Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері мен даму тарихы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері мен даму тарихы. Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи ерекшеліктері . . . Қолданбалы өнер бағыты бойынша бас киім бұйымдарын орындаудың технологиясы мен техникасы . . . Сәукелені безендіруде ою-өрнектің алатын орны, маңызы . . .
ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнері арқылы оқушылардың бейнелеу өнері пәнінде көркем эстетикалық талғамын қалыптастырудың мүмкіндіктері мен педагогикалық тиімді жолдары.

2. 1 Бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды сәнді қолданбалы өнерінің негізінде эстетикалық тұрғыда тәрбиелеудің маңызы . . .

2. 2 Қазақ сәнді қолданбалы өрнектерінің оқушылардың көркем шығармашылығында алатын орны . . .

2. 3 Сәнді қолданбалы өнер түрлерін мектептегі бейнелеу өнері пәнінің оқу-тәрбие процесінде тиімді пайдаланудың педагогикалық, психологиялық жолдары мен мүмкіндіктері . . .

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР

Кіріспе

Зерттеу жұмысының көкейкестілігі :

Қазіргі кезде әр халықтың мақсаты өздері өмір сүретін ортаның рухани, мәдени интеллектуалына және әлеуметтік дәрежесіне, білімділік деңгейіне лайық қоғам құру екендігі мәләм. Сондықтан барынша еліміздің жастарға жаңа заман талабына сай толық та, терең сапалы білім беру өрелі өскелең жастарды өнерге баули отырып, эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу тамыры мектептен басталатынына күмән келтірмейді.

Мектепте бейнелеу өнері пәніне өз деңгейінде мән берілмей келе жатқаны баршамызға мәлім. Бұл пәннің қоғамдағы алатын орны мен маңызы әлбетте ерекше. Жас ұрпақтың өз халқынның өнерін, оның түрлерін, даму тарихын, табиғи ерекшеліктерін білмей, қазіргі кездерге сай, жаңа дамыған, өркениетті қоғамды ойдағыдай құру мүмкін емес.

Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына бейнелеу өнерінің әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми зерттеулердің аумағы кеңейе түсуде. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, бейнелеу өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу, үнемі, жүйелі, бірізді жүргізілген уақытта ғана тиісті нәтижеге жетуге болады.

Қазақстандағы жалпы білім беретін орта мектептердің барлық оқу жоспарлары бейнелеу өнері пәніне бөлінген сағат жүктемелерінің аздығынан болар, типтік оқу бағдарламаларының мазмұнында қазақ қолөнерінің мәдениетін тереңірек оқып-үйренуге назар аударылмауы мектеп оқушыларының рухани, мәдени, өнер қазыналарынан шет қалуына әкеліп соғуда.

Oсы орайда сәндік қолөнер бұйымдары эстетикалық тәрбие берудің негізгі құралы. Алайда эстетикалық сезім, әсерлер, толғаныс-толқыныс күнделікті өмірде туындап жататыны да белгілі. Мысалы, айналадағы табиғат эстетикалық әсер тууына түрткі болып жатады. Сондықтан табиғаттағы әсемдікті дұрыс түсіну арқылы, балалардың бойында табиғатты аялау, бағалау, оны түйе білу сезімін қалыптастырып, табиғат байлықтарын қорғай білуге бағыттаймыз.

Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-қолданбалы өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында өнердің өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем туындының түстік шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия, пропорция, ырғақтылық, формасы, материалы және т. б. арқылы эстетикалық талғамды қалыптастырудың мазмұны айқындалады.

Осының нәтижесінде, шамамен жүз жыл ішінде өзінің ерекшелігі, өзіндік ұлттық тілі және идеясы бар қолөнер мектептері құрылды. Ұлттық қолөнер - бұл мәдениет өзегі, бұл арқылы дүниетанымның негізі ұрпақтан-ұрпаққа қалып, ғасырдан-ғасырға дамып отырды. /4/

Қорыта келгенде, бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды көркем эстетикалық тұрғыда тәрбиелеуде қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнерін көркем-эстетикалық тұрғыдан, шығармашылық іс-әрекеттерінде өз қырынан жаңаша орын табуын дамыту әр ұстаздың міндеті деп білеміз. Егер осының бәрін мектептегі бейнелеу өнері пәніне тереңірек қарастырып, енгізілген жағдайда әрине, мектеп оқушыларының қазақ халқының сәндік қолөнер бұйымдарына, мұраларына деген өзiнше көзқарастары, бағалаулары мен қабылдаулары жоғары деңгейде болатыны және де, осының бәрі мектеп оқушыларының эстетикалық тұрғыда тәрбиеленулері қанық та, сапалы қалыптасуымен тiкелей байланысты болар еді.

Зерттеу жұмысының мақсаты:

Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына сәндік қолөнерінің әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми зерттеу жүргізу. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, бейнелеу өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-қолданбалы өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында өнердің өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем туындының түстік, дизайндық шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия, пропорция, ырғақтылық, формасы, материалы және т. б. арқылы эстетикалық талғамды қалыптастырудың мазмұны айқындалады.

Зерттеудің обьектісі :

Қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнер бұйымдары, соның ішінде ұлттық бас киім сәукеле жасап шығу.

Зерттеу жұмысының болжамы :

Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.

Зерттеудің практикалық мәні:

Зерттеу нәтежелерін жалпы орта мектепте бейнелеу өнерінің пән мұғалімдері мен педогогикалық практика кезінде студенттер пайдалана алады. Сонымен бірге көркемсурет педогогикалық колледждері мен көркемсурет мектептері, жоғары оқу орындарының көркем сурет факультеттерінде “бейнелеу өнері” сабағында қазақ халқының ұлттық дәстүрлі сәндік қолөнері, дәстүрлі өнердің дүниетанымдық мәселесі бойынша қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы :

Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, және қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, суреттемелер тізімінен тұрады.

ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері мен даму тарихы.

1. 1 Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи ерекшеліктері

Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдиниеттің үлгілері дәлел бола алады.

Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлүқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдиниетімен төркіндестігінің айғағы.

Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті.

Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың нәтежиесінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында қазақ халқының дэстүрлі қолөнері өз алдында айтарлықтай жоғарғы деңгейге көтерілді.

Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі, бұрын үстем болып келген түйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен, эсіресе Россиямен, сауда қатынасының шаруашылық және мәдени байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын-ала сатып, ауқатты адамдардан, айталық: «Балаңа ер қосып берем» немесе «Сықырлауық жасап берем», -деп қарызға мал алып, қажетіне жұмсады. Нәтежиесінде, айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны өтеу жолында өмірлері өтетінді.

Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір себебі- олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы. Әсіресе, етікшілер, зергерлер, ершілер, тағы да басқа ұсақ-түйек бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мүндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көшқонға қолайлы шағын, сыйымды болды.

Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді, киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба-шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бүйымдар істейтін шеберлер, темір ұсталары, тас өңдеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал, тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бүрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көш-қонуға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үй сүйегі мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймандарды көш-қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады.

Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қол өнер табиғатын жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік тәжірбие үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Маркстік-Лениндік ілім қағидалары бойынша, үлкенді-кішілі қай халық болсын дүниежүзілік мәдениет қорына өз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүлі өнері де жан-жақты зерттеуді қажет ететін бағалы мұра.

Қазірде мемлекетіміз халық қолөнер дәстүрлерін мәпелеп сақтау және олардың сан алуан салаларын қазіргі жағдайда творчесталық түрде дамыту мәселесіне ұдайы көңіл бөліп келеді. Сондай-ақ, халықтық қолөнердің ағаш, тас, керамика, металл түрлерін көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу сияқты сан алуан дәстүрлі түрлерін мүқият зерттеп, оны жаңа жағдайға ыңғайлап, дамыту шараларын белг ілеп берді. Осы қаулыларда көрсетілген нүсқауларды орындау барысында Қазақстанда көптеген көркемөнер кәсіпорындары іске қосылды.

Оның ішінде Алматыдағы «Сувинир», «Түс киіз» фабрикалары мен «Эксперементті көркем керамика» заводын жэне басқаларын айтуға болады.

Осы, жоғарыда айтылған, көркемөнер кәсіпорындарының шығаратын өнімдерінде қазақтың дәстүрлі қолөнер туындыларының үлгілері мұқият ескерілді.

Өмірдің қай саласында болмасын оның қазіргі қалпын жақсы түсіну үшін өткен тарихын, тегін тереңірек зерттеп білудің қажеттілігі белгілі.

Сондықтан, біз бұл еңбегімізде қазақтың халықтық қолөнерін тарихи тұрғыда зерттеуді алдымызға мақсат етіп қойдық.

Ал, киіз басу, тоқымашылық, тігіншілік, кесте, киім тігу тігу сияқты әйелдер үлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға байланысты жаңғыра даму үстінде келеді.

Революцияға дейінгі жарық көрген көптеген этнографиялық жазба мұра ішінде тікелей қазақтың қолөнеріне, шеберлік болмысына арналған жұмыстар мүлдем болған жоқ. Әр уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті туралы жазған авторлар өз еңбектерінде жергілікті шеберлер жасаған бұйымдар туралы жалпылама мағлүматтар берумен шектелді. Бұл жазбаларда, әсіресе, ел арасында жиі кездесетін киіз басу, тоқымашылық, сырмақ сыру, ою-өрнек сияқты әйелдер өнеріне байланысты жағдайларды баяндауға көп көңіл бөлінді.

XIX ғасырдың екінші жартсында Шоқан Уалиханов, Мұса Шорманов, Мұхамет-Салық Бабажанов, Құдабай Қостанаев сияқты қазақ авторлары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқатар еңбектер жазды. Оларда қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді

XIX ғасырдың соңында Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі қолөнер кәсіптерінің жалпы капиталистік қатынастардың дамуына қажетсіз түрлерін мүлдем жою керектігін уағыздаушылар да (С. А. Давыдова) болды. Мұндай реакцияшыл пікірді атақты орыс ғалымы К. М. Обручев кезінде орынды сынға алды. Ол жергілікті қолөнер кәсібінің маңызын Россия капитализімінің пайдасына қарай емес, оның өнімінің, ең алдымен, жергілікті халықтың өз қажетіне сайлығымен байланысты қарастырудың керектігін дәлелдеді.

Қазақ өмірінің этнографиялық тұрғыда зерттеудің жаңа кезеңі Октябрь революциясының жеңісінен кейін басталды. Бұл зерттеумен бірге қолөнер мәселесінен де деректер жинау Қазақстанды зерттеу қоғамының үлесіне тиді.

Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, өткені мен бүгінгісін жүйелі түрде этнографиялық тұрғыда зерттеу ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ СССР Ғылым академиясының құрамында этнографиялық бөлімінің қалыптасуына байланысты жүргізілді. Қазақстанның әр өңірінде мекендейтін қазақ жұртшылығының материялдық мәдениетінің, шаруашылық мәселелерін, жалпы мәдениеті мен тұрмысын зерттеу негізінде И. В. Захаров, В. В. Востов, Р. Д. Ходжиева сияқты этнографтардың бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді

Бұл жұмыстар қазақ қолөнеріне толық арналмағанымен, олардың әрқайсысынан қолөнерге байланысты нақтылы деректер табуға болады. 1950 жылдардың соңында Қазақстанның солтүстік облыстарында мекендейтін қазақ жұртшылығының революцияға дейінгі кәсібін этнографиялық түрғыда зерттеуге Э. А. Масановтың кандидаттық дисертациясы арналған еді. Бірақ, бұл қолжазба жеке кітап болып шыққан жоқ, тек оның кейбір бөлімдері бойынша бірнеше жеке мақалалар жарық көрді.

Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә. X. Марғүланның көлемі шағын еңбегі мен М. С. Мұқановтың альбом-кітабы, сондай-ақ, қазақ өнері мен қолөнері туралы Н. Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді.

Қазақстанның дәстүрлі халықтық және қазіргі сәндік-қолданбалы өнерлерінің арасында тікелей әрі табиғи байланыс барлығын айрықша атап өту ләзім. Атап айтар болсақ, қазіргі замандық көптеген авторлар халық өнерінен шабыт, білім, технологиялық тәсілдермен арқау, желілер алады. Сәулет өнерінің ескерткіштері мен сақ алтындары, тастағы таңбалар, киіз, кілем-сырмақтар, текеметтер, зергерлік бұйымдар мен әсем әшекейлі сәукелелері-міне мұның барлығы кәсіби суретшілердің творчествосында талданып, қайтадан ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа формаларын жүзеге асырудағы эстетикалық әрі философиялық аспапқа айналады.

Қазақстанның сәндік өнерінің, арнайы білім алған суретшілер творчествосы ретінде, XX ғасырдың 50-жылдарының аяғына таман, өзіндік бағыты қалыптаса бастады. Нақ осы мезгілден былай қарай Қазақстан көрмелерінде мүсін, графика, кескіндемемен қатар кәсіби қолданбалы өнер суретшілерінің шығармалары да үнемі орын алатын болды. Бұдан бұрынғы кездері сәндік өнерге арналған әртүрлі музейлер мен көрмелердің залдарына негізінен халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар қойылатын. Мұның өзі қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің сақталуы мен дамуына аса зор пайдасын тигізді

Алғашқы рет суретші-қолданбашылардың жұмыстары Бірінші Республикалық халық және сәндік өнер көрмесіне 1957 жылы қойылды. Ол кезде халық шеберлері мен сәндік өнер суретшілері шығармашылықтарының арасындағы өзгешелік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген болатын. Қазақстанда мұндай ерекшелікті таразылау 60-жылдарда, сәндік-қолданбалы өнердің әр саласынан білім алған авторлар легі белсенді еңбек етіп, көрмелерге кеңінен қатынаса бастағанда ғана мүмкіндік болды.

Халық шығармашылығындағы көркемөнер стилі мен технологиясы ғасырлар бойы екшелген. Эстетикалық жэне функциональдық қағида ережесі тұрмыс жағдайларына мейлінше сәйкестендірілген. Әрине бұдан бас тартып, алшақтасақ, қалыптасқан бүкіл өмір салтыбұзылған болар еді. Кәсіби авторлардың өнерінде, еркін шығармашылық ізденіс принциптері негізінде батыл да тәуелсіз көркем идеяларды жүзеге асыруға қажет шынайы шексіз мүмкіншіліктер жинақталған.

40 жылдан аса уақыт ішінде Қазақстанның сәндік өнерінде: гобелен, кесте, ши, батик, зергерлік өнер, керамика, фарфор, шыны, киізді көркемдеу, ағаш, металл, тері, сүйек әртүрлі материялдық сәндік пластикасы және т. б. жан-жақты даму мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар төмендегідей етіп жеткізуге болатын бірнеше негізгі тенденциялар қалыптасты

Халық өнерінің тікелей аналогтарын жасау.

Бұл бағытта екі басты мэселе - белгілі бір қағидаға бағыну мен халық шығармашылығында технологиялық тәсілдерді зерттеу қолға алынды

Бүгінгі Қазақстанның мәдениеті үшін дәстүрді сақтау аса маңызды, олай дейтініміз, осы өнердің көптеген түрлерінде, мысалы теріні, сүйекті, ағашты өңдейтін, дәстүлі қару-жарақ жасайтын, ұлттық киімдер тігетін халық шеберлері азайған үстіне азайып барады. Бұл сала бойынша бірталай іс тындырғандар: Дәркенбай Шоқпаров, Мейірхан Әбдрахманов, Аманкүл Иханова, Жәңгір Үмбетов, Қырым Алтынбеков, Ғариф Жалмүқанов, Рахымбек Бердімбетов. Алматы маңында тау етегінде біраз жылдардан бері өмір сүріп келе жатқан, тұтас бір елді мекенді "Шеберлер ауылын", халық өнерін сақтау ісіндегі ғана емес, тұтастай алғанда бүгінгі Қазақстан мәдениетіндегі, бірегей құбылыс десек артық айтқандық болмас. Мұнда көпшілігіне халық шығармашылығының дәстүрлерін оқып, зерттеп жүрген және соның негізінде сәндік-қолданбалы өнердің барлық түрлері бойынша туындылар жасайтын кәсіби шеберлер тұрады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.