Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері мен даму тарихы
КІРІСПЕ
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері
мен даму тарихы.
1. Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қолданбалы өнер бағыты бойынша бас киім бұйымдарын
орындаудың технологиясы мен
техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3. Сәукелені безендіруде ою-өрнектің алатын орны, маңызы ... ...
II. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнері арқылы
оқушылардың бейнелеу өнері пәнінде көркем эстетикалық талғамын
қалыптастырудың мүмкіндіктері мен педагогикалық тиімді жолдары.
2.1 Бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды сәнді қолданбалы өнерінің
негізінде эстетикалық тұрғыда тәрбиелеудің маңызы ... ... ... ... .
2.2 Қазақ сәнді қолданбалы өрнектерінің оқушылардың көркем шығармашылығында
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сәнді қолданбалы өнер түрлерін мектептегі бейнелеу өнері пәнінің оқу-
тәрбие процесінде тиімді пайдаланудың педагогикалық, психологиялық жолдары
мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі:
Қазіргі кезде әр халықтың мақсаты өздері өмір сүретін ортаның рухани,
мәдени интеллектуалына және әлеуметтік дәрежесіне, білімділік деңгейіне
лайық қоғам құру екендігі мәләм. Сондықтан барынша еліміздің жастарға жаңа
заман талабына сай толық та, терең сапалы білім беру өрелі өскелең жастарды
өнерге баули отырып, эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу тамыры мектептен
басталатынына күмән келтірмейді.
Мектепте бейнелеу өнері пәніне өз деңгейінде мән берілмей келе жатқаны
баршамызға мәлім. Бұл пәннің қоғамдағы алатын орны мен маңызы әлбетте
ерекше. Жас ұрпақтың өз халқынның өнерін, оның түрлерін, даму тарихын,
табиғи ерекшеліктерін білмей, қазіргі кездерге сай, жаңа дамыған,
өркениетті қоғамды ойдағыдай құру мүмкін емес.
Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына бейнелеу өнерінің
әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми
зерттеулердің аумағы кеңейе түсуде. Көркем білім мен тәрбие беруге
байланысты, бейнелеу өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге
баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын
арттыру және тәрбиелеу, үнемі, жүйелі, бірізді жүргізілген уақытта ғана
тиісті нәтижеге жетуге болады.
Қазақстандағы жалпы білім беретін орта мектептердің барлық оқу
жоспарлары бейнелеу өнері пәніне бөлінген сағат жүктемелерінің
аздығынан болар, типтік оқу бағдарламаларының мазмұнында қазақ
қолөнерінің мәдениетін тереңірек оқып-үйренуге назар аударылмауы
мектеп оқушыларының рухани, мәдени, өнер қазыналарынан шет қалуына
әкеліп соғуда.
Oсы орайда сәндік қолөнер бұйымдары эстетикалық тәрбие берудің негізгі
құралы. Алайда эстетикалық сезім, әсерлер, толғаныс-толқыныс күнделікті
өмірде туындап жататыны да белгілі. Мысалы, айналадағы табиғат эстетикалық
әсер тууына түрткі болып жатады. Сондықтан табиғаттағы әсемдікті дұрыс
түсіну арқылы, балалардың бойында табиғатты аялау, бағалау, оны түйе білу
сезімін қалыптастырып, табиғат байлықтарын қорғай білуге бағыттаймыз.
Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-қолданбалы
өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында өнердің
өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем туындының
түстік шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия, пропорция, ырғақтылық,
формасы, материалы және т.б. арқылы эстетикалық талғамды қалыптастырудың
мазмұны айқындалады.
Осының нәтижесінде, шамамен жүз жыл ішінде өзінің ерекшелігі, өзіндік
ұлттық тілі және идеясы бар қолөнер мектептері құрылды. Ұлттық қолөнер –
бұл мәдениет өзегі, бұл арқылы дүниетанымның негізі ұрпақтан-ұрпаққа қалып,
ғасырдан-ғасырға дамып отырды. 4
Қорыта келгенде, бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды көркем
эстетикалық тұрғыда тәрбиелеуде қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнерін
көркем-эстетикалық тұрғыдан, шығармашылық іс-әрекеттерінде өз қырынан
жаңаша орын табуын дамыту әр ұстаздың міндеті деп білеміз. Егер осының
бәрін мектептегі бейнелеу өнері пәніне тереңірек қарастырып, енгізілген
жағдайда әрине, мектеп оқушыларының қазақ халқының сәндік қолөнер
бұйымдарына, мұраларына деген өзiнше көзқарастары, бағалаулары мен
қабылдаулары жоғары деңгейде болатыны және де, осының бәрі мектеп
оқушыларының эстетикалық тұрғыда тәрбиеленулері қанық та, сапалы
қалыптасуымен тiкелей байланысты болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына сәндік қолөнерінің
әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми
зерттеу жүргізу. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, бейнелеу
өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге
қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-
қолданбалы өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында
өнердің өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем
туындының түстік, дизайндық шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия,
пропорция, ырғақтылық, формасы, материалы және т.б. арқылы эстетикалық
талғамды қалыптастырудың мазмұны айқындалады.
Зерттеудің обьектісі:
Қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнер бұйымдары, соның ішінде ұлттық бас
киім сәукеле жасап шығу.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге
қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтежелерін жалпы орта мектепте бейнелеу өнерінің пән
мұғалімдері мен педогогикалық практика кезінде студенттер пайдалана алады.
Сонымен бірге көркемсурет педогогикалық колледждері мен көркемсурет
мектептері, жоғары оқу орындарының көркем сурет факультеттерінде “бейнелеу
өнері” сабағында қазақ халқының ұлттық дәстүрлі сәндік қолөнері, дәстүрлі
өнердің дүниетанымдық мәселесі бойынша қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, және қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, суреттемелер тізімінен тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері
мен даму тарихы.
1.1 Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи ерекшеліктері
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдиниеттің үлгілері дәлел бола алады.
Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін,
қыпшақ, ғұн, қарлүқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдиниетімен
төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті.
Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет
элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде
болды. Осындай толассыз дамудың нәтежиесінде XIX ғасырдың екінші жартысы
мен XX ғасырдың басында қазақ халқының дэстүрлі қолөнері өз алдында
айтарлықтай жоғарғы деңгейге көтерілді.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлуметтік-
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі,
бұрын үстем болып келген түйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, эсіресе Россиямен, сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан,
негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері,
көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі
жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын-ала
сатып, ауқатты адамдардан, айталық: Балаңа ер қосып берем немесе
Сықырлауық жасап берем, -деп қарызға мал алып, қажетіне жұмсады.
Нәтежиесінде, айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетінді.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі- олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы. Әсіресе, етікшілер, зергерлер, ершілер, тағы да басқа ұсақ-түйек
бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мүндай шеберлердің бұйым жасайтын
шикізаты да, құрал-саймандары да көшқонға қолайлы шағын, сыйымды болды.
Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын
киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді, киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен
арба-шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бүйымдар істейтін шеберлер,
темір ұсталары, тас өңдеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай
жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда,
арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал, тастан там салып, құлпытас және басқа
бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны
қыстаудағы қора бүрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында
орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан
көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі
кәсібінің өзі көш-қонуға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды
былай қойғанда, киіз үй сүйегі мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық
саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймандарды көш-
қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қол өнер
табиғатын жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік
тәжірбие үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық
мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Маркстік-Лениндік ілім
қағидалары бойынша, үлкенді-кішілі қай халық болсын дүниежүзілік мәдениет
қорына өз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық
мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүлі өнері де жан-жақты
зерттеуді қажет ететін бағалы мұра.
Қазірде мемлекетіміз халық қолөнер дәстүрлерін мәпелеп сақтау және
олардың сан алуан салаларын қазіргі жағдайда творчесталық түрде дамыту
мәселесіне ұдайы көңіл бөліп келеді. Сондай-ақ, халықтық қолөнердің ағаш,
тас, керамика, металл түрлерін көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу
сияқты сан алуан дәстүрлі түрлерін мүқият зерттеп, оны жаңа жағдайға
ыңғайлап, дамыту шараларын белг ілеп берді. Осы қаулыларда көрсетілген
нүсқауларды орындау барысында Қазақстанда көптеген көркемөнер кәсіпорындары
іске қосылды.
Оның ішінде Алматыдағы Сувинир, Түс киіз фабрикалары мен
Эксперементті көркем керамика заводын жэне басқаларын айтуға болады.
Осы, жоғарыда айтылған, көркемөнер кәсіпорындарының шығаратын
өнімдерінде қазақтың дәстүрлі қолөнер туындыларының үлгілері мұқият
ескерілді.
Өмірдің қай саласында болмасын оның қазіргі қалпын жақсы түсіну
үшін өткен тарихын, тегін тереңірек зерттеп білудің қажеттілігі белгілі.
Сондықтан, біз бұл еңбегімізде қазақтың халықтық қолөнерін тарихи
тұрғыда зерттеуді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Ал, киіз басу, тоқымашылық, тігіншілік, кесте, киім тігу тігу
сияқты әйелдер үлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға
байланысты жаңғыра даму үстінде келеді.
Революцияға дейінгі жарық көрген көптеген этнографиялық жазба мұра
ішінде тікелей қазақтың қолөнеріне, шеберлік болмысына арналған жұмыстар
мүлдем болған жоқ. Әр уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда
болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті туралы жазған авторлар өз
еңбектерінде жергілікті шеберлер жасаған бұйымдар туралы жалпылама
мағлүматтар берумен шектелді. Бұл жазбаларда, әсіресе, ел арасында жиі
кездесетін киіз басу, тоқымашылық, сырмақ сыру, ою-өрнек сияқты әйелдер
өнеріне байланысты жағдайларды баяндауға көп көңіл бөлінді.
XIX ғасырдың екінші жартсында Шоқан Уалиханов, Мұса Шорманов,
Мұхамет-Салық Бабажанов, Құдабай Қостанаев сияқты қазақ авторлары халық
өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқатар еңбектер жазды. Оларда
қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді
XIX ғасырдың соңында Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі қолөнер
кәсіптерінің жалпы капиталистік қатынастардың дамуына қажетсіз түрлерін
мүлдем жою керектігін уағыздаушылар да (С. А. Давыдова) болды. Мұндай
реакцияшыл пікірді атақты орыс ғалымы К. М. Обручев кезінде орынды сынға
алды. Ол жергілікті қолөнер кәсібінің маңызын Россия капитализімінің
пайдасына қарай емес, оның өнімінің, ең алдымен, жергілікті халықтың өз
қажетіне сайлығымен байланысты қарастырудың керектігін дәлелдеді.
Қазақ өмірінің этнографиялық тұрғыда зерттеудің жаңа кезеңі Октябрь
революциясының жеңісінен кейін басталды. Бұл зерттеумен бірге қолөнер
мәселесінен де деректер жинау Қазақстанды зерттеу қоғамының үлесіне тиді.
Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, өткені мен бүгінгісін жүйелі
түрде этнографиялық тұрғыда зерттеу ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ СССР
Ғылым академиясының құрамында этнографиялық бөлімінің қалыптасуына
байланысты жүргізілді. Қазақстанның әр өңірінде мекендейтін қазақ
жұртшылығының материялдық мәдениетінің, шаруашылық мәселелерін, жалпы
мәдениеті мен тұрмысын зерттеу негізінде И. В. Захаров, В. В. Востов, Р. Д.
Ходжиева сияқты этнографтардың бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді
Бұл жұмыстар қазақ қолөнеріне толық арналмағанымен, олардың
әрқайсысынан қолөнерге байланысты нақтылы деректер табуға болады. 1950
жылдардың соңында Қазақстанның солтүстік облыстарында мекендейтін қазақ
жұртшылығының революцияға дейінгі кәсібін этнографиялық түрғыда зерттеуге
Э. А. Масановтың кандидаттық дисертациясы арналған еді. Бірақ, бұл қолжазба
жеке кітап болып шыққан жоқ, тек оның кейбір бөлімдері бойынша бірнеше жеке
мақалалар жарық көрді.
Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә. X. Марғүланның көлемі
шағын еңбегі мен М. С. Мұқановтың альбом-кітабы, сондай-ақ, қазақ өнері мен
қолөнері туралы Н. Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді.
Қазақстанның дәстүрлі халықтық және қазіргі сәндік-қолданбалы
өнерлерінің арасында тікелей әрі табиғи байланыс барлығын айрықша атап өту
ләзім. Атап айтар болсақ, қазіргі замандық көптеген авторлар халық өнерінен
шабыт, білім, технологиялық тәсілдермен арқау, желілер алады. Сәулет
өнерінің ескерткіштері мен сақ алтындары, тастағы таңбалар, киіз, кілем-
сырмақтар, текеметтер, зергерлік бұйымдар мен әсем әшекейлі сәукелелері-
міне мұның барлығы кәсіби суретшілердің творчествосында талданып, қайтадан
ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа формаларын жүзеге асырудағы
эстетикалық әрі философиялық аспапқа айналады.
Қазақстанның сәндік өнерінің, арнайы білім алған суретшілер
творчествосы ретінде, XX ғасырдың 50-жылдарының аяғына таман, өзіндік
бағыты қалыптаса бастады. Нақ осы мезгілден былай қарай Қазақстан
көрмелерінде мүсін, графика, кескіндемемен қатар кәсіби қолданбалы өнер
суретшілерінің шығармалары да үнемі орын алатын болды. Бұдан бұрынғы
кездері сәндік өнерге арналған әртүрлі музейлер мен көрмелердің залдарына
негізінен халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар қойылатын. Мұның өзі
қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің сақталуы мен дамуына аса зор пайдасын
тигізді
Алғашқы рет суретші-қолданбашылардың жұмыстары Бірінші
Республикалық халық және сәндік өнер көрмесіне 1957 жылы қойылды. Ол кезде
халық шеберлері мен сәндік өнер суретшілері шығармашылықтарының арасындағы
өзгешелік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген болатын. Қазақстанда мұндай
ерекшелікті таразылау 60-жылдарда, сәндік-қолданбалы өнердің әр саласынан
білім алған авторлар легі белсенді еңбек етіп, көрмелерге кеңінен қатынаса
бастағанда ғана мүмкіндік болды.
Халық шығармашылығындағы көркемөнер стилі мен технологиясы ғасырлар
бойы екшелген. Эстетикалық жэне функциональдық қағида ережесі тұрмыс
жағдайларына мейлінше сәйкестендірілген. Әрине бұдан бас тартып,
алшақтасақ, қалыптасқан бүкіл өмір салтыбұзылған болар еді. Кәсіби
авторлардың өнерінде, еркін шығармашылық ізденіс принциптері негізінде
батыл да тәуелсіз көркем идеяларды жүзеге асыруға қажет шынайы шексіз
мүмкіншіліктер жинақталған.
40 жылдан аса уақыт ішінде Қазақстанның сәндік өнерінде: гобелен,
кесте, ши, батик, зергерлік өнер, керамика, фарфор, шыны, киізді көркемдеу,
ағаш, металл, тері, сүйек әртүрлі материялдық сәндік пластикасы және т.б.
жан-жақты даму мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар төмендегідей етіп
жеткізуге болатын бірнеше негізгі тенденциялар қалыптасты
Халық өнерінің тікелей аналогтарын жасау.
Бұл бағытта екі басты мэселе - белгілі бір қағидаға бағыну мен халық
шығармашылығында технологиялық тәсілдерді зерттеу қолға алынды
Бүгінгі Қазақстанның мәдениеті үшін дәстүрді сақтау аса маңызды, олай
дейтініміз, осы өнердің көптеген түрлерінде, мысалы теріні, сүйекті, ағашты
өңдейтін, дәстүлі қару-жарақ жасайтын, ұлттық киімдер тігетін халық
шеберлері азайған үстіне азайып барады. Бұл сала бойынша бірталай іс
тындырғандар: Дәркенбай Шоқпаров, Мейірхан Әбдрахманов, Аманкүл Иханова,
Жәңгір Үмбетов, Қырым Алтынбеков, Ғариф Жалмүқанов, Рахымбек Бердімбетов.
Алматы маңында тау етегінде біраз жылдардан бері өмір сүріп келе жатқан,
тұтас бір елді мекенді "Шеберлер ауылын", халық өнерін сақтау ісіндегі ғана
емес, тұтастай алғанда бүгінгі Қазақстан мәдениетіндегі, бірегей құбылыс
десек артық айтқандық болмас. Мұнда көпшілігіне халық шығармашылығының
дәстүрлерін оқып, зерттеп жүрген және соның негізінде сәндік-қолданбалы
өнердің барлық түрлері бойынша туындылар жасайтын кәсіби шеберлер тұрады.
Тек осы шеберлердің де жұмыстары көлге тамған тамшыдай, шеттен келген
қонақтар мен жеке жиындықтарға өтіп жоқ болып кететіні өкінішті. Қазірде
сіндік қол өнерінің барлық саласы теңдей даму үстінде деп айтуға болмайды.
Мысалға: біз зерттеу жұмысымызда қарасыратын ұлттық киім үлгілері, соның
ішінде бас киім яғни сәукеле өз мәні мен мағынасынан айырылып құлазыған дап
айтсақ артық емес. Қазақ халқының ұлттық киімдері этникалық, экономиялық
және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігілген.
Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-
ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп
тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері:
көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше,
тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық
жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң
терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың,
бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл
аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон
– ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр
ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ
барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы
ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті
жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі
өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ
шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше,
екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді
(“шабу” деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады. Ұлы жүз
қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын,
әшекейлі келсе,Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары
шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы,
жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып
тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды.
Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық – күпі, түйе
жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық – шекпен (тайлақ жүнінен
тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек,
астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады.
Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен
боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған.
Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон
жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген
киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді.
Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен,
қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі
терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге
ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр
астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға
тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден
тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі
кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол
қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың
геогр., ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен
шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ;
қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман
тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ
ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген
атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекше-
ленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі – қалпақ жұқа ақ
киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны “ақ
қалпақ”, ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны “айыр қалпақ” деп
аталды. Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік, міндетті
түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім “тымақ”
деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің, көк
құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі.
Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері “кәмшат бөрік”
деп, алтынмен кестеленгені “алтын бөрік”, маржандармен әшекейленгені
“қалмаржан бөрік” деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық
жеңіл бас киім – “тақия” үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын
кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік
сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі –
сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс
тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі
дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім – кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады:
1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар),
үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе,
тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ,
күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай,
қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар),
бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер
қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде
аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр,
саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен.
Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін,
жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім)
түрлері таралған. Орта Азия және Қытаймен арадағы сауда-саттықтың
нәтижесінде қымбат бағалы жібек, мақта маталары алынып, киім тігуге
қолданылды. 18 ғ-дан бастап орыстың фабрикалық арзан маталары көптеп
айырбасқа түсуі қазақ ұлттық киім түрінің көбеюіне мүмкіндік туғызды.
Торғын, пайы, шағи, дүрия, бәтес, сусыма, лейлек, атлас, сұпы, шәйі тәрізді
маталардан желбіршекті жұқа көйлектер тігіледі. Қайыстан, барқыттан, жүннен
және жібектен жасалған белдіктер қазақ киімдерінің міндетті бір бөлшегі
болды. Қайыс белдіктері әр түрлі өрнек, жапсырмалармен әшекейлендіріліп,
асыл тастардан салынған көздер мен сүйек оюлы бастырмалармен
әшекейлендірілді. Мұндай белдіктер “кісе” деп аталады. Жас жігіттердің
белдіктерінде алқа, әлеміштер болды. Әйелдердің белдіктері жалпақ әрі
сәнді, негізінен, жібек пен барқыттан тігілді. Әйелдер, сондай-ақ,
белдеріне жұмсақ белбеу байлады. Әйелдердің әшекейлері алтыннан, күмістен,
асыл тастардан әзірленді. Салмақты күміс білезіктерге алтын жалатылды, ою
салынды. Сырғалар, негізінен, күміс сымдардан имек, жарқырауық тастар
түзілген шығыршық түрінде жасалды, оның өзара күміс сыммен бекітілген төрт
бұрышты қиықша, дөңгелек, жалпақ тілікті түрлері көбірек пайдаланылды.
Шашқа салатын әшекейлер – өзара кіріккен шығыршықтармен біріктірілетін
алқалар немесе теңгелер тізбегі түріндегі шашбаулар жасалды. Оның орт.
алқалары түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Шашқа тағылатын әшекей
қатарына аспалы шолпылар да жатады. Жүзіктер құйылып және нақышталып,
сопақша, дөңгелек, көп қырлы қисында жасалды. Олар түрлі түсті асыл
тастармен безендірілді. Қазақ зергерлері бұлардан басқа омырауша, өңір
жиек, “бой тұмар”, белдіктерге ілгектер, сәукелеге арналған өрнекті
тана–шылтыр, салмақты дөңгелек түймелер торсылдақ түйме, түйреуіш сияқты
әшекей бұйымдар да жасаған. Әйелдер әшекейлерін әзірлеуде әр түрлі
тәсілдер: құю, ою салу, нақыш қондыру, қалыптау, зерлеу, қараға бояу, інжу
қадау, эмаль жағу қолданылды (қазақ Зергерлік өнер). Мұндай сәндік бұйымдар
Қазақ халқының ұлттық киімдеріне ерекше әр берді. Қазақ халқының ұлттық
киімдері үлгілерінің көшпелі тұрмыс пен құбылмалы ауа райына бейімделіп
дамығаны, көрші халықтармен арадағы мәдени, шаруашылық байланыстар әсер
еткендігі сөзсіз.
Қазақтың ұлттық киімдері ғасырлар бойы халық денсаулығына қалтқысыз
қызмет етіп келді. Мысалы кимешек, жаулық жүйкеге күш түсіретін шуды
бәсеңдетіп, мойын, алқым, тамақ, кеудені таза ұстайды.
Жалпы қазақ киімдерінің дәстүрлі көркемдік ерекшелігі, бас киімдердегі
әшекейлердің, өрнектердің әсемділігі, халқымыздың сұлулыққа деген
құштарлығын, ой-қиялының шексіздігін айғақтайды.
Қазақ халқының киiмi басқа ұлттардан өзгеше өзiндiк қасиетке толы. Мұның
басты себебi қазақ халқының табиғат төсiнде өсiп, еркiн ғұмыр кешуімен
байланысты. Өткен ғасырлардың өзінде-ақ киіміне қарап адамның ұлтын ғана
емес, сонымен қатар оның қандай дінді ұстанатындығын, қала адамын ауыл
тұрғынынан, бойжеткенді жас келіншектен айыруға болатын еді. Сонда біздің
ата-бабаларымыз, соның ішінде әйелзаты қалай киінген? Мұндайда тарихи
деректер, саяхатшылар жазбалары, көне сызба-суреттер сыр шертеді.
Қазақ халқының ұлттық бас киім үлгілері - көне заман тарихымен бірге
дамып келе жатқан бай қазына. Күні бүгінге дейін өзінің қадір-қасиетін
жоймай, қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі
ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан үлттық бас киімдер әлі де
аз емес. Олардың кейбіреулерін қарияларымыз ескінің көзі деп киіп жүрсе,
енді біреулерін қыз үзату, келін түсіру тойларында, ойын-сауықтарда,
мерекелерде пайдаланады. Сонымен қатар театрлардың арнаулы тапсырысы
бойынша тігіліп жүргендері де аз емесе. Қазақ әдет-ғұрпында бас киім
көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған.
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр басқа. Ерге тән бас
киімдер: тақия, берік, тымақ, құлақшын, қалпақ, шалма, шыт, дулыға, жыға,
қырпу, кұлапара, жалбағай. Оларды теріден, аң терілерінен, тыстық
маталардан сырып тігеді. Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы,
сәукеле, желек, шәлі, бүркеніш, берген т.б. Бұлар көбінесе іштік жеңіл, ең
қымбатты аң терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты
білдіретін қасиетті киім саналган. Қазақтың Дос басыңа, дұшпан аяғына
қарайды дейтін мақалы осы жайдан хабардар етсе керек. Сол сияқты сыпайылық
көрсеткенде, біреуден біреу кешірім отінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді
шешіп не борігін аяқ астына тастап, аһ үру да осы бас киімді қастерлеудеп
туган.
Әр облыста тымақ ор алуан үлгіле тігіледі. Олардың орқайсысы арғын тымақ,
үйсін тымақ, найман тымақ деп және ұлы жүз үлгісі, орта жүз үлгісі,
кіші жүз үлгісі деп түр-түрге бөліп айтады.
В. Плотниковтың 1859-1862 жылдары жазған қазак, киімдерінің ішінен борік
пен тымақтың 15 түрлі үлгісінің атаулары бар. Солардың ішінде жаба салма,
қайырма, төрт сай, сегіз сай, дөңгелек төбе, шашақ төбе, әшекей тымақ деген
түрлері ел арасында қазірде көп кездеседі. Жаба салма тымақ негізінен түлкі
терісінен, сеңсеңнен тігіледі де құлағы мол милығы кең, төбесі аласа болып
келеді. Қайырма тымақта түлкі мен козы терісінен тігіледі оның маңдайы
тобесіне қарай үлкен қайырмалы келіп, жұрындары жалпақ болады. Төрт сай
тымақтардың тобесі төрт бөлек, сегіз сай тымақтың тобесі сегіз бөлек тері
мен киізден құралады. Дөңгелек төбесі тымақтың төбесі жайпақ, милықты,
жатаған балса, шошақ төбелі тымақтың төбесі үшкірлене биік етіп сырылады.
Тымақтың белшектері төбе, маңдай, екі алдыңғы құлақ және артқы етек болып
беске бөлінеді. Екі алдыңғы құлақтың сырт жағынан бастырған екі бауы бар.
Тымақтың құлағы мен етегінің төбесімен жалғасқан жерін милық деп атайды.
Аса әшекейлі тымақтардың тобе аралықтарын, милығын алтын, күміс, оқамен
жолактап әдемілейді. Ал күлапара тымақтың сыртынан сулық ретінде киеді.
Ақ қалпақ. Өзінін атына сай, ақ қозынын күзем жүнінен, кейде түбіт
араластырып басқан, жүқа киізден жасалған жаздық бас киім. Кейде айыр
калпақ деп те атайды. Ақ қалпақ қара барқыт ара күміспен әдіптеледі. Ол
төбесіен төрт сай болып, тігісі қара жіп немесе қара барқыт не қара
шибарқыт, шүға секілді маталармен көмкеріледі. Қайырма етегі мен төбесін
түрлі түсті жібек матамен тыстайды немесе ою-өрнекпен өшекейленеді.
Қалпақтың төбесіне тегілдіре шашақты маржан тағылған, кейде қайырма
етегінің алды-арты жырық келеді. Осыған орай бұл бас киім айыр қалпақ деп
аталады.
Ерлер тақиясы. Тақияны ерлер қысы-жазы басынан тастамай киетін, себебі ол
өзінің ыңғайлылығымен, қарапайымдылыгымен әрі тиімділігімен ерекшеленді.
Тақияны бір түсті матадан, сәтен, шүға, барқыт сияқты маталардан аласа,
төбесі төрт сай немесе дөңгелек тебелі етіп тігіледі. Ұлттық ернек нақышына
және тігілу технологиясына қарай тақия пішімі әр түрлі болды. Ерлерге
арналган тақия кестелі немесе кестесіз сырып тігілген түрлері қолданылды.
Қолмен немесе тігін машинасында таңдай, ирек, қабырға тігістерімен
сырылып тігілді. Кестелі тақияның жиегіне зермен қошқар мүйіз т.б. өрнектер
түсірілді.
Ерлер бөрігі. Көршілес халықтар ішінде орыс, татар, өзбек, қырғыздар т.б.
ұлттық бас киімдері (бөрік) сәндік әрі суықтан қорғану мақсатында
қолданған. Бөрікті қазақ халқы ерте кезден пайдаланып келеді. Ол мерзімге
байланысты қыстық және жаздық болып бөлінеді. Қыстық борікті жылы болу үшін
жүн немесе мақта салып қабып тігеді. Боріктің жиегі аң немесе қымбат бағала
матамен жиектеліп тысталады. Ойып тойға қымбат бағалы тастармен
әшекейленген бөрік киген. Әсіресе сал серілер әшекейлі, үкілі берік киген.
Бөріктін, пішімі мен тігілу технологиясы әр руға байланысты өзгеше үлгіде
кездеседі.
Тымақ — қыстың аязды, боранды күндері киетін ерлердің бас киімі. Тымақ
тігілген тері атауына сай сеңсең, тымақ, елтірі тымақ, қүндыз тымақ, түлкі
тымақ т.с.с. аталды. Тымақтың пішімі төрт сайлы, биік төбелі, қүлақ бау мен
артқы етек бөліктерінен қүралады. Қатты бораннан сақтайтын бас киім түрі.
Ол адамның маңдайын, екі қүлағын және мойын жотаны жауып түрады. Оның іші
тері, сырты сағи, пүліш, барқыт матамен қапталады. Екі қүлақтың сырт жағын
бастырп отырып матадан жалпақ екі бау тағылады.
Қазақ рулары мен жүздері ішінде тымақтың тігілу ерекшелігі әр түрлі. Жаз
бен күзде киетін сәнді әрі жеңіл елтірі тымақтарды жекей тымақ, кей
жерлерде малақай деп те аталады.
Жалбагай-тымақ тәрізденіп қалың не жүқа матадан тігілетін бас киім.
Жалбағайдың екі жаны мен артқы етегі түтас тігіліп, иық пенркелкеніжауып
түрады. Жылқышылар қыстыгүні жал-бағайды түмақ сыртынан киеді. Тарихты
зерттеуші ғальмдардың айтуына қарағанда әр жерде жалбағайды далбағай немесе
далбай, жалбай тіпті құләпара деген болғандығы жөнінде мөліметтер береді.
Әйелдердің ұлттық бас киімдері:
Әйел бас киімдері де бірнеше түрге бөлінеді. Олар тақия, бөрік, орамал,
жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, желек, шәлі, берет, қалпақ т.б. Қазақ
ғүриында ердің де, әйелдің де бас киімсіз, жалаңбас жүруі ерсі саналган.
Әсіресе, әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Желек — жас келіншектер басына жамылып жүретін шәлі орамал. Кейде желек
сәукелеге үқсас қима конусты қарапайым пішінді, негізі қатты, күнделікті
түрмыста қолдануға ыңғайлы үлгілерін келіншек жыл бойы бала тапқанға дейін
пайдаланды.Бүл бас киімді де шеберлер күміс пен алтын, ортасына бағалы
тастан көз орнатылған салпыншақты ілмелермен әшекейледі. Желекті қызыл, ақ
материалдан тігіп, алтыннан, күмістен, әр түрлі асыл тастармен сәндеді.
Тақия — қыздардың жеңіл бас киімі. Пішіміне қарай тақия цилиндрлі, тайпақ
дөңес немесе үшкірленіп, ер кісілер тақиясы секілді төрт немесе алты сайлы,
жоғарғы бөлігі түтас, төменгі жағы жақтаулы болып пішіледі. Тақияны Шығыс
Қазақстандықтар — кепеш, Маңғыстаулықтар телпекдеп атайды. Шеберлер
тақия пішімін шығару үшін қатты қағаздарды тақия арасына салып сырып тікті,
кейде астарын басқа қатты маталармен сырып тігіп, белгілі формаларға
келтірді. Тақия сырын шебер өз талғамына сай алтын жіптермен кестелеп,
бастырмалап, тіпті күміс салпыншақ тоғалармен, тиындармен әшекейлеп, тақия
төбесіне үкі тақты. Тақияны көбіне барқыт матадан тіккен. Оның жота
болігіне шашқап ретіңде әрі сән үшін үзындығы белге жететін доғал пішінді
белік орнатып, оның бетін әшекейлеп, безендірді. Бүл бас киім үлгісін соңғы
кездері қасаба деп атап жүр.
Бөрік — қазақтың ертеден келе жатқан әйелдер бас киімі. Оны бағалы аң
терісінен және жас төлдің елтірісінен тігеді. Бөріктің түрмесі кейде
жалпақ, кейде жүмыр етіліп жасалады. Оның жаздық және қыстық түрлері
болады. Терінің түріне қарай бөрік: құңдыз бөрік, сусар бөрік, кемшат
бөрік, елтірі бөрік т.б. деп аталады. Оны ерлер де, қыздар да киеді.
Бөріктің төбесі көбінесе алты сай (қиық), төрт сай болып келеді. Оны
тіккенде алдымен өлшеп алып, төрт не алты сай етіп жүқа киізден пішеді.
Орлардың әр сайының түйісетін үштары үшбүрыш тәрізді болады. да, етек
жақтары тік төртбүрыш етіп алынады. Осы қиындылардың бір бетіне шүберектен
астар, екі арасына жүқа матадан шұберек салып, жиі етіп сыриды. Одан соң
жеке-жеке сайларын біріне-бірін беттестіріп ішінен де, сыртынан да жөрмеп
тігеді. Оның сыртын өз талғамдарына қарай әсемдеуге болады.
Сәукеле — үзатылу тойында киетін қалындықтың бас киімі. Оны ұзатылған
қыздар және оның жанына еріп жүрген нөкерлері киген. Сәукелені жас келіншек
той-думандарға, мереке- жиындарға да киіп баратын болған, ал кей жерлерде
келіншек түңғыш баласын босанғанша киіп жүруге болады деп есептеген. Ә.
Марғұлан өз еңбектерінде: Сәукелені жас келін бір жылдай киіп, онан кейін
4-5 жылдарда тек сән-салтанаттарда, үлкен жиындарда'киген, — деп жазған.
XIX ғасырда қымбат сәукелелер 100 жорғаның қүнына тең бағалағанды,
әрине мұндай қымбат сәукелелер сирек кездеседі. Халық ісмерлігі сәукелені
әзірлеуде мейлінше сезімтал шеберлікпен әсемдей білді. Ол бас киімдердің
ішінде ең әшекейлісі де, күрделісі де әрі бағалысы да болып саналады.
Сөукеленің негізгі боліктері — тобе, қүлақбау, бет-моншақ, жақтама. Сәукеле
төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Сеукелені өлшеп-
пішіп алып, ішін астарлады, сырт жағына ұстап түру үшін, бидай шүберекті
жиі етіп сыриды, одан соң сыртын қамқа, дүрия, торғын сияқты матамен
тыстады. Сәукелені әшекейлеу үшін оның тысын зер жіппен оюлап, кестелеп
тікті. Оның тегін мақпалмен не қара, қызыл барқытпен әдіптеп көмкереді. Ал
маңдай тұсын зерлеп немесе жібек шашақтың шоқтары тағылды. Шашақтың
сәукелеге жалғасқан түсына асыл тастан көз орнатып, алтын, күміс
салпыншақты әшекейлі жібек матамен төгілтіп жаулық жауып қояды. Ол
көйлектің етегі сияқты жерге дейін сүйретіліп жүрді.
Сәукелеге ұзын құлақ бау тағылып, оның шеті шыр айналдыра зер не жібек
жіппен шалып кемкеріп, сәнді түйреуіш түйреді. Ісмердің талғамына сай
сәукеле пішімі мен оны әшекейлеу түрі де түрліше болады.
Сәукеленің төбесіне талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ
киізден, не арасына қыл салып сырыған асыл матадан істеледі. Содан кейін
төбені кестелеген, шет-шетін қусырып жүрын үстаған және алтын, күміс оқамен
зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеленің екі жақ самай түсынан бетке жеткізе
шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтар бетмоншақ
және сәукеленің төбесінде алтын, күміспен әшекейленген қатырғы болады.
Тізілген моншақтары, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген жиекті осы
қабырғаға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты қүстың
бірер тал қауырсынын тігінен кыстырып бекітіп кояды. Оны қарқара дейді.
Сәукеленің арт қүлағы шашқап белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан
жауып қойған шашақтап әшекейлі жібек мата бар. Ол койлектің етегі сияқты,
жерге сүйретіліп журеді.
2. Қолданбалы өнер бағыты бойынша бас киім бұйымдарын
орындаудың технологиясы мен
техникасы.
Сәукеле – қызды ұзатқанда киетін бас киім. Сәукелені қыз ұзатылғанда күйеу
еліне киіп бару үшін тіктіреді. Сәукеле арнайы басылған ақ киізден немесе
арасына қыл салынып сырған матадан жасалып, сырты қымбат матамен (барқыт,
атлас, шұға) қапталып, шетін құндыз, кәмшәт терісімен айналдыра тігіледі.
Сәукеленің төбесіне, өн бойына алтын, күміс, маржаннан әшекей тағылып,
алтын жібек жіппен кестеленеді. Сәукеленің төбесіне жібектен желек тағылып,
оған үкі қадайды.
Жоғарыда атап өткеніміздей сәукеле ұзатылған қыздың қайын жұртына жеткенше
киіп баратын бас киімі. Бұл бас киімді қыз бір-ақ рет киетін болған. Қыз
әкесі бай болса бір сәукеле үшін қырық қысырақтың құнын беріп те жасататын
болған екен. сондықтан да бұл бас киімнің әдемілігі мен қымбаттығын қатар
елестете беріңіз.
Баскиім пішу: Баскиімдердің тақия, киіз қалпақ, теріден тігілген бөрік
пен тымақтар, сәукеле, жаулық тәрізді негізгі түрлері бүкіл қазаққа
негізінен ортақ үлгіде болып келеді. Тақиялар тегіс төбелі, шошақ төбелі,
тік етек формалы болып, бәрі кестеленген қара, жасыл, күрең т.б. түстегі
барқыт, доқабадан тігіледі. Бөріктер биік етіп, бағалы аң терілерінен
тігіледі; оқалы бөріктер оқамен сәнделеді, оған да үкі қадалады. Қалпақтар
айыр етек, төрт қиықты делбегей етек, екі қиықты, етегі екі жақ шекесінен
қайырылатын етек сияқты түрлендіріліп тігіледі (4)
Төбесі биік, етегі кең пішілген айыр етекті қалпақтың төбесіне,
қайырмасына ою-өрнектер тігіледі. Төрт қиықты делегей қалпақтың қайырмасы
кең, мол болады, қара, жасыл, күрең түсті доқаба, барқыт, топпен тысталып,
төбесі, етек қиюлары ирек өрнекпен кестеленеді. Төрт сайлы қалпақтың төрт
қиық құрауын қара, яки ақ жібек, мақта жіппен кестелеп тігеді. Етегін қара,
қоңыр, күрең, жасыл түсті барқыт, доқабалармен қиюлайды. Мұндай
қалпақтардың етегі кең, төбесі биіктеу келеді. Кейбіреуінің төбесі
шошайыңқы, етегі тарлау болады. Етегінің екі жағынан аз жырық шығарып
тігетіндері де, етек қайырмасының арты биік, алды аласа қиюланатын түрлері
де кездеседі. Төрт сайлы ақ қалпақ ішінде сайлары мен етектеріне кесте
тігілетіндері де, қиюламай сайларының арасына лайықты өрнек салып
тігілетіндері де бар. Жас жігіттер киетін қалпақ екі сайлы, төрт сайлы, кең
немесе тар етек, айыр, мүйіз етекті, төбесі биік тігіледі. Жас жігіттер
көбінде етек қиюы қара, күрең, жасыл доқаба барқыттармен қиюланған,
төбесіне маржандап шашақ таққан, төбесі биік, етегі кеңірек қалпақтарды,
кейде төрт сайы мен етек қиюы кестеленген қалпақтарды да, етегі қиюсыз ақ
қалпақты да киеді. Мұндай қалпақтарды той-мерекелерде киеді. Қалпақтың
етегі мен қиюына ою-өрнектер салынады, етегі қиюлы қалпақтардың етегінің
жиектері де шалып тігіледі, сайларына лайықты қошқар мүйіз өрнектері
салынады. Пішін нұсқаларының әртүрлілігі баскиім пішудің жалпы
өзгерістеріне жатады. Қыздар бөркінің ер адамдардікінен айырмашылығы
шамалы. Бұрынғы биік және үшкір конус тәрізді баскиімдер бірте-бірте аласа,
төбесі жалпайыңқы баскиімге ұласып өзгеріске ұшыраған. XIX ғ. аяғындағы
материалдарға қарағанда, қыздардың баскиімі қайырылмаған, яғни тері сынадан
пішумен бірге, XX ғ. басында жаңа бір пошым пайда болады: жеке пішілген
цилиндрлі жиектерден және төбесі жалпақ немесе томпақ төрт үшбұрышты
тіліктен тұратын баскиім түрі қолданысқа кірді. Бұрын баскиімді терімен мол
көмкерсе, енді терімен баскиімнің жиегін ғана көмкеретін болды. Бөрік -
киіз, жүн, мақтадан төбелік, етектік маталар салып, түрлі үлгіде төбесі
шошақ, дөңгелек, екі сайлы, төрт сайлы етіп, барқыт сияқты қымбат
кездемемен тыстап, етек қайырмаларын қозының бұйра елтірісі мен асыл аң
терілерімен қаптап тігілетін құлақсыз киім. Ерлер бөркі кәсіпке қарай
сарпыс бөрік, түсірме бөрік, тігілуіне қарай жұмыр бүйірлі, тік қайырма
етекті үкілі бөрік деп бөлінеді. Жас жігіттер биік қайырмалы бөріктерді көп
киеді, жаз жайлауда кейде жағдайға қарай күзде де, қыста да киеді. Ертеде
сайлығы биік шошақ төбелі биік бөріктер (биіктігі бір жарым немесе екі
қарыс биік) болған деген мәліметтер бар (5).
Қазақ қыздарының ұлттық киімін – баршын, торғын, шәйі, қырмызы сияқты
жұмсақ нәзік маталарды пайдалана отырып бүрмелі етек, бүрмелі жеңін аса кең
етіп көлбеңдете тіккенінде қазақтың бүкіл тұрмыс-салты жатыр.
Қыз балалардың, әйел адамдардың киімін жұмсақ, нәзік матадан тігетіні –
нәзіктігі мен әдептілігі үстіндегі киімінен-ақ көрініп тұрған ғой. Етек-
жеңінің кеңдігі – қазақтың дархандығын, үрімді-бұтақты екендігін,
мейірімін, қонақжайлылығын, даладай кең пейілін, қолының жомарттығын
білдіреді. Кең етектің қабат-қабат бүрмесі жеті сатыдан тұрады. Жеті
қазына, жеті кие, жеті қат жер, жеті ата тазалығы осы ұғымға сыйып тұр.
Әйел ұлтты тәрбиелейді, келген қонаққа ілтипат көрсетіп, дәмін ұсынған әйел
атаулының киген киімі арқылы бұрынғы бабаларымыз елдігімізді таныған.
Үстіндегі киімі арқылы қай елден келгенін, кім екенін біліп отырған. Қыз
балалар мен әйелдерді киім кию ерекшелігі арқылы айыра білген. Қазір
қазақтың ұлттық киімін тігіп жүргендер сол қазақ көйлегінің етегінің
желбірі жеті сатыдан тұратынын біле бермейді. Тіпті, желбір салып тігуді
қойып келеміз. Табиғатпен біте қайнасып, жер еміп өсіп, ырымға салғырт
қарамаған бабаларымыз тұрмыс-тіршілік салтының болмыс бедері біздің
еркіндігімізді алыс заманалармен жалғастырып жатыр емес пе?
Қыз балалар басына сәнді моншақты тақия киеді. Ол – сол үйдің қонағы, ерке
қызы, тұрмыс құрмағандығын, оң жақта отырған қыз екенін білдірсе, күйеуге
шыққан қалыңдық басына шәйі мата көмкерген сәукеле киеді. Сәукеле – енді
ғана босағасын аттаған отауды білдіреді. Артындағы шәйі жібек жас отаудың
арман-үміті. Сәукеленің шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері
мен даму тарихы.
1. Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2. Қолданбалы өнер бағыты бойынша бас киім бұйымдарын
орындаудың технологиясы мен
техникасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3. Сәукелені безендіруде ою-өрнектің алатын орны, маңызы ... ...
II. ӘДІСТЕМЕЛІК БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнері арқылы
оқушылардың бейнелеу өнері пәнінде көркем эстетикалық талғамын
қалыптастырудың мүмкіндіктері мен педагогикалық тиімді жолдары.
2.1 Бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды сәнді қолданбалы өнерінің
негізінде эстетикалық тұрғыда тәрбиелеудің маңызы ... ... ... ... .
2.2 Қазақ сәнді қолданбалы өрнектерінің оқушылардың көркем шығармашылығында
алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сәнді қолданбалы өнер түрлерін мектептегі бейнелеу өнері пәнінің оқу-
тәрбие процесінде тиімді пайдаланудың педагогикалық, психологиялық жолдары
мен
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ИЛЛЮСТРАЦИЯЛАР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының көкейкестілігі:
Қазіргі кезде әр халықтың мақсаты өздері өмір сүретін ортаның рухани,
мәдени интеллектуалына және әлеуметтік дәрежесіне, білімділік деңгейіне
лайық қоғам құру екендігі мәләм. Сондықтан барынша еліміздің жастарға жаңа
заман талабына сай толық та, терең сапалы білім беру өрелі өскелең жастарды
өнерге баули отырып, эстетикалық тұрғыда тәрбиелеу тамыры мектептен
басталатынына күмән келтірмейді.
Мектепте бейнелеу өнері пәніне өз деңгейінде мән берілмей келе жатқаны
баршамызға мәлім. Бұл пәннің қоғамдағы алатын орны мен маңызы әлбетте
ерекше. Жас ұрпақтың өз халқынның өнерін, оның түрлерін, даму тарихын,
табиғи ерекшеліктерін білмей, қазіргі кездерге сай, жаңа дамыған,
өркениетті қоғамды ойдағыдай құру мүмкін емес.
Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына бейнелеу өнерінің
әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми
зерттеулердің аумағы кеңейе түсуде. Көркем білім мен тәрбие беруге
байланысты, бейнелеу өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге
баулу, көркем өнерге қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын
арттыру және тәрбиелеу, үнемі, жүйелі, бірізді жүргізілген уақытта ғана
тиісті нәтижеге жетуге болады.
Қазақстандағы жалпы білім беретін орта мектептердің барлық оқу
жоспарлары бейнелеу өнері пәніне бөлінген сағат жүктемелерінің
аздығынан болар, типтік оқу бағдарламаларының мазмұнында қазақ
қолөнерінің мәдениетін тереңірек оқып-үйренуге назар аударылмауы
мектеп оқушыларының рухани, мәдени, өнер қазыналарынан шет қалуына
әкеліп соғуда.
Oсы орайда сәндік қолөнер бұйымдары эстетикалық тәрбие берудің негізгі
құралы. Алайда эстетикалық сезім, әсерлер, толғаныс-толқыныс күнделікті
өмірде туындап жататыны да белгілі. Мысалы, айналадағы табиғат эстетикалық
әсер тууына түрткі болып жатады. Сондықтан табиғаттағы әсемдікті дұрыс
түсіну арқылы, балалардың бойында табиғатты аялау, бағалау, оны түйе білу
сезімін қалыптастырып, табиғат байлықтарын қорғай білуге бағыттаймыз.
Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-қолданбалы
өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында өнердің
өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем туындының
түстік шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия, пропорция, ырғақтылық,
формасы, материалы және т.б. арқылы эстетикалық талғамды қалыптастырудың
мазмұны айқындалады.
Осының нәтижесінде, шамамен жүз жыл ішінде өзінің ерекшелігі, өзіндік
ұлттық тілі және идеясы бар қолөнер мектептері құрылды. Ұлттық қолөнер –
бұл мәдениет өзегі, бұл арқылы дүниетанымның негізі ұрпақтан-ұрпаққа қалып,
ғасырдан-ғасырға дамып отырды. 4
Қорыта келгенде, бейнелеу өнері пәнінде оқушыларды көркем
эстетикалық тұрғыда тәрбиелеуде қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнерін
көркем-эстетикалық тұрғыдан, шығармашылық іс-әрекеттерінде өз қырынан
жаңаша орын табуын дамыту әр ұстаздың міндеті деп білеміз. Егер осының
бәрін мектептегі бейнелеу өнері пәніне тереңірек қарастырып, енгізілген
жағдайда әрине, мектеп оқушыларының қазақ халқының сәндік қолөнер
бұйымдарына, мұраларына деген өзiнше көзқарастары, бағалаулары мен
қабылдаулары жоғары деңгейде болатыны және де, осының бәрі мектеп
оқушыларының эстетикалық тұрғыда тәрбиеленулері қанық та, сапалы
қалыптасуымен тiкелей байланысты болар еді.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
Жас ұрпақтың рухани-эстетикалық тұрғыда дамуына сәндік қолөнерінің
әсерлі ықпалын, көркем өнер түрлерін оқу-тәрбие жұмыстарында тиімді
пайдаланудың педагогикалық тиімді жолдарын айқындауға бағытталған ғылыми
зерттеу жүргізу. Көркем білім мен тәрбие беруге байланысты, бейнелеу
өнеріне оқушыларды тиімді оқыта отырып, қол өнерге баулу, көркем өнерге
қызығушылықтарын, эстетикалық талғампаздықтарын арттыру және тәрбиелеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Эстетикалық талғамды қалыптастыруда оқушылардың ұлттық сәндік-
қолданбалы өнермен таныстырып, оны бейнелеу өнері пәнін оқыту барысында
өнердің өзіндік эстетикалық аспектілері, яғни бұйымның немесе көркем
туындының түстік, дизайндық шешімі мен колариті, сызықтары, симметрия,
пропорция, ырғақтылық, формасы, материалы және т.б. арқылы эстетикалық
талғамды қалыптастырудың мазмұны айқындалады.
Зерттеудің обьектісі:
Қазақ ұлттық сәндік қолданбалы өнер бұйымдары, соның ішінде ұлттық бас
киім сәукеле жасап шығу.
Зерттеу жұмысының болжамы:
Жұмыс өз алдына мектеп, колледж, жоғары білім оқу орындарының өнерге
қызығушы жас шәкірттеріне таныстырмалы курс ретінде болжанылады.
Зерттеудің практикалық мәні:
Зерттеу нәтежелерін жалпы орта мектепте бейнелеу өнерінің пән
мұғалімдері мен педогогикалық практика кезінде студенттер пайдалана алады.
Сонымен бірге көркемсурет педогогикалық колледждері мен көркемсурет
мектептері, жоғары оқу орындарының көркем сурет факультеттерінде “бейнелеу
өнері” сабағында қазақ халқының ұлттық дәстүрлі сәндік қолөнері, дәстүрлі
өнердің дүниетанымдық мәселесі бойынша қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, және қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен, суреттемелер тізімінен тұрады.
I. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ. Қазақ ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің түрлері
мен даму тарихы.
1.1 Сәнді қолданбалы өнердің табиғи және тарихи ерекшеліктері
Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдиниеттің үлгілері дәлел бола алады.
Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін,
қыпшақ, ғұн, қарлүқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдиниетімен
төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы - кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен
орыс халқының да мәдениеті әсер етті.
Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет
элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде
болды. Осындай толассыз дамудың нәтежиесінде XIX ғасырдың екінші жартысы
мен XX ғасырдың басында қазақ халқының дэстүрлі қолөнері өз алдында
айтарлықтай жоғарғы деңгейге көтерілді.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлуметтік-
экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі,
бұрын үстем болып келген түйық шаруашылықтың ыдырай бастауы, көрші
елдермен, эсіресе Россиямен, сауда қатынасының шаруашылық және мәдени
байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың
әсері айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің
қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының
басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан,
негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері,
көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі
жоқшылық зардабынан қол үзе алмады. Кейде, өнер иесі еңбегін алдын-ала
сатып, ауқатты адамдардан, айталық: Балаңа ер қосып берем немесе
Сықырлауық жасап берем, -деп қарызға мал алып, қажетіне жұмсады.
Нәтежиесінде, айтулы шеберлердің өзі малды адамдарға қарыздар болып соны
өтеу жолында өмірлері өтетінді.
Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір
себебі- олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың
болмауы. Әсіресе, етікшілер, зергерлер, ершілер, тағы да басқа ұсақ-түйек
бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе
жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мүндай шеберлердің бұйым жасайтын
шикізаты да, құрал-саймандары да көшқонға қолайлы шағын, сыйымды болды.
Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын
киіз үйінде-ақ істей берді. Ал енді, киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен
арба-шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бүйымдар істейтін шеберлер,
темір ұсталары, тас өңдеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай
жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда,
арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал, тастан там салып, құлпытас және басқа
бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны
қыстаудағы қора бүрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында
орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан
көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі
кәсібінің өзі көш-қонуға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды
былай қойғанда, киіз үй сүйегі мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық
саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймандарды көш-
қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады.
Қазіргі уақытта революцияға дейінгі қазақ халқының қол өнер
табиғатын жан-жақты этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін де, өмірлік
тәжірбие үшін де маңызы өте зор. Өйткені, қазақтың қолөнері жалпы халық
мәдениетінің ішіндегі негізгі салаларының бірі. Маркстік-Лениндік ілім
қағидалары бойынша, үлкенді-кішілі қай халық болсын дүниежүзілік мәдениет
қорына өз әлінше үлес қосады. Олай болса, қазақ халқының да ұлттық
мәдениеті, оның ішінде қолөнер шеберлерінің дәстүлі өнері де жан-жақты
зерттеуді қажет ететін бағалы мұра.
Қазірде мемлекетіміз халық қолөнер дәстүрлерін мәпелеп сақтау және
олардың сан алуан салаларын қазіргі жағдайда творчесталық түрде дамыту
мәселесіне ұдайы көңіл бөліп келеді. Сондай-ақ, халықтық қолөнердің ағаш,
тас, керамика, металл түрлерін көркемдеп өңдеу, кілем тоқу, кесте тігу
сияқты сан алуан дәстүрлі түрлерін мүқият зерттеп, оны жаңа жағдайға
ыңғайлап, дамыту шараларын белг ілеп берді. Осы қаулыларда көрсетілген
нүсқауларды орындау барысында Қазақстанда көптеген көркемөнер кәсіпорындары
іске қосылды.
Оның ішінде Алматыдағы Сувинир, Түс киіз фабрикалары мен
Эксперементті көркем керамика заводын жэне басқаларын айтуға болады.
Осы, жоғарыда айтылған, көркемөнер кәсіпорындарының шығаратын
өнімдерінде қазақтың дәстүрлі қолөнер туындыларының үлгілері мұқият
ескерілді.
Өмірдің қай саласында болмасын оның қазіргі қалпын жақсы түсіну
үшін өткен тарихын, тегін тереңірек зерттеп білудің қажеттілігі белгілі.
Сондықтан, біз бұл еңбегімізде қазақтың халықтық қолөнерін тарихи
тұрғыда зерттеуді алдымызға мақсат етіп қойдық.
Ал, киіз басу, тоқымашылық, тігіншілік, кесте, киім тігу тігу
сияқты әйелдер үлесіне тиген қолөнер түрлері, керісінше жаңа жағдайға
байланысты жаңғыра даму үстінде келеді.
Революцияға дейінгі жарық көрген көптеген этнографиялық жазба мұра
ішінде тікелей қазақтың қолөнеріне, шеберлік болмысына арналған жұмыстар
мүлдем болған жоқ. Әр уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда
болып, жалпы қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті туралы жазған авторлар өз
еңбектерінде жергілікті шеберлер жасаған бұйымдар туралы жалпылама
мағлүматтар берумен шектелді. Бұл жазбаларда, әсіресе, ел арасында жиі
кездесетін киіз басу, тоқымашылық, сырмақ сыру, ою-өрнек сияқты әйелдер
өнеріне байланысты жағдайларды баяндауға көп көңіл бөлінді.
XIX ғасырдың екінші жартсында Шоқан Уалиханов, Мұса Шорманов,
Мұхамет-Салық Бабажанов, Құдабай Қостанаев сияқты қазақ авторлары халық
өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқатар еңбектер жазды. Оларда
қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді
XIX ғасырдың соңында Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі қолөнер
кәсіптерінің жалпы капиталистік қатынастардың дамуына қажетсіз түрлерін
мүлдем жою керектігін уағыздаушылар да (С. А. Давыдова) болды. Мұндай
реакцияшыл пікірді атақты орыс ғалымы К. М. Обручев кезінде орынды сынға
алды. Ол жергілікті қолөнер кәсібінің маңызын Россия капитализімінің
пайдасына қарай емес, оның өнімінің, ең алдымен, жергілікті халықтың өз
қажетіне сайлығымен байланысты қарастырудың керектігін дәлелдеді.
Қазақ өмірінің этнографиялық тұрғыда зерттеудің жаңа кезеңі Октябрь
революциясының жеңісінен кейін басталды. Бұл зерттеумен бірге қолөнер
мәселесінен де деректер жинау Қазақстанды зерттеу қоғамының үлесіне тиді.
Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, өткені мен бүгінгісін жүйелі
түрде этнографиялық тұрғыда зерттеу ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ СССР
Ғылым академиясының құрамында этнографиялық бөлімінің қалыптасуына
байланысты жүргізілді. Қазақстанның әр өңірінде мекендейтін қазақ
жұртшылығының материялдық мәдениетінің, шаруашылық мәселелерін, жалпы
мәдениеті мен тұрмысын зерттеу негізінде И. В. Захаров, В. В. Востов, Р. Д.
Ходжиева сияқты этнографтардың бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді
Бұл жұмыстар қазақ қолөнеріне толық арналмағанымен, олардың
әрқайсысынан қолөнерге байланысты нақтылы деректер табуға болады. 1950
жылдардың соңында Қазақстанның солтүстік облыстарында мекендейтін қазақ
жұртшылығының революцияға дейінгі кәсібін этнографиялық түрғыда зерттеуге
Э. А. Масановтың кандидаттық дисертациясы арналған еді. Бірақ, бұл қолжазба
жеке кітап болып шыққан жоқ, тек оның кейбір бөлімдері бойынша бірнеше жеке
мақалалар жарық көрді.
Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә. X. Марғүланның көлемі
шағын еңбегі мен М. С. Мұқановтың альбом-кітабы, сондай-ақ, қазақ өнері мен
қолөнері туралы Н. Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді.
Қазақстанның дәстүрлі халықтық және қазіргі сәндік-қолданбалы
өнерлерінің арасында тікелей әрі табиғи байланыс барлығын айрықша атап өту
ләзім. Атап айтар болсақ, қазіргі замандық көптеген авторлар халық өнерінен
шабыт, білім, технологиялық тәсілдермен арқау, желілер алады. Сәулет
өнерінің ескерткіштері мен сақ алтындары, тастағы таңбалар, киіз, кілем-
сырмақтар, текеметтер, зергерлік бұйымдар мен әсем әшекейлі сәукелелері-
міне мұның барлығы кәсіби суретшілердің творчествосында талданып, қайтадан
ой елегінен өткізіліп, сәндік өнердің жаңа формаларын жүзеге асырудағы
эстетикалық әрі философиялық аспапқа айналады.
Қазақстанның сәндік өнерінің, арнайы білім алған суретшілер
творчествосы ретінде, XX ғасырдың 50-жылдарының аяғына таман, өзіндік
бағыты қалыптаса бастады. Нақ осы мезгілден былай қарай Қазақстан
көрмелерінде мүсін, графика, кескіндемемен қатар кәсіби қолданбалы өнер
суретшілерінің шығармалары да үнемі орын алатын болды. Бұдан бұрынғы
кездері сәндік өнерге арналған әртүрлі музейлер мен көрмелердің залдарына
негізінен халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар қойылатын. Мұның өзі
қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің сақталуы мен дамуына аса зор пайдасын
тигізді
Алғашқы рет суретші-қолданбашылардың жұмыстары Бірінші
Республикалық халық және сәндік өнер көрмесіне 1957 жылы қойылды. Ол кезде
халық шеберлері мен сәндік өнер суретшілері шығармашылықтарының арасындағы
өзгешелік әлі жеткілікті түрде зерттелмеген болатын. Қазақстанда мұндай
ерекшелікті таразылау 60-жылдарда, сәндік-қолданбалы өнердің әр саласынан
білім алған авторлар легі белсенді еңбек етіп, көрмелерге кеңінен қатынаса
бастағанда ғана мүмкіндік болды.
Халық шығармашылығындағы көркемөнер стилі мен технологиясы ғасырлар
бойы екшелген. Эстетикалық жэне функциональдық қағида ережесі тұрмыс
жағдайларына мейлінше сәйкестендірілген. Әрине бұдан бас тартып,
алшақтасақ, қалыптасқан бүкіл өмір салтыбұзылған болар еді. Кәсіби
авторлардың өнерінде, еркін шығармашылық ізденіс принциптері негізінде
батыл да тәуелсіз көркем идеяларды жүзеге асыруға қажет шынайы шексіз
мүмкіншіліктер жинақталған.
40 жылдан аса уақыт ішінде Қазақстанның сәндік өнерінде: гобелен,
кесте, ши, батик, зергерлік өнер, керамика, фарфор, шыны, киізді көркемдеу,
ағаш, металл, тері, сүйек әртүрлі материялдық сәндік пластикасы және т.б.
жан-жақты даму мүмкіндігіне ие болды. Сонымен қатар төмендегідей етіп
жеткізуге болатын бірнеше негізгі тенденциялар қалыптасты
Халық өнерінің тікелей аналогтарын жасау.
Бұл бағытта екі басты мэселе - белгілі бір қағидаға бағыну мен халық
шығармашылығында технологиялық тәсілдерді зерттеу қолға алынды
Бүгінгі Қазақстанның мәдениеті үшін дәстүрді сақтау аса маңызды, олай
дейтініміз, осы өнердің көптеген түрлерінде, мысалы теріні, сүйекті, ағашты
өңдейтін, дәстүлі қару-жарақ жасайтын, ұлттық киімдер тігетін халық
шеберлері азайған үстіне азайып барады. Бұл сала бойынша бірталай іс
тындырғандар: Дәркенбай Шоқпаров, Мейірхан Әбдрахманов, Аманкүл Иханова,
Жәңгір Үмбетов, Қырым Алтынбеков, Ғариф Жалмүқанов, Рахымбек Бердімбетов.
Алматы маңында тау етегінде біраз жылдардан бері өмір сүріп келе жатқан,
тұтас бір елді мекенді "Шеберлер ауылын", халық өнерін сақтау ісіндегі ғана
емес, тұтастай алғанда бүгінгі Қазақстан мәдениетіндегі, бірегей құбылыс
десек артық айтқандық болмас. Мұнда көпшілігіне халық шығармашылығының
дәстүрлерін оқып, зерттеп жүрген және соның негізінде сәндік-қолданбалы
өнердің барлық түрлері бойынша туындылар жасайтын кәсіби шеберлер тұрады.
Тек осы шеберлердің де жұмыстары көлге тамған тамшыдай, шеттен келген
қонақтар мен жеке жиындықтарға өтіп жоқ болып кететіні өкінішті. Қазірде
сіндік қол өнерінің барлық саласы теңдей даму үстінде деп айтуға болмайды.
Мысалға: біз зерттеу жұмысымызда қарасыратын ұлттық киім үлгілері, соның
ішінде бас киім яғни сәукеле өз мәні мен мағынасынан айырылып құлазыған дап
айтсақ артық емес. Қазақ халқының ұлттық киімдері этникалық, экономиялық
және климаттық жағдайлар ескеріліп, ежелгі дәстүрлер бойынша тігілген.
Қазақтарда ішкі, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат-
ғұрып киімдері болады. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп
тігілген, той-думандарға, жиындарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда
киетін сәнді киімдерді атаған. Қазақ салтында ер жігіт егеске түсерде,
соғысқа барарда киімдердің ең жақсы, таңдаулысын киген. Ішкі киімдері:
көйлек, дамбал, желетке, кәзекей; сырт киімдерге: шапан, күпі, кеудеше,
тон, шидем; сулық киімдерге: шекпен, қаптал шапан, кебенек кенеп, сырттық
жатады (қазақ Киім). Киім мәуітіден, жүн және жібек матадан, киізден, аң
терісінен тігіледі. Қазақтар құланның, ақбөкеннің, жолбарыстың, жанаттың,
бұлғынның, сусардың, ақ тышқанның терілерін ерекше қымбат бағалайды. Бұл
аңдардың терілерінен тондар тігілді. Астарына құнды аң терісі салынған тон
– ішік деп аталды. Осы аң терісіне сәйкес бұлғын ішік, жанат ішік, қасқыр
ішік, күзен ішік болып бөлінеді. Ішіктердің сыртын шұға, мәуіті, үш топ
барқыт, атлас, көк берен, манат, қырмызы, торғын, ләмбек сияқты бағалы
ширақы маталармен тыстаған. Ішіктер кейде әдепті, оқалы, шет-шеті
жұрындалған қайырма жағалы болып тігілген. Қазақ шапандары алдыңғы екі
өңірі, артқы бой, екі жең және жағасын ойып пішіледі. Артқы бойдың екі жақ
шеті алдыңғы өңірге қусырыларда оның екі жақ етегіне, бел мықынға жеткенше,
екі үшкіл қойма қойылады. Оның етек жағы енді, бел жағы енсіз келеді
(“шабу” деп атайды). Шапан жеңінің екі беті бір-ақ қиылады. Ұлы жүз
қазақтарының шапандары көбінесе жолақты, сырмалы, етек-жеңдері ұзын,
әшекейлі келсе,Орта жүз тұрғындарының шапандары көбінесе бір беткей
матадан, сырусыз, сирек қабылып, етектері шалғайлы, жеңдері кең, жағалары
шолақ оймалы немесе түймелі болған. Кіші жүздің шапандары да шалғайлы,
жеңдері ұзын және кең, жүн тартқан, бидайлаған қалың, қайырма жағалы болып
тігілген. Қазақтар шапанға шабу, жең түптеріне ойынды, қолтырмаш қояды.
Ішіне жабағы жүн салынып сырылған, суықта киетін сырттық – күпі, түйе
жүнінен иірілген жіптен тоқылған жұмсақ сырттық – шекпен (тайлақ жүнінен
тоқылса шидем шекпен), жеңсіз, киізден қаусырылған, сәндендірілген кебенек,
астары қалыңдатылған қаптал шапан, сырмалы, шабулы, жұрынды түрлері болады.
Иленген, әрі боялған (қарағай, қайың нілімен, өсімдік, қына, томар бояумен
боялған) тон, сырты қымбат матамен тысталған ішіктің түрлері кең таралған.
Тонды тебен инемен басып тігіп, немесе шалып тігіп, кестелеп, қаптама тон
жасайды, етек жеңіне жұрын ұстайды. Жарғақ, тайжақы, қылқа, дақы деген
киімдерді тай, құлын, лақтың терісінен жүнін сыртына қаратып тігеді.
Шалбарды барқыт, ұлпа, пүліш, тібен, шибарқыт, шегрен, ләмбек, мәлескен,
қырмызы, қамқа, бақисап, көк мәуіті сияқты ширақы маталардан, қой ешкі
терілерінен тіккен. Шалбардың бауы ышқырға өткізіледі, атқа мініп-түсуге
ыңғайлы, кең балақ болып келеді. Жеңіл шапан мен бешпенттің етегін де ышқыр
астынан жіберіп, шалбарлау, әсіресе, батырлар мен аңшыларға, балуандарға
тән болған. Қазақ әйелдерінің ұлттық киімі, негізінен, көйлек, кимешек,
жаулық, сәукеле, желек, тақия, камзол, кәзекей, кебіс-мәсі, көкірекшеден
тұрады. Әшекей, ажар жағынан төрт топқа арналып тігіледі. Олар қыз
киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен бәйбішелердің
киімдері. Қыз киімдері кеуделері тар, қынамалы, жаға, жең, кеудесі, өңірі
кестелі, әшекейлі келсе, жас ұлғайған сайын неғұрлым етекті, кең, мол
қаусырмалы бола түседі. Қазақ халқының ұлттық киімдерінде тұрғындардың
геогр., ру-тайпалық ерекшеліктері де көрінеді және ол көбіне бас киім мен
шапаннан байқалады. Мысалы, 8 сай уақ тымақ, 3 құлақты керей тымақ;
қаракесек, адай бөрік, арғын тымақ, қыпшақ тымақ, сырмалаған 6 сай найман
тымақ, 4 сай жатаған тобықты тымағы (М.Әуезовтың айтуынша) болған. Аймақ
ерекшелігіне қарай Жетісу, Арқа, қоңырат үлгісіндегі тымақтар деген
атауларға бөлінеді. Еркектер мен әйелдер бас киімі әр түрлілігімен ерекше-
ленді. Еркектердің ежелден келе жатқан дәстүрлі бас киімі – қалпақ жұқа ақ
киізден тігілді. Бұлардың ақ киізден төбесі биік етіліп жасалғаны “ақ
қалпақ”, ал жалпақ күнқағары жоғары бүктеліп қайырылғаны “айыр қалпақ” деп
аталды. Көктем мен күзде қазақтар дөңгелек пішінді, төбесі биік, міндетті
түрде аң терісімен жиектелген бөрік киген. Қыста киетін бас киім “тымақ”
деп аталды. Қыздардың бөріктері алқалармен және төбесіне үкінің, көк
құтанның немесе тотының үлпек қауырсындары тағылып сәндендіріледі.
Қыздардың құндыз, кәмшат терісімен жиектелген бас киімдері “кәмшат бөрік”
деп, алтынмен кестеленгені “алтын бөрік”, маржандармен әшекейленгені
“қалмаржан бөрік” деп аталды. Барқыттан немесе қамқадан тігілген жаздық
жеңіл бас киім – “тақия” үкінің үлпек қауырсынымен, күміс және алтын
кестелермен әшекейленді. Әйелдердің бас киімдері арасынан неғұрлым өзіндік
сән-салтанатымен ерекшеленетін қыздардың тұрмысқа шығардағы бас киімі –
сәукеле болды. Төбесі үшкірленіп, биік етіліп тігілетін ол алтын және күміс
тиындармен, інжу-маржандармен, алқалармен безендірілді. Алғашқы нәрестесі
дүниеге келісімен жас әйел ақ матадан тігілетін бас киім – кимешек киген.
Қазақ халқының ұлттық киімдеріндегі бас киімді былайша топтастыруға болады:
1) ерлер бас киімі: шыт, кепеш (құстаңдай, қолкесте, бізкесте түрлері бар),
үшкүлдір, жекей, жапетер, тақия (зерлі, үкілі, оқалы, сырма, шошақ төбе,
тікше, қатипа, т.б.), құлақшын, бөрік, жалбағай, қалпақ, құлақты тымақ,
күлапара, қырпу (іштік бөрік); 2) әйелдер бас киімі: сәукеле, бөкебай,
қарқара, кимешек, күндік, желек, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар),
бүркеніш, бергек, қасаба, тақия, шылауыш, жаулық. Қыста киетін бас киімдер
қымбат, қалың матамен тысталады. Қазақ халқының ұлттық киімдерінің ішінде
аяқ киім, соның ішінде етіктің биік өкше, жарма қоныш, тіремелі, көксуыр,
саптама, жұмсақ табан, үшкіл тұмсық, шоңқайма түрлері қымбатқа түскен.
Сонымен бірге сырма киіз, ішетік, мәсі, шоқай, бұйық (етік сыртынан киетін,
жүні ішіне қараған, иленген теріден жасалған байпақ тәрізді аяқ киім)
түрлері таралған. Орта Азия және Қытаймен арадағы сауда-саттықтың
нәтижесінде қымбат бағалы жібек, мақта маталары алынып, киім тігуге
қолданылды. 18 ғ-дан бастап орыстың фабрикалық арзан маталары көптеп
айырбасқа түсуі қазақ ұлттық киім түрінің көбеюіне мүмкіндік туғызды.
Торғын, пайы, шағи, дүрия, бәтес, сусыма, лейлек, атлас, сұпы, шәйі тәрізді
маталардан желбіршекті жұқа көйлектер тігіледі. Қайыстан, барқыттан, жүннен
және жібектен жасалған белдіктер қазақ киімдерінің міндетті бір бөлшегі
болды. Қайыс белдіктері әр түрлі өрнек, жапсырмалармен әшекейлендіріліп,
асыл тастардан салынған көздер мен сүйек оюлы бастырмалармен
әшекейлендірілді. Мұндай белдіктер “кісе” деп аталады. Жас жігіттердің
белдіктерінде алқа, әлеміштер болды. Әйелдердің белдіктері жалпақ әрі
сәнді, негізінен, жібек пен барқыттан тігілді. Әйелдер, сондай-ақ,
белдеріне жұмсақ белбеу байлады. Әйелдердің әшекейлері алтыннан, күмістен,
асыл тастардан әзірленді. Салмақты күміс білезіктерге алтын жалатылды, ою
салынды. Сырғалар, негізінен, күміс сымдардан имек, жарқырауық тастар
түзілген шығыршық түрінде жасалды, оның өзара күміс сыммен бекітілген төрт
бұрышты қиықша, дөңгелек, жалпақ тілікті түрлері көбірек пайдаланылды.
Шашқа салатын әшекейлер – өзара кіріккен шығыршықтармен біріктірілетін
алқалар немесе теңгелер тізбегі түріндегі шашбаулар жасалды. Оның орт.
алқалары түрлі түсті асыл тастармен безендірілді. Шашқа тағылатын әшекей
қатарына аспалы шолпылар да жатады. Жүзіктер құйылып және нақышталып,
сопақша, дөңгелек, көп қырлы қисында жасалды. Олар түрлі түсті асыл
тастармен безендірілді. Қазақ зергерлері бұлардан басқа омырауша, өңір
жиек, “бой тұмар”, белдіктерге ілгектер, сәукелеге арналған өрнекті
тана–шылтыр, салмақты дөңгелек түймелер торсылдақ түйме, түйреуіш сияқты
әшекей бұйымдар да жасаған. Әйелдер әшекейлерін әзірлеуде әр түрлі
тәсілдер: құю, ою салу, нақыш қондыру, қалыптау, зерлеу, қараға бояу, інжу
қадау, эмаль жағу қолданылды (қазақ Зергерлік өнер). Мұндай сәндік бұйымдар
Қазақ халқының ұлттық киімдеріне ерекше әр берді. Қазақ халқының ұлттық
киімдері үлгілерінің көшпелі тұрмыс пен құбылмалы ауа райына бейімделіп
дамығаны, көрші халықтармен арадағы мәдени, шаруашылық байланыстар әсер
еткендігі сөзсіз.
Қазақтың ұлттық киімдері ғасырлар бойы халық денсаулығына қалтқысыз
қызмет етіп келді. Мысалы кимешек, жаулық жүйкеге күш түсіретін шуды
бәсеңдетіп, мойын, алқым, тамақ, кеудені таза ұстайды.
Жалпы қазақ киімдерінің дәстүрлі көркемдік ерекшелігі, бас киімдердегі
әшекейлердің, өрнектердің әсемділігі, халқымыздың сұлулыққа деген
құштарлығын, ой-қиялының шексіздігін айғақтайды.
Қазақ халқының киiмi басқа ұлттардан өзгеше өзiндiк қасиетке толы. Мұның
басты себебi қазақ халқының табиғат төсiнде өсiп, еркiн ғұмыр кешуімен
байланысты. Өткен ғасырлардың өзінде-ақ киіміне қарап адамның ұлтын ғана
емес, сонымен қатар оның қандай дінді ұстанатындығын, қала адамын ауыл
тұрғынынан, бойжеткенді жас келіншектен айыруға болатын еді. Сонда біздің
ата-бабаларымыз, соның ішінде әйелзаты қалай киінген? Мұндайда тарихи
деректер, саяхатшылар жазбалары, көне сызба-суреттер сыр шертеді.
Қазақ халқының ұлттық бас киім үлгілері - көне заман тарихымен бірге
дамып келе жатқан бай қазына. Күні бүгінге дейін өзінің қадір-қасиетін
жоймай, қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі
ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан үлттық бас киімдер әлі де
аз емес. Олардың кейбіреулерін қарияларымыз ескінің көзі деп киіп жүрсе,
енді біреулерін қыз үзату, келін түсіру тойларында, ойын-сауықтарда,
мерекелерде пайдаланады. Сонымен қатар театрлардың арнаулы тапсырысы
бойынша тігіліп жүргендері де аз емесе. Қазақ әдет-ғұрпында бас киім
көріктілік пен сәнділікті, баршылықты білдіретін қасиетті киім саналған.
Қазақ қауымының әдетінде ер мен әйелдің бас киімі де әр басқа. Ерге тән бас
киімдер: тақия, берік, тымақ, құлақшын, қалпақ, шалма, шыт, дулыға, жыға,
қырпу, кұлапара, жалбағай. Оларды теріден, аң терілерінен, тыстық
маталардан сырып тігеді. Әйел бас киімдері: кимешек, жаулық, күндік, шаршы,
сәукеле, желек, шәлі, бүркеніш, берген т.б. Бұлар көбінесе іштік жеңіл, ең
қымбатты аң терілерінен тігіледі.
Қазақ ғұрпында бас киім көріктілік пен сәнділікті, баршылықты
білдіретін қасиетті киім саналган. Қазақтың Дос басыңа, дұшпан аяғына
қарайды дейтін мақалы осы жайдан хабардар етсе керек. Сол сияқты сыпайылық
көрсеткенде, біреуден біреу кешірім отінгенде, аяққа жығылғанда бас киімді
шешіп не борігін аяқ астына тастап, аһ үру да осы бас киімді қастерлеудеп
туган.
Әр облыста тымақ ор алуан үлгіле тігіледі. Олардың орқайсысы арғын тымақ,
үйсін тымақ, найман тымақ деп және ұлы жүз үлгісі, орта жүз үлгісі,
кіші жүз үлгісі деп түр-түрге бөліп айтады.
В. Плотниковтың 1859-1862 жылдары жазған қазак, киімдерінің ішінен борік
пен тымақтың 15 түрлі үлгісінің атаулары бар. Солардың ішінде жаба салма,
қайырма, төрт сай, сегіз сай, дөңгелек төбе, шашақ төбе, әшекей тымақ деген
түрлері ел арасында қазірде көп кездеседі. Жаба салма тымақ негізінен түлкі
терісінен, сеңсеңнен тігіледі де құлағы мол милығы кең, төбесі аласа болып
келеді. Қайырма тымақта түлкі мен козы терісінен тігіледі оның маңдайы
тобесіне қарай үлкен қайырмалы келіп, жұрындары жалпақ болады. Төрт сай
тымақтардың тобесі төрт бөлек, сегіз сай тымақтың тобесі сегіз бөлек тері
мен киізден құралады. Дөңгелек төбесі тымақтың төбесі жайпақ, милықты,
жатаған балса, шошақ төбелі тымақтың төбесі үшкірлене биік етіп сырылады.
Тымақтың белшектері төбе, маңдай, екі алдыңғы құлақ және артқы етек болып
беске бөлінеді. Екі алдыңғы құлақтың сырт жағынан бастырған екі бауы бар.
Тымақтың құлағы мен етегінің төбесімен жалғасқан жерін милық деп атайды.
Аса әшекейлі тымақтардың тобе аралықтарын, милығын алтын, күміс, оқамен
жолактап әдемілейді. Ал күлапара тымақтың сыртынан сулық ретінде киеді.
Ақ қалпақ. Өзінін атына сай, ақ қозынын күзем жүнінен, кейде түбіт
араластырып басқан, жүқа киізден жасалған жаздық бас киім. Кейде айыр
калпақ деп те атайды. Ақ қалпақ қара барқыт ара күміспен әдіптеледі. Ол
төбесіен төрт сай болып, тігісі қара жіп немесе қара барқыт не қара
шибарқыт, шүға секілді маталармен көмкеріледі. Қайырма етегі мен төбесін
түрлі түсті жібек матамен тыстайды немесе ою-өрнекпен өшекейленеді.
Қалпақтың төбесіне тегілдіре шашақты маржан тағылған, кейде қайырма
етегінің алды-арты жырық келеді. Осыған орай бұл бас киім айыр қалпақ деп
аталады.
Ерлер тақиясы. Тақияны ерлер қысы-жазы басынан тастамай киетін, себебі ол
өзінің ыңғайлылығымен, қарапайымдылыгымен әрі тиімділігімен ерекшеленді.
Тақияны бір түсті матадан, сәтен, шүға, барқыт сияқты маталардан аласа,
төбесі төрт сай немесе дөңгелек тебелі етіп тігіледі. Ұлттық ернек нақышына
және тігілу технологиясына қарай тақия пішімі әр түрлі болды. Ерлерге
арналган тақия кестелі немесе кестесіз сырып тігілген түрлері қолданылды.
Қолмен немесе тігін машинасында таңдай, ирек, қабырға тігістерімен
сырылып тігілді. Кестелі тақияның жиегіне зермен қошқар мүйіз т.б. өрнектер
түсірілді.
Ерлер бөрігі. Көршілес халықтар ішінде орыс, татар, өзбек, қырғыздар т.б.
ұлттық бас киімдері (бөрік) сәндік әрі суықтан қорғану мақсатында
қолданған. Бөрікті қазақ халқы ерте кезден пайдаланып келеді. Ол мерзімге
байланысты қыстық және жаздық болып бөлінеді. Қыстық борікті жылы болу үшін
жүн немесе мақта салып қабып тігеді. Боріктің жиегі аң немесе қымбат бағала
матамен жиектеліп тысталады. Ойып тойға қымбат бағалы тастармен
әшекейленген бөрік киген. Әсіресе сал серілер әшекейлі, үкілі берік киген.
Бөріктін, пішімі мен тігілу технологиясы әр руға байланысты өзгеше үлгіде
кездеседі.
Тымақ — қыстың аязды, боранды күндері киетін ерлердің бас киімі. Тымақ
тігілген тері атауына сай сеңсең, тымақ, елтірі тымақ, қүндыз тымақ, түлкі
тымақ т.с.с. аталды. Тымақтың пішімі төрт сайлы, биік төбелі, қүлақ бау мен
артқы етек бөліктерінен қүралады. Қатты бораннан сақтайтын бас киім түрі.
Ол адамның маңдайын, екі қүлағын және мойын жотаны жауып түрады. Оның іші
тері, сырты сағи, пүліш, барқыт матамен қапталады. Екі қүлақтың сырт жағын
бастырп отырып матадан жалпақ екі бау тағылады.
Қазақ рулары мен жүздері ішінде тымақтың тігілу ерекшелігі әр түрлі. Жаз
бен күзде киетін сәнді әрі жеңіл елтірі тымақтарды жекей тымақ, кей
жерлерде малақай деп те аталады.
Жалбагай-тымақ тәрізденіп қалың не жүқа матадан тігілетін бас киім.
Жалбағайдың екі жаны мен артқы етегі түтас тігіліп, иық пенркелкеніжауып
түрады. Жылқышылар қыстыгүні жал-бағайды түмақ сыртынан киеді. Тарихты
зерттеуші ғальмдардың айтуына қарағанда әр жерде жалбағайды далбағай немесе
далбай, жалбай тіпті құләпара деген болғандығы жөнінде мөліметтер береді.
Әйелдердің ұлттық бас киімдері:
Әйел бас киімдері де бірнеше түрге бөлінеді. Олар тақия, бөрік, орамал,
жаулық, кимешек, күндік, сәукеле, желек, шәлі, берет, қалпақ т.б. Қазақ
ғүриында ердің де, әйелдің де бас киімсіз, жалаңбас жүруі ерсі саналган.
Әсіресе, әйелдер жалаңбас жүрмейтін.
Желек — жас келіншектер басына жамылып жүретін шәлі орамал. Кейде желек
сәукелеге үқсас қима конусты қарапайым пішінді, негізі қатты, күнделікті
түрмыста қолдануға ыңғайлы үлгілерін келіншек жыл бойы бала тапқанға дейін
пайдаланды.Бүл бас киімді де шеберлер күміс пен алтын, ортасына бағалы
тастан көз орнатылған салпыншақты ілмелермен әшекейледі. Желекті қызыл, ақ
материалдан тігіп, алтыннан, күмістен, әр түрлі асыл тастармен сәндеді.
Тақия — қыздардың жеңіл бас киімі. Пішіміне қарай тақия цилиндрлі, тайпақ
дөңес немесе үшкірленіп, ер кісілер тақиясы секілді төрт немесе алты сайлы,
жоғарғы бөлігі түтас, төменгі жағы жақтаулы болып пішіледі. Тақияны Шығыс
Қазақстандықтар — кепеш, Маңғыстаулықтар телпекдеп атайды. Шеберлер
тақия пішімін шығару үшін қатты қағаздарды тақия арасына салып сырып тікті,
кейде астарын басқа қатты маталармен сырып тігіп, белгілі формаларға
келтірді. Тақия сырын шебер өз талғамына сай алтын жіптермен кестелеп,
бастырмалап, тіпті күміс салпыншақ тоғалармен, тиындармен әшекейлеп, тақия
төбесіне үкі тақты. Тақияны көбіне барқыт матадан тіккен. Оның жота
болігіне шашқап ретіңде әрі сән үшін үзындығы белге жететін доғал пішінді
белік орнатып, оның бетін әшекейлеп, безендірді. Бүл бас киім үлгісін соңғы
кездері қасаба деп атап жүр.
Бөрік — қазақтың ертеден келе жатқан әйелдер бас киімі. Оны бағалы аң
терісінен және жас төлдің елтірісінен тігеді. Бөріктің түрмесі кейде
жалпақ, кейде жүмыр етіліп жасалады. Оның жаздық және қыстық түрлері
болады. Терінің түріне қарай бөрік: құңдыз бөрік, сусар бөрік, кемшат
бөрік, елтірі бөрік т.б. деп аталады. Оны ерлер де, қыздар да киеді.
Бөріктің төбесі көбінесе алты сай (қиық), төрт сай болып келеді. Оны
тіккенде алдымен өлшеп алып, төрт не алты сай етіп жүқа киізден пішеді.
Орлардың әр сайының түйісетін үштары үшбүрыш тәрізді болады. да, етек
жақтары тік төртбүрыш етіп алынады. Осы қиындылардың бір бетіне шүберектен
астар, екі арасына жүқа матадан шұберек салып, жиі етіп сыриды. Одан соң
жеке-жеке сайларын біріне-бірін беттестіріп ішінен де, сыртынан да жөрмеп
тігеді. Оның сыртын өз талғамдарына қарай әсемдеуге болады.
Сәукеле — үзатылу тойында киетін қалындықтың бас киімі. Оны ұзатылған
қыздар және оның жанына еріп жүрген нөкерлері киген. Сәукелені жас келіншек
той-думандарға, мереке- жиындарға да киіп баратын болған, ал кей жерлерде
келіншек түңғыш баласын босанғанша киіп жүруге болады деп есептеген. Ә.
Марғұлан өз еңбектерінде: Сәукелені жас келін бір жылдай киіп, онан кейін
4-5 жылдарда тек сән-салтанаттарда, үлкен жиындарда'киген, — деп жазған.
XIX ғасырда қымбат сәукелелер 100 жорғаның қүнына тең бағалағанды,
әрине мұндай қымбат сәукелелер сирек кездеседі. Халық ісмерлігі сәукелені
әзірлеуде мейлінше сезімтал шеберлікпен әсемдей білді. Ол бас киімдердің
ішінде ең әшекейлісі де, күрделісі де әрі бағалысы да болып саналады.
Сөукеленің негізгі боліктері — тобе, қүлақбау, бет-моншақ, жақтама. Сәукеле
төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Сеукелені өлшеп-
пішіп алып, ішін астарлады, сырт жағына ұстап түру үшін, бидай шүберекті
жиі етіп сыриды, одан соң сыртын қамқа, дүрия, торғын сияқты матамен
тыстады. Сәукелені әшекейлеу үшін оның тысын зер жіппен оюлап, кестелеп
тікті. Оның тегін мақпалмен не қара, қызыл барқытпен әдіптеп көмкереді. Ал
маңдай тұсын зерлеп немесе жібек шашақтың шоқтары тағылды. Шашақтың
сәукелеге жалғасқан түсына асыл тастан көз орнатып, алтын, күміс
салпыншақты әшекейлі жібек матамен төгілтіп жаулық жауып қояды. Ол
көйлектің етегі сияқты жерге дейін сүйретіліп жүрді.
Сәукелеге ұзын құлақ бау тағылып, оның шеті шыр айналдыра зер не жібек
жіппен шалып кемкеріп, сәнді түйреуіш түйреді. Ісмердің талғамына сай
сәукеле пішімі мен оны әшекейлеу түрі де түрліше болады.
Сәукеленің төбесіне талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ
киізден, не арасына қыл салып сырыған асыл матадан істеледі. Содан кейін
төбені кестелеген, шет-шетін қусырып жүрын үстаған және алтын, күміс оқамен
зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеленің екі жақ самай түсынан бетке жеткізе
шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтар бетмоншақ
және сәукеленің төбесінде алтын, күміспен әшекейленген қатырғы болады.
Тізілген моншақтары, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген жиекті осы
қабырғаға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты қүстың
бірер тал қауырсынын тігінен кыстырып бекітіп кояды. Оны қарқара дейді.
Сәукеленің арт қүлағы шашқап белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан
жауып қойған шашақтап әшекейлі жібек мата бар. Ол койлектің етегі сияқты,
жерге сүйретіліп журеді.
2. Қолданбалы өнер бағыты бойынша бас киім бұйымдарын
орындаудың технологиясы мен
техникасы.
Сәукеле – қызды ұзатқанда киетін бас киім. Сәукелені қыз ұзатылғанда күйеу
еліне киіп бару үшін тіктіреді. Сәукеле арнайы басылған ақ киізден немесе
арасына қыл салынып сырған матадан жасалып, сырты қымбат матамен (барқыт,
атлас, шұға) қапталып, шетін құндыз, кәмшәт терісімен айналдыра тігіледі.
Сәукеленің төбесіне, өн бойына алтын, күміс, маржаннан әшекей тағылып,
алтын жібек жіппен кестеленеді. Сәукеленің төбесіне жібектен желек тағылып,
оған үкі қадайды.
Жоғарыда атап өткеніміздей сәукеле ұзатылған қыздың қайын жұртына жеткенше
киіп баратын бас киімі. Бұл бас киімді қыз бір-ақ рет киетін болған. Қыз
әкесі бай болса бір сәукеле үшін қырық қысырақтың құнын беріп те жасататын
болған екен. сондықтан да бұл бас киімнің әдемілігі мен қымбаттығын қатар
елестете беріңіз.
Баскиім пішу: Баскиімдердің тақия, киіз қалпақ, теріден тігілген бөрік
пен тымақтар, сәукеле, жаулық тәрізді негізгі түрлері бүкіл қазаққа
негізінен ортақ үлгіде болып келеді. Тақиялар тегіс төбелі, шошақ төбелі,
тік етек формалы болып, бәрі кестеленген қара, жасыл, күрең т.б. түстегі
барқыт, доқабадан тігіледі. Бөріктер биік етіп, бағалы аң терілерінен
тігіледі; оқалы бөріктер оқамен сәнделеді, оған да үкі қадалады. Қалпақтар
айыр етек, төрт қиықты делбегей етек, екі қиықты, етегі екі жақ шекесінен
қайырылатын етек сияқты түрлендіріліп тігіледі (4)
Төбесі биік, етегі кең пішілген айыр етекті қалпақтың төбесіне,
қайырмасына ою-өрнектер тігіледі. Төрт қиықты делегей қалпақтың қайырмасы
кең, мол болады, қара, жасыл, күрең түсті доқаба, барқыт, топпен тысталып,
төбесі, етек қиюлары ирек өрнекпен кестеленеді. Төрт сайлы қалпақтың төрт
қиық құрауын қара, яки ақ жібек, мақта жіппен кестелеп тігеді. Етегін қара,
қоңыр, күрең, жасыл түсті барқыт, доқабалармен қиюлайды. Мұндай
қалпақтардың етегі кең, төбесі биіктеу келеді. Кейбіреуінің төбесі
шошайыңқы, етегі тарлау болады. Етегінің екі жағынан аз жырық шығарып
тігетіндері де, етек қайырмасының арты биік, алды аласа қиюланатын түрлері
де кездеседі. Төрт сайлы ақ қалпақ ішінде сайлары мен етектеріне кесте
тігілетіндері де, қиюламай сайларының арасына лайықты өрнек салып
тігілетіндері де бар. Жас жігіттер киетін қалпақ екі сайлы, төрт сайлы, кең
немесе тар етек, айыр, мүйіз етекті, төбесі биік тігіледі. Жас жігіттер
көбінде етек қиюы қара, күрең, жасыл доқаба барқыттармен қиюланған,
төбесіне маржандап шашақ таққан, төбесі биік, етегі кеңірек қалпақтарды,
кейде төрт сайы мен етек қиюы кестеленген қалпақтарды да, етегі қиюсыз ақ
қалпақты да киеді. Мұндай қалпақтарды той-мерекелерде киеді. Қалпақтың
етегі мен қиюына ою-өрнектер салынады, етегі қиюлы қалпақтардың етегінің
жиектері де шалып тігіледі, сайларына лайықты қошқар мүйіз өрнектері
салынады. Пішін нұсқаларының әртүрлілігі баскиім пішудің жалпы
өзгерістеріне жатады. Қыздар бөркінің ер адамдардікінен айырмашылығы
шамалы. Бұрынғы биік және үшкір конус тәрізді баскиімдер бірте-бірте аласа,
төбесі жалпайыңқы баскиімге ұласып өзгеріске ұшыраған. XIX ғ. аяғындағы
материалдарға қарағанда, қыздардың баскиімі қайырылмаған, яғни тері сынадан
пішумен бірге, XX ғ. басында жаңа бір пошым пайда болады: жеке пішілген
цилиндрлі жиектерден және төбесі жалпақ немесе томпақ төрт үшбұрышты
тіліктен тұратын баскиім түрі қолданысқа кірді. Бұрын баскиімді терімен мол
көмкерсе, енді терімен баскиімнің жиегін ғана көмкеретін болды. Бөрік -
киіз, жүн, мақтадан төбелік, етектік маталар салып, түрлі үлгіде төбесі
шошақ, дөңгелек, екі сайлы, төрт сайлы етіп, барқыт сияқты қымбат
кездемемен тыстап, етек қайырмаларын қозының бұйра елтірісі мен асыл аң
терілерімен қаптап тігілетін құлақсыз киім. Ерлер бөркі кәсіпке қарай
сарпыс бөрік, түсірме бөрік, тігілуіне қарай жұмыр бүйірлі, тік қайырма
етекті үкілі бөрік деп бөлінеді. Жас жігіттер биік қайырмалы бөріктерді көп
киеді, жаз жайлауда кейде жағдайға қарай күзде де, қыста да киеді. Ертеде
сайлығы биік шошақ төбелі биік бөріктер (биіктігі бір жарым немесе екі
қарыс биік) болған деген мәліметтер бар (5).
Қазақ қыздарының ұлттық киімін – баршын, торғын, шәйі, қырмызы сияқты
жұмсақ нәзік маталарды пайдалана отырып бүрмелі етек, бүрмелі жеңін аса кең
етіп көлбеңдете тіккенінде қазақтың бүкіл тұрмыс-салты жатыр.
Қыз балалардың, әйел адамдардың киімін жұмсақ, нәзік матадан тігетіні –
нәзіктігі мен әдептілігі үстіндегі киімінен-ақ көрініп тұрған ғой. Етек-
жеңінің кеңдігі – қазақтың дархандығын, үрімді-бұтақты екендігін,
мейірімін, қонақжайлылығын, даладай кең пейілін, қолының жомарттығын
білдіреді. Кең етектің қабат-қабат бүрмесі жеті сатыдан тұрады. Жеті
қазына, жеті кие, жеті қат жер, жеті ата тазалығы осы ұғымға сыйып тұр.
Әйел ұлтты тәрбиелейді, келген қонаққа ілтипат көрсетіп, дәмін ұсынған әйел
атаулының киген киімі арқылы бұрынғы бабаларымыз елдігімізді таныған.
Үстіндегі киімі арқылы қай елден келгенін, кім екенін біліп отырған. Қыз
балалар мен әйелдерді киім кию ерекшелігі арқылы айыра білген. Қазір
қазақтың ұлттық киімін тігіп жүргендер сол қазақ көйлегінің етегінің
желбірі жеті сатыдан тұратынын біле бермейді. Тіпті, желбір салып тігуді
қойып келеміз. Табиғатпен біте қайнасып, жер еміп өсіп, ырымға салғырт
қарамаған бабаларымыз тұрмыс-тіршілік салтының болмыс бедері біздің
еркіндігімізді алыс заманалармен жалғастырып жатыр емес пе?
Қыз балалар басына сәнді моншақты тақия киеді. Ол – сол үйдің қонағы, ерке
қызы, тұрмыс құрмағандығын, оң жақта отырған қыз екенін білдірсе, күйеуге
шыққан қалыңдық басына шәйі мата көмкерген сәукеле киеді. Сәукеле – енді
ғана босағасын аттаған отауды білдіреді. Артындағы шәйі жібек жас отаудың
арман-үміті. Сәукеленің шағын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz