Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
ЕАР – Египет Араб Республикасы
ҚХР – Қытай Халық Республикасы
ҚҰМК – Қытай Ұлттық мұнай компаниясы
МӨЗ – Мұнай Өңдеу Зауыты
МЭШАЕҰ – Мұнай экспортқа шығаратын араб елдерінің ұйымы
ХЭА – Халықаралық энергетика агенттігі
MOFCOM – ҚХР-ның Сауда Министрлігінің статистикалық агенттігінің
материалдары
Кездесетін терминдер сөздігі:
Баррель – мұнай өнімдерімен мұнай өндірудің өлшем бірлігі. Бір баррель
= 42 ам. голлонға = 159 литр; 7,3 баррель = 1 тонна мұнайға; 6,29 баррель =
1 куб.м.
Дәлелденген кен орны – қордың бағасы мен оның орналасу бойы анықталған
мұнай мен газ кен орындары.
Қор мүмкіндігі – инженерлердің пікірінше барланбаған құрылымдардан
өндіру бойынша мұнайдың немесе газдың өңделмеген қоры.
Мұнай мен газ кені – мұнай мен газдың тау жыныстары арасындағы бос
қуыстарда қақпандарда шоғырлануы.
Мұнай – ең маңызды қазып алынатын кен. Жердің тұндырма қабатында
таралған, жанатын майлы сұйықтық. Бірқатар цикландар мен алкамдардың
күрделі қоспасы, сонымен бірге оттегінің, көмірсутегінің және азоттың
қосындысы. Жеңіл (0,65-0,87гсм 3), орташа (0,871-0,910 гсм 3) және ауыр
(0,910-1,05 гсм 3) деп мұнай сапасын бөледі. Мұнайды S (күкірт) мөлшеріне
қарай, аз күкіртті (0,5%-ға дейін), орта (0,5-2%) және жоғары күкіртті (2%-
дан жоғары) деп жіктейді. Біздің дәуірімізге дейін 6 ғасырдан бастап
пайдаланылады. Мұнайды өңдеу арқылы бензин, реактив отыны, керосинді,
дизель отынын, мазутты алады.
Тапсыру бағасы – бұл баға түрі, өзара экономикалық келісімдермен
байланысқан екі уәкілдің араларында мұнайға берілетін баға.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4-11
1 ТАРАУ. ҚХР МЕН АРАБ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... 12-34
1.1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы арасындағы байланыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-18
1.2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 19-27
1.3. Қытай Халық Республикасы мен Біріккен Араб Әмірлігі арасындағы
қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 28-34
2 ТАРАУ. ҚХР МЕН АРАБ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ САУДА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 35-79
1. ҚХР-Сауд Арабиясы: екі жақты экономика саласындағы энергетикалық
ынтымақтастық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35-51
2. Египет пен ҚХР арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы инвестиция
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 51-62
2.3. БАӘ – ҚХР-ның сауда-экономикалық серіктесі ... ... ... ... ... ... . 62-75
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76-79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 80-86
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87-91
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі таңда ҚХР мен Араб мемлекеттері
геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі
мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл,
ең алдымен, ҚХР-ның экономикасының күшеюімен және Араб мемлекеттерінің
сыртқы саясатындағы мұнай факторы маңызының артуымен байланысты болып отыр.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы және
энергетикалық стратегиясының дамуы елдің жүргізіп отырған жүйелі сыртқы
саясатының арқасы болып табылады. ХХІ ғасыр – Қытайдың ғасыры атты басты
тезисімен және әлемде экономикалық, саяси үстемдігін негізге ала отырып,
Қытай ХХІ ғасырда АҚШ гегемониясының орнын баса алатын күш-қуатқа ие десек
те болады. Экономикасының тез қарқынмен дамуы халықаралық аренада Қытайдың
маңызын арттырып отыр. Дегенмен, экономикалық өсуінің жоғары қарқыны
Қытайдың энергоресурстарға деген қажеттілігін арттырып отырғаны бәрімізге
мәлім. Сондықтан, Қытай әлемде 220 мемлекетпен экономикалық қатынасын
дамытуда. Сондай-ақ, Қытай XXI ғасырда экономикалық реформасын дамытуды
жалғастырып келеді. Экономикалық реформасының міндеттерін жүйелі түрде
орындауы нәтижесінде Қытай 2050 жылы социал-экономикалық дамуының
стратегиялық мақсатына жетуі әбден мүмкін: социал-экономикалық дамуына
қажетті көпжақты социалистік модернизацияға, халықаралық аренада ел
мәртебесінің жоғарлауына және әлемде мемлекеттік күші бойынша бірінші
орынға шығуына және елді жоғары деңгейлі материалдық және құқықтық
өркениетті мықты мемлекетке айналдыруға қол жеткізуі мүмкін.
Бітіру жұмысының өзектілігі, ең алдымен, ҚХР мен жетекші Араб елдерінің
арасындағы сауда-экономикалық қатынастарының дамуымен тікелей байланысты.
Энергоресурстарға деген қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында Қытайдың
қазіргі қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын мұнай қорына
бай, ғаламдық энергетика саласында ерекше орын алатын Араб елдерімен сауда-
экономикалық байланысын зерттеу өте өзекті. ҚХР Жетекші Араб елдерімен
өзара сыйлыстық, теңдік және өзара тиімділік негізде саяси, ғылыми-
техникалық, мәдени-гуманитарлық және сауда-экономикалық байланыстарының
дамуын қолдап, сауда-экономикалық қатынастарында өзара инвестиялық
мүмкіндіктерін кеңейтіп және энергетика ынтымақтастығын ұлғайтуға аса қатты
көңіл бөлетінін аңғаруымызға болады. Аса мол энергоресурстарының бар
болуымен ерекшеленетін Араб елдері мен экономикасы дамыған Қытайдың
байланысын, әсіресе, сауда және экономикалық қатынастарындағы стратегиялық
ынтымақтастығын сараптау, екі жақ арасындағы қатынастардың маңыздылығын
ашуға таптырмас мүмкіндік береді.
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің бір
қажеттілігі – ҚХР мен Араб мемлекеттерінің арасындағы өзара саяси әрі
экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады. Әрине, сан жылдық тығыз
достық және өзара тиімді қатынастарының үздіксіз дамуы, жыл сайын өркендеп
келе жатқан сауда-экономикалық байланысының ұлғаюы және энергетикаға
негізделген стратегиялық ынтымақтастықтарының нығаюы Қытай мен Араб
елдерінің қатынастарындағы тараптардың өзара мүдделерін анықтауға жол
ашады.
Жалпы бітіру жұмысының тақырыбы болып табылатын “XXI ғасыр басындағы
ҚХР мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарына” теориялық
және практикалық жағынан талдау жасау: Қытай мен жетекші Араб елдерінің
сыртқы саясаттарының басым бағыттарын айқындауға және олардың өзара
стратегиялық ынтымақтастықтары мен энергетика, инвестиция салаларын
қамтитын сауда-экономикалық қатынастарын қарастыруға, тараптар арасындағы
өзара ықпалдастық деңгейін талдауға, Қытай мен Араб елдері ара қатынасының
болашақтағы дамуына және сауда-экономикалық байланыстарының өркендеуіне
баға беруге мүмкіндік береді, бұл зерттеу жұмысының өзектілігін арттыра
түсері сөзсіз.
Бітіру жұмысының нысаны ретінде ХХІ ғасырдағы Қытай Халық Республикасы
мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарындағы энергетика
және инвестиция ынтымақтастығын, екі жақты стратегиялық қатынастарын
қарастыру болып табылады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Бітіру жұмысының хронологиясы
ХХІ ғасырдың басынан бастап қазіргі таңға дейінгі аралықты қамтиды.
Негізінен, бітіру жұмысында Қытай мен Араб елдерінің арасындағы
дипломатиялық қатынастарды ашу барысында XX ғасырдың соңы да қамтылып өтті.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Бітіру жұмысының негізгі мақсаты: ҚХР мен Араб елдері арасындағы соңғы
он жыл шеңберіндегі сауда-экономикалық байланыстарын талдау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін бітіру жұмысының алдына келесідей
міндеттер қойылады:
1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы байланыстарының қалыптасу
мерзімін айқындап, екі жақты қатынастарының бағыттарын қарастыру;
2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастарына талдау жасау;
3. Қытай Халық Республикасы мен Біріккен Араб Әмірлігі арасындағы
қатынастарды сипаттау;
4. ҚХР-Сауд Арабиясы: екі жақты экономика саласындағы энергетикалық
ынтымақтастықтарын сараптау;
5. Египет пен ҚХР арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы
инвестиция саясатын талдау;
6. БАӘ – ҚХР-ның сауда-экономикалық серіктесі.
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатынастарына байланысты XX
ғасырдың 50-жж бастап ғылыми-дипломатиялық зерттеулер орын алған. Бүгінгі
таңда ҚХР мен жетекші Араб мемлекеттері арасындағы сыртқы саяси
байланыстарын және тараптар арасындағы сауда-экономикалық, ғылыми-
техникалық және мәдени байланыстарын зерттеу, сондай-ақ ҚХР-ның сыртқы
саясаты мен сыртқы экономикалық байланыстарын, жетекші Араб елдерінің
сыртқы экономикалық жағдайын көптеген зерттеушілердің еңбектерінен
кездестіруге болады.
Бітіру жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен Қытайдың
сыртқы саясатының негізгі бағыттарын, Қытайдың сыртқы экономикалық жағдайын
сипаттаған Қазақстандық ғалымдардың еңбектерін айтып өтсек болады. Бұл
еңбектерде, негізінен, халықаралық аренада Қытайдың беделін көтеруге, ел
экономикасының қарқынды дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасауға, елдің ішкі
әлеуметтік-саяси тұрақтылығын сақтауға бағытталған ҚХР-дың сыртқы
саясатының кейбір аспектілері туралы, Қытайдың сыртқы экономикалық
қатынастары, Қытайдың экономикалық саясаты және экономикалық жүйесі туралы
кең көлемде сипатталған. Әсіресе, ХХІ ғасырдың басындағы Қытай
экономикасының дамуы мен болашағы туралы Б.З.Бюжееваның мақаласы бітіру
жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен пайдаланылды. Яғни, әлемдік жаһандану
үрдісіндегі Қытайдың экономикалық дамуы туралы кеңінен ашып көрсеткен [69].
Сондай-ақ, “Қытай Халық Республикасының Сыртқы саясатындағы мұнай
факторы атты” т.ғ. докторы С.Ж. Сапановтың еңбегі: Қытайды әлемнің мұнай-
газ импорттаушы алдыңғы қатарлы мемлекеті ретінде, ҚХР-ның энергетикалық
саясатындағы – мұнай стратегиясы мен Қытайдың Парсы Шығанағындағы
стратегиялық мүдделерін қамтып, тақырыпты ашуда кеңінен пайдаланылды [40].
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы
туралы, Қытайдың экономикалық дамуындағы стратегиялық факторлары туралы
және ҚХР энергетикалық стратегиясының дамуы жайлы Қытай зерттеушілерінің
еңбектері қолданылды. Олар: Хуан Вэй және Чжан Гою [39], [58]. Сондай-ақ,
Қытайдың энергетикалық қауіпсіздігін баяндаған Ресейлік зерттеушілердің
еңбектері де пайдаланылды. Олар: Лебедева Т.П., Мраморова И.М. және А.
Островский [54], [73].
Жетекші Араб елдерінің сыртқы саясатының мақсаттарын, міндеттері мен
принциптерін ерекше ашып көрсеткен Ресей зерттеушісі М.З. Первиннің еңбегін
ерекше атап өткен жөн [18]. Әсіресе, екі жақты сапарлар барысындағы Араб
елдерінің басшыларының берген сұхбаттары Арабтардың сыртқы саясатын айқын
ашып көрсетеді. [10], [13].
Қытайдың Араб елдерімен қатынасын дамытуда және Араб елдеріне көмек
көрсетуде ұстанатын негізгі қағидаларын ашып көрсеткен Қытай зерттеушісі
Х.Е.Венпиннің еңбегі Қытай мен Араб елдерінің арасындағы байланыстарды
ашуда өз септігін тигізді [5]. Қытай-араб достық қатынастарының дамуына
елеулі үлес қосқан - “Қытай-Араб елдерінің ынтымақтастық Форумы” туралы
Қытайлық зерттеуші Ли Хуасиннің еңбегі пайдаланылды [94]. Негізінен,
зерттеуші Қытай мен Араб елдерінің арасындағы саяси, сауда-экономикалық,
мәдени-гуманитарлық және ғылыми-техникалық саланы қамтитын “Қытай-араб
елдерінің ынтымақтастық Форумы” тараптар арасындағы өзара тиімді
ынтымақтастықтың маңызды жолы болып қалыптасқандығын паш етеді.
Араб елдерінің жетекші мемлекеті болып табылатын Сауд Арабиясы және ҚХР-
ның байланысы туралы Қытай және Араб елдері зерттеушілерінің еңбектері
бітіру жұмысының тақырыбын ашуда кеңінен қолданылды. Қытай мен Сауд
Арабиясы арасындағы достық және стратегиялық қатынастарын сипаттаған Батыс
зерттеушісі John Calabrese-дің еңбегі бітіру жұмысына өз септігін тигізді
[9]. Бұл еңбекте, Қытай-Сауд Арабиясы достық ассоциациясының құрылғандығы
жөнінде, тараптар арасындағы барлық саладағы қатынастардың жыл сайын
нығайып келе жатқандығы туралы баяндалған.
Сонымен қатар, Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы стратегиялық
ынтымақтастық жайлы, Қытайдың Сауд Арабиясындағы энергетикалық мүдделері
және өзара тиімді сауда-экономикалық байланыстары туралы көптеген
ғалымдардың сүбелі еңбектерінің ірі толқыны қолданылды: John Keefer
Douglas, Matthew B. Nelson және Kevin L. Schwartz [47], Stephen P.
Matthews, Partner, Baker Botts L.L.P. [52], Ji Hye Shin and John J. Tkacik
Jr [66], Christopher Davidson [56].
Бітіру жұмысын жетілдіруге John Sfakianakis-тің “ХХІ ғасырдағы Сауд
Арабиясы мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық байланысы” жөніндегі
мақаласы маңызды үлес қосты. Қазіргі таңда екі жақты сауда айналымы жыл
сайын қарқындап келе жатқан Сауд Арабиясы мен Қытайдың қарым-қатынасы
энергетика саласына негізделіп, екі елдің сауда-экономикалық ынтымақтастық
саласындағы жеткен жетістіктерімен ерекшеленетіндіктерін атап өткен [42].
Египет Араб Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы тығыз
дипломатиялық және саяси байланыстарын сипаттаған бірнеше зерттеушілердің
еңбектері кеңінен қолданылды. Әсіресе, екі ел арасындағы сауда және
экономика саласындағы ынтымақтастығы туралы Қытайдың ЕАР-ғы Елшісінің
мақаласы бітіру жұмысы барысында қолданылды. Ол Қытай мен Египеттің өзара
тиімді және өзара пайдалы стратегиялық ынтымақтастығына көңіл бөлген. Екі
ел халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша ынтымақтастықтарын қолдап,
өзара сенім және теңдік негізінде саяси қатынас орнатқандығы, соңғы он жыл
мерзім ішінде стратегиялық ынтымақтастық шеңберінде қандай жетістіктерге
жеткендігі туралы, мәдени, ғылыми-техникалық және сауда-экономикалық
ынтымақтастық бойынша орын алған жоғары деңгейдегі ресми алмасуларды атап
өтті.
Екі жақты сауда қатынасы мен инвестиция байланыстарын ашық баяндаған
Батыс зерттеушілері еңбектерінің орны ерекше. Қытай – Египеттің ірі
инвестор және маңызды сауда серіктесі ретінде ерекше орын алатындығын паш
етті.
ҚХР мен БАӘ арасындағы жалпы саяси байланыстары, екі елдің сауда-
экономикалық ынтымақтастықта қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасауға
бірқатар Қытай зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың
ішінде By Wam. және Hamayoun Khan еңбектері ерекше [32], [36]. Олардың
еңбектерінде, екі елдің стратегиялық достық қатынастарын ерекше сипатталып,
стратегиялық ынтымақтастықта тараптар: байланыстарын әр түрлі бағытта
дамытуды, халықаралық және аймақтық мәселелерде байланыстарын күшейтуді
және халықаралық дағдарысқа қарсы ынтымақтасуды негізге алатындығын атап
өтіп, бітіру жұмысын ашуда маңызды үлес қосты. Kevin Brass-тың еңбегі екі
ел арасындағы инвестия саясатына баға беріп өтсе [109], Lee Hudson Teslik.,
Liu Wanyun және Michael Flaherty-дің мақалалары екі жақты саудаға көп көңіл
бөлген [99]. Сонымен қатар, екі жақты көкейкесті мәселелерді талқылап, екі
мемлекет арасындағы энергетика, сауда-экономика, инвестиция және мәдениет
салаларындағы достық ынтымақтастықтарын сараптады.
әль-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық қатынастар
факультетінің халықаралық қатнастар және Қазақстанның сыртқы саясаты
кафедрасы ұжымы оқытушыларының еңбектері тақырыпты ашуда кеңінен
қолданылды. Олардың қатарында: т.ғ.д, профессор Н. Мұқаметханұлының
“Дипломатиялық қатынастар және қытайтану” атты оқу құралы кеңінен
пайдаланылды [12]. Т.ғ.к., доцент А.Р. Әліпбаевтың “Араб елдерінің саяси
жүйесіне исламның әсері” туралы мақаласын [2], сондай-ақ Қытайдың сыртқы
саясатындағы мұнай факторын зерттеген С.Ж. Сапановтың, Қ.Ә. Жүністің
еңбектерін атауымызға болады [40].
Зерттеудің деректік негізі. Ғылыми жұмысты жазу барысында алға қойылған
мақсат пен міндеттерге жету үшін зерттеудің деректік негізінің кең түрі
қолданылды. Олар маңыздылық деңгейі бойынша төмендегідей сараланады:
Зерттеу жұмысының бірінші тобын ҚХР-ның, Египет Араб Республикасының,
Сауд Арабиясы Әмірлігінің және Біріккен Араб Әмірлігінің Конституциялары
құрайды [91], [17], [11]. Сонымен қатар, Қытай Халық Республикасының ел
территориясындағы шетел компанияларының қызметін заңды түрде ресімдеуге
арналған заң актісі [76] және Қытайдың сыртқы саудасы жөніндегі заңы
құрайды [51]. ҚХР-ның Сыртқы саудасы жөніндегі заңы сыртқы сауданы
кеңейтуге, дамытуға, сыртқы сауда жүйесін қолдауға, сыртқы сауда
қызметіндегі мүшелердің мүдделері мен заңды құқықтарын қорғауға,
социалистік нарықтық экономиканың дамуына жәрдемдесуге бағытталған.
Мемлекет бірыңғай сыртқы сауда жүйесін жүргізе отырып, еркін және адал
сыртқы сауда жүйесін қолдап, басқа мемлекеттермен өзара тиімді және теңдік
негізінде сауда қатынастарын дамытатындығы, кедендік одақ, еркін сауда,
содай-ақ басқа да аймақтық сауда-экономикалық Келісімдерге қатысатындығы
және аймақтық экономикалық ұйымдарда мүшелік ететіндігі қарастырылған.
Зерттеу көздерінің екінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар
ҚХР мен жетекші Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатынастары мен сауда-
экономикалық ынтымақтастықтарын дамыту барысында қол жеткізген келісімдері,
меморандумдары және коммюникелері жатады. Олардың ішінен дипломатиялық
қатынастарға байланысты орын алған құжаттарды атап өтсек: Қытай мен Сауд
Арабиясының арасында дипломатиялық қатынастың орнағандығы жөніндегі
коммюнике (1990 жыл, 21 шілде), ҚХР Үкіметі мен Египет Араб Республикасы
Үкіметі арасында елшілер деңгейінде дипломатиялық қатынастың орнауы туралы
бірлескен Коммюнике (1956 жыл, мамыр), ҚХР мен БАӘ арасындағы дипломатиялық
қатынастың орнағандығы туралы Бірлескен Коммюнике (1984 жыл, 1 қараша) [4],
[23], [28].
Ал, Қытай мен жетекші Араб елдерінің сауда-экономикалық
ынтымақтастықтағында энергетика, инвестиция салаларында қол жеткізген
құжаттары келесідей: Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы экономикалық,
сауда, инвестициялық және технологиялық ынтымақтастық жөніндегі Келісім
(1992 жыл, қараша), Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы инвестицияны қорғау
және өзара ынталандыру жөніндегі Келісім (1996 жыл, ақпан), Қытай мен Сауд
Арабиясы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Меморандум
(1998 жыл, қазан), Қытай мен Египет Араб Республикасы арасындағы
стратегиялық ынтымақтастық жөніндегі бірлескен коммюнике (1999 жыл, сәуір),
Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
экономикалық және техникалық ынтымақтастық жөніндегі Келісім (2006 жыл, 19
маусым) [75], ҚХР Үкіметі мен БАӘ Үкіметі арасындағы Экономикалық, Сауда
және Техникалық Ынтымақтастық жөніндегі Келісім (2002 жыл, 5 маусым), ҚХР
Үкіметі мен БАӘ Үкіметі екі ел арасындағы өзара инвестицияны қорғау және
алға жылжыту туралы Келісім (1993 жыл, 1 шілде) [106].
Келесі үшінші деректер көзіне екі жақтың жетекші саяси қайраткерлерінің
сұхбаттары, еңбектері және ел басшыларының, сыртқы істер министрлерінің,
елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және
әр түрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді . Олар берілген
жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды. Деректердің бұл аталған
тобы Қытай мен Араб елдерінің арасындағы қазіргі кездегі өзекті мәселелерді
сараптауға, тараптар арасындағы сауда-экономикалық байланыстарының
өзектілігін сипаттауға, екі жақты ынтымақтастықтағы басым бағыттар жөнінде
пайымдаулар жасауға мүмкіндік береді. Осы кең деректердің ішінен мынадай
мемлекет қайраткерлерінің сөздері мен сұхбаттарын атап өтуге болады: [31],
[10], [13], [83].
Әсіресе, ҚХР басшысы Ху Цзиньтаоның 2006 жылы Сауд Арабиясына ресми
сапары барысында сөйлеген сөзінде екі жақты қатынасты дамытуға бағытталған
6 түрлі ұсыныс жасауын ерекше атап өту қажет. Ол: мемлекеттердің арасындағы
стратегиялық достық қатынастарды дамыту үшін: біріншіден, екі ел арасында
жоғары деңгейдегі сапарлармен алмасуды қолдау және екі ел басшыларының
арасындағы консультация механизмін құру; екіншіден, нарық және ресурс
салаларында өздерінің артықшылықтарын көрсету, энергетика саласында жан-
жақты серіктестікті дамыту және келешекте өзара инвестициялық
мүмкіндіктерді кеңейту; үшіншіден, сауда-экономикалық ынтымақтастық
шеңберін кеңейту және оның деңгейін көтеру; төртіншіден, білім, спорт және
туризм саласында алмасуларды үдету, арнайы алмасуларды кеңейту; бесіншіден,
маңызды халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша қатынасты және
келісімдікті нығайту, сонымен қатар, аймақта тұрақтылық пен бейбітшілікті
сақтауға жәрдемдесу; алтыншыдан, Парсы шығанағындағы қытай-араб
ынтымақтастығы атты ұжымдық ынтымақтастық шеңберінде өзара қатынасты
дамытуды ұсынғанын айтуымызға болады [14].
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің төртінші тобын ҚХР-ның Сауда
Министрлігінің статистикалық агенттігінің материалдары (MOFCOM), БАӘ-нің
Сыртқы Сауда Министрлігінің мәліметтері, Дубайдағы Қытай консульдығының
Сауда Кеңесінің статистикалық агенттігінің, Сауд Арабиясы Сауда
Министрлігінің және Египет Сауда Министрлігінің статистикалық
агенттіктерінің мәліметтері құрайды [81], [85], [102]. Статистикалық
мәліметтер мемлекеттердің экономикалық жағдайын және олардың арасындағы
экономикалық ынтымақтастықтың деңгейін көрсетеді. Статистикалық мәліметтер
тараптар арасындағы сауда айналымының, экспорт және импорттың нақты
көрсеткіштерімен қамтамасыз етуде өз үлесін қосты.
Ал деректердің бесінші тобын Қытайдың, Араб елдерінің және басқа да
батыс елдерінің шығыстанушыларының, соның ішінде саясатшы, тарихшы
ғалымдарының зерттеулері мен монографиялары құрайды [9], [32], [36], [42],
[47], [56], [58], [61].
Ал деректердің алтыншы тобын мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған
тақырыпқа байланысты құжаттар, мәліметтер, материалдар құрайды. Бұған
республикалық, шетелдік газеттер мен журналдардың әр түрлі жинақтары
жатады. Деректердің осы тобы зор фактілі материалдарға бай және бітіру
жұмысын жетілдіруге өз септігін тигізеді. ҚазҰУ хабаршысы және Ресейдің
Проблемы Дальнего Востока, Азия и Африка журналдары және Қытайдың
Жэньминь жибао, China Daily газеттері тақырыпты ашуда кеңінен
қолданылды [2], [3], [5], [16], [22], [39], [58], [69], [73], [101].
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің соңғы жетінші тобын Ресей
мен Қытайдың ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат
агенттіктердің қатарында Ресейдің НТВ және Қытайдың Bloomberg News
агеттіктерінің, Қытайдың Халықаралық радиосының ақпараттары құрайды.
Ақпарат агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған
[55], [67], [95].
Сонымен, жұмыста қарастырылған деректердің барлық топтары бітіру
жұмысын жан-жақты зерттеуге, алға қойылған мақсат пен міндеттерді ашуға,
сондай-ақ қортынды тұжырымдардың ғылыми және объективті шынайлығын
қамтамасыз етуге мүмкіндік бергені сөзсіз.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негізі. Қытай Халық Республикасы
мен Араб елдері арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды зерттеуді
ғылыми және объективті тұрғыдан қарастыру үшін қазіргі ғылыми теорияларға
сүйеніп, құрылымдық-функционалдық сараптау элементтері қолданылды. Зерттеу
жұмысының теориялық негізін отандық және Қытай ғалымдарының ғылыми
қорытындылары құрайды. Негізінен, бітіру жұмысында Қытай мен Араб елдері
ара қатынастарында орын алған тарихи оқиғаларға және сауда-экономикалық
байланыстарындағы сан-салалы мемлекетаралық құжаттарға талдау, жүйелеу,
жинақтау әдістері қолданылды. Бітіру жұмысын зерттеу барысында қолданылған
нақты әдістердің ішінен: тарихи-салыстырмалы – тарихи фактілерді, тарихи
оқиғаларды жүйелеу және жинақтау, статистикалық мәліметтерді сараптау,
ақпараттар мен құжаттарды контент-сараптау әдісі пайдаланылды. Кеңінен
қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері зерттеу жұмысына
арқау болды. Бұл әдістер ҚХР мен Араб мемлекеттерінің сыртқы саясатын және
сауда-экономикалық байланыстарын жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысын ғылыми негізде жүйелеп және оның нәтижесін шығару
үшін, тараптар арасындағы қатынастарды баяндау, талдау және болжау түрінде
әртүрлі әдістерді қолданып зерттеген ғалымдардың еңбектері жұмыстың негізгі
мақсатына қол жеткізді. Қытай мен Араб елдері арасындағы cауда-экономикалық
байланыстардың дамуына Қытай зерттеушілері мен саясаттанушылары өз
үлестерін қосқан. Олар зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін
дамытқан. Сондай-ақ, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар және
Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасы ұжымы оқытушыларының ішінде: т.ғ.д,
профессор Қ.Е. Байзақова, Ф.Т. Көкеева сынды оқытушыларының әдістері
кеңінен пайдаланылды.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан және қортындыдан
тұрады.
1.1. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы арасындағы байланыстар
Сауд Арабиясы – қазіргі халықаралық қатынастар жүйесінде елеулі рөл
атқаратын мемлекет. Сауд Арабиясы геостратегиялық орналасу жағдайымен және
аймақтағы аса мол энергоресустарының бар болуымен ерекшеленеді. Сауд
Арабиясының сыртқы саясаты мұсылман мемлекеттері мен мұнай экспорттаушы
мемлекеттер арасында Араб жарты аралының сақталуына бағытталған. Сауд
Арабиясының дипломатиясы – әлемде ислам мүддесін алға қою және оны қорғау
болып табылады. Сауд Арабиясы Араб елдері Лигасының, Ислам конференциясы
ұйымының, Мұнай экспортқа шығаратын араб елдері ұйымының негізгі
мүшесінің бірі болып табылады. 1945 жылдан бастап БҰҰ-ның және Араб елдері
Лигасының мүшесіне кірді, ал 1957 жылы Халықаралық Қаржы Қорының және
Халықаралық Реконструкция және Қаржы Банкінің мүшесі атанып, 1960 жылы
Мұнай экспорттаушы мемлекеттер ұйымының мүшесі болды. Халықаралық Қаржы
Қорында, Дүниежүзілік банкте, араб және мұсылман мемлекеттерінің қаржы
көмегі және даму институтында маңызды және конструкциялық орын алады.
Араб, Африка және Азия мемлекеттеріне көмектесуші бірден-бір мемлекет [1].
Сауд Арабиясы абсолюттік монархия, мемлекет және үкімет басшысы,
қарулы күштердің қолбасшысы – король болып табылады. Король үкіметті құрады
және жоғары лауазым иелерін тағайындап, орнынан босата алады. Сауд Арабиясы
үкіметі заң жобасын дайындайды, мемлекетаралық келісімдерді бекітеді, ішкі
және сыртқы саясат, экономика, қаржы мәселелері жөнінде тиісті шешім
қабылдайды [11].
Сауд Арабиясының сыртқы саясатының негізгі қағидасы - ислам
ынтымақтастығы болып табылады [2]. Сонымен қатар, Сауд Арабиясы аймақтық
мәселелердің бейбіт шешілуіне белсене қатысады. Мысалға, Араб мемлекеттері
Лигасының негізгі мүшесі ретінде Израильдің территориясынан 1967 жылы
маусымда оккупацияланған әскерлердің шығарылуын және араб-израиль
қақтығысының бейбіт шешілуін қолдайды. 2002 жылы Араб елдері Лигасының жыл
сайынғы саммитінде Сауд Арабиясының ханзадасы Абдалла Таяу Шығыстағы
мәселелерді бейбіт жолмен шешудің жоспарын ұсынған болатын.
Сауд Арабиясы Араб елдерінің ішінде ерекше орын алса, Қытай Шығыс және
Орта Азиядағы экономикасы дамыған алып мемлекет. Екі мемлекет те саяси
аренада ерекше орын алады [1].
ҚХР Үкіметі Сауд Арабиясының ел қауіпсіздігі мен тұрақтылығын және
ұлттық мүдделерін сақтаудағы саясатын қолдайды. Сауд Арабиясы Корольдігі
Қытайды дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекет ретінде танып, Қытайдың
сыртқы саясатын, яғни барлық халықаралық мәселелер бойынша саяси курс
жүргізуде тәуелсіздігі мен дербестігін, күштеу саясаты мен гегемонизмнен
бас тартуын, милитаристік және әскери блоктарға қатысты бейтараптылығын
қолдайды. Бұның барлығы, бір жағынан ішкі саяси және ішкі экономикалық
бағдар, екінші жағынан, бүкіл әлемде терең сезіліп отырған өзгерістермен,
әлемнің жаңа құрылымының пайда болуымен байланысты.Қытайдың сыртқы
саясатының басымдықтары мен жалпы принциптерінде мынадай негізгі жайттар
көрініс тапқан:
1. Қытайдың сыртқы саясатының мақсаты - бүкіл әлемде бейбітшілікті қорғау
және елдің модернизациялануына тиімді жағдай туғызатын бейбіт
халықаралық ахуал қалыптастыру;
2. Қытай барлық халықаралық мәселелер бойынша өз позициясы мен саяси
курсын дербес және тәуелсіз қалыптастырады; ол ешқандай одаққа
кірмейді және ірі держава немесе коалициялармен ешқандай стратегиялық
қарым-қатынас орнатпайды; гегемонизм мен күштеу саясатына қарсы
шығады;
3. Қытай барлық елдермен бейбіт өмір сүрудің бес принципі негізінде қарым-
қатынасын дамытуға ұмтылады;
4. Дамушы "үшінші әлем" елдерімен достық ынтымақтастықты дамытуға,
іргелес елдермен достық және тату көршілік қатынастарды дамытуға
белсене ат салысады;
5. Бейбіт өмір сүрудің бес принципіне негізделе отырып Қытай жаңа
халықаралық саяси және экономикалық тәртіп пен халықаралық қатынас
жүйесін құруды мақсат етеді.
Қытай үкіметі "екі Қытай" немесе "бір Қытай және бір Тайвань" құру
мақсатын көздейтін кез келген елмен бітімге келмейді және Қытаймен
дипломатиялық қарым-қатынас орнатқан елдің Тайвань әкімшілігімен кез келген
ресми қарым-қатынас жасауына Қытай қарсы тұрады. Жоғарыда аталған
принциптер негізінде Қытай әлемнің 161 мемлекетімен дипломатиялық байланыс
орнатқан [3].
Қытай және Сауд Арабиясы қатынастары әр түрлі салада ұзақ тарихи достық
қарым-қатынастарды қамтиды. Екі ел де ұлттық тәуелсіздік үшін күресте бір-
бірін қолдай отырып, халықтарының жағдайын жақсарту үшін және ұлттық
экономикаларын дамыту шеңберінде өзара қолдау көрсетеді. Соның негізінде,
үнемі достық қарым-қатынастарын нығайту үстінде. Қытай мен Сауд Арабиясы
арасындағы өзара достық қатынас екі жақты бірлескен дамуды ынталандырып
қана қоймай, адамзат қоғамының алға басуына маңызды үлес қосады. Сауд
Арабиясы мен Қытай ынтымақтастығы әлемде бейбітшілікті қолдауға
негізделген.
Дипломатиялық қатынас орнамай тұрып, 1990 жылы 13 маусымда Джидда
қаласында Қытай Халық Республикасының Таяу Шығыстағы арнайы өкілі Сауд
Арабиясының королі Абдалла бен Абдель Азиз аль Саудпен кездесіп, У Сыкэ
Таяу Шығыстағы Сауд Арабиясына Қытайдың ерекше көңіл бөлетінін және осы
елмен қатынасты нығайтуға дайын екенін мәлімдеген болатын. Сауд Арабиясының
королі және елдің Сыртқы Істер Министрі Қытайдың орасан жетістіктерін
бағалай отырып, Қытаймен стратегиялық достық қарым-қатынасына ерекше көңіл
бөлетінін жеткізді. Сонымен қатар, келешекте екі ел арасында достық қарым-
қатынастың белсенділігін арттырып, өзара тиімді ынтымақтастықты нығайтып
және Сауд Арабиясы мен Қытай арасында қатынастың бірқалыпты дамуына ниетті
екенін мәлімдеді.
1990 жылы 21 шілдеде Қытай мен Сауд Арабиясы коммюникеге қол қойып,
екі ел дипломатиялық қатынас орнатты. Сауд Арабиясы Тайваньды Қытайдың
ажырамас бөлігі деп танып, Қытаймен бейбіт өмір сүрудің бес принципі
негізінде дипломатиялық қатынас орнатты [4].
Қытай бейбіт өмір сүрудің келесідей бес принципін ұстанады:
1. егемендік пен территориялық тұтастыққа өзара құрмет-сыйластық;
2. бір-біріне шабуыл жасамау;
3. бір-бірінің ішкі ісіне араласпау;
4. теңдік пен өзара тиімділік;
5. бейбіт қатар өмір сүру [5].
1993 жылы 25 сәуірде Джидда қаласында Қытайдың Бас Елшілігі ашылды.
1998 жылы сәуір айында Қытайдың Гонгонг қаласында Сауд Аравиясының Бас
Елшілігі ашылған болатын. Тараптар дипломатиялық қатынас орнатқаннан кейін,
өзара достық қатынастың қарқынды дамуын қолдады. Екі жақты экономикалық
және саяси саладағы ынтымақтастық байланыстарын стратегиялық ынтымақтастық
деңгейіне шығарды. Екі ел басшыларының сапарлармен жиі алмасуы, екіжақты
байланыстардың дамуын берік орнатып, өзара қатынастарының маңыздылылығын
паш етті [6].
Екі ел арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттары: өзара
инвестициялау, энергетика, сауда, мәдениет және білім салалары.
Екі ел арасында қол қойылған екі жақты маңызды келісімдер мен
коммюникелер:
1. Қытай мен Сауд Арабиясының арасында дипломатиялық қатынастың
орнағандығы жөніндегі коммюнике (1990 жыл, 21 шілде);
2. Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы экономикалық, сауда, инвестициялық
және технологиялық ынтымақтастық жөніндегі Келісім (1992 жыл, қараша);
3. Қытай мен Сауд Арабиясы арасында біршама өзара қолайлы қатынастарды
дамыту туралы нотамен алмасу (1993 жыл, желтоқсан);
4. Қытай мен Сауд Арабиясы арасында инвестицияны қорғау және өзара
ынталандыру жөніндегі Келісім (1996 жыл, ақпан);
5. Қытай мен Сауд Арабиясы арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық
жөніндегі Меморандум (1998 жыл, қазан);
6. Білім саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім, Қытай мен Сауд
Арабиясы арасында радио және телевидениеге байланысты Келісім,
Қытайлық Синьхуа агенттігі мен Сауд Арабиясының ақпараттық агенттігі
арасындағы ақпаратпен алмасу туралы Келісімі, Қытай мен Сауд Арабиясы
арасындағы мұнай саласы бойынша өзара түсіністік жөніндегі
ынтымақтастық туралы Меморандум (1999 жыл, қазан);
7. Қытай Халық Республикасы мен Сауд Арабиясы үкіметінің арасында су
шаруашылығы ынтымақтастығы жөніндегі Келісім (2002 жыл, қазан);
8. Пекин қаласында қол қойылған Сауд Арабиясы мен Қытай арасында мұнай-
газ саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім (2006 жыл, қаңтар).
Дипломатиялық қатынас орнаған кезеңнен бастап, екі ел арасында
төмендегідей маңызды сапарлар мен кездесулерді атап өтуге болады. Қытай
Халық Республикасына Сауд Арабиясының лауазымды қызметкерлерінің келесідей
сапарлары орын алды:
1990 жылы қыркүйек айында Фахд Ибн Абдул Азиз королінің арнайы елшісі
ретінде, Сыртқы Істер Министрі Фейсалдың Қытайға сапары, 1990 жылы
желтоқсанда Фахд Ибн Абдул Азиз королінің арнайы елшісі ретінде, Сыртқы
Істер Министрінің орынбасары Тхонаянның сапары, 1992 жылы қарашада Ұлттық
Экономика және Қаржы министрі Аба Аль Кхайлдың сапары, 1994 жылы наурызда
Сауда министрі Сулейман Салаямның сапары, 1994 жылы мамырда Мұнай министрі
Наими сапары, 1996 жылы ақпанда Ұлттық Экономика және Қаржы министрі
Ассафтың сапары, 1996 жылы қазанда Сыртқы Істер Министрінің орынбасары
Мансоридің сапары, 1997 жылы қазанда Білім министрі Ангари мырзаның сапары,
1998 жылы қаңтар айында және 1999 жылы қыркүйек айындағы Сауда министрі
Факихтың сапары, 1998 жылы қазанда Ұлттық гвардияны басқарушы, премьер-
министр орынбасары және мұрагер ханзада Абдилланың сапары, 2000 жылы
ақпанда ақпарат министрінің сапары, 2000 жылы сәуір айында ауыл шаруашылық
және су шаруашылығы министрінің сапары, 2000 жылы қазанда Ұлттық
қорғаныстың екінші вице-премьер-министрі Бен Султан Абдул Азиздың сапары,
2001 жылы мамырда Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Мадани сапары, 2002
жылы сәуірде Консультативтік Кеңестің төрағасы Хамид мырзаның сапары, 2002
жылы желтоқсанда Білім министрі Ангаридің сапары, 2003 жылы қаңтарда Сауд
Арабиясының Өнеркәсіп Кеңесінің төрағасы және Қытай-Сауд Аравиялық Достық
Ассоциациясының Президенті Хилачи мырзаның сапары.
Сауд Арабиясына Қытай Халық Республикасының келесідей қызметкерлерінің
сапарлары орын алды:
1990 жылы қарашада Сыртқы Істер Министрі және Бас Кеңестің мүшесі Цянь
Цичэнь сапары, 1991 жылы шілдеде премьер Ли Пэннің сапары, 1992 жылы
қарашада Қытай Халқының шет мемлекеттермен достастық Ассоциациясының
Президенті Хан Сю, 1993 жылы маусымда вице-премьер Ли Ланьцина, 1994 жылы
маусымда және 1997 жылы қаңтардағы Сыртқы Істер Министрінің орынбасары Тянь
Зенгкей, 1995 жылы тамызда Мемлекеттік Кеңестің бас хатшысы және Бас
Кеңестің мүшесі Ло Гань, 1996 жылы маусымда Қорғаныс министрі және ҚКП-ның
ОК-нің әскери Кеңесінің орынбасары және Кеңесшісі Чи Хаочиан, 1996 жылы
қарашада Қытай Халық саяси кеңесі конференциясы төрағасының орынбасары Е.
Чиапинг сапары, 1999 жылы мамырда Сыртқы істер Министрі Жи Пейдинг, 2001
жылы ақпанда Хэбэй провинциясының вице-губернаторы Шичан Го, 2001 жылы
сәуірде Спорт басқару министрінің орынбасары Ю Зайчинг, 2001 жылы қазанда
Қытай-Сауд Аравия достастығының Президенті Ван Дао, 2002 жылы сәуір айында
Бас Кеңестің мүшесі У Юдың сапары, 2002 жылы қазанда Бас министрдің
орынбасары Ян Уенчан, 2002 жылы қазанда су шаруашылығының министрі Уанг
Хученг [7].
Бастапқы кезеңде екі ел арасындағы байланыс баяу дамығанымен, қазіргі
таңда Қытай-Сауд Арабиясының қатынасы көпжақты саланы қамтиды.
Дипломатиялық қатынас орнаған сәттен бастап, тараптар арасында өзара саяси
сенімділік нығайып, экономика, энергетика, мәдениет, білім беру, денсаулық
сақтау және дін салаларында алмасулары біртіндеп белсенділігін арттырып
келеді. Қытай мен Сауд Арабиясының саяси қатынастарында ежелден ешқандай
қақтығыс болмады, екі ел басшылары өзара тығыз байланысты қолдайды [8]. Екі
жақты қатынастың орнағанына жиырма жылдан астам уақыт өтті. Тараптар
қатынастарды дамытуға барынша күш салды. Мысалға, екі ел арасындағы
көкейкесті мәселелер бойынша орын алған ресми тұлғалардың кездесуі және
саяси, мәдени-гуманитарлық және сауда-экономикалық байланыстарды нығайту
барысындағы лауазымды тұлғалардың жиі сапармен алмасулары тараптардың өзара
пайдалы байланысты дамытуға мүдделі екендігінің дәлелі. 1996 жылы өз
кезегінде екі ел арасында экономика, сауда және техника саласында бірлескен
комиссияның құрылуы одан кейінгі мемлекетаралық байланыстардың қарқынды
дамуына алып келді. Ал 1997 жылы ақпарат және мәдениет, білім саласында
тараптар арасында келісімдерге қол қойылып, екі жақты қатынас едәуір
кеңейді. 1997 жылы Қытай-Сауд Арабиясы достық ассоциациясы құрылды [9].
1998 жылы 14-21 қазан аралығында Абдулла ибн Абдель Азиз аль Сауд пен
Қытай Халық Республикасының төрағасы Цзян Цзэминь Пекинде кездесіп,
халықаралық және аймақтық мәселелерді және тараптар арасындағы көкейкесті
мәселелерді талқылап, консенсусқа қол жеткізді [10].
Жалпы, Қытай мен Сауд Арабиясының қатынасы энергетикаға
негізделгенімен, сонымен қатар екі жақты қатынастарында саяси, мәдени-
гуманитарлық, ғылыми-техникалық және сауда-экономикалық байланыстары
барынша дамып келеді. Екі Үкімет елдер арасындағы достық және ынтымақтастық
қатынастарын нығайтып келеді [11].
Мәдениет және ақпарат саласында да екі ел арасында алмасулар жүзеге
асып отырады, мысалға: 2002 жылы мамырда Мәдениет министрінің орынбасары
Чжоу Хэпин басқарған Қытай үкіметінің мәдениет делегациясы Сауд Арабиясына
сапары орын алды, 2002 жылы Қытайдың дүние жүзілік мұрасы атты Қытай
көрмесі Сауд Арабиясының Фахд мәдениет орталығында өтті, 2002 жылы маусымда
Ақпарат бюросының мемлекеттік кеңесі басшысының орынбасары Ван Гоучинг
Сауд Арабиясына келген болатын [7].
Мәдениет, білім беру және дін шеңберіндегі екі жақты достық
алмасулардың белсенділігінің артуы – екі халықтың өзара түсіністігі мен
достығын одан әрі жетілдіре түсті. 2006 жылы Сауд Арабиясының мәдени
қайраткерлерінің делегациясы Қытайда Араб көркемөнер фестивалын өткізді.
2007 жылы қытай-араб қатынастарының екінші семинары және Қытай және Араб
мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық Форумы шеңберінде қытай-араб
байланысы Эр-Риядта ойдағыдай өтті [8]. Негізінен, Қытай сырттан келген әр
түрлі мәдениетті өз мәдениетіне үйлестіріп – қытайландырып қабылдайды [12].
Сонымен қатар, студенттермен алмасу да жыл санап қарқындап келеді. Екі
елдің Денсаулық Сақтау Министрлері Денсаулық сақтау шеңберінде өзара
түсіністік жөніндегі Меморандумға қол жеткізген болатын [8].
Негізінен, Қытай Халық Республикасы араб және африка елдерімен
қатынасын дамытуда бес принципке сүйенеді. Қытай:
1. африка және араб елдерін имперализмге қарсы, ескі және жаңа
отаршылдыққа қарсы күресінде оларды қолдайды;
2. африка және араб елдерінің әлемде жүргізетін саясатын, бейтараптылығын
және қосылмаушылығын қолдайды;
3. африка және араб елдерінің өздері таңдаған бірлікке жету жолындағы
талабын қолдайды;
4. африка және араб елдерінің даулы қақтығыстарды бейбіт келіссөздер
арқылы шешу жолын қолдайды;
5. африка және араб елдерінің егемендігін барлық мемлекеттер сыйлау керек
деп ойлайды және оларға қарсы бағытталған агрессия мен араласуға қарсы
шығады [5].
2004 жылы Қытайдың Сыртқы істер министрі Ли Жаоксинг пен Сауд
Арабиясының Сыртқы істер министрінің орынбасары Низэри Мадани екі жақты
жақын саяси байланыстардың мүмкіндіктерін талқылап, тұрақты саяси
консультациялар құру туралы келісімге қол қойды [9].
2006 жылы 22 сәуірде қытай-саудтық стратегиялық достық ынтымақтастығы
жаңа кезеңге аяқ басты. 22-24 сәуір аралығында Қытай Халық Республикасының
төрағасы Ху Цзиньтао Эр-Риядта Сауд Арабиясының королі Абдолла бен Абдель
Азизбен келіссөздер жүргізе отырып, достық қатынастарды ынталандыру
мәселесі бойынша екі жақты достық қарым-қатынасты және стратегиялық
ынтымақтастықты дамыту қажеттігі туралы келісті.
2006 жылы 22-24 қаңтар аралығында Сауд Арабиясының королі Абдулла ибн
Абдель Азиз аль Сауд Қытайға мемлекеттік сапары орын алып, экономика,
сауда, инвестиция және техника саласында қытай-саудтық бірлескен
комиссиясының үшінші мәжілісі өтті. Нәтижесінде, екі ел басшылары тараптар
арасындағы тау-кен өнеркәсібі және табиғи газ, мұнай саласында
ынтымақтастығын жүзеге асыру туралы протоколға, кәсіби дайындық шеңберінде
екі жақты ынтымақтастық туралы Келісімге, энергетика, денсаулық сақтау,
транспорт және мәдениет саласындағы ынтымақтастық бойынша жалпы саны 5
келісімге қол қойды [14].
2006 жылы ҚХР-ның Президенті Ху Цзиньтао мен Сауд Арабиясының
Президенті Абдулла ибн Абдель Азиз аль Сауд арасындағы өзара сапарлардың
орын алуы нәтижесінде, тараптар стратегиялық достық ынтымақтастықты дамыту
бойынша кең көлемді консенсусқа қол жеткізіп, екі жақты достық қатынастар
тарихында жаңа кезеңге аяқ басқан болатын. Екі елдің СІМ тараптар арасында
келешекте халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша үйлесімдіктері мен
келісушіліктерін нығайтуға бағытталған саяси консультациялар жөніндегі
меморандумға қол қойды [8].
ҚХР басшысы Ху Цзиньтао Қытай мен Сауд Арабиясы мемлекеттерінің
арасындағы стратегиялық достық қатынастарды дамыту үшін 6 түрлі ұсыныс
жасады:
• Біріншіден, екі ел арасында жоғары деңгейдегі сапарлармен алмасуды
қолдау және екі ел басшыларының арасындағы консультация механизмін
құру;
• Екіншіден, нарық және ресурс салаларында өздерінің артықшылықтарын
көрсету, энергетика саласында жан-жақты серіктестікті дамыту және
келешекте өзара инвестицияны кеңейту;
• Үшіншіден, сауда-экономикалық ынтымақтастық шеңберін кеңейту және оның
деңгейін көтеру;
• Төртіншіден, білім, спорт және туризм саласында алмасуларды үдету,
арнайы алмасуларды кеңейту;
• Бесіншіден, маңызды халықаралық және аймақтық мәселелер бойынша
қатынасты және келісімдікті нығайту, сонымен қатар, аймақта тұрақтылық
пен бейбітшілікті сақтауға жәрдемдесу;
• Алтыншыдан, Парсы шығанағындағы қытай-араб ынтымақтастығы атты
ұжымдық ынтымақтастық шеңберінде өзара қатынасты дамыту [14].
2008 жылы 21 маусымдағы Сауд Арабиясының Президенті Султан бен Абдель
Азиздің шақыруы бойынша ҚХР-ның төрағасының орынбасары Си Цзинпиннің Сауд
Арабиясына келген ресми сапары екі ел арасындағы достық қатынастар
тарихында маңызды орын алып, достық байланыстары мен ынтымақтастығы өзара
тиімділігімен және жан-жақты дамуымен ерекшеленіп, екі жақты байланысты
жаңа деңгейге шығарды [8].
2010 жылы 21 шілдеде Қытай мен Сауд Арабиясының дипломатиялық қатынас
орнатқанына 20 жыл толды. 20 жыл ішінде екі ел арасындағы қатынастар
біршама алға жылжып, саяси, сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық және
тағы басқа салалары дамыды. Қытай және Сауд Арабиясының халықтары
халықаралық қауымдастық ретінде, күрделі және үздіксіз өзгерістерді бастан
өткізгеніне қарамастан, қытай-сауд қатынасын нығайту мақсатында тұрақтылық
пен сенімділікті негізге алды. Екі жақты үздіксіз байланыс - өзара
сенімділіктің, әр түрлі саладағы ынтымақтастықтың кеңеюі, халықаралық және
аймақтық мәселелер шеңберінде тығыз үйлестіктің арқасы болып табылады. Ел
басшылары келешекте екі ел арасындағы стратегиялық достық ынтымақтастықты
дамытып, екі ел халқының мүдделеріне сай екі жақты қатынасты жоғары
деңгейге көтеруді жоспарлады [13].
1.2. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб Республикасы арасындағы
қатынастар
Египет Араб Республикасы араб шығысы елдерінің ішінде халқының саны
жөнінен аса ірісі және мейлінше ықпалдысы болып табылады. Президент Гамал
Абдел Насер тұсында Египет байсалды саясатының, күрделі аймақтық
проблемаларды шешуде ұтымды делдалдық күш-жігер жұмсауының арқасында
мұсылман, Африка және дамушы елдер арасында зор беделге қол жеткізе алды.
Бүгінгі күннің ақиқатына сәйкес, Египет Араб Республикасының сыртқы
саясатының негізгі мақсаты - араб ынтымақтастығын дәйектілікпен нығайту,
Таяу Шығыс бейбіт мәселесін ілгерілету, аймақты ядролық қарудан таза өңірге
айналдыру, ұжымдық қауіпсіздіктің Жерорта теңіздік жүйесін құру, сондай-ақ
Африка құрылығында этникалық қақтығыстарды реттеу болып табылады.
Египеттің сыртқы саясаты - Таяу Шығыстағы тұрақтылықты және әлемде
бейбітшілікті сақтауға, ұлттық мүддесі мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған. 1981 жылы билік басына Хосни Мубарактың келуінен кейін,
Египеттің сыртқы саясатында едәуір өзгерістер болды. Ол араб-израиль
қақтығысына, АҚШ пен Израильдің қатынастарына қатысты Каирдің бағытын
қарастырды. Осы өзгерістердің нәтижесі Таяу Шығыс аймағындағы саяси
жағдайға тікелей әсер етті, сонымен қатар, тұрақтылық пен бейбітшіліктің
нығаюына, аймақтағы шиеленістің әлсіреуіне, дағдарыстық жағдайларды шешуге
және араб елдерінің басқа батыс елдерімен қатынасын жақсартуға жәрдемдесті
[15].
Хосни Мубарактың пікірінше, ішкі саясат әлбетте сыртқы саясатты кеңейту
болып табылады. Хосни Мубарактың сыртқы саясатының концепциясы - сыртқы
саясатта қолданған бағыт елдің және Египет халқының стратегиялық мүддесі
мен ұлттық дамуына игілік әкелуі тиіс деп санайды. Сыртқы саяси қызметтерді
жүзеге асыруда Хосни Мубарактың атқаратын рөлі орынды, ол мұсылман әлемінде
тұрақтылықтың сақталуына өз үлесін қосып, халықаралық қатынастар жүйесінде
маңызды орын алады. Египет сыртқы саясатында араб елдерімен
ынтымақтастығына және арабаралық қатынастардың дамуына ерекше көңіл бөледі.
Арабаралық ынтымақтастық – Египеттің сыртқы саясатының негізгі приоритеті
болып табылады [16].
Египет Араб Республикасының Конституциясы - Египеттің жоғарғы заңы.
Египет Араб Республикасының Конституциясы 1971 жылы қабылданып, 1980 жылы,
2005 жылы, 2007 жылдары өзгертілді. Конституция бойынша, Египеттің саяси
жүйесі көп мақсатты жүйеге негізделген [17].
ХХІ ғасырда Египеттің сыртқы саясаты көп векторлы және өте белсенді.
Египеттің әр түрлі халықаралық үрдістерге қатысуы, белсенді және жоғары
сапалы дипломатиясы, тиімді геосаяси жағдайы, үлкен табиғи және мол
ресурстарының бар болуы және араб әлемінде ең қуатты әскерінің болуы - оны
халықаралық қатынастар аренасында маңызды актор екендігінің дәлелі.
Египет Араб елдерінің ішінде Қытай Халық Республикасымен дипломатиялық
қатынас орнатқан бірінші мемлекет. Қытай Халық Республикасы мен Египет Араб
Республикасы арасындағы дипломатиялық қатынас 1956 жылы 30 мамырда орнады.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесінің (БҰҰ ҚК) тұрақты мүшесі,
Азия континентіндегі ірі державасы, жыл сайын экономикалық және әскери күші
дамып келе жатқан ҚХР мен Египет Араб Республикасының қатынасы аса маңызды
[18].
Дипломатиялық қатынас орнаған кезеңнен бастап екі ел арасындағы қатынас
барынша дамып келеді. Тараптар өзара тиімді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz