МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕМЕ
МАЗМҰНЫ
К І Р І С П Е 3
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕМЕ 5
1.1 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны 5
1.2 Тарихи құқықтық аспектісі. 14
2 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 16
2.1 Меншік құқығының пайда болу негіздері. Ортақ меншік түсінігі 16
2.2 Үлестік меншіктің ерекшелігі 20
2.3 Бірлескен меншіктің түсінігі және оның түрлері. 28
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 45
К І Р І С П Е
Меншік экономикалық санатын ұғынудың негізі тіптен ХІХ ғасырдағы
ғылыми жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет
ұйымдастырған қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік бұл-затта емес,
мүлікте емес. Ол-белгілі бір экономикалық қатынас. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты.
Адамзат көптеген ғасырлар бойы меншік ұғымын зерттеп, дамыған сайын
оған әртүрлі анықтама берген, өздерінше түсіндірген. Адам қоғамының барлық
уақытында оның қалыптасуы мен дамуында меншік өте маңызды рөл атқарған.
Мүлік өз материалдық зат, осы затпен адам арасында қатынас туады, біз
бұны мүліктік қатынас деп атаймыз. Мүліктік қатынасқа меншік қатынасы да
жатады.
Қазақстан Республикасы өз алдында егеменді ел болғалы қоғамдық
қатынастар, соның ішінде меншік қатынастары Қазақстан Республикасының
негізгі заңының нормаларына сай дами бастады. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі түрі
танылады. Бұл жеке және мемлекеттік меншік және олар заңмен теңдей
қорғалады. Бұл меншік қатынастарындағы үлкен өзгеріс болып табылады,
өйткені, бұрынғы Кеңес одағының заңдылықтарына сай мемлекеттік меншік
заңмен ерекше қорғалатын.
Ал, қазір жоғарыда айтып кеткендей теңдей қорғалады. Мұның өзі
азаматтардың меншік құқықтарының алға қойылатындығын көрсетеді. Меншік
дегеніміз өз адамдардың белгілі мүлікті затты заң негізінде иеленуі.
Материалдық игіліктерге индивидуальдық иелену әртүрлі экономикалық
қатынастардың нәтижесінен туады.
Біріншіден, ол өндірістік болуы, яғни оны өзі жұмыс істеп, еңбегі
арқылы өндіретін өнімі, еңбек табысы.
Екіншіден, өндірістік процеске қатыспай-ақ, басқа біреудің еңбегінің
арқасында иемдену.
Үшіншіден, өндіріс арқылы емес, үлестіру,тарату процесі арқылы меншік
иесі болуы (мысалы, бағалы қағаздардан түскен табыс, мұра арқылы иелену).
Осы көрсетіліп кеткен әрбір тәсілдерінен әрбір азамат меншік иесі
болады. Сонымен біз меншік ұғымына тоқталдық. Енді ортақ меншік ұғымына
тоқталсақ, ол дегеніміз екі немесе одан көп адамның меншігіндегі мүліктің
лоарға ортақ меншік құқығымен тиесілі болуы.
Сонымен, бір мүлікке меншік құқығы бірнеше меншік иесіне тән болуы
ортақ меншік қатынастарын туғызады. Ортақ меншік құқығы екі түрге бөлінеді,
1. Үлестік меншік құқығы.
2. Бірлескен меншік құқығы.
Тақырыптың өзекті мәселелері – меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты
қоғамдық өмірде негізгі орынның бірін алады. Ең алдымен, ағылшын тілдес
елдердің құқықтық қауымдастығының өкілдері меншік ұғымын кең мағынада
түсініп, ол мазмұны бойынша экономистер қолданатын меншік құқығы
түсінігіне жақын болады. Соның нәтижесінде бұл категороия құқықтың әр алуан
саласын қамтиды. Меншік құқығын мүлікке толық үстемдік ретінде қарастыру
жоба авторларының пікірінше меншік өзекті мәселелерін құрайды.
Меншік құқығының ғылыми зерттеу жұмыстарымен байланысы –
У. Маттейдің пікірінше құрлықтық құқық үшін меншік құқығын нормативтік
реттеудің бөлек әлденеше жалпы заңдылықтары бар. Ұлы француз революциясы
кезінде меншік иесінің құқығы күші феодализмге тән сипатта ажырату өріс
алды. О.С. Иоффенің жіктеуі бойынша кезеңдердің кез келгенінде жалпы
азаматтық құқық пен оның ниституты – заттық құқықтың дамуы барынша
өзгеріссіз өтуімен байланысты болады. Зерттеу меншік құқығының субъективтік
мағынасы сипатында жүргізіледі. У. Маттеи меншікті түсінуде екі
ерекшеліктің бар екенін атайды, ол қазіргі екі құқық жүйесіне тән.
Жүргізілген зерттеу барысында меншіктенушінің заңда көрсетілген құқығы
күшін жүзеге асыру туралы нақты жағдайды көрсеттіп отырдық. Неміс азаматтық
құқығының қазіргі зерттеушісі В.А.Савельев меншік құқығының алман
зерттеушісі берген анықтамасы, меншік иесінің затқа үстемділігінің
ауқымдылығы, барынша үстемдігі.
Тақырыптың мақсаты - қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі
бағытын ерекшелеуге болады. Біріншіден меншік құқығы туралы жалпы
нормативтік және доктриналық ережелерді құқық жүйесінде қарастыру.
Екіншіден меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты
байланыстырғыш ретінде пайдаланады.
Объектілері қозғалмалы және қозғалмайтын заттар, ақша, бағалы
қағаздар, шетелдік валюта және міндеттемелік және басқалай құқықтар мен
міндеттер. Кодекстермен, нормативті актілермен, заңдармен және т.б. да
нормалармен реттеледі.
Зерттеу әдістері қолданатын әр түрлі болып қолданады. Құқықтың әрбір
негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі болады. Ал оның жеке
қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде құқық қатынастарын
қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұнын айқындау әдістерінде және
санкцияларында топтастыра көрсетілген. Бір тақырыпты қамту үшін, әр түрлі
нормативтік актілер, заңдар, т.б. нормалар, кодекстер пайдаланады. Меншік
құқығын қорғаудың екі әдісі меншік иесіне затты қалпында иемдену, пайдалану
және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағыттылған әдіс
[1,48].
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны
Қазақстан Республикасында егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына аз уақыт өткенімен біраз заңдар мен құқықтық нормативтік актілер
қабылданды. Оның ішінде меншік жайында Қазақстан Республикасы
Конституциясының 6-бабында және Азаматтық Кодекстің 2-бөлімі меншік
құқығын және өзге де заттық құқықтарды реттеуге арналған. Меншік иесі өзіне
тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер жасай алады,
бірақ та меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруда басқа тұлғалар мен
мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Субъектілер белгілі бір зат пен мүлікке деген құқықтары ерекшеліктермен
сипатталады. Ол ерекшеліктер төмендегідей:
1. Затқа ілесіп жүру құқығы бұған сәйкес затқа деген меншік құқығының
басқа субъектілерге ауысуы бұрынғы субъектілердің өзге заттық құқығын
тоқтатпайды.
2. Затқа деген құқықты қорғаудың абсолюттік белгісі. Яғни зат иесінің
осы затқа деген құқығы арнайы заңдармен қорғалады.
3. Заттық құқық иелері меншік иесімен де үшінші тараппен құқықтық
қатынасқа түседі.
4. Заттық құқықтар меншік иесінен басқа кез-келген субъектілерде болуы
мүмкін. Бір тұлға затқа қатысты меншік иесі де, өзге заттық иесі де бола
алады.
5. Заттық құқықтың ішіндегі ең негізгісі меншік құқығы болып саналады.
6. Заттық құқықтың төмендегідей түрлері бар:
1) Меншік құқығы
2) Шаруашылық жүргізу құқығы
3) Жедел басқару құқығы
4) Жерді пайдалану құқығы
5) Сервитуттар
Соңғы төртеуі өзге заттық құқықтағы меншік немесе мемлекеттік меншік
болып табылады [2,50].
Меншік – субъектілердің белгілі бір затқа деген ие болу, пайдалану,
билік ете алуы және өз қожалығындағы затқа бөтен үшінші тараптың араласуына
қасы қорғануы.
Меншік құқығы – арнайы заңдармен белгіленген, арнайы заңдармен
қамтамасыз етілген субъектілердің өз затын иелену, пайдалану, оған өз
қалауынша билік ету құқықтары аталады. Қазақстанда меншік құқығы екі рет
өзгеріске ұшырады.
1) 1917 жылы Қазан төңкерісі кезінде. Яғни оған дейін қоғамда байлар
мен кедейлер болып, меншік тек байларға тиесілі болса, төңкерістен кейін
меншік мемлекеттік деп саналды.
2) 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан
кейін, қоғамда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік те шыға бастады.
Меншікті пайдалану қоғамның игілігіне қызмет етуі тиіс. Меншіктің
субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру
көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен анықталады.
Қазақстан Республикасы азаматтары Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдары берген әлеуметтік экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қолдана білуі және іс жүзінде қорғауы керек. Ал, адамның
жеке басын сыйлау, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау барлық
мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың және лауазымды адамдардың ең
басты міндеті. Алайда, іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзушылық және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке мүліктік,
отбасы, еңбек және басқа да құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең
тиімді тәсілі азаматтардың сотқа арыздануы [3,32].
Меншік мүліктік қатынастардағы ең басты қатынас деп айта аламыз. Біз
тарихқа қарап меншікті алғашқы қоғамдық құл иеленушілік, феодалдық және
капиталистік қоғамдарға қарап айырамыз. Буржуазиялық заманда Ұлы Француз
революциясына қатысқан Бриссон: "Меншік дегеніміз-ұрлық" деп жауап берді.
Социализм уақытындағы меншік Бриссонның айтқанына келеді деп айтарқым
келеді. Өйткені, социализм уақытында жеке меншіктегі материалдың игіліктер
тек қана адамдардың мұқтаждықтарын қанағаттандырса болады деп есептеді. Ол
уақытта мемлекеттік меншікті жеке меншіктен жоғары қойды, екеуі тең болған
жоқ. Жеке меншіктегі тұрғын үйдің көлемі мен саны шектелмейді. Ал, қазір
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сай республикада
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Меншік
міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігінде қызмет етуге
тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын
жүзеге асыру көлемдері мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-
ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектер де жеке меншікте болуы
мүмкін [4].
Меншік мүліктік қатынастың бірі болып табылады. Ал, мүліктік
қатынастар әртүрлі болып келеді. Олар мүлікті сатқанда, сыйлағанда, жалға
бергенде, мүлікті қайтарылатын немесе қайтарылмайтын түрде бергенде, ақылы
немесе ақысыз алғанда мүліктік қатынастар туады. Бірақ мүлікті меншік иесі
ғана сатады, сыйлайды немесе алмастырады, ал, ол мүлікті сатып алған немесе
сыйға алған адам сол мүліктің меншік иесіне айналады. Осыған қарап біз
мүліктік қатынастардың ең ортасында меншік тұр деп айта аламыз.
Заң ғылымында :
1) Меншік құқығын объективтік мағынада;
2) Меншік құқығын субъективтік мағынада айырады.
Меншік құқығын объективтік мағынада мүліктік игіліктерді иеденуде,
пайдалануда және билік етуде пайда болатын қатынастарды реттейтін азаматтық
құқық нормаларын айтамыз. Осыған орай, меншік құқығының объективті
мағынасында меншіктің құқықтық институтын құратын нормалар жиынтығын
айтамыз [5,215].
Меншік құқығын субъективтік мағына да заңмен белгіленген шекте мүлікке
деген иелену пайдалану және билік ету құқықтарын иелене отырып, осы негізде
заңды фактілердің тууына әсер тигізетін нақты тұлғаның заңдылығы деп
білеміз. Қысқаша айтсақ, азаматтың заңмен қамтамасыз етілген нақты тұлғаның
мүлікке деген өкілеттілігінің жиынтығы болып табылады. Меншік құқығы
абсолюттік, заттық және индивидуалдық нақты зат болып табылатын материалдық
объект.
Адамзат эволюциясы, тарихта жазылғандай ерте кезден адамдар дамып
қоғамдық сатыларға бөлінді. Бөліну себебі неде? Адамдар қауым болып өмір
сүрді, күштілер әкелген өнімнің жартысын өзіне жинаумен жоғарыға шығып
басқару аппаратын құрды. Сонымен, мемлекет пайда болуына әкелді. Меншік пен
билік бірге тұрды. Өркениетті ел болғанда кімде меншік бар, сонда билік
болады. Осы меншіктен туындайтын мүліктік қатынастар ерте кезден реттелуде,
оның дәлел Рим құқын алуымызға болады. Рим де меншік құқығы тұлғаның
иелену, пайдалану және билік ету түріндегі затқа деген толық және айрықша
үстемдігін білдіреді. Барлық заттар бірқатар санаттарға бөлінген: 1.
Азаматтық айналымнан алынған және азаматтық айналымдағы заттар, 2. Жылжитын
және жылжымайтын заттар, 3. Бөлінетін және бөлінбейтін заттар, 4. Жеке дара
анықталған және топтық белгілері бойынша анықталған заттар. Рим құқығында
меншікті иеленудің екі түрі ажыратылған: Құқыққа негізделген иелену және
халық құқығына негізделген иелену. Сонымен қатар, римде меншік тек рим
азаматтарына тиесілі балған, ал перегриндер мен латындарда меншік құқығы
болған жоқ. Құлдар тіпті адам қатарына қосылмай, зат мүлік ретінде
қарастырылды [6,69].
Ерте кезден біздің уақытымызға дейін, қазіргі кезде де, болашақта да
меншік қатынастары заңдармен нормативтік актілермен реттеледі. Қазақстан
Республикасының заңды түрде алған қандай да мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға
болмайды. Заңмен ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп
айыру оны құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Әрбір адам өмір сүру үшін өзінің материалдық жағынан да, рухани
жағынан да қанағаттандыру қажет. Өзін қанағаттандыруда ол өз меншігіне
түсетін қоғамдық өніммен өз қалауы рақылы иемденеді, пайдаланады және билік
етеді. Бұл меншік иесінің негізгі құқықтары келеді, ал қазірде құқықсыз
еркіндік пен бостандық болмайды деген ұғымды қоғамымыздың қабылдауы қиынға
түсуде. Есте біз мынаны ұстауымыз керек:
1. Құқық өз қоғамдық өндірістің қуатты күші болып табылады. Жеке
меншік алдыңғы ұрпақ қолымен жасалғанын бәрін игілікке айналдырады, талан-
тараждан қорғайды. Бұл еңбек өнімділігіне жетуге ынталандырады. Мысал
келтіретін болсақ: Батыс мемлекеттеріндегі кішкене жердің өзін дұрыс,
ұқыпты пайдаланады. Олар өйткені, жердің қаншалықты қымбат екенін түсінген.
Он бесінші ғасырда салынған Англиядағы үйлер әлі күнге дейін, сол қалпында
тұр. Неге десек оны салған қалалық құрылыс басқармасы емес, болашағын ойлап
оны салған қалалық құрылыс басқармасы емес, болашағын ойлап бабаларынан
балаларына ауысатын етіп ұқыпты салып кеткен. Осындай мысалдарды көптеп
келтіруге болады, бізде осылай механизмдерді заңдастырып қолдансақ, ісіміз
ілгері басар еді.
2. Меншік иелерінің басым көпшілігі ескертпелерінсіз қоғамның
әлеуметтік-демократиялық базасы мен құқықтық мемлекет болмайды. Әрбір адам
өзінің жиған-терген баласына мұра етіп қалдыруды ойлайды. Мұны болашақ
ізбасарларына қамқорлық дейміз. Демек, меншік бар жерде мұрагерлік бар.
Меншік қатынасының құқықтық реттеуін түсіну, егер де оның экономикалық
мәніне үңілмесек өте қиын. Сондықтан экономикалық мәніне категориясына
меншіктің тоқталып кетейік. Сонымен бірге бұл жерде политэкономика
оқулықтарын айтсақ, онда меншік мәселелері жөнінде көптеген пікір-таластар,
1989 жылғы меншік туралы заңды талқылауға және дайындауға байланысты пікір
таластар меншік ұғымына нақтылы енгізбей ғана сонымен бірге негіздер
түсінігіндегі қателіктерді көбейте түсті деуге болады.
Осы даулардың кесірінен меншік түсінігі мүлік деген сөздің синоним
ретінде көрсетілді. Ал негізінен меншік адамдар арасындағы затқа байланысты
қатынасы деп көрсетілуі қажет еді. Мұның бәрі меншік қатынастарының қиын
екенін көрсетеді және де оның мазмұны және нысанын оның реттеу құқықтарын
нақты айқын ашып алу үшін біз меншіктің экономикалық табиғатының нақты
түсінігіне тоқталамыз.
Меншіктің экономикалық қатынас ретіндегі түсінігі. Адамзаттың тіршілік
етуіне қажетті барлық материалды игіліктердің пайда болуын бастауы бірінші
қайнар көзі болып қоғамдық өндіріс процесі болып табылады. Әрине егер де
адамзатқа табиғатпен берілген жерді және тағы да басқа табиғи ресурстарды
санамаған кезде. Мұндай табиғатпен алатын өнімді адам жалғыз өзі ала
алмайтындығын адамзаттың барлық тәжірибесі көрсетеді. Сондықтан адамдарға
өзара қатынастарға түсуге тура келеді. Өндіру бұл матералдық игіліктерді
өзіне тиесілі ретінде иемдену. Иемдену сөзі біреудіңменшігіне түсу деген
мағнаны білдіреді. Меншікті экономикалық қатынастарды өндірістік қатынастың
оның статистикасын жағдайын материалдық игіліктерін тиістілігін көрсететін
өндірістік қатынастардың бір бөлігі.
Меншік түсінігі дегеніміз - субьектінің заң құжаттары арқылы танылатын
және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену пайдалану және
оған билік ету құқығы. Меншік иесінің өз мүлкін иеленуге пайдалануға және
оған билік етуге құқығы болады. Меншік құқығының үш элементі бар:
Иелену, пайдалану, билік ету. Иелену дегеніміз мүлікті іс жүзінде
иеленуді жүзеге артыруды заң жүзінде қамтамасыз ету болып табылады. Ал,
пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың
сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс
өсім жеміс, төл алу және өзге де нысандарында болуы мүмкін [7,25].
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Меншік иесінің құқығын иелену пайдалану және
билік етуге байланысты төрт ерекшелігін бөліп қарауға болады.
1. Заңдылық актілері бұл құқықты мойындауға тиіс.
2. Заңдылық актілер бұл құқықты қорғауға тиіс.
3.Өз қарауына байланысты меншік иесімен заттық құқықты жүзеге асыру.
4. Өзіне тиесілі мүлікке қатысты меншік иесі заттық құқықты жүзеге
асыруы. Сонымен құқықтық қорғау оны заңдылық акт нормаларымен қорғауы болып
табылады. ал құқықты мойындау әрекет етуші құқықтық жүйеге қайшы келмеуі.
Өзінің қарауына еркіне сай құқықты жүзеге асыру дегеніміз бұл меншік
иесінің әрекет ету бостандығы тек заңдылық актілерге сай.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке өз қалауы бойынша келтірген
әрекеттер жасауға соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп
иелігінен шығаруға өзі меншік иесі болып қала отырып оларға мүлікті иелену
пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға мүлікті
кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге оларға
өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иесі өзінің мүлкімен абсолюттік түрде билік ете алады. Меншік
иесі заңның талаптары бұзылмайтын болса мүлігін өзіне тиесілі жойып
жіберуге құқығы бар. Меншік иесінің өз өкілеттігінің жүзеге асыруы басқа
тұлғалармен мемлекеттік құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді бұзушылық басқа нысандармен
қатар меншік иесінің өзінің монополиалық және шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін. Меншік иесі заңға
сәйкес бір уақытта иелену пайдалану және билік етуі құқығынан айырылып
қалатын жағдайларда кездеседі. Мысалы: мүлікке қамау салған кезде немесе
шарт бойынша өзінің барлық үш құқығын меншік иесінің басқаға беруі. Меншік
құқығы мемлекеттен мойындау шегінде жүзеге асырылады. Бұл сондықтан
абсолюттік құқық болып табылады. Тек заңдылық актілермен шектелуі мүмкін.
Сонымен бірге азаматтық құқықтың жекелеген объектілері азаматтық айналымнан
толықтай және жартылай алынып тасталды және де бұл мұндай мүлікке шектелген
құқықпен жүзеге асырылады. Мысалы: жер, орман, радиоактивтік заттар және
т.б. Меншік иесі өзінің монополды жағдайы мен асыра пайдалану туралы
монополияға қарсы заңдылықтарында көрсетілген. Меншік иесі қоршаған ортаға
келтірілген зиянда алдын алу табиғатты қорғау заңдылығымен реттеу қажет.
Меншік құқығының мерзімі шексіз. Заң құжаттарында көзделген реттерде
жағдайлармен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамның шектелуі түрде
пайдалануына жол беруіне міндетті. Меншік құқығы екі түрге бөлінеді:
1. Жеке меншік.
2. Мемлекеттік меншік.
Жеке меншік ұғымы азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар
мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Қоғамдық меншік
соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншіктің ерекше түрі ретінде
көрінеді. Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді. Сонымен
қатар меншік құқығының мерзімі шектелмейді [8,44]. Меншік иесі, егер заңда
өзгеше көзделмесе өзіне тиесілі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығын көтереді.
Жеке меншіктің өзі екіге бөлінеді:
1. Жеке азаматтардың меншігі.
2. Жеке мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігі.
Жалпы ұйымдар жеке меншіктің ерекше түрі. Жеке меншікте кез-келген
азаматтық айналымнан алынбаған мүлік жатуы мүмкін. Меншік иесінде келтірген
мөлшерде мүлік болуы мүмкін. Тек ол азаматтық айналымнан алынбаған мүлік
болуы қажет және тек оны жеке өз еңбегімен тапқандығын дәлелдеу керек.
Мемлекет меншігінің болуы төмендегідей қоғамдық маңызы бар жағдайларға
байланысты:
1. Мемлекет кейбір мүлікті тек өз меншігінде ұстау арқылы мемлекетте,
қоғамда қауіпсіздікті камтамасыз етеді.
2. Мемлекет өз қоғамдағы қоғам мүшелеріне, егер олардың табыстары күн
көруге жеткіліксіз болса, әртүрлі әлеуметтік шаралары жүзеге асырылып,
оларға жәрдем береді. Жәрдем беру үшін мемлекеттің меншігінде мүлкі болуы
тиіс және ол осы мүліктен кіріс, пайда түсіріп отыруы тиіс [9,25].
Қазіргі заманда мемлекеттің меншігінде: жолдар, атом энергиясы,
байланыс, әскери-өндірістік комплекс, төтенше жағдайларда жұмсалатын, азық-
түлік қажетті дайындалатын қоры.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып бөлінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Республикалық бюджеттің қаражаты, алтын валюта қоры және алмас
қоры, жер, оның қойнауы, су, өсімдік және жануарлар дүниесі, басқа да
табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Коммуналдық меншік дегеніміз – меншік жергілікті қазынадан заң
құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңның
тұлғаларына бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті
қазынаны құрайды. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен
екіншісіне беру Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен
жүзеге асырылады. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаларға
шаруашылық жүргізуі немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі
мүмкін.
Шаруашылық жүргізу құқығы – бұл жағдайда мемлекет өз мүлкінің пайда
табу үшін мүлкін бере отырып, мемлекеттік кәсіпорын құрады. Мемлекеттік
кәсіпорын мемлекеттен өндіріс құралдарын, көлік, ғимараттар алады және оған
қаражатын береді. Мемлекеттік кәсіпорын кәсіпкерлік қызметпен айналысады,
оның негізгі мақсаты пайда табу. Мемлекеттік кәіпорын өзінің жылдық
табысынан мемлекетке салық төлейді, одан қалған табыс таза табыс деп
саналады. Таза пайда мемлекет пен кәсіпорынның арасында кәсіпорын құрылған
кезде мемлекет бекіркен нормативке сәйкес мемлекет пен кәсіпорын арасында
бөлінеді. Мемлекеттік кәсіпорынның қызметін мемлекет бақылап отырады және
кәсіпорын мемлекеттің келісімінсіз төмендегідей құқықтарды жүзеге асыра
алмайды.
1. Кәсіпорынның мүлкін бөтеннің меншігіне бере алмайды;
2. Мүлікті бөтеннің тегін пайдалануына бере алмайды;
3. Жеке меншік өкілінің қатысуымен филиалдар құра алмайды;
4. Үшінші тарапқа кепілдік бере алмайды;
5. Жеке меншік иелеріне өз қаражатынан Ұлттық банк бекіткен пайыздан
төмен сыйақыға несие бере алмайды [10,48].
Жедел басқару құқығы – бұл жағдайда мемлекет өндіріс құралдарын
беріп, ғимарат беріп, айналып қаражатын беріп кәсіпорын құрады. Бұл
кәсіпорын қазыналық кәсіпорын деп аталады. Қазыналық кәсіпорын пайда табу
мақсатымен құрылады және кейде мемлекеттік функцияны атқару мақсатымен де
құрылады. Егер қазыналық кәсіпорын пайда таппаса, оның шығындарын қазына
көтереді. Қазыналық кәсіпорын Үкіметтің қаулысымен құрылады. Қазыналық
кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікке өздігінен билік ете алмайды.
Қазыналық кәсіпорынның тапқан пайдаларын мемлекет бөледі және бұл пайдадан
кәсіпорындарға қапражат Үкімет бекітеді. Нормаларға сәйкес қалдырады,
қалған қаражаттың барлығы қазынаға алынады. Қазыналық кәсіпорын өз
борыштарын өзі төлейді және бұл үшін ол айналым қаражатын жұмсайды. Ол
жеткіліксіз болса, қалғанын мемлекет төлейді. Қазыналық кәсіпорын тек
мемлекет рұқсат еткен қызметпен айналыса алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі, жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқықтарының негізгі мазмұны болып қоғамның
игілігіне қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады. Жерге басқа табиғи
ресурстарға меншік құқығын жүзеге асыру ерекшеліктері азаматтық кодекспен
жер туралы заңмен және өзге де заңмен белгіленеді. Жер Кодексіне сәйкес
азаматтардың жеке меншігінде шаруа қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық
жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін,
сондай-ақ өндірістік және өндірістік емес құрылыстарды салуға берілген жер
учаскелері болуы мүмкін.
Меншік міндеттейді онымен пайдалану бір уақытта қоғамдық игілікке
қызмет етуі қажет. Меншіктің субъектісі, объектісі, меншік иесінің өзінің
құқықтарын жүзеге асырудың көлемін және шегін оларды қорғау кепілдігін
заңмен көрсетеді. Меншік құқығы нақты юридикалық факт негізінде кейде
жиынтығы негізінде пайда болатын субъективті құқық. Осы юридикалық факт
меншік құқығының пайда болу негіздері болып табылады. Оларды бастапқы және
туынды деп екіге бөледі. Бастапқы меншік құқығын иемдену тәсіліне мыналар
жатады.
Меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
болады. Иелену құқығы дегеніміз іс жүзінде иеленуді іске асыруды заң
жүзінде іске асыру.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамассыз етілуі. Меншік
иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер
жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп,
иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті
иелену, пайдалану және шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
оларға өзгеше билік етуге құқылы [11,80].
Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен
мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардпатарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті.
Меншік құқығының мерзімі шексіз, мүлікке меншік құқығы осы Кодексте
көрсетілген негіздер бойынша ғана ықтирсыз тоқтатылуы мүмкін.
Заң құжаттарында көрсетілген реттерде, жағдайлар мен шектерде меншік
иесі өз мүлкін басқа адамдардың шектеулі түрде пайдалануына жол беруге
міндетті.
1. Қайтадан жасалған затқа меншік құқығын иемдену.
2. Қайта өңдеу.
3. Жалпы қолдагатын заттарды меншігіне айналдыру.
4. Иесіз мүлікке байланысты меншік құқығын алу.
5. Тауып алу.
6. Қарасыз қалған жануарлар.
7. Иелену мерзімінің ескіруі.
8. Қойма.
9. Өз еркімен құрылыс салу арқылы меншік құқығын иелену.
10. Туынды тәсілмен меншік құқығын иемдену.
1. Национализациялау.
2. Жекешелендіру.
3. Заң тұлғалардың қайта құрылуы және ликвидация кезінде меншік
иесінің мүлкіне төлем өтелуі.
4. Қоғам мүддесіне сай мемлекеттік иемдену оған қарау.
5. Меншік құқығын шарт бойынша иемдену.
6. Мұрагерлік жолмен иемдену арқылы.
Меншік құқығының пайда болу негіздеріне тоқталдым. Меншік құқығы
меншік иесі өз мүлкін басқа адамдарға берген меншік иесі меншік құқығынан
бас тартқан мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген
өзге деректерде мүлікке меншік құқығынан айрылған жағдайда тоқтатылады.
Меншік иесінің мүлкі иесінің рұқсатынсыз алып қоюға жол берілмейді. Бұған
мына реттер: 1. Меншік иесінің мңндеттері бойынша мүлікке өндіріліп алынған
ақы айналымына түскен. 2. Заң құжаттарына сәйкес белгілі бір адамға тиесілі
бола алмайтын мүлікті ықтиярсыз иеліктен айырған. 4. Тәркіленген. 5. Жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айырған. 6.
Күтіксіз ұсталған мәдени және тарихи қазыналар сатып алынған кірмейді.
Меншік иесіне өз мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығы
берілген. Бұл құқықтар меншік құқығының мазмұнын анықтайды. Алғаш рет
аталып отырған триада рим жеке құқығының орта ғасырлық коментаторларының
еңбектерінде пайдаланылған, ал рим жеке құқығының өзі меншік иесі
өкілеттіктерінің толық тізбесін білмеген. Ресей заңнамасында ол алғаш 1832
жылы пайда болды[12,87].
Иемдеу құқығы мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заңмен
қамтамасыз ету мүмкіндігін білдіреді. Иемденуде едәуір маңыздылық бар,
сондықтан да ол қалған құқықтардан өзгеше.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне қарағанда Ресейдің
Азаматтық кодексінде иемденуге анықтама берілмеген. Сондықтан да Ресей
Федерациясында иемдену құқығын түсінуде бірпікірлік жоқ. Мысалы, Ю.К.
Толстой былай дейді: Иемденуге құқық беру – меншік иесінің мүлікке
шаруашылық үстемдігін заңмен қамтамасыз ету [2,193].
Сонымен иемдену құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда түсірудің заңмен қамтамасыз
етілген мүмкіндігі.
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Мүліктің заңдық тағдыры көбіне мәмілемен
белгіленеді. Сонымен қатар, мүлікке басқадай заңдық факторлар арқылы билік
ету дағдылы жағдайға айналған. Меншік иесі өз мүлкіне толықтай билік етуге
құқылы. Басқа құқықтар меншік құқығынан туындайды, оған тәуелді және көлемі
жағынан бастапқы құқықтан кең болуы мүмкін емес. Егер заңнама тараптары,
сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері
бұзылмайтын болса мүлкін тіптен жойып жіберуге құқылы.
Меншік құқығы оның нысанының ерекшелігіне қарай тоқтауы мүмкін, мысалы
пайдалану және билік ету өкілеттіктері біріккенде. Бұл ретте пайдалану
құқығын жүзеге асыру процесі билік өкілеттігін іске асыруға, соның
нәтижесінде меншік құқығының тоқтауына әкеп соғады [13,5].
1.2 Тарихи құқықтық аспектісі.
Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлеуметтік-экономикалық мәнін
білдіреді. Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі негізгі мәселе
болып табылады. Меншік қатынастарының өзгеруі – қоғамның негізгі қозғаушы
күші және барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Адамзат өмірінде тарихи
формацияларға байланысты меншіктің төмендегідей типтері болған:
1) Алғашқы қауымдағы меншік. Яғни қоғамдағы мүлік, дүниенің барлығы
адамдардың бәріне тиесілі болған.
2) Құл иеленуші мемлекеттегі меншік нысанына адамдар жатты. Яғни
құлдарға зат ретінде қарап, құл иеленушілердің меншігі болып табылды.
3) Феодалдық мемлекеттегі меншік нысанына натуралдық өндіріс, жер
жатты. Яғни жер феодалдарға тиесілі болып, шаруаларда жерді тек пайдалану
мүмкіндігі болды.
4) Буржуазиялық мемлекеттегі меншік нысанына индустрия жатты. Яғни
қоғамда ақша қатынастары пайда болып, буржуаздар меншік иелері болды.
5) Социалистік кезеңде меншіктің тек мемлекеттік нысаны болды. Демек,
қоғамда тапқа бөлініс болған жоқ.
6) Нарықтық кезеңде меншік мемлекеттік және жеке нысанда қалыптасты.
Жеке меншікке заңмен тыйым салынбаған объектілер берілді [12,60].
Меншік құқығы ең алғаш құқығы мықты жетілген Рим империясының ІІ-
ІІІ ғасырларында пайда бола бастады. Рим құқығының ХІІ кесте заңдарының
орнына бүкіл халықаралық құқық қолданысқа енді. Оны перегриндердің
преторлары құрады. ХІІ кесте заңдарының орнына жаңа құқық нормасы шықты
Претордың формуляр қағазы көп құқығы, бостандығы жоқ сот қызметкерлері үшін
міндетті болды. Сөйтіп, жеке меншіктің жаңа нысаны-претордың жеке меншігі
пайда болды. Бұны қорғайтын преторлардың өзі. Ендігі жерде Римдегі құқық
жеке адам құқығы және бұқаралық қоғамдық құқық болып екіге бөлінеді. Рим
заңгерлері меншік құқығын затты абсолютті түрде иелену және пайдалану деп
түсінді. Ал ол дегеніміз сол заттың пайдасын көру, басқару-иелік істеу,
заттың тағдырын шешу, тіпті затты жоюға дейінгі құқыққа ие деген сөз.
Алайда жеке меншік иесінің құқығы қаншама ауқымды болса да, ол
басқалармен санасуға міндетті болды. Сондықтан да деке меншік иесінің
құқығы шектеулі болды. Құқықтың шектелуі Сервитут депа аталған. Сервитуттың
екі түрі болған. жеке сервитут және заттар сервитуты. Бұл басқа жер
учаскесінен су өткізу, жол салу, құбыр салу, мал айдау деген сияқты. Сөйтіп
ең алғаш Рим империясында жеке меншік құқығына ие болудың екі әдісі пайда
болған: олар бастапқы әдіс және туынды әдіс болған.
Римде құқықты жария және жеке деген. Қазақстан Республикасының қазіргі
құқық жүйесі жария және жеке деп бөлінбейді. Жария және жеке құқықтардың
классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді: жария құқық
дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне қатысты, ал жеке құқық
болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді. Қазіргі кезде құқықтың римдік
атауы қалғанмен мазмұны әбден өзгерді. Сондықтан да азаматтық құқықты
цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды – цивилист деп жүр.
Алдану жолымен мәміле жасаған тұлға кейіннен сол мәмілені сот арқылы
жарамсыз деп тануға құқығы бар. шартқа отырған екі тараптың бірі алдыңғы
тараптан шарттың өрескел заңсыз бұзылуын байқаса оны сот арқылы алдын ала
бұзуға болады. Құқықтық қорғау қажеттілігі оның бұзылуымен немесе оған
төнген қауіп анықталғанда пайда болады. Құқықтық қатынастар беймәлім күйде
оның өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан заң көбінесе бұзылған құқықты және
заңмен қорғалатын мүддені қорғау деген терминді көп қолданады. Көбінесе,
заңмен қорғалатын мүддені қорғау, бұзылған құқықтарды қорғаумен бірге
жүзеге асыру. Бірақ құқықтық мүдде қорғаудың жеке-дара объектісі болуы
мүмкін. Мысалы: ерлі-зайыптылардың ортақ меншігін бөлу кезінде кәмелетке
толмаған балалардың мүддесіне көп көңіл аударылады. Сондай-ақ өз бейнесіне
құқық саласы бойынша да солай. Әдебиеттерінде құқық субъектілік пен әрекет
қабілеттілік біріктіріліп көрсетілген [14,152].
Азаматтық құқық, құқық қатынаспен бірге пайда болады. Толық әрекет-
қабілеттілік он сегізге толғанда пайда болады. Бұл ережеде заңда
белгіленгендей толық әрекет қабілеттілік он сегізге толмағандарда пайда
болады, ол некеге отырған кезден он алты жастан басталады. 14 пен 18 жас
арасындағы кәмелетке толмағандарды немесе әрекет қабілеттілігі
шектелгендерді сотта заңды өкілдері қорғайды. Азаматтың құқық қатынасының
ерекшеліктері құқық нормаларын реттеуде құқықтық қатынас қоғамдық қатынас
сияқты барлық мүмкіншіліктермен сипатталады [15,87].
2 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2.1 Меншік құқығының пайда болу негіздері. Ортақ меншік түсінігі
Меншік құқығы тек белгілі бір заңды оқиғаның немесе жиынтық күйде
кездесетін бірнеше оқиғалардың негізінде пайда болады. Жалпы меншік
құқығының пайда болу негіздері көп және оларды мйнандай көрсеткіштерге
байланысты топтарға бөлуге болады:
1. Меншік құқығы ерік білдіру негізінде пайда болады, яғни бір субъект
өз меншігіндегі затты екінші тұлғаға өз еркімен берген кезде пайда болады:
2. Құқық мирасқорлық бір суібъектінің меншікке деген құқық
мирасқорлығына ауысуы.
Осы негіздерге байланысты меншік құқығының пайда болуы екі топқа
бөлінеді:
1) Бастапқы негіз – меншік құқығы жаңадан жасалған затқа, қайта өңдеу
арқылы жасалған затқа оның ішінді төмендегі жағдайда пайда болады:
а) Алғашқы рет жаңадан жасалған затқа;
б) Қайта өңдеу нәтижесінде пайда болған затқа;
в) Көпшіліктің қолы жететін затты жинап алу;
г) Иесіз зат пен мүлікті меншікке алу;
д) Олжаға деген меншік құқығы;
ж) Көмбеге деген меншік құқығы;
з) Қараусыз жануарларға деген меншік құқығы;
и) Өз бетімен салынған құрылысқа деген меншік құқығы;
к) Иелену мерзімінің ескіруі негізәінде меншікке ие болуы;
2. Туынды негіз бойынша меншік құқығы төмендегі жағдайларда пайда
болады:
а) Мүлікті ұлттың меншігіне алу;
б) жекешелендіру;
в) Таратылған заңды тұлғаның мүлкін меншікке алу;
г) Борыштың есебіне өндіріп алу;
д) Тәркілеу;
ж) Реквизициялау;
з) Жер учаскесін мемлекеттке қайтарып алуға байланысты, сол жерде
орналасқан қозғалмайтын мүлікті алу;
и) Затты шарт бойынша алу;
к) Зат пен мүлікті мұрагерлікпен алу;
Кейбір затқа деген меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері:
1. Шарт бойынша алынған затқа деген меншік құқығы, егер заңмен өзгеше
көзделмесе немесе шартта көрсетілмесе алушыға берілген берілген кезден
басталады;
2. Егер шарт бойынша алынған мүлікке қатысты меншік құқығы шарт
жазбаша немесе нотариалды куәландырылған тәртіппен жасалуы тиіс болса,
меншік құқығы нотариатта куәландырылған кезден басталады;
3. Қозғалмайтын мүлікке деген немесе оған теңестірілген объектілерге
арнайы мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мүлікке қатысты меншік құқығы, осы
затқа деген мәміле жазбаша жасалып, қажет болса нотариатпен куәландырылып
мемлекеттік органда тіркелген мезеттен бастап пайда болады;
Меншік құқығының пайда болуының төмендегідей құқықтық зардаптары мен
салдары бар:
1. Меншік құқығы пайда болған күннен бастап, оны күту ауыртпашылығы
меншік иесіне ауысады. Егер бөтен біреу зат пен мүлікті күтуге шығын
шығарған болса, оны меншік иесі көтеруге міндетті.
2. Меншік құқығы пайда бролған мезеттен бастап, меншіктегі заттың,
мүліктің кездейсоқ жойылу, бүліну тәуекелі меншік иесінде болады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі
мүліктің оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болуы. Сонымен бір мүлікке
меншік құқығы бірнеше меншік иесіне тән болуы ортақ меншік қатынастарын
туғызады. Яғни бір мүлікке меншік құқығы бір адамға ғана емес, сонымен
бірге адам немесе көп адамға тән болуы. Осы жағдайда мүлікке ортақ меншік
құқығы туындайды[16, 586].
Ортақ меншік мағынасын субъективтік мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленген тәртіппен заң шегінде иелену және билік ету және пайдалану
мүмкіндігін заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған
шарттарымен қамтамассыз ету деп түсіну. Ортақ меншік құқығы институтының
маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып,
немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық
жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді
пайдалануына жәрдемдеседі. Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар
заңдық ерекшеліктерге ие болады.
Ортақ меншік құқығы әртүрлі негіздерден туындауы мүмкін. Мысалы:
Мұрагерлік немесе құруға байланысты шаруа фермер қожалығын құрған кезде,
жекешелендірген кезде, затты бірігіп сатып алған кезде, бірігіп үй сатып
алған кезде туындайды. Ортақ меншік құқығының объектісінде басқа меншік
құқығының объектісі сияқты нақты айқын болып табылады.
Ортақ меншік құқығының объектісі болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын мекемеде болып табылады. Ортақ меншік құқығына меншік құқығының
субъектілерінің көптілігі тән және ортақ меншіктің қатысушылары немесе
меншік иеленушілер болып табылады. Субъектілердің көптілігі көптілігі
объектісіне меншік қатынастарымен реттеу қажеттілігін тудырады. Жалпы ортақ
меншік құқығының субъектілеріне Қазақстан Республикасының және шет елдің
жеке және заңды тұлғалардың және оның әкімшілік-территориялық бірлестігі
жатады. Жоғарыда айтып кеткендей ортақ меншік құқығы әртүрлі юридикалық
фактілер негізінде көбіне шарттардан мәмілелерден мұрагердіктен не басқа да
заңда көрсетілген негіздерден пайда болады.
Сонымен бірге ортақ меншік ерліөзайыптыларда неке кезінде мүлік
иеленуінен табуынан пайда болады. Ортақ меншік құқығы екіге бөлінеді:
1. Үлесі анықталған үлестік меншік.
2. Үлесі анықталмаған ортақ бірлескен меншік.
Ортақ меншік құқығы екі түрге бөлінеді:
1. Үлесі анықталған (үлестік меншік) әрқайсысы өзіне тиесілі өз
еркімен үлесін сата алады.
2. Үлесі анықталмаған (ортақ бірлескен меншік) иелену құқығы теңдей
болуы.
Сонымен, ортақ меншік немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен
кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлугетболмайды
(бөлінбейтін заттар) өйткені, ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды. Бөлінетін
мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде
пайда болады. Меншік құқығы бұл бірнеше адамға таралады. Меншік құқығында
бірнеше субъектілердің бір объектіге меншік құқығы болады деп жоғарыда
айтып кеттік. Бір затқа меншік құқығы көп меншік иеленушілерге тиесілі
болған кезде, ортақ меншік қатынастары туындайды. Мысалы, бір жер
учаскесіне екі адам меншік иесі болуы мүмкін. Осындай кезде меншік құқығы
бірнеше меншік иелерінің арасында бөлінеді [17,382].
Ортақ меншік құқығы бөлінбейтін мүлікке екі немесе бірнеше тұлғалардың
меншігіне түскен кезде туындайды. Мысалы: шаруа (фермер) қожалығына жататын
өндірістік құралы, қожалықтан оның бір мүшесі шыққан кезде бөлуге жатпайды.
Сонымен бірге, заң бойынша ортақ меншік құқығы бөлінетін затқа да
туындайды. Ол заңда көрсетілген актілер және шарттарда көрсетілген
жағдайларда құрамды заттар және жиынтықты заттар жатады (кітапхана, сурет
галлереясы). Ортақ меншікте құқық қатынастар ерекшелінеді. Ортақ меншік
қатысушыларының арасындағы қатынас абсолюттік болмайды, ол аралық
(относительный) қатынаста болады, өйткені, бұл жерде нақты орны қатаң құқық
қатынастарының қатысушыларының қатаң Азаматтық кодекстың 230-бабына сәйкес
жай серіктестік қызметінің негізгі қатысушыларының жарналарын ақшалай
немесе басқа мүлікпен, не еңбек үлесі арқылы қосуы.
Ортақ меншік құқығы бұл-мүлікті тең объект ретінде бірнеше тұлғалардың
иелену, пайдалану және билік ету қатынастарын бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқықтық нормалардың жүйесі. Субъективтік мағынада алып қарасақ
ортақ меншік құқығы немесе адам да көп тұлға заңда көрсетілген немесе өзара
меншік иелері арасындағы шарт бойынша өздеріне тән ортақ мүлікті өздерінің
еріктеріне сай бірігіп иелену, пайдалану және билік етуін юридикалық
қамтамасыз етілген мүмкіндігі болуымен түсіндіріледі.
Ортақ меншік құқығының институтының мазмұны мынадан көрінеді – ол
бірнеше адамға (тұлға) қандай да бір объект бірігіп иеленуге немесе құруға
және өздерінің қажеттілігін қанағаттандыру барысында бірігіп пайдалануына
мүмкіндік беруінен.
Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамдардың меншігіне мүлік түскен
кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге
болмайды(бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделган
реттерде пайда болады.
Азаматтық кодексте бөлінетін және бөлінбейтін мүлікке ортақ меншік
құқығы туындайтын жағдайларды бөліп қарайды. Екі немесе одан көп адам
бөлінбейтін мүлікті меншігіне иемденгенде, олапрда мүлікті иемдену негізіне
қарамастан, осы мүлікке ортақ меншік құқығы туындайды. Ал бөлінетін мүлікке
ортақ меншік тек заң актілерінде немесе шарттарда көзделген реттерде ғана
туындайды. Мысалы, жұбайлардың бірге тұрған кезде иемденген бөлінетін мүлкі
заң бойынша олардың ортақ мүлкіне айналады.
Ортақ меншік құқығының айырмашылығы заттық құқықтан тұрады. Заттық
құқықта субьектілі, яғни, меншік иесі бұл жерде тек қана бір тұлға болып
табылады. Мысалы, Азамат, Мемлекет, заңды тұлға, ал, ортақ меншік құқығында
екі және одан да көп субьектілер меншігінде болады. Ең бірінші айырмашылық
субьектілерге байланысты болып табылады. Ортақ меншіктің қатысушылары оның
субьектілері болады. Сонымен, ортақ меншік құқығына көп субьектілі тән.
Осыған байланысты бір және сол обьект меншік құқығы бірнеше адам
болғандықтан ортақ меншік қатынастарын арнайы құқықтық реттеуді қажет
етеді. Бұл, әрбір қатысынушының құқықтарын, еріктілігін қамтамасыз ету
үшін, әрбіреуіне заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін. Сонымен ортақ меншік
құқығы дегеніміз - бір обьектіге көп субьекті болуы. Ол мүліктін бір
уақытта бірнеше адамның меншігінде болуынан көрінеді.
Ортақ меншік қатынасы кез-келген меншік құқығының субьектілерінің
арасында пайда болады ( жеке тұлға және заңды тұлға т.б.). Ортақ меншік
субьектілері, кез-келген меншік иесі сияқты өзінің еркімен өздеріне тиесілі
мүлікпен иеленуге, пайдалануға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П Е 3
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕМЕ 5
1.1 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны 5
1.2 Тарихи құқықтық аспектісі. 14
2 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ 16
2.1 Меншік құқығының пайда болу негіздері. Ортақ меншік түсінігі 16
2.2 Үлестік меншіктің ерекшелігі 20
2.3 Бірлескен меншіктің түсінігі және оның түрлері. 28
ҚОРЫТЫНДЫ 43
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 45
К І Р І С П Е
Меншік экономикалық санатын ұғынудың негізі тіптен ХІХ ғасырдағы
ғылыми жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет
ұйымдастырған қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік бұл-затта емес,
мүлікте емес. Ол-белгілі бір экономикалық қатынас. Меншік ұғымы әрқашанда
ұйымдасқан адамдар қоғамына тән. Адамзаттың алғашқы даму кезеңінің соңына
қарай меншіктің туындауы мемлекеттің пайда болуына және қоғамның ары қарай
екпінді дамуына әкеп соқты.
Адамзат көптеген ғасырлар бойы меншік ұғымын зерттеп, дамыған сайын
оған әртүрлі анықтама берген, өздерінше түсіндірген. Адам қоғамының барлық
уақытында оның қалыптасуы мен дамуында меншік өте маңызды рөл атқарған.
Мүлік өз материалдық зат, осы затпен адам арасында қатынас туады, біз
бұны мүліктік қатынас деп атаймыз. Мүліктік қатынасқа меншік қатынасы да
жатады.
Қазақстан Республикасы өз алдында егеменді ел болғалы қоғамдық
қатынастар, соның ішінде меншік қатынастары Қазақстан Республикасының
негізгі заңының нормаларына сай дами бастады. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі түрі
танылады. Бұл жеке және мемлекеттік меншік және олар заңмен теңдей
қорғалады. Бұл меншік қатынастарындағы үлкен өзгеріс болып табылады,
өйткені, бұрынғы Кеңес одағының заңдылықтарына сай мемлекеттік меншік
заңмен ерекше қорғалатын.
Ал, қазір жоғарыда айтып кеткендей теңдей қорғалады. Мұның өзі
азаматтардың меншік құқықтарының алға қойылатындығын көрсетеді. Меншік
дегеніміз өз адамдардың белгілі мүлікті затты заң негізінде иеленуі.
Материалдық игіліктерге индивидуальдық иелену әртүрлі экономикалық
қатынастардың нәтижесінен туады.
Біріншіден, ол өндірістік болуы, яғни оны өзі жұмыс істеп, еңбегі
арқылы өндіретін өнімі, еңбек табысы.
Екіншіден, өндірістік процеске қатыспай-ақ, басқа біреудің еңбегінің
арқасында иемдену.
Үшіншіден, өндіріс арқылы емес, үлестіру,тарату процесі арқылы меншік
иесі болуы (мысалы, бағалы қағаздардан түскен табыс, мұра арқылы иелену).
Осы көрсетіліп кеткен әрбір тәсілдерінен әрбір азамат меншік иесі
болады. Сонымен біз меншік ұғымына тоқталдық. Енді ортақ меншік ұғымына
тоқталсақ, ол дегеніміз екі немесе одан көп адамның меншігіндегі мүліктің
лоарға ортақ меншік құқығымен тиесілі болуы.
Сонымен, бір мүлікке меншік құқығы бірнеше меншік иесіне тән болуы
ортақ меншік қатынастарын туғызады. Ортақ меншік құқығы екі түрге бөлінеді,
1. Үлестік меншік құқығы.
2. Бірлескен меншік құқығы.
Тақырыптың өзекті мәселелері – меншік құқығы, меншіктің өзі сияқты
қоғамдық өмірде негізгі орынның бірін алады. Ең алдымен, ағылшын тілдес
елдердің құқықтық қауымдастығының өкілдері меншік ұғымын кең мағынада
түсініп, ол мазмұны бойынша экономистер қолданатын меншік құқығы
түсінігіне жақын болады. Соның нәтижесінде бұл категороия құқықтың әр алуан
саласын қамтиды. Меншік құқығын мүлікке толық үстемдік ретінде қарастыру
жоба авторларының пікірінше меншік өзекті мәселелерін құрайды.
Меншік құқығының ғылыми зерттеу жұмыстарымен байланысы –
У. Маттейдің пікірінше құрлықтық құқық үшін меншік құқығын нормативтік
реттеудің бөлек әлденеше жалпы заңдылықтары бар. Ұлы француз революциясы
кезінде меншік иесінің құқығы күші феодализмге тән сипатта ажырату өріс
алды. О.С. Иоффенің жіктеуі бойынша кезеңдердің кез келгенінде жалпы
азаматтық құқық пен оның ниституты – заттық құқықтың дамуы барынша
өзгеріссіз өтуімен байланысты болады. Зерттеу меншік құқығының субъективтік
мағынасы сипатында жүргізіледі. У. Маттеи меншікті түсінуде екі
ерекшеліктің бар екенін атайды, ол қазіргі екі құқық жүйесіне тән.
Жүргізілген зерттеу барысында меншіктенушінің заңда көрсетілген құқығы
күшін жүзеге асыру туралы нақты жағдайды көрсеттіп отырдық. Неміс азаматтық
құқығының қазіргі зерттеушісі В.А.Савельев меншік құқығының алман
зерттеушісі берген анықтамасы, меншік иесінің затқа үстемділігінің
ауқымдылығы, барынша үстемдігі.
Тақырыптың мақсаты - қойылған мақсатқа жету үшін зерттеудің басты екі
бағытын ерекшелеуге болады. Біріншіден меншік құқығы туралы жалпы
нормативтік және доктриналық ережелерді құқық жүйесінде қарастыру.
Екіншіден меншік жеке бастың еркіндігі ұғымынан туындайтын табиғи құқықты
байланыстырғыш ретінде пайдаланады.
Объектілері қозғалмалы және қозғалмайтын заттар, ақша, бағалы
қағаздар, шетелдік валюта және міндеттемелік және басқалай құқықтар мен
міндеттер. Кодекстермен, нормативті актілермен, заңдармен және т.б. да
нормалармен реттеледі.
Зерттеу әдістері қолданатын әр түрлі болып қолданады. Құқықтың әрбір
негізгі саласының өзіне тән құқықтық реттеу әдістемесі болады. Ал оның жеке
қырлары субъектілердің құқықтық мәртебесінде құқық қатынастарын
қалыптастыру негіздерінде, олардың мазмұнын айқындау әдістерінде және
санкцияларында топтастыра көрсетілген. Бір тақырыпты қамту үшін, әр түрлі
нормативтік актілер, заңдар, т.б. нормалар, кодекстер пайдаланады. Меншік
құқығын қорғаудың екі әдісі меншік иесіне затты қалпында иемдену, пайдалану
және оған билік жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуге бағыттылған әдіс
[1,48].
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНА ЖАЛПЫ ТҮСІНІКТЕМЕ
1.1 Меншік құқығының түсінігі және мазмұны
Қазақстан Республикасында егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет
болғанына аз уақыт өткенімен біраз заңдар мен құқықтық нормативтік актілер
қабылданды. Оның ішінде меншік жайында Қазақстан Республикасы
Конституциясының 6-бабында және Азаматтық Кодекстің 2-бөлімі меншік
құқығын және өзге де заттық құқықтарды реттеуге арналған. Меншік иесі өзіне
тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер жасай алады,
бірақ та меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруда басқа тұлғалар мен
мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Субъектілер белгілі бір зат пен мүлікке деген құқықтары ерекшеліктермен
сипатталады. Ол ерекшеліктер төмендегідей:
1. Затқа ілесіп жүру құқығы бұған сәйкес затқа деген меншік құқығының
басқа субъектілерге ауысуы бұрынғы субъектілердің өзге заттық құқығын
тоқтатпайды.
2. Затқа деген құқықты қорғаудың абсолюттік белгісі. Яғни зат иесінің
осы затқа деген құқығы арнайы заңдармен қорғалады.
3. Заттық құқық иелері меншік иесімен де үшінші тараппен құқықтық
қатынасқа түседі.
4. Заттық құқықтар меншік иесінен басқа кез-келген субъектілерде болуы
мүмкін. Бір тұлға затқа қатысты меншік иесі де, өзге заттық иесі де бола
алады.
5. Заттық құқықтың ішіндегі ең негізгісі меншік құқығы болып саналады.
6. Заттық құқықтың төмендегідей түрлері бар:
1) Меншік құқығы
2) Шаруашылық жүргізу құқығы
3) Жедел басқару құқығы
4) Жерді пайдалану құқығы
5) Сервитуттар
Соңғы төртеуі өзге заттық құқықтағы меншік немесе мемлекеттік меншік
болып табылады [2,50].
Меншік – субъектілердің белгілі бір затқа деген ие болу, пайдалану,
билік ете алуы және өз қожалығындағы затқа бөтен үшінші тараптың араласуына
қасы қорғануы.
Меншік құқығы – арнайы заңдармен белгіленген, арнайы заңдармен
қамтамасыз етілген субъектілердің өз затын иелену, пайдалану, оған өз
қалауынша билік ету құқықтары аталады. Қазақстанда меншік құқығы екі рет
өзгеріске ұшырады.
1) 1917 жылы Қазан төңкерісі кезінде. Яғни оған дейін қоғамда байлар
мен кедейлер болып, меншік тек байларға тиесілі болса, төңкерістен кейін
меншік мемлекеттік деп саналды.
2) 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін алғаннан
кейін, қоғамда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік те шыға бастады.
Меншікті пайдалану қоғамның игілігіне қызмет етуі тиіс. Меншіктің
субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру
көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен анықталады.
Қазақстан Республикасы азаматтары Қазақстан Республикасы Конституциясы
мен заңдары берген әлеуметтік экономикалық, саяси және жеке құқықтары мен
бостандықтарын қолдана білуі және іс жүзінде қорғауы керек. Ал, адамның
жеке басын сыйлау, оның құқықтары мен бостандықтарын қорғау барлық
мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың және лауазымды адамдардың ең
басты міндеті. Алайда, іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
бұзушылық және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке мүліктік,
отбасы, еңбек және басқа да құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең
тиімді тәсілі азаматтардың сотқа арыздануы [3,32].
Меншік мүліктік қатынастардағы ең басты қатынас деп айта аламыз. Біз
тарихқа қарап меншікті алғашқы қоғамдық құл иеленушілік, феодалдық және
капиталистік қоғамдарға қарап айырамыз. Буржуазиялық заманда Ұлы Француз
революциясына қатысқан Бриссон: "Меншік дегеніміз-ұрлық" деп жауап берді.
Социализм уақытындағы меншік Бриссонның айтқанына келеді деп айтарқым
келеді. Өйткені, социализм уақытында жеке меншіктегі материалдың игіліктер
тек қана адамдардың мұқтаждықтарын қанағаттандырса болады деп есептеді. Ол
уақытта мемлекеттік меншікті жеке меншіктен жоғары қойды, екеуі тең болған
жоқ. Жеке меншіктегі тұрғын үйдің көлемі мен саны шектелмейді. Ал, қазір
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабына сай республикада
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Меншік
міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігінде қызмет етуге
тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын
жүзеге асыру көлемдері мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен
белгіленеді жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар
дүниесі басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-
ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектер де жеке меншікте болуы
мүмкін [4].
Меншік мүліктік қатынастың бірі болып табылады. Ал, мүліктік
қатынастар әртүрлі болып келеді. Олар мүлікті сатқанда, сыйлағанда, жалға
бергенде, мүлікті қайтарылатын немесе қайтарылмайтын түрде бергенде, ақылы
немесе ақысыз алғанда мүліктік қатынастар туады. Бірақ мүлікті меншік иесі
ғана сатады, сыйлайды немесе алмастырады, ал, ол мүлікті сатып алған немесе
сыйға алған адам сол мүліктің меншік иесіне айналады. Осыған қарап біз
мүліктік қатынастардың ең ортасында меншік тұр деп айта аламыз.
Заң ғылымында :
1) Меншік құқығын объективтік мағынада;
2) Меншік құқығын субъективтік мағынада айырады.
Меншік құқығын объективтік мағынада мүліктік игіліктерді иеденуде,
пайдалануда және билік етуде пайда болатын қатынастарды реттейтін азаматтық
құқық нормаларын айтамыз. Осыған орай, меншік құқығының объективті
мағынасында меншіктің құқықтық институтын құратын нормалар жиынтығын
айтамыз [5,215].
Меншік құқығын субъективтік мағына да заңмен белгіленген шекте мүлікке
деген иелену пайдалану және билік ету құқықтарын иелене отырып, осы негізде
заңды фактілердің тууына әсер тигізетін нақты тұлғаның заңдылығы деп
білеміз. Қысқаша айтсақ, азаматтың заңмен қамтамасыз етілген нақты тұлғаның
мүлікке деген өкілеттілігінің жиынтығы болып табылады. Меншік құқығы
абсолюттік, заттық және индивидуалдық нақты зат болып табылатын материалдық
объект.
Адамзат эволюциясы, тарихта жазылғандай ерте кезден адамдар дамып
қоғамдық сатыларға бөлінді. Бөліну себебі неде? Адамдар қауым болып өмір
сүрді, күштілер әкелген өнімнің жартысын өзіне жинаумен жоғарыға шығып
басқару аппаратын құрды. Сонымен, мемлекет пайда болуына әкелді. Меншік пен
билік бірге тұрды. Өркениетті ел болғанда кімде меншік бар, сонда билік
болады. Осы меншіктен туындайтын мүліктік қатынастар ерте кезден реттелуде,
оның дәлел Рим құқын алуымызға болады. Рим де меншік құқығы тұлғаның
иелену, пайдалану және билік ету түріндегі затқа деген толық және айрықша
үстемдігін білдіреді. Барлық заттар бірқатар санаттарға бөлінген: 1.
Азаматтық айналымнан алынған және азаматтық айналымдағы заттар, 2. Жылжитын
және жылжымайтын заттар, 3. Бөлінетін және бөлінбейтін заттар, 4. Жеке дара
анықталған және топтық белгілері бойынша анықталған заттар. Рим құқығында
меншікті иеленудің екі түрі ажыратылған: Құқыққа негізделген иелену және
халық құқығына негізделген иелену. Сонымен қатар, римде меншік тек рим
азаматтарына тиесілі балған, ал перегриндер мен латындарда меншік құқығы
болған жоқ. Құлдар тіпті адам қатарына қосылмай, зат мүлік ретінде
қарастырылды [6,69].
Ерте кезден біздің уақытымызға дейін, қазіргі кезде де, болашақта да
меншік қатынастары заңдармен нормативтік актілермен реттеледі. Қазақстан
Республикасының заңды түрде алған қандай да мұрагерлік құқығына заңмен
кепілдік беріледі. Соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға
болмайды. Заңмен ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп
айыру оны құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін.
Әрбір адам өмір сүру үшін өзінің материалдық жағынан да, рухани
жағынан да қанағаттандыру қажет. Өзін қанағаттандыруда ол өз меншігіне
түсетін қоғамдық өніммен өз қалауы рақылы иемденеді, пайдаланады және билік
етеді. Бұл меншік иесінің негізгі құқықтары келеді, ал қазірде құқықсыз
еркіндік пен бостандық болмайды деген ұғымды қоғамымыздың қабылдауы қиынға
түсуде. Есте біз мынаны ұстауымыз керек:
1. Құқық өз қоғамдық өндірістің қуатты күші болып табылады. Жеке
меншік алдыңғы ұрпақ қолымен жасалғанын бәрін игілікке айналдырады, талан-
тараждан қорғайды. Бұл еңбек өнімділігіне жетуге ынталандырады. Мысал
келтіретін болсақ: Батыс мемлекеттеріндегі кішкене жердің өзін дұрыс,
ұқыпты пайдаланады. Олар өйткені, жердің қаншалықты қымбат екенін түсінген.
Он бесінші ғасырда салынған Англиядағы үйлер әлі күнге дейін, сол қалпында
тұр. Неге десек оны салған қалалық құрылыс басқармасы емес, болашағын ойлап
оны салған қалалық құрылыс басқармасы емес, болашағын ойлап бабаларынан
балаларына ауысатын етіп ұқыпты салып кеткен. Осындай мысалдарды көптеп
келтіруге болады, бізде осылай механизмдерді заңдастырып қолдансақ, ісіміз
ілгері басар еді.
2. Меншік иелерінің басым көпшілігі ескертпелерінсіз қоғамның
әлеуметтік-демократиялық базасы мен құқықтық мемлекет болмайды. Әрбір адам
өзінің жиған-терген баласына мұра етіп қалдыруды ойлайды. Мұны болашақ
ізбасарларына қамқорлық дейміз. Демек, меншік бар жерде мұрагерлік бар.
Меншік қатынасының құқықтық реттеуін түсіну, егер де оның экономикалық
мәніне үңілмесек өте қиын. Сондықтан экономикалық мәніне категориясына
меншіктің тоқталып кетейік. Сонымен бірге бұл жерде политэкономика
оқулықтарын айтсақ, онда меншік мәселелері жөнінде көптеген пікір-таластар,
1989 жылғы меншік туралы заңды талқылауға және дайындауға байланысты пікір
таластар меншік ұғымына нақтылы енгізбей ғана сонымен бірге негіздер
түсінігіндегі қателіктерді көбейте түсті деуге болады.
Осы даулардың кесірінен меншік түсінігі мүлік деген сөздің синоним
ретінде көрсетілді. Ал негізінен меншік адамдар арасындағы затқа байланысты
қатынасы деп көрсетілуі қажет еді. Мұның бәрі меншік қатынастарының қиын
екенін көрсетеді және де оның мазмұны және нысанын оның реттеу құқықтарын
нақты айқын ашып алу үшін біз меншіктің экономикалық табиғатының нақты
түсінігіне тоқталамыз.
Меншіктің экономикалық қатынас ретіндегі түсінігі. Адамзаттың тіршілік
етуіне қажетті барлық материалды игіліктердің пайда болуын бастауы бірінші
қайнар көзі болып қоғамдық өндіріс процесі болып табылады. Әрине егер де
адамзатқа табиғатпен берілген жерді және тағы да басқа табиғи ресурстарды
санамаған кезде. Мұндай табиғатпен алатын өнімді адам жалғыз өзі ала
алмайтындығын адамзаттың барлық тәжірибесі көрсетеді. Сондықтан адамдарға
өзара қатынастарға түсуге тура келеді. Өндіру бұл матералдық игіліктерді
өзіне тиесілі ретінде иемдену. Иемдену сөзі біреудіңменшігіне түсу деген
мағнаны білдіреді. Меншікті экономикалық қатынастарды өндірістік қатынастың
оның статистикасын жағдайын материалдық игіліктерін тиістілігін көрсететін
өндірістік қатынастардың бір бөлігі.
Меншік түсінігі дегеніміз - субьектінің заң құжаттары арқылы танылатын
және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену пайдалану және
оған билік ету құқығы. Меншік иесінің өз мүлкін иеленуге пайдалануға және
оған билік етуге құқығы болады. Меншік құқығының үш элементі бар:
Иелену, пайдалану, билік ету. Иелену дегеніміз мүлікті іс жүзінде
иеленуді жүзеге артыруды заң жүзінде қамтамасыз ету болып табылады. Ал,
пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың
сондай - ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда кіріс
өсім жеміс, төл алу және өзге де нысандарында болуы мүмкін [7,25].
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Меншік иесінің құқығын иелену пайдалану және
билік етуге байланысты төрт ерекшелігін бөліп қарауға болады.
1. Заңдылық актілері бұл құқықты мойындауға тиіс.
2. Заңдылық актілер бұл құқықты қорғауға тиіс.
3.Өз қарауына байланысты меншік иесімен заттық құқықты жүзеге асыру.
4. Өзіне тиесілі мүлікке қатысты меншік иесі заттық құқықты жүзеге
асыруы. Сонымен құқықтық қорғау оны заңдылық акт нормаларымен қорғауы болып
табылады. ал құқықты мойындау әрекет етуші құқықтық жүйеге қайшы келмеуі.
Өзінің қарауына еркіне сай құқықты жүзеге асыру дегеніміз бұл меншік
иесінің әрекет ету бостандығы тек заңдылық актілерге сай.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке өз қалауы бойынша келтірген
әрекеттер жасауға соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп
иелігінен шығаруға өзі меншік иесі болып қала отырып оларға мүлікті иелену
пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін тапсыруға мүлікті
кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық түсіруге оларға
өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иесі өзінің мүлкімен абсолюттік түрде билік ете алады. Меншік
иесі заңның талаптары бұзылмайтын болса мүлігін өзіне тиесілі жойып
жіберуге құқығы бар. Меншік иесінің өз өкілеттігінің жүзеге асыруы басқа
тұлғалармен мемлекеттік құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін
бұзбауға тиіс. Құқықтар мен заңды мүдделерді бұзушылық басқа нысандармен
қатар меншік иесінің өзінің монополиалық және шаруашылық жүргізу немесе
оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі мүмкін. Меншік иесі заңға
сәйкес бір уақытта иелену пайдалану және билік етуі құқығынан айырылып
қалатын жағдайларда кездеседі. Мысалы: мүлікке қамау салған кезде немесе
шарт бойынша өзінің барлық үш құқығын меншік иесінің басқаға беруі. Меншік
құқығы мемлекеттен мойындау шегінде жүзеге асырылады. Бұл сондықтан
абсолюттік құқық болып табылады. Тек заңдылық актілермен шектелуі мүмкін.
Сонымен бірге азаматтық құқықтың жекелеген объектілері азаматтық айналымнан
толықтай және жартылай алынып тасталды және де бұл мұндай мүлікке шектелген
құқықпен жүзеге асырылады. Мысалы: жер, орман, радиоактивтік заттар және
т.б. Меншік иесі өзінің монополды жағдайы мен асыра пайдалану туралы
монополияға қарсы заңдылықтарында көрсетілген. Меншік иесі қоршаған ортаға
келтірілген зиянда алдын алу табиғатты қорғау заңдылығымен реттеу қажет.
Меншік құқығының мерзімі шексіз. Заң құжаттарында көзделген реттерде
жағдайлармен шектерде меншік иесі өз мүлкін басқа адамның шектелуі түрде
пайдалануына жол беруіне міндетті. Меншік құқығы екі түрге бөлінеді:
1. Жеке меншік.
2. Мемлекеттік меншік.
Жеке меншік ұғымы азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалар
мен олардың бірлестіктерінің меншігі ретінде көрінеді. Қоғамдық меншік
соның ішінде діни бірлестіктер меншігі жеке меншіктің ерекше түрі ретінде
көрінеді. Жеке меншікте болатын мүліктің саны мен құны шектелмейді. Сонымен
қатар меншік құқығының мерзімі шектелмейді [8,44]. Меншік иесі, егер заңда
өзгеше көзделмесе өзіне тиесілі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығын көтереді.
Жеке меншіктің өзі екіге бөлінеді:
1. Жеке азаматтардың меншігі.
2. Жеке мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігі.
Жалпы ұйымдар жеке меншіктің ерекше түрі. Жеке меншікте кез-келген
азаматтық айналымнан алынбаған мүлік жатуы мүмкін. Меншік иесінде келтірген
мөлшерде мүлік болуы мүмкін. Тек ол азаматтық айналымнан алынбаған мүлік
болуы қажет және тек оны жеке өз еңбегімен тапқандығын дәлелдеу керек.
Мемлекет меншігінің болуы төмендегідей қоғамдық маңызы бар жағдайларға
байланысты:
1. Мемлекет кейбір мүлікті тек өз меншігінде ұстау арқылы мемлекетте,
қоғамда қауіпсіздікті камтамасыз етеді.
2. Мемлекет өз қоғамдағы қоғам мүшелеріне, егер олардың табыстары күн
көруге жеткіліксіз болса, әртүрлі әлеуметтік шаралары жүзеге асырылып,
оларға жәрдем береді. Жәрдем беру үшін мемлекеттің меншігінде мүлкі болуы
тиіс және ол осы мүліктен кіріс, пайда түсіріп отыруы тиіс [9,25].
Қазіргі заманда мемлекеттің меншігінде: жолдар, атом энергиясы,
байланыс, әскери-өндірістік комплекс, төтенше жағдайларда жұмсалатын, азық-
түлік қажетті дайындалатын қоры.
Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып бөлінеді.
Республикалық меншік республикалық қазынадан және заң құжаттарына сәйкес
мемлекеттік республикалық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген мүліктен
тұрады. Республикалық бюджеттің қаражаты, алтын валюта қоры және алмас
қоры, жер, оның қойнауы, су, өсімдік және жануарлар дүниесі, басқа да
табиғи ресурстар мемлекеттік меншікте болады.
Коммуналдық меншік дегеніміз – меншік жергілікті қазынадан заң
құжаттарына сәйкес коммуналдық заңды тұлғаларға бекітіліп берілген
мүліктен тұрады. Жергілікті бюджет қаражаты және мемлекеттік заңның
тұлғаларына бекітіліп берілмеген өзге де коммуналдық мүлік жергілікті
қазынаны құрайды. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік меншіктің бір түрінен
екіншісіне беру Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен
жүзеге асырылады. Мемлекеттік меншіктегі мүлік мемлекеттік заңды тұлғаларға
шаруашылық жүргізуі немесе оралымды басқару құқығымен бекітіліп берілуі
мүмкін.
Шаруашылық жүргізу құқығы – бұл жағдайда мемлекет өз мүлкінің пайда
табу үшін мүлкін бере отырып, мемлекеттік кәсіпорын құрады. Мемлекеттік
кәсіпорын мемлекеттен өндіріс құралдарын, көлік, ғимараттар алады және оған
қаражатын береді. Мемлекеттік кәсіпорын кәсіпкерлік қызметпен айналысады,
оның негізгі мақсаты пайда табу. Мемлекеттік кәіпорын өзінің жылдық
табысынан мемлекетке салық төлейді, одан қалған табыс таза табыс деп
саналады. Таза пайда мемлекет пен кәсіпорынның арасында кәсіпорын құрылған
кезде мемлекет бекіркен нормативке сәйкес мемлекет пен кәсіпорын арасында
бөлінеді. Мемлекеттік кәсіпорынның қызметін мемлекет бақылап отырады және
кәсіпорын мемлекеттің келісімінсіз төмендегідей құқықтарды жүзеге асыра
алмайды.
1. Кәсіпорынның мүлкін бөтеннің меншігіне бере алмайды;
2. Мүлікті бөтеннің тегін пайдалануына бере алмайды;
3. Жеке меншік өкілінің қатысуымен филиалдар құра алмайды;
4. Үшінші тарапқа кепілдік бере алмайды;
5. Жеке меншік иелеріне өз қаражатынан Ұлттық банк бекіткен пайыздан
төмен сыйақыға несие бере алмайды [10,48].
Жедел басқару құқығы – бұл жағдайда мемлекет өндіріс құралдарын
беріп, ғимарат беріп, айналып қаражатын беріп кәсіпорын құрады. Бұл
кәсіпорын қазыналық кәсіпорын деп аталады. Қазыналық кәсіпорын пайда табу
мақсатымен құрылады және кейде мемлекеттік функцияны атқару мақсатымен де
құрылады. Егер қазыналық кәсіпорын пайда таппаса, оның шығындарын қазына
көтереді. Қазыналық кәсіпорын Үкіметтің қаулысымен құрылады. Қазыналық
кәсіпорын өзіне бекітіліп берілген мүлікке өздігінен билік ете алмайды.
Қазыналық кәсіпорынның тапқан пайдаларын мемлекет бөледі және бұл пайдадан
кәсіпорындарға қапражат Үкімет бекітеді. Нормаларға сәйкес қалдырады,
қалған қаражаттың барлығы қазынаға алынады. Қазыналық кәсіпорын өз
борыштарын өзі төлейді және бұл үшін ол айналым қаражатын жұмсайды. Ол
жеткіліксіз болса, қалғанын мемлекет төлейді. Қазыналық кәсіпорын тек
мемлекет рұқсат еткен қызметпен айналыса алады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы меншік құқығы мәселесінде
меншікті пайдалану құқығын алғашқы орынға қояды, себебі, жерге мемлекеттік
меншік пен жеке меншік құқықтарының негізгі мазмұны болып қоғамның
игілігіне қызмет ететін жерді пайдалану құқығы табылады. Жерге басқа табиғи
ресурстарға меншік құқығын жүзеге асыру ерекшеліктері азаматтық кодекспен
жер туралы заңмен және өзге де заңмен белгіленеді. Жер Кодексіне сәйкес
азаматтардың жеке меншігінде шаруа қожалығын, өзіндік қосалқы шаруашылық
жүргізу, орман өсіру, бағбандық, жеке тұрғын үй және саяжай құрылысы үшін,
сондай-ақ өндірістік және өндірістік емес құрылыстарды салуға берілген жер
учаскелері болуы мүмкін.
Меншік міндеттейді онымен пайдалану бір уақытта қоғамдық игілікке
қызмет етуі қажет. Меншіктің субъектісі, объектісі, меншік иесінің өзінің
құқықтарын жүзеге асырудың көлемін және шегін оларды қорғау кепілдігін
заңмен көрсетеді. Меншік құқығы нақты юридикалық факт негізінде кейде
жиынтығы негізінде пайда болатын субъективті құқық. Осы юридикалық факт
меншік құқығының пайда болу негіздері болып табылады. Оларды бастапқы және
туынды деп екіге бөледі. Бастапқы меншік құқығын иемдену тәсіліне мыналар
жатады.
Меншік иесінің өз мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
болады. Иелену құқығы дегеніміз іс жүзінде иеленуді іске асыруды заң
жүзінде іске асыру.
Пайдалану құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың, сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамассыз етілуі. Меншік
иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез-келген әрекеттер
жасауға, соның ішінде бұл мүлікті басқа адамдардың меншігіне беріп,
иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға мүлікті
иелену, пайдалану және шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
оларға өзгеше билік етуге құқылы [11,80].
Меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге асыруы басқа тұлғалар мен
мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбауға тиіс.
Меншік иесі өз құқықтарын жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы
мен айналадағы ортаға келтірілуі мүмкін зардпатарға жол бермеу шараларын
қолдануға міндетті.
Меншік құқығының мерзімі шексіз, мүлікке меншік құқығы осы Кодексте
көрсетілген негіздер бойынша ғана ықтирсыз тоқтатылуы мүмкін.
Заң құжаттарында көрсетілген реттерде, жағдайлар мен шектерде меншік
иесі өз мүлкін басқа адамдардың шектеулі түрде пайдалануына жол беруге
міндетті.
1. Қайтадан жасалған затқа меншік құқығын иемдену.
2. Қайта өңдеу.
3. Жалпы қолдагатын заттарды меншігіне айналдыру.
4. Иесіз мүлікке байланысты меншік құқығын алу.
5. Тауып алу.
6. Қарасыз қалған жануарлар.
7. Иелену мерзімінің ескіруі.
8. Қойма.
9. Өз еркімен құрылыс салу арқылы меншік құқығын иелену.
10. Туынды тәсілмен меншік құқығын иемдену.
1. Национализациялау.
2. Жекешелендіру.
3. Заң тұлғалардың қайта құрылуы және ликвидация кезінде меншік
иесінің мүлкіне төлем өтелуі.
4. Қоғам мүддесіне сай мемлекеттік иемдену оған қарау.
5. Меншік құқығын шарт бойынша иемдену.
6. Мұрагерлік жолмен иемдену арқылы.
Меншік құқығының пайда болу негіздеріне тоқталдым. Меншік құқығы
меншік иесі өз мүлкін басқа адамдарға берген меншік иесі меншік құқығынан
бас тартқан мүлік қираған немесе жойылған және заң құжаттарында көзделген
өзге деректерде мүлікке меншік құқығынан айрылған жағдайда тоқтатылады.
Меншік иесінің мүлкі иесінің рұқсатынсыз алып қоюға жол берілмейді. Бұған
мына реттер: 1. Меншік иесінің мңндеттері бойынша мүлікке өндіріліп алынған
ақы айналымына түскен. 2. Заң құжаттарына сәйкес белгілі бір адамға тиесілі
бола алмайтын мүлікті ықтиярсыз иеліктен айырған. 4. Тәркіленген. 5. Жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айырған. 6.
Күтіксіз ұсталған мәдени және тарихи қазыналар сатып алынған кірмейді.
Меншік иесіне өз мүлкін иемдену, пайдалану және оған билік ету құқығы
берілген. Бұл құқықтар меншік құқығының мазмұнын анықтайды. Алғаш рет
аталып отырған триада рим жеке құқығының орта ғасырлық коментаторларының
еңбектерінде пайдаланылған, ал рим жеке құқығының өзі меншік иесі
өкілеттіктерінің толық тізбесін білмеген. Ресей заңнамасында ол алғаш 1832
жылы пайда болды[12,87].
Иемдеу құқығы мүлікті іс жүзінде иеленуді жүзеге асыруды заңмен
қамтамасыз ету мүмкіндігін білдіреді. Иемденуде едәуір маңыздылық бар,
сондықтан да ол қалған құқықтардан өзгеше.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне қарағанда Ресейдің
Азаматтық кодексінде иемденуге анықтама берілмеген. Сондықтан да Ресей
Федерациясында иемдену құқығын түсінуде бірпікірлік жоқ. Мысалы, Ю.К.
Толстой былай дейді: Иемденуге құқық беру – меншік иесінің мүлікке
шаруашылық үстемдігін заңмен қамтамасыз ету [2,193].
Сонымен иемдену құқығы дегеніміз мүліктен оның пайдалы табиғи
қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда түсірудің заңмен қамтамасыз
етілген мүмкіндігі.
Билік ету құқығы дегеніміз мүліктің заң жүзінде тағдырын белгілеудің
заңмен қамтамасыз етілуі. Мүліктің заңдық тағдыры көбіне мәмілемен
белгіленеді. Сонымен қатар, мүлікке басқадай заңдық факторлар арқылы билік
ету дағдылы жағдайға айналған. Меншік иесі өз мүлкіне толықтай билік етуге
құқылы. Басқа құқықтар меншік құқығынан туындайды, оған тәуелді және көлемі
жағынан бастапқы құқықтан кең болуы мүмкін емес. Егер заңнама тараптары,
сондай-ақ басқа адамдардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері
бұзылмайтын болса мүлкін тіптен жойып жіберуге құқылы.
Меншік құқығы оның нысанының ерекшелігіне қарай тоқтауы мүмкін, мысалы
пайдалану және билік ету өкілеттіктері біріккенде. Бұл ретте пайдалану
құқығын жүзеге асыру процесі билік өкілеттігін іске асыруға, соның
нәтижесінде меншік құқығының тоқтауына әкеп соғады [13,5].
1.2 Тарихи құқықтық аспектісі.
Меншік қатынасы қоғамдық құрылыстың әлеуметтік-экономикалық мәнін
білдіреді. Сондықтан да меншік мәселесі қоғам өміріндегі негізгі мәселе
болып табылады. Меншік қатынастарының өзгеруі – қоғамның негізгі қозғаушы
күші және барлық әлеуметтік сілкіністердің себебі. Адамзат өмірінде тарихи
формацияларға байланысты меншіктің төмендегідей типтері болған:
1) Алғашқы қауымдағы меншік. Яғни қоғамдағы мүлік, дүниенің барлығы
адамдардың бәріне тиесілі болған.
2) Құл иеленуші мемлекеттегі меншік нысанына адамдар жатты. Яғни
құлдарға зат ретінде қарап, құл иеленушілердің меншігі болып табылды.
3) Феодалдық мемлекеттегі меншік нысанына натуралдық өндіріс, жер
жатты. Яғни жер феодалдарға тиесілі болып, шаруаларда жерді тек пайдалану
мүмкіндігі болды.
4) Буржуазиялық мемлекеттегі меншік нысанына индустрия жатты. Яғни
қоғамда ақша қатынастары пайда болып, буржуаздар меншік иелері болды.
5) Социалистік кезеңде меншіктің тек мемлекеттік нысаны болды. Демек,
қоғамда тапқа бөлініс болған жоқ.
6) Нарықтық кезеңде меншік мемлекеттік және жеке нысанда қалыптасты.
Жеке меншікке заңмен тыйым салынбаған объектілер берілді [12,60].
Меншік құқығы ең алғаш құқығы мықты жетілген Рим империясының ІІ-
ІІІ ғасырларында пайда бола бастады. Рим құқығының ХІІ кесте заңдарының
орнына бүкіл халықаралық құқық қолданысқа енді. Оны перегриндердің
преторлары құрады. ХІІ кесте заңдарының орнына жаңа құқық нормасы шықты
Претордың формуляр қағазы көп құқығы, бостандығы жоқ сот қызметкерлері үшін
міндетті болды. Сөйтіп, жеке меншіктің жаңа нысаны-претордың жеке меншігі
пайда болды. Бұны қорғайтын преторлардың өзі. Ендігі жерде Римдегі құқық
жеке адам құқығы және бұқаралық қоғамдық құқық болып екіге бөлінеді. Рим
заңгерлері меншік құқығын затты абсолютті түрде иелену және пайдалану деп
түсінді. Ал ол дегеніміз сол заттың пайдасын көру, басқару-иелік істеу,
заттың тағдырын шешу, тіпті затты жоюға дейінгі құқыққа ие деген сөз.
Алайда жеке меншік иесінің құқығы қаншама ауқымды болса да, ол
басқалармен санасуға міндетті болды. Сондықтан да деке меншік иесінің
құқығы шектеулі болды. Құқықтың шектелуі Сервитут депа аталған. Сервитуттың
екі түрі болған. жеке сервитут және заттар сервитуты. Бұл басқа жер
учаскесінен су өткізу, жол салу, құбыр салу, мал айдау деген сияқты. Сөйтіп
ең алғаш Рим империясында жеке меншік құқығына ие болудың екі әдісі пайда
болған: олар бастапқы әдіс және туынды әдіс болған.
Римде құқықты жария және жеке деген. Қазақстан Республикасының қазіргі
құқық жүйесі жария және жеке деп бөлінбейді. Жария және жеке құқықтардың
классикалық аражігін Ульпиан былайша ашып көрсетеді: жария құқық
дегеніміз рим мемлекетінің құқықтық мәртебесіне қатысты, ал жеке құқық
болса жекелеген адамның мүддесіне сай келеді. Қазіргі кезде құқықтың римдік
атауы қалғанмен мазмұны әбден өзгерді. Сондықтан да азаматтық құқықты
цивилистік деп атайды, ал бұл саладағы мамандарды – цивилист деп жүр.
Алдану жолымен мәміле жасаған тұлға кейіннен сол мәмілені сот арқылы
жарамсыз деп тануға құқығы бар. шартқа отырған екі тараптың бірі алдыңғы
тараптан шарттың өрескел заңсыз бұзылуын байқаса оны сот арқылы алдын ала
бұзуға болады. Құқықтық қорғау қажеттілігі оның бұзылуымен немесе оған
төнген қауіп анықталғанда пайда болады. Құқықтық қатынастар беймәлім күйде
оның өзгеруіне әкеліп соғады. Сондықтан заң көбінесе бұзылған құқықты және
заңмен қорғалатын мүддені қорғау деген терминді көп қолданады. Көбінесе,
заңмен қорғалатын мүддені қорғау, бұзылған құқықтарды қорғаумен бірге
жүзеге асыру. Бірақ құқықтық мүдде қорғаудың жеке-дара объектісі болуы
мүмкін. Мысалы: ерлі-зайыптылардың ортақ меншігін бөлу кезінде кәмелетке
толмаған балалардың мүддесіне көп көңіл аударылады. Сондай-ақ өз бейнесіне
құқық саласы бойынша да солай. Әдебиеттерінде құқық субъектілік пен әрекет
қабілеттілік біріктіріліп көрсетілген [14,152].
Азаматтық құқық, құқық қатынаспен бірге пайда болады. Толық әрекет-
қабілеттілік он сегізге толғанда пайда болады. Бұл ережеде заңда
белгіленгендей толық әрекет қабілеттілік он сегізге толмағандарда пайда
болады, ол некеге отырған кезден он алты жастан басталады. 14 пен 18 жас
арасындағы кәмелетке толмағандарды немесе әрекет қабілеттілігі
шектелгендерді сотта заңды өкілдері қорғайды. Азаматтың құқық қатынасының
ерекшеліктері құқық нормаларын реттеуде құқықтық қатынас қоғамдық қатынас
сияқты барлық мүмкіншіліктермен сипатталады [15,87].
2 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
2.1 Меншік құқығының пайда болу негіздері. Ортақ меншік түсінігі
Меншік құқығы тек белгілі бір заңды оқиғаның немесе жиынтық күйде
кездесетін бірнеше оқиғалардың негізінде пайда болады. Жалпы меншік
құқығының пайда болу негіздері көп және оларды мйнандай көрсеткіштерге
байланысты топтарға бөлуге болады:
1. Меншік құқығы ерік білдіру негізінде пайда болады, яғни бір субъект
өз меншігіндегі затты екінші тұлғаға өз еркімен берген кезде пайда болады:
2. Құқық мирасқорлық бір суібъектінің меншікке деген құқық
мирасқорлығына ауысуы.
Осы негіздерге байланысты меншік құқығының пайда болуы екі топқа
бөлінеді:
1) Бастапқы негіз – меншік құқығы жаңадан жасалған затқа, қайта өңдеу
арқылы жасалған затқа оның ішінді төмендегі жағдайда пайда болады:
а) Алғашқы рет жаңадан жасалған затқа;
б) Қайта өңдеу нәтижесінде пайда болған затқа;
в) Көпшіліктің қолы жететін затты жинап алу;
г) Иесіз зат пен мүлікті меншікке алу;
д) Олжаға деген меншік құқығы;
ж) Көмбеге деген меншік құқығы;
з) Қараусыз жануарларға деген меншік құқығы;
и) Өз бетімен салынған құрылысқа деген меншік құқығы;
к) Иелену мерзімінің ескіруі негізәінде меншікке ие болуы;
2. Туынды негіз бойынша меншік құқығы төмендегі жағдайларда пайда
болады:
а) Мүлікті ұлттың меншігіне алу;
б) жекешелендіру;
в) Таратылған заңды тұлғаның мүлкін меншікке алу;
г) Борыштың есебіне өндіріп алу;
д) Тәркілеу;
ж) Реквизициялау;
з) Жер учаскесін мемлекеттке қайтарып алуға байланысты, сол жерде
орналасқан қозғалмайтын мүлікті алу;
и) Затты шарт бойынша алу;
к) Зат пен мүлікті мұрагерлікпен алу;
Кейбір затқа деген меншік құқығының пайда болу ерекшеліктері:
1. Шарт бойынша алынған затқа деген меншік құқығы, егер заңмен өзгеше
көзделмесе немесе шартта көрсетілмесе алушыға берілген берілген кезден
басталады;
2. Егер шарт бойынша алынған мүлікке қатысты меншік құқығы шарт
жазбаша немесе нотариалды куәландырылған тәртіппен жасалуы тиіс болса,
меншік құқығы нотариатта куәландырылған кезден басталады;
3. Қозғалмайтын мүлікке деген немесе оған теңестірілген объектілерге
арнайы мемлекеттік тіркеуді қажет ететін мүлікке қатысты меншік құқығы, осы
затқа деген мәміле жазбаша жасалып, қажет болса нотариатпен куәландырылып
мемлекеттік органда тіркелген мезеттен бастап пайда болады;
Меншік құқығының пайда болуының төмендегідей құқықтық зардаптары мен
салдары бар:
1. Меншік құқығы пайда болған күннен бастап, оны күту ауыртпашылығы
меншік иесіне ауысады. Егер бөтен біреу зат пен мүлікті күтуге шығын
шығарған болса, оны меншік иесі көтеруге міндетті.
2. Меншік құқығы пайда бролған мезеттен бастап, меншіктегі заттың,
мүліктің кездейсоқ жойылу, бүліну тәуекелі меншік иесінде болады.
Ортақ меншік құқығы дегеніміз екі немесе бірнеше адамның меншігіндегі
мүліктің оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болуы. Сонымен бір мүлікке
меншік құқығы бірнеше меншік иесіне тән болуы ортақ меншік қатынастарын
туғызады. Яғни бір мүлікке меншік құқығы бір адамға ғана емес, сонымен
бірге адам немесе көп адамға тән болуы. Осы жағдайда мүлікке ортақ меншік
құқығы туындайды[16, 586].
Ортақ меншік мағынасын субъективтік мағынада екі немесе одан да көп
тұлғалардың өздерінің қалауы бойынша қарамағындағы ортақ мүлікті
белгіленген тәртіппен заң шегінде иелену және билік ету және пайдалану
мүмкіндігін заңмен немесе ортақ меншіктің басқа иелері өзара жасалған
шарттарымен қамтамассыз ету деп түсіну. Ортақ меншік құқығы институтының
маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып,
немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануынан көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық
жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді
пайдалануына жәрдемдеседі. Ортақ меншіктің құқық қатынастары бірқатар
заңдық ерекшеліктерге ие болады.
Ортақ меншік құқығы әртүрлі негіздерден туындауы мүмкін. Мысалы:
Мұрагерлік немесе құруға байланысты шаруа фермер қожалығын құрған кезде,
жекешелендірген кезде, затты бірігіп сатып алған кезде, бірігіп үй сатып
алған кезде туындайды. Ортақ меншік құқығының объектісінде басқа меншік
құқығының объектісі сияқты нақты айқын болып табылады.
Ортақ меншік құқығының объектісі болып кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын мекемеде болып табылады. Ортақ меншік құқығына меншік құқығының
субъектілерінің көптілігі тән және ортақ меншіктің қатысушылары немесе
меншік иеленушілер болып табылады. Субъектілердің көптілігі көптілігі
объектісіне меншік қатынастарымен реттеу қажеттілігін тудырады. Жалпы ортақ
меншік құқығының субъектілеріне Қазақстан Республикасының және шет елдің
жеке және заңды тұлғалардың және оның әкімшілік-территориялық бірлестігі
жатады. Жоғарыда айтып кеткендей ортақ меншік құқығы әртүрлі юридикалық
фактілер негізінде көбіне шарттардан мәмілелерден мұрагердіктен не басқа да
заңда көрсетілген негіздерден пайда болады.
Сонымен бірге ортақ меншік ерліөзайыптыларда неке кезінде мүлік
иеленуінен табуынан пайда болады. Ортақ меншік құқығы екіге бөлінеді:
1. Үлесі анықталған үлестік меншік.
2. Үлесі анықталмаған ортақ бірлескен меншік.
Ортақ меншік құқығы екі түрге бөлінеді:
1. Үлесі анықталған (үлестік меншік) әрқайсысы өзіне тиесілі өз
еркімен үлесін сата алады.
2. Үлесі анықталмаған (ортақ бірлескен меншік) иелену құқығы теңдей
болуы.
Сонымен, ортақ меншік немесе бірнеше адамның меншігіне мүлік түскен
кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлугетболмайды
(бөлінбейтін заттар) өйткені, ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды. Бөлінетін
мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделген реттерде
пайда болады. Меншік құқығы бұл бірнеше адамға таралады. Меншік құқығында
бірнеше субъектілердің бір объектіге меншік құқығы болады деп жоғарыда
айтып кеттік. Бір затқа меншік құқығы көп меншік иеленушілерге тиесілі
болған кезде, ортақ меншік қатынастары туындайды. Мысалы, бір жер
учаскесіне екі адам меншік иесі болуы мүмкін. Осындай кезде меншік құқығы
бірнеше меншік иелерінің арасында бөлінеді [17,382].
Ортақ меншік құқығы бөлінбейтін мүлікке екі немесе бірнеше тұлғалардың
меншігіне түскен кезде туындайды. Мысалы: шаруа (фермер) қожалығына жататын
өндірістік құралы, қожалықтан оның бір мүшесі шыққан кезде бөлуге жатпайды.
Сонымен бірге, заң бойынша ортақ меншік құқығы бөлінетін затқа да
туындайды. Ол заңда көрсетілген актілер және шарттарда көрсетілген
жағдайларда құрамды заттар және жиынтықты заттар жатады (кітапхана, сурет
галлереясы). Ортақ меншікте құқық қатынастар ерекшелінеді. Ортақ меншік
қатысушыларының арасындағы қатынас абсолюттік болмайды, ол аралық
(относительный) қатынаста болады, өйткені, бұл жерде нақты орны қатаң құқық
қатынастарының қатысушыларының қатаң Азаматтық кодекстың 230-бабына сәйкес
жай серіктестік қызметінің негізгі қатысушыларының жарналарын ақшалай
немесе басқа мүлікпен, не еңбек үлесі арқылы қосуы.
Ортақ меншік құқығы бұл-мүлікті тең объект ретінде бірнеше тұлғалардың
иелену, пайдалану және билік ету қатынастарын бекітетін, реттейтін және
қорғайтын құқықтық нормалардың жүйесі. Субъективтік мағынада алып қарасақ
ортақ меншік құқығы немесе адам да көп тұлға заңда көрсетілген немесе өзара
меншік иелері арасындағы шарт бойынша өздеріне тән ортақ мүлікті өздерінің
еріктеріне сай бірігіп иелену, пайдалану және билік етуін юридикалық
қамтамасыз етілген мүмкіндігі болуымен түсіндіріледі.
Ортақ меншік құқығының институтының мазмұны мынадан көрінеді – ол
бірнеше адамға (тұлға) қандай да бір объект бірігіп иеленуге немесе құруға
және өздерінің қажеттілігін қанағаттандыру барысында бірігіп пайдалануына
мүмкіндік беруінен.
Ортақ меншік екі немесе бірнеше адамдардың меншігіне мүлік түскен
кезде пайда болады, оны өзінің мақсаты өзгертілмейінше бөлуге
болмайды(бөлінбейтін заттар), өйткені, ол заңға сәйкес бөлінуге жатпайды.
Бөлінетін мүлікке ортақ меншік заң құжаттарында немесе шартта көзделган
реттерде пайда болады.
Азаматтық кодексте бөлінетін және бөлінбейтін мүлікке ортақ меншік
құқығы туындайтын жағдайларды бөліп қарайды. Екі немесе одан көп адам
бөлінбейтін мүлікті меншігіне иемденгенде, олапрда мүлікті иемдену негізіне
қарамастан, осы мүлікке ортақ меншік құқығы туындайды. Ал бөлінетін мүлікке
ортақ меншік тек заң актілерінде немесе шарттарда көзделген реттерде ғана
туындайды. Мысалы, жұбайлардың бірге тұрған кезде иемденген бөлінетін мүлкі
заң бойынша олардың ортақ мүлкіне айналады.
Ортақ меншік құқығының айырмашылығы заттық құқықтан тұрады. Заттық
құқықта субьектілі, яғни, меншік иесі бұл жерде тек қана бір тұлға болып
табылады. Мысалы, Азамат, Мемлекет, заңды тұлға, ал, ортақ меншік құқығында
екі және одан да көп субьектілер меншігінде болады. Ең бірінші айырмашылық
субьектілерге байланысты болып табылады. Ортақ меншіктің қатысушылары оның
субьектілері болады. Сонымен, ортақ меншік құқығына көп субьектілі тән.
Осыған байланысты бір және сол обьект меншік құқығы бірнеше адам
болғандықтан ортақ меншік қатынастарын арнайы құқықтық реттеуді қажет
етеді. Бұл, әрбір қатысынушының құқықтарын, еріктілігін қамтамасыз ету
үшін, әрбіреуіне заңды мүдделерін қамтамасыз ету үшін. Сонымен ортақ меншік
құқығы дегеніміз - бір обьектіге көп субьекті болуы. Ол мүліктін бір
уақытта бірнеше адамның меншігінде болуынан көрінеді.
Ортақ меншік қатынасы кез-келген меншік құқығының субьектілерінің
арасында пайда болады ( жеке тұлға және заңды тұлға т.б.). Ортақ меншік
субьектілері, кез-келген меншік иесі сияқты өзінің еркімен өздеріне тиесілі
мүлікпен иеленуге, пайдалануға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz