Қытайдағы Ихэтуаньдар көтерілісі қарсаңында қалыптасқан саяси жағдай
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТАРАУ. Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
қалыптасқан саяси жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... . 8
1.1 XIX ғ.соңында шетелдік агрессияның күшеюі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Ихэтуань одағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
2 ТАРАУ. Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен жеңілу себептері ... 40
1. Шаньдун, Чжили, Шаньси провинцияларындағы шетелдіктерге қарсы
көтерілістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Оңтүстік–Шығыс провинциялардағы жағдай және Қытайдың шетелдік
державалармен соғыста жеңілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. ... 57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші ... ... ... ... ... .
72
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XIX-XX ғасырлар тоғысында (1898-1901) Қытай
империясын, тарихқа Ихэтуань көтерілісі атпен енген халықтың қозғалысы
дүр сілкіндіреді. Қытай шетелдік мемлекеттер үшін олжа болды. Қытайда
газеттер ашу мен тауар енгізуден (негізінен опиум) бастаған олар, XIX ғ.
соңына елге капитал енгізді, темір жолдар салды, территорияларды жалға
алды, ықпал аймаққа өзара бөлді және ақырында Қытайды жартылай отар елге
айналдырды.
Державалар Қытай халқына христиан дінін уағыздай отырып, идеологиялық
жағынан отарлады. Шетелдіктердің мұндай әрекеттері Қытай халқының
наразылығын тудырды.
Ихэтуань көтерілісі Шаньдун провенциясында басталып, Чжили, Шаньси,
Солтүстік-Шығыс Қытайға таралды және сегіз державалардың одақтас әскеріне
қарсы бағытталды. Көтеріліс 1901 жылы Қытайдың жартылай отарлығын
мойындатқан Қорытынды хаттамаға (Англия, Франция, Ресей, Германия, АҚШ,
Италия, Жапония және Австрия – Венеция) қол қойылумен аяқталды.
Көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол болашақ үшін өте маңызды сабақ болды.
Тарихқа ихэтуань көтерілісі, ихэтуань қозғалысы, боксерлер көтерілісі
деген атпен енген бұл көтерілістің тек Қытайдың ғана емес, жаңа дәуірлік
дүние жүзі тарихында алар орны ерекше. Бұл мәселе, Қытайда Ресейде
зерттелгенімен, Қазақстанда қарастырылмаған. Сондықтан, бүгінгі зерттеу
жұмысымыздың өзектілігі әлемдік тарихқа қосқан кішкене де болса үлес,
диплом жұмысы деңгейінде қарастырылады.
Хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысымыздың хронологиялық шеңбері
негізінен 1898 жылдың ортасы–1901 жылдың 7 қыркүйегі аралығын қамтиды.
Яғни, Қытайға шетелдіктердің енуі, Ихэтуань көтерілісінің басталуы мен
Қорытынды хаттамаға қол қойылғанға дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл мәселе төңірегінде Ресей және
шетелдік қытайтанушы ғалымдар жан-жақты зерттеу жүргізген. Дегенмен, әлі
күнге дейін құрамы мен идеологиясына қатысты ортақ пікір жоқ десе болады.
Біздің бүгінгі бітіру жұмысымыздың мақсаты, сол пікірлерді қарастыра келіп,
өзіндік көзқарас қалыптастыру. Бұл мақсатқа жетуде алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
Біріншіден, Ихэтуань көтерілісінің себептері мен алғы шарттарын
анықтау.
Екіншіден, көтерілістің сипаты мен тарихи маңызына тоқталу.
Үшіншіден, көтерілістің құрамы мен жеңілу себептерін ашып көрсету
болып табылады.
Осы мәселелер толығымен қамтылған жағдайда ғана, біз 1898-1901
жылдардағы Ихэтуань көтерілісін ғана емес, XIX-XX ғғ. тоғысындағы Қытай
империясының қоғамдық өміріндегі көп мәселелерді түсінеміз.
Жұмыстың дерек көздері. Ихэтуань көтерілісі мен XIX-XX ғғ. Қытайда
қалыптасқан жағдайға қатысты орыс, Батыс Еуропа елдері тілдерінде деректер
басылып шықты. Олардың арасында дипломатиялық құжаттар, соғыс барысы
баяндалған материалдар да кездеседі.
1951 жылы қытай тарихшылары төрт томдық Ихэтуаньдықтар жинағын басып
шығарған. Көтеріліске қатысты қытай тіліндегі құжаттар мен материалдардың
бір бөлігін орыс және еуропа елдері тілдеріне аударылған. Мәселен, 1968
жылы Мәскеуде Восстания ихэтуаней. Документы и материалы [1] жинағы жарық
көрді. Мұнда 200-ден астам құжаттар мен материалдар көрсетілген. Сонымен
қатар, зерттеу ауқымында деректерді Красный архив, Проблемы Китая
журналдарынан, А.Рудаковтың Общество ихэтуань и его значение в последних
событиях на Дальнем Востоке еңбегінен кездестіруге болады.
Зерттеудің тарихнамасы. Ихэтуань көтерілісіне деген қызығушылық
Кеңестік тарихшылар арасында 1960 жылдары арта түсті.
Еуропа, Азия және Америкада ихэтауньдықтар туралы көптеген еңбектер,
брошюралар мен мақалалар жарық көрді. Солардың арасынан мына еңбектерді
ерекше атап өткен жөн: Лао Най – сюань Исследования о просхождении секты
Ихэтуань, А.В.Рудаков Общество И-хэ-туань и его значение в последних
событиях на Дальнем Востоке [2], Чэнь Цзе История движения ихэтуаней
[3], Фань Вэнь-лань Новая история [4], Б.Персель Боксерское восстание
[5].
Ихэтуань көтерілісі туралы зерттеулерді үш кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Біріншісі, 1899-1920 жылдар аралығы. Негізінен естеліктерден тұрады
және баяндаушылық сипаттағы еңбектер. Оларға, Д.Д.Покошеловтың Дневник
осады европейцев в Пекине [6], В.В.Карсаковтың Пекинские события [7],
Д.Янчевецкийдің У стен недвижного Китая [8], У.Мартиннің Осада в
Пекине, Р.Харттың Все это было на земле Китая, Д,Антуардың Китай против
иностранцев. Боксеры еңбектерін жатқызамыз.
Екіншісі, 1920-30-шы жылдар аралығы. Бұл кезде зерттеулер саны күрт
азаяды. Негізінен еңбектерде Ихэтуань көтерілісін маркстік идеология
тұрғысында қарау орын алады. Оған В.И.Лениннің еңбектері, М.И.
Бараковскийдің [9], П.А. Гриневичтің [10], Д.М. Позднеевтің [11], т.б.
еңбектерін атауға болады.
Үшіншісі, 1940-80 жылдар аралығы. Бұл кезеңде көтерілістің белгілі бір
мәселесіне, сипатына, идеологиясына деген қызығушылық байқалады. Түп
деректер жариялана бастайды. Бұл еңбектер қатарына мына авторлар
зерттеулерін жатқызамыз: Бондаренко В.П., Резанов П.И. [12], Бродская М.Ф.
[13], Бонах Л.Н. [14], Горемик С.Б. [15], Григорьев А.М. [16], Ерусамемский
А.С. [17], Ефимов Г.В. [18], Зарина Л.Л., Лившиц С.Г. [19], Камюжная И.М.
[20] және т.б.
Ал, 1980 жылдардан бері қарай бұл мәселе төңірегінде қомақты зерттеу
жұмысы жазылмады.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысында объективтілік,
тарихилық, жүйелілік әдістеріне сүйендік. Сонымен қатар, зерттеу барысында
көрнекті кеңестік және шетелдік қытайтанушы тарихшы ғалымдардың еңбектеріне
жүгіндік.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тарау, төрт тараушалардан,
қорытынды және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
Қытайдағы ихэтуань көтерілісі қарсаңында қалыптасқан саяси-
идеологиялық жағдай атты бірінші тарауда, шетелдік агрессияның күшеюі
мен одақтың құрылуын қарастырамыз.
Екінші тарауымызды, Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен жеңілу себептері
деп атап, аты айтып тұрғандай басталуы, алғышарттары мен нәтижесін, тарихи
маңызын қарастырып, қорытындылаймыз.
І ТАРАУ Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
қалыптасқан саяси жағдай
1. XIX ғ. соңында шетелдік агрессияның күшеюі
Империалистік державалардың аспан асты империясына қыспағын
күшейтуіне, Қытайдың Жапониямен соғыста жеңіліс табуы түрткі болды. XIX
ғасырдың соңында Қытай әлі де болса артта қалған, егіншілікпен
айналысатын жартылай феодалдық және экономикасы натуралды шаруашылыққа
негізделген мемлекет болатын [20, 13].
Қытайға тұтыныс тауарларымен қатар, империалистік державалардың
капиталы да ене бастады.
Цинь үкіметіндегі қаржылық тапшылықты пайдаланған державалар Қытайға
қарыз, несие берді, және де сол жерде темір жолдар мен өз өнеркәсіп
ұйымдарын құруға мүмкіндік алды.
Төрт жылдың ішінде (1895-1898 жж.) Қытайға берілген шетелдік қарыздың
жалпы соммасы 54 млн. ф. ст. немесе 370 млн. ляннан асты. Ең көп несие
беруші Англия (21,6 млн ф.ст), одан кейін Германия (17 млн. Ф.ст), Ресей
мен Франция (16 млн. ф.ст) болды [19, 38].
XIX ғ. Соңында Қытайда 11 шетелдік темір жол салатын компания жұмыс
істеді. Олар темір темір жол салу өнеркәсібіне 55 млн. ф.ст. аса қаржы
жұмсады [19, 76].
1896-1899 жылдар аралығында шетелдік компанияларға мынадай темір жол
торабтарын салу тапсырылды. Пекин – Теньцзинь, Шанхай чуань – Нюч – Жуан,
Цзюлин – Гуанчжау, Пукоу – Синьян, Сучжау – Хачькау (АҚШ), КВЖД (Патшалық
Ресей), Циньдао – Цзинань (Германия) және т.б.
Темір жол өнеркәсібіне қаржы сала отырып, шетелдік компаниялар жолдан
түскен пайдамен қатар, темір жол торабтарындағы бақылауға ие болды.
1897 жылдың өзінде төрт ірі шетелдік текотильдік кәсіпорын ашылды. Бұл
шетелдік кәсіпорынға жалпы саны 4 млн. лян салынса төрт ұлттық кәсіпорынға
Қытай кәсіпкерлері екі есе аз капитал салды [20, 14].
Қытайға шетелдік капиталдың енуі экономиканың дамуына елеулі үлес
қосқанымен, оның алдына қойған басты мақсаты Қытайды бағынышты отар елге
айналдыру болды. Ол Қытайдың тәуелсіздігі мен егемендігіне қауіп төндірді.
Бұл әсіресе 90-жылдардың соңында державалар жалға алу деп жерлерді басып
ала бастауынан көрінді. 1898 жылы наурызда Қытай мен Германия арасында
соңғы Цзеончжоуды (Шальдун пров.) 99 жылға жалға беру туралы келісім шартқа
қол қойылды. Сол айда Қытай мен патшалық Ресей арасында Ресейге Люйшунькоу
(Порт-Артур) мен Далян (Қиыр Маньчжурия) жерін 25 жылға жалға беру
конвенциясына қол қойылды.
Франциялық Гуанчжоуаньды 99 жылға жалға беру туралы ұсынысына Қытай
үкіметі 1898 жылы сәуірде келісім берді. Осы жылдың маусым айында Англияға
Цзюнлун жарты аралын 99 жылға, ал бір айдан кейін Вэйхайвейді жалға беру
туралы келісімге қол қойылды [21, 116-122].
Сол кезеңдегі Германияның саясатына баға берген В.Либкнехт былай
дейді: Біз жалға алуды ойлап таптық. Бұл дүние жүзіне күлкі болған оқиға
болды Қытай жалға берген жерлерін Германиядағы басқарушы күш орнынан
түскенге дейін қайтарып ала алмайды [22, 36].
1896 жылы Қытай Юньнань, Гуандун, Гуанси провинцияларында пайдалы
қазбалар өндірісін Францияға берді.
1898 жылы ақпанда Ұлыбритания мен Қытай үкіметі арасында Янцзы өзеніне
байланысты пана айырбасы өтті. Осылайша Англияның ықпал аймағы анықталды.
Ресейге Маньчжурия ауданы қарайтын болды және 1898 жылы сәуірде Қытай
үкіметі Жапонияға Фуцзянь провинциясын берді [21, 105].
Державалар теміржолдарға да қатысты өз ықпал аймақтарын бөліп алды
және Қытай үкіметін ол туралы хабардар етуді де ойламады. Мысалға 1898 жылы
қыркқйекте ағылшын және неміс банктері арасында Қытайдағы темір жол
торабтарын өз мүддесіне сай Англияға Янцзы өзені мен Шаньси провинциясы, ал
Германияға – Шаньдун провинциясы мен Хуанхэ өзені маңындағы аймақ бөлініп
алынды [19, 78].
1899 жылы сәуірде Петербургте Ресей мен Англия Қытайдағы темір жол
салу өндірісін бөлу туралы нотаға қол қойды. Ресей аймағы Ұлы Қытай
қамалының солтүстігі, ал Англияға Янцзы өзені аумағы кірді.
Қытай жерлерін жалға алу, оны ықпал аймаққа бөлу және темір
жолдағы әрекеттер – сияқты шетелдік державалардың әрекеттері негізінен,
Қытайды бөліске салуға алып келді.
Экономикалық, саяси және әскери ациссиямен шектеліп қана қоймаған
шетелдік державалар Қытай халқын идеологиялық жағынан да отарлау
миссионерлер арқылы бастады.
1858 жылғы Теньцзинь келісіміне байланысты миссионерлер Қытай
империясында христиандықты тарату құқығына ие болды. 1890 жылы миссионерлер
Хунань провенциясына өзге провенциялардың барлығында өз резиденцияларын
құрды. 1881 жылдың өзінде елде 40-тан астам енархия, 34 монастырь, 664
миссионер, 559 жергілікті свещениктер және милионнан астам христиан дініне
енгізгендер болды [23, 117].
Миссионерлер әсіресе 80-ші, 90-ші жылдары белсенді әрекет етті. Егер,
70-ші жылдары Қытайда төрт протестанттық миссия орнықса, 80-ші жылы - 13,
ал 90-шы жылдары 15 болды. Миссионерлердің көпшілігі ағылшындар болды.
Каталик свещениктері аз болды. 1900 жылы протестант свещениктерінің саны
281-ге жетсе, 1897 жылы католиктардың саны 750-ге жетті [20, 16-17].
Миссионерлер шіркеу, тұрғын үй, баспахана, оқу орындарын, дүкендер мен
госпитальдар салуға жерлерді сатып алды. Жерлерді миссионерлерге сату
жергілікті халықтың наразылығын туғызды. Христиан шіркеулеріннің ірі жер
иеліктерінің көптігі соншалық, миссионерлер Қытай феодалдары деңгейіне
жетті.
Миссионерлердің қызметіне біржақты баға беруге болмайды. Мысалға, олар
мектептер, госпитальдар, амбулаториялар, балалар үйін, қарттар үйін ашты.
Олар кедей христиан – қытайларға материалдық көмек көрсеткен. Сонымен
қатар, свещенниктердің көпшілігі империалисттік державалардың мүдделерін
ұстанған және отарлық саясатты жүзеге асыруда өз үлестерін қосты.
Шетелдіктердің өздері миссионерлерді ақысыз коммерциялық агенттер деп
атады.
Жергілікті халық христиандыққа өтуге қарсы болды. Миссионерлер
негізінен помещик – тирандар мен кедейлерді христиандар дініне тартқан.
Христиан дініне соттан қашқан қылмыскерлер де қабылдаған кездер болған [20,
19].
Жергілікті халықтың әдет – ғұрып, өмір сүру салтынан хабары жоқ
миссионерлер христиан дінін қабылдаған қытайларды дәстүрінен, діни
мейрамдарынан бас тартуды талап етті. Бұл жергілікті халықтың христиан –
қытайларға деген наразылығын туғызды.
Шетелдік державалардың Қытайға енуі және 90-шы жылдардың аяғында кең
етек алуы жергілікті халықтың наразылығын туғызды. Баспасөз беттерінде
мемлекеттің және ұлттық тағдырына, Қытайдың державалар арасында бөліске
түсуі туралы мақалалар көптеп шыға бастады.
Қытайдың алдынғы қатарлы зиялы азаматтары елдің тағдыры туралы
көпшілікке жеткізуге тырысты.
Реформаторлар қозғалысының жетекшілерінің бірі Лян Ци-чао 1989 жылы
Қытайдың бөлшектену қаупі атты мақаласында былай дейді: Қытайдың
бөлшектену қаупі дегенде мен ашық түрде бөлінуін айтамын. Себебі,
европалықтар жасырын түрде Қытайды баяғыда бөліп алған. [23, 34].
Импералистік державалардың Қытайдағы басқыншылық саясаттарының мәнін
Сунь Ят-сен де түсінді. 1898 жылы ол былай деп жазған болатын, Разве
терпимо, что страна с 400 ... и четырехсотмиллионным населением сложа руки
ждет раздела? Совершенно необходимо поднять массы для оказания
сопротивления [23, 57].
Либерал зиялы қауім елдің бөліну қаупінен жоғарыдан реформалар жүргізу
арқылы мемлекеттік күшейті арқылы шығуға болады дегенге сенді. Нан 10-вэй,
мен Лян Цичао бастаған топ Цзий Тянь императордың қолдауына сүйене отырып,
қаржы, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, суда, білім беру жүйесі және тағы басқа
да экономикалық, мәдени салалар бойынша қайта құру шараларын жүргізді. Бұл
реформалар 1898 жылы 11 маусымда басталып, 21 қыркқйек аралығында
жүргізілді және тарихқа 10 күндік реформа деген атпен енген. Алайда, бұл
реформалық деген атпен енген. Алайда, бұл реформаторлық қозғалыс
сәтсіздікке ұшырады.
Императрица Цы-си бастаған консервативтік топ қандай да болмасын
реформаға қарсы шығып, Юань Шичайдың сатқындығын пайдалана отырып, елде
төңкеріс ұйымдастырды. Император мемлекеттік істерден алыстатылды.
Реформаторлар қудаланып, жазаға тартылды. Бір ай ішінде реформаторлардың
енгізген жаңа режимі қайта орнына келтірілді. [24, 113].
Революциялық бағыттағы интеллигенция елдің жағдайының жақсаруын
консервативтік бағыттағы Цинь империясының билігін тоқтатуда деп ойлады.
Бірақ бұл кезде революционерлер әлсіз болды. [25, 42].
Христан дініні уағыздаушыларға қарсы жергілікті шяньшилар да өз
уағыздарын жүргізе бастады. Державалардың қыспағына қарсы бұқара халық та
көтеріле бастады. Қытай жерлерін шетелдіктерге берілуіне қарсы шыққан олар
христиандарға ие болмаса миссионерлерге шабуылдап отырды. Мысалға, 1898
жылы сәуірде Гуанси провинциясындағы Юаньваньда француз миссионерлеріне
қарсы жергілікті шяньжидің көтерілуі соған дәлел бола алады. [20, 22-23].
Симоносек келісімі бойынша Шанен портының ашылуына жауап ретінде
жергілікті халық жапон елшілігін, ағылшындардың елшілері мен саудагерлердің
үйлерін қиратын миссонерлерді қаладан қуып шықты.
Шілдеде Шаңхай тұрғындары – көпестер, порт жұмысшылары, моряктар-
француз консулдығының жер учаскелерін басып алуға қарсы көтеріліске шықты.
Бұл қақтығыста 30 адам жараланып, 12 қытай қаза тапты. Дегенмен, шанқай
тұрғындарының бұл көтерілісі француздардың жүйе қаласын тоқтатты.
1899 жылы Батыстың баспасөз беттерінде шенеуніктердің шетелдіктерге
қарсы Хунань, Аньхай, Хубэй, Сычуань провинтер көптеп кездеседі. [26, 14].
1898-1899 жылдар аралығында көтерілістердің ішіндегі ең ірісі Сычуань
провенциясындағы қарулы көтеріліс болды. Бұл көтеріліс жеңіліс тапқанымен,
провенцияның басқа уездерінде де бас көтерулер бой алды. Толқулар Тұннан,
Наньси, қжуйнине, Ушане, Аньсю, Гуанан, Каньчуан, Цзенбэде орын алды.
Көтерілісшілер бір бірімен өзара байланыста болмады, белгілі бір жоспарға
сай әрекет етпеді де және де алдана қойған нақты мақсаттары болмады.
Олардың әрекеттерін миссионерлік шіркеулерді өртеумен, заттарын тәркілеу
және қаратумен аяқталды. Сонымен қатар, көтеріліс жетекшілері арасында
өзара тартыс орын алды. Осыған байланысты 1898 жылдың желтоқсанында үкімет
толқуларды басып тастады.
Көтеріліс нәтижесінде 30 уезде 20 христиан шіркеулері, 4 мың тұрғын
үйі және 20 мың каталиктер зардап шекті. үкімет миссионерлерге компенсация
ретінде 1186 мың мен айып пұл төлеуі керек болды [19, 117].
Сонымен, державалардың жаңа қыспағына Қытай бұқара халқы жауап ретінде
көтеріліске шықты. 90-шы жылдардың соңында антимисионерлік қозғалыс
шетелдік азаматтардың бәріне бағытталды. Көтеріліске шаруалар, саудагерлер,
солдаттар, шэньшилар мен шенеунектер көтерілісте жетекші, ұйымдастырушылық
қызмет атқарды. Көтерілістер Қытайдың барлық аудандарында болып
отырғанымен, солтүстік аудандарда күшті жүрді. Осы солтүстік Қытайда сегіз
державаға қарсы соғыс басталды. Ол тарихқа Ихэтуань көтерілісі деген
Атпен енген. Оған Ихэтуань одағы басшылық етті. (Бейбітшілік пен әділдік
отрядтары).
Солтүстік Қытай деп отырғанымыз, мына провенциялар: Шаньдуан, Чжили,
Шаньси, сонымен қатар солтүстік – шығыс провенциялар Фэнтянь мен Хэйлунцзян
кірді. Бұл шетелдік капиталдың ене бастаған аудандары еді.
1867 жылы Шаньдун провенциясында шетелдік саудаға Янытай порты ашылды.
Осы уақыттан бастап шетелдік тауар ағылып келе бастады, және ол жергілікті
тауарды ығыстырды. Шетелдік тауардың саны жылдан жылға өсіп, 1892 жылы 13,3
млн. Лянды құрады. Ал, 1899 жылы шетелдік тауарлардың импорты екі есеге
өсті. Негізінен мақта-мата және тоқыма бұйымдары керосин көптеп әкелінді.
Жергілікті бәсекелестер төтеп бара алмай, шығынға ұшырады [20, 60-61]. Бұл
процесс жылдан жылға күшейе түсті, және оған қарсылық әрекеттер де өсті.
1895 жылы Шаньдун провенциясында Жапон – Қытай соғыс операциялары
болып өтті Жунчеэн, Вэйхайвэ сияқты қалаларда жапондықтар басып алды. Бұл
жергілікті халықтың наразылығын туғызып, қорғанысқа дайындалуға түрткі
болды [20, 62-63].
Жапондықтармен соғыс басылып үлгермей жатып, Германия жалға алу деп
сылтауратып, 540 кв. м. 80 мыңнан астам халқы бар Цзяочжау жерін басып
алды. Бұл жерді немістер Кяочао деп атап, жергілікті халықтан салық жинап
отырды. Мұнда 1500 солдаттан тұратын неміс гарнизоны орналастырылды. 1899
жылы неміс инженерлері шығысты батыспен қосатын темір жолды салуға кірісті
[17, 67].
Шаньдун провенциясында Германиямен қатар, ағылшындар Вэйхайвэй
провенциясын жалға алу арқылы орныққан болатын.
Шаньдундағы жағдайды Ху – Фу – чэнь 1898 жылы 2 – ші наурызда
императорға былай деп суреттейді: Я прослышал , что в пров. Шаньдунь
случилось убийство немецкими солдатами мирных жителей, которое было
расследовано и принзано немецкими чиновниками, однако никто из иностранцев
не понес покания за убийство. Повсюду все бурлит, и народ пылает гневой.
[1, 54].
Немістердің Излочжауды басып алуы губернаторы Бинхэн бастаған бір топ
шенеуліктердің наразылығын тудырды. Ол Германияға соғыс ашуға да дайын еді.
Шетелдікке қарсы наразылықты христандықтарды уағыздаған миссонерлер
одан ары ұшықтырды. Шаньдунда әртүрлі дін және ұлт өкілдері шоғырланды.
Онда немістер, американдықтар, француздар мен итальяндықтар болды.
(протиестанттар, котоликтер да). Протестанттардың 29 шіркеуі, 180
миссионеры және 15 мың жергілікті халқы болды.
Каталиктер шағын топ болып орналасты. Дэнжау, Лайян, Циндио
аудандарында француз миссиалары орналасты. Мұнда 12 мың шетел
миссионерлері, 11 мың қытай-христандар тұрды.
Провенцияның солтүстік бөлігінде итальяндық миссия орналасты. Онда 13
шетелдік миссионер, 15 жергілікті свещениктер және 18 мың қытай-христандар
болды. Оңтүстікте неміс миссионерлігі орналасты. Онда 31 неміс
свещениктері, 11 жергілікті уағыздаушылар және 16 мың қытайлар болды [20,
61].
1899 жылы хатында былай дейді. Менің ойымша, варвар немістердің
Шаньдунға көзі түскеніне көп болды. Олар миссионерлерін дін уағыздаушы
етіп, жергілікті халық туралы мәлімет жинауға жіберді. [1, 77].
Темір жол құрылысы Чжили провинциядағы жағдайға кері әсерін тигізді.
Тяньцзинның оңтүстік-шығысында француздардың Цзычжулинь концессиясы
орналасқан. Онда фирмалар, банктер және тағы да басқа ұйымдар орналасты.
Протестаттың, котоликтік шіркеулер астанада да салынды. Чжили тұрғындары да
жергілікті христандаумен қастасты. 1858 жылы Нючжуан порты ашылғаннан
кейін, солтүстік – шығыс провенциялауға шетелдік тауар ене бастады, әсіресе
Англия мен Американдық. Олар хлапчатобумажная бұйымдар, металл, керосин,
опиум әкелді. Жапон-Қытай соғысынан кейін тауар ағымы ұлғайды. Ол Қытай
қолөнершілерінің банкротқа ұшырауына алып келді. [20, 30].
1898 жылы Цинь үкіметімен келісім бойынша Ресей Қытай-Шығыс темір жолы
(КВЖД) мен оның оңтүстік тармағын ЮМЖД) салуға кірісті. Кей жерлерде
көмірдің өндіру істері жүргізілді.
Шетелдік капиталдың енуі феодалдық шаруашылық формасының ыдырап,
орнына капиталистік өндірістің пайда болуына алып келді. Қытай халқының бір
бөлігі шетелдіктермен экономикалық қатынасты жақтады, көпестердің бір
бөлігі, ауылдық жердегі халық, жұмысшылар (шетелдік зауыттар). Мысалға,
КВЖД құрылысында 60 мыңнан астам қытай жұмыс істеді. Оларға күніне 10 тиын
төлеген [20, 31]. Темір жолдардың салынуы кеме саудасына әсер етпей
қоймады.
Ресей патшалығының Маньчжуния территориясында Люйшунь мен Даляньда 25
жылға-жалға алған базалары болды. Христандықтар уағыздаудан Маньчжурия да
шет қалмады. Каталиктер бұл провенцияда екі–солтүстік, Цзиминь лон Хэй
Лунчзан қарайтын және оңтүстік Фэнтэнь провинциясының миссионерлер бастаған
енрахия болды. Ихэтуань көтерілісі қарсаңында Фянтянь привинциясында 40
шіркеу, 30 шетелдік және жергілікті свещениктер, 175 мың жергілікті
христанға жеткен. Ал, Цзинь және Хэфймунцзей провенцияларында 30 ға жуық
шіркеу, 13 священник, және 9 мың қытай-христиан болған.
Бұл аудандағы протестанттардың саны 20 мыңға жуық еді. [20, 32].
Бірақ басқа провинциалармен салыстырғанда маньчжурияда уағыздау онша да
белсенді жүрмеді.
Шаньси провенциясы шетелдік державалардың мүдделері ерекше түйіскен
жері болды. 1870 жылдың өзінде Германия тас және көмір, мыс-темір
қойнауларын баулауға маман жіберген болатын. 1898 жылы Англия, Цинь
үкіметінен көмір өндіруге рұқсат алып, Германиямен теміржол салу туралы
келісімге қол қойды. Христиандыққа көптеп мойынұсынған аудан есептелінеді.
Осыған байланысты, ХІХ ғасырдың 90- ші жылдар соңында Қытайдың
солтүстік провинциялары шетелдік капиталдың қыспағында қалды. Няньцзюнь
көтерілісі (1853-1868 жж) басылғаннан кейін елдегі феодалдық қанау өрши
түсті. Заңдастырылыған салық соммасы үш есе көбейтілді. [27, 264].
Қытайдағы солтүстік провинциядағы жағдай жиырма жылдай ихтуань
көтерілісі қарсаңындағы табиғи аппараттардан ушыға түсті. 1877-1880жылдар
аралығында Солтүстік Қытайды аштық жайлап, 13млн. адамның өмірін алып
кетті. 1888 жылы Хуанхэ өзеніндегі дамбыдағы апаттан 2млн. адам өлді. 1883
жылы Маньчжурияны құрғақшылық жайлады. 1892 жылы Шаньси провинциясында сел
жүріп, бір миллионнан астам адам қырылды [20, 34]. Мұндай табиғи апаттар
кейінгі жылдары да орын алды. Осыған байланысты баға өсті, ауыру, індет
жайлады. 1897-1899 жылдар аралығында табиғи апаттар Цзянсу, Хэнань, Аньхай
провинцияларында орын алды. Ашаршылықтан, кедейліктен әбден титықтаған
халық болып жатқан тәртіпсіздікке қарсы көтеріліске шығуға дайын тұрды.
1898 жылы әскердің қысқартылуы онсыз да мәз жағдайды ұшықтырды. Елде ұрылар
көбейді[18, 41].
1896жылы Шаньдук мен Цзянсу провинциясының ортасында миссионерлер мен
қытай христиандарына қарсы, тарихқа үлкен ғылым (Дадао) көтерілісі
деген атпен енген көтеріліс болды. Ихэтуань көтерілісі мен бұл көтеріліс
арасында екі жыл уақыт болғанымен, осы көтеріліс негізінен ихэтуань
қозғалысының алғы шарттары пісіп жетілді.
Көтеріліс маусымда басталып, Циосянь, Шаньсянь, Даньшань, Саосянь,
Фэнсянь уездерін қамтиды. Көтерілістің ең негізі - аштық болды. Оған түрткі
болған Шяньсянь уезіндегі христиан – Қытай жергілікті қытайдан астықты
тартып алу еді. Мұны құпия мистикалық – діни қоғам үлкен қалыштар
пайдаланып кетті. Қытай мен Жапония арасындағы соғыс басталғанда олар өз
уағыздарын жүргізе бастады [20, 70]. 1896 жылы бұл одақ жақтаушылары
Цаосянь мен Шаньсянь, Даньшань, Фэньсянь, Бочжоу, Юйчэн, Сюйчжоу уездерінде
және де Хэнань провинциясының шығыс бөлігінде болды.
Қоғамның мүшелері 200 – 500 адамға бірігіп, қаруланып, атқа мініп
жүрді. Цаосянь уезінің отряд басшылары аттары белгілі: ЦаоДэ – ли, Пэн Гуй
– линь, Ню – Цзинь – шэн, Чжи Сяо – чжун және т.б. Жалпы басшылық Дадао
одағының басшысы – Лю Ши – дуаньда болды [20, 37].
Қоғамның әлеуметтік құрамы әркелкі болды. Белгілі бір бөлігін шаруалар
құрады. Солдаттар да кірді.
Дадао қоғамының негігі қарсыласы шетел миссионерлері мен христиан
дінін қабылдаған Қытайлар болды.
Қоғамның христиандыққа қарсы бағытталғаны жөнінде Ли Бинхэнның
хаттарынан мәлімет алуға болады [1, 49].
Көтеріліс нәтиежесінде, 1 ай ішінде 20 христиандық шіркеу қиратылып,
мектептері өртелінді, сауда орындары тоналды, жылқыларын айдап әкетті.
Көтеріліс миссионерлер, помещиктер, жергілікті және орталық билік
өкілдерін қатты алаңдатты. 2 – ші император Лю – Кунь – и мен Ли Бин –
хэнге тез арада әскер жинап, басып жаныштауды. Егер қарсылық көрсетсе еш
аямауға тапсырыс берді [1, 44].
Жергілікті билік өкілдерінің белсенді әрекеттері нәтижесінде
көтеріліс отрядтары қырылды. Ресми мәліметтерге сүйенсек, 300 – ге жуық
көтерілісшілер жараланып, өлген, 40 адам тұтқындалды. Басшылары дарға
асылды. Дадао одағына тиым салу туралы жарлық шығарды [20, 70].
үлкен қылыштар көтерілісі барысында күресуші жақтың күші көрінді
және де бұл келесі болатын көтерілістерге дайындық болатын.
үлкен қылыштар көтерілісі басылғаннан кейін 1897 жылдың қараша
айына дейін Шаньдунь провинциясында ірі шетелдіктерге қарсы көтеріліс
болмады. Ұрыс, соттасу, төбелестен аспады. Оларға Инсюнхуэй (Хрябрецы)
мен Мэйхуацюань (Кулак в форме цветка сливы) құпия ұйымдарының мүшелері
араласып отырды. Бұл тәртіпсіздік уақытында бірде бір шетелдік зардап
шекпеді. Тек 1897 жылы қарашада болған инцидентті ескермегенде, ол
Германияның Цзяочжоуды басып алуына сылтау болды [17, 69].
Цзюйе уезінде неміс миссионерлері 70 – жылдары орналаса бастаған.
1897 жылы 1 – ші қараша күні Цзюйе уезіндегі Мянаньчжан саласында христиан
шіркеуінде неміс миссионерлері Ф.Ньес пен Р.Хенли өлтірілді. Ресми
құжаттарға қарағанда, бұл тонау мақсатында жасалынған әрекет. Ли Бэнхэнның
баяндауынша: Лэй Се – шэнь миссионерлер шіркеуінде көп ақша бар екендігі
туралы мәлімет алып, ұрлыққа аттанады [18, 220].
Қытай тарихшысы Ло Чэн – леннің пайымдауынша, оларды миссионерлердің
өздері өлтіріп, сылтау еткен [20, 44].
Кеңес тарихшысы А.С.Ерусилимский Цзюйедегі инцедентті немістер өздері
ұйымдастырды деген пікірді ұсынды [17, 365].
Біздің ойымызша, ұрлық жасау верциясы шындыққа жақынырақ. Ныс пен
Хенли байқаусызда ұрлық жасалынатын жерге кіріп қалған, сонымен бірге олар
свещенниктің қонақтары және оларды ешкім танымайды. Бұл пікірді Калюжная
Н.М. дұрыс деп есептеді.
Инцидентті ести салысымен, Германия өзінің бірнеше кемесін жіберіп,
Цяочжоуды басып алды. Ли Бэн – хэн бұл әрекетке қатты ашуланды және цинь
үкіметіне қарсылық көрсетіп, төтеп берейін деген ұсыныс жасады.
Алайда, цинь басшылары қытай халқының құқығын қарулы түрде қорғаудан
бас тартты. Сонымен қатар Ли Бин – хэн губернаторлықтан алынып, орнына Чжан
Жу – мэй тағайындалды.
18 қараша күні герман елшісі Цзунлиянның көмекшілеріне нота тапсырды.
А.С. Ерусалимский бұл нота Қытайды қорлау үшін жасалған деп әділ баға
берді.
1. Ли Бин – хэнді орнынан алу және жоғарғы лауазымға жұмысқа алмау.
2. Неміс миссионерлерін тұрғын – үй салуға 24 мың мен төлеу.
3. Кінәлілерді жазалап, Мапаньчжандағы шіркеуді салуға 69 мың лян құю.
4. Бұндай инцидент қайталанбайтындығына кепілдік беру.
5. Шаьдун провинциясында темір жол салу мен пайдалы қазбаларды
өндіруге рұқсат беру.
6. Цзяочжоуды басып алудағы Германияның шығындарын өтеу. [17, 376].
Соңғы екі бөлімінен Германияның түпкі мүдделері анық көрініп тұр.
Германияның алдына қойған басты мақсаты – Шаньдун провинциясын өзінің ықпал
аймағына айналдыру болатын. Цинь үкіметі бұл қойылған талаптардың барлығын
орындады. Бұл Шаньдундағы оқиғадан кейін шетелдіктерге қарсы бағытталған
наразылық одан ары өрши түсті.
2. Ихэтуань одағы
Империалистік Германияның агрессиялық саясатына провинция тұрғындары
өздерінше жауап қайырды. 1898жылы қаңтарда 200 адам жиналып, неміс
казармаларын өртеп, бір офицер және үш солдатты жаралап, таң ата тығылып
қалған. Бұл жалпы халықтық көтеріліске ұласпағанымен келе жатқан боранның
хабаршысындай болды. Кейбір тарихшылар 1896 жылғы Дадао одағының
көтерілісін ихэтуань көтерілісінің басталуы деп есептейді [20, 105].
Біздің ойымызша, мұндай пікір қате. Шаньдунда үлкен қылыштар
көтерілісін басқаннан кейін екі жыл ондай қомақты толқу болған жоқ. Тек
1898 жылдың сәуірінен бастап провинцияда миссионерлерге қарсы көтерілістер
жиілеп орын ала бастады және көлемі мен мүшелері көбейе берді. Осы уақытта
Ихэтуань одағы құрылды.
Сәуірде неміс миссионерлері елшісіне Цаочжау ауданында Дадао
одағының мүшелері ұйымдастырған тәріпсіздіктер орын алуда деп баяндайды.
Елші Цзунлиямынан тез арада шара қабыладауын сұрайды. Германия тағы да өз
талаптарын қояды деп қауіптенген Цинь үкіметті Чжан Жу-мәйге бұл шараны
тапсырды. [1, 55 ].
Цаочжауда болған губернатор да, сотта бұл ауданда ешқандай конфликттың
болмағандығын және мұнда Дадао ұйымы жоқтығын айтады. 12 мамырда Чжан Жу-
мэй үкіметке жазған хатында былай дейді: Юй Сянь Цаочжауға келісімін
христандар мен жергілікті халық арасында конфликттың болмағандығы және
Дадао одағы ешқандай тәртіпсіздік ұйымдастырмағанына көзі жетті... Бұл
одақ баяғыда тарап кеткен. [1, 57].
Цзуюе уезінің тұрғындары екі неміс миссионерін Дадао одағы
қайраткерлері өлтірді деген пікір айтады. Мұндай мәліметтер Слухи о
беспорядках (ихэ) юаней дерегінде де келтіріледі. Шандунь қоғам
ыболған ... 1897 жылы қарашада Дадао мүшелері екі миссионерлерді өлтірді
[20, 49].
Миссионерлер мен неміс елшісінің қайта-қайта мазауына ашуланған Чжан
Жу-мэй, христиандар өтірік өсек таратады деген. [1, 57].
Чжан Жу-мэй Германияның Шаньдундағы саясатына наразылық танытты және
үкіметке немістерге қарсы әрекет ету керек, болмаса халық арасында толқулар
болатындығын айтты. [1, 55].
Алайда, үкімет керісінше, державалардан қорқып, жергілікті
көтерілістерді басып, жаныштаумен болды.
Сол айда ланьшань мен Бисянь уездерінде тәртіпсіздік орын алды. Чжан
Жу-мэйдің айтуынша, оның миссионерлерге еш қатысы жоқ болды. Тұтыну
тауарларының бағасының өсуі мен демобилизцияға тауарларының бағасының өсуі
мен демобилизацяиға байланысты толқу болды. Толқуды қайтарылған солдаттар
бастады. Олар құрған отряд бай тұрғындардан астық, жылқы, қару, оқ-дәрі
тартып алумен айналысты. Бұрындары жергілікті билік өкілдері мұндай
бұзақылықтарды жасырып келсе, енді губернатаор өзі бірінші болып жеткізді
және асыра айтты.
Цзан гун-цзинь мен Су сы отрядтарына қарсы губернатор жедел тұрде
Яньчжауан атты әскер жіберілді. Жергілікті халықтан да әскер құрылды. [1,
63].
Губернатор Чжан Жу-мэй өзі оқиға орнына барды. Осыған қарағанда,
беделді адамдарға байланысты болғанда жергілікті шенеуніктер жақсы жұмыс
істеген.
Шамамен сол уақытта, 1898 дылы 22 мамырдан 30 маусым аралығында Чжан
Жу-мэйдің баяндамасына жүгінсек, Чжили мен Шаньдун провинцияларының
тоғысында Ихэтуань одағы өз қызметін бастаған екен. Ол былай дейді: как
передают, в различных округах и уездах, расположенных на границе кров.
Чжили и Шаньдун, живец ихэ цюаней [1, 60-61]. Нақты ол гуаньяснь уезін
ғана атайды. Алайда, Чжан Жу-мэйдің хабарлауынша Ихэтуань одағы Дунмен
(Чжили кров) уезінің шекарасында пайда болған, ол дегеніміз Цаочжау
округінде де ихэтуаньдықтардың болғандығы. Сонымен Ихэтуань одағы
құрылған Чжили провинуиясынан оңтүстіктен солтүстікке, Цаочжау округінен
Гуаньсянь уезіне дейін [1, 59-61]. Таратқан листовкаларына қарағанда,
Ихтэуань одағы шетелдік дінмен күресуге бағытталған [1, 60].
Қолда бар материалдарға қарағанда, ихэтуаньдықтар бұл уақытта
бейбітшіл, христиандыққа қарсы бағдарламасын жүзеге асырмаған және
негізінен өз өнерлерін уағыздаумен айналысқан. Жергілікті шенеуніктердің
берген мәліметтері бойынша Гуань уезінде христиандар мен мәліметтері
бойынша Гуань уезінде христиандарм ен христиан елестер бейбіт өмір
сүреді. [1, 61].
Кейбір адамдарда ихэтуандықтар мен христиандар арасында қақтығыстар
болып отырды. Негізінен мұндай оқиғалар Гучжау және Цаочжау округтерінде
болып отырды. [1, 212-213].
1898 жылы шілдеде Шаньдун мен Хэкань провинцияларының тоғысында
Шаньсень және Юйчэн уездерінде бүлік орын алды. Чжан Жу-мэйдің айтуынша, ол
былай болды: Хэкань провинциясындағы Юйчэн уезінде контрубанда ретінде
мұз сататын Тун Чжэнь-шэн бірнеше жүз адамдарды жинап, Цзяннань
провинциясының бандиттарымен келісіп, Чжунцзяциде көтеріліс ұйымдастырды.
Мұны ести салысымен Линь Чжи-куй жазалаушы отряд жинап, сонда аттанды.
Нәтижесінде, он бандит өлтіріліп, оны тұтқынға алынды. Тун Чжэнь-шэн да
тұтқынға алынды. Әскер ұрандары жазылған қызыл туын қолға түсірді [1,
64].
Цаочжау облысының басшысы Шао Чэн-чжаонның айтуынша, 300-400 ден
тұратын отряд жергілікті помещиктерге қарсы бағытталды. Тун Чжэнь-шэн
отряды астықпен мал ұрлады [1, 66].
Тергеу барысында Тун Чжэнь-шэн жергілікті билік өкілдерінің саясатын
түсініп, шетелдік миссионерлерге қарсы көтеріліс ұйымдастырғысы келді деп
жалған айтқысы келеді, бірақ ол миссионерлерді емес, қытай феодалдарын
тонағаны үшін дарға асылды.
Бұл жолы да губернатор әскерлер мен отрядтағы жауынгерлерге көптеп
сыйлық беріп, лауазымдарын көтереді. 1898 жылы христиан дініне қарсы
бағытталған көтерілістер көптеп орын ала бастады. Шетелдіктерге қарсы
көтерілістерге Ихэтуань одағы жиілеп қатысты.
1898 жылы шілде, тамыз айларында Чанцин кезінде шетелдік
миссионерлерге қарсы бағытталған бірнеше толқулар болып өтті. Бірнеше
христиандық шіркеулер өртелінді. Тоқуларды, Шэньцюань (Свяшенный кула)
одағы бастады, ал оның қолбасшысы Чжу Хун-дэн болды. [20, 53].
Шандунь шибао газетінің 1898 жылғы қараша және желтоқсан айларында
Ичжау облысында орын алған бірнеше мисссионерлерге қарсы бағытталған
көтерілістер туралы мәліметтер келтірілді. Көтерілісшілер Жи-чжао
деревнясында Штенц миссонерді тұтқынға алып, жақын жердегі миссионерлік
шіркеуді тонайды. Газеттегі мәліметке жүгінсек, христиан шіркеулерін
қиратуға 20 мыңдай адам қатысқан. [1, 68].
Шаньдун провинциясындағы көтерілістерге сауалнама жасайтын болсақ,
олардың барлығына дерлік құпия қоғамдардың қатысы болды. ХІХ ғасырдың
соңында Қытайдағы шетелдерге қарсы қозғалыста жетекшілік рольге ие болған
ұйымдарға тоқталайық.
1898 жылы мамырда Шаньдун губернаторы Чжан Жумэй Дунмин уезі мен
шекаралас ауданда Иминьхуэй кейін императорға жазған хатында бұл одақтың
қызмет еткен аудандарын атап көрсетеді. (гуаньсянь, наньгун) [12, 112].
Цюйчжау, Цинхэ, Вэйсень уездері), сонымен қатар иминь дегеніміз
Ихтуань одағы деп атайды. Осы хатындағы біз ұйым Ихэцюань және
Мэйхуацюань деп аталғандығы туралы мәлімет аламыз. Шаньдун шибао газеті
1897 жылдың өзінде Гуаньсянь уезіндегі Мэйхуацюань Одағының қызметі
туралы мәлімет келтіреді. [20, 55].
1899 жылы Уцио уезінде шыққан Лао Най-сюанның Исследовании о
происхождении акты Ихэцюань (Ихэцюань сектасынан шығу тарихы жөніндегі
зерттеу) атты еңбегінде Гуаньсянь уезінде Ихэцюань одағы 1898 жылы
болғандығы туралы мәлімет бар. Көтерілісшілердің естеліктерінде Ихэцюань
дегеніміз Мэйхуацюаньның жаңа аталуы деген мәлімет келтірілген. [1, 134-
214].
Губернатор Юй Сянь 1899 жылғы 6 желтоқсанындағы хатында Цинь үкіметіне
1898 жылы Ичжау ауданында толқулардың басталуына байланысты. Дадо және
Хунцюань одақтарына тиыс салғандығы туралы хабарлайды. [1, 89].
Тиньчьюань уезінің басшысы Цзян Кай Цунцюань дегеніміз Ихэтуань
бұрындары Цзиньджуньчао деп аталады деген тұжырым айтады [1, 141-142].
Дадао, Ихэцуань, Цзиньчжуючжао үшеуі үш бөлек ұйым болуы да мүмкін.
Мысалы, Юй Лудың айтуынша, 1899 жылы Чжили провинциясында Дадао және
Ихэцюань одақтары жұмыс істеген.
Шаньдун провинциясының Чянцин уезінде 1898 жылы Шэньцюань одағы
болғандығы туралы мәлімет бар. Ол, яғни шэньцюань дегеніміз Шэн чжу
ихэцэань - ның қысқаша түрі. (Аруақтар қорғайтын ихэцюаньдар) [1, 216].
Деректерге тағы да Дацюань (үлкен жұдырықтар), Инсюихуэй
(Батырлар одағы), Хэйхуэй (Қара одақ) және т.б. одақтардың болғандығы
туралы мәліметтер кездеседі. Дегенмен көтерілісшілер өздерін
ихэцюаньдықтар немесе ихэтуаньдықтар деп бөлген емес. Ихэтуаньдықтардың
прокамацияларының бірінде былай делінген: Аруақтар [ихэ] – цюаньдықтар
және Ихэтуань одағын қорғап жүреді, себебі шетелдік шайтандар Қытайды
басып алды [1, 29].
Деректерге сараптама жасай келе, Ихэцюань, Ихэтуань, Имимньхуэнь
және Мэйхуацюань бір одақ деген бір топ шенеуніктердің пікірі мен
Ихэцюань, Дадао бір деген пікір және қозғалыс қайраткерлерінің
Ихэцюань, Ихэтуань, Мэйхуацюань және Шэнь чжу ихэцюань бір одақ
деген сынды пікірлерді бөліп қарастыруға болады.
Сонымен, 1898–1899 жылдары Қытайдың солтүстік провинцияларында мынадай
одақтар құрылған: Ихэтуань (Әділдік пен бейбітшілік отряды),
Мэйхуацюань (Алша гүлі тектес жұдырық), Хунцюань (Қызыл жұдырық),
Шэнь чжу ихэцюань (Аруақтар қолдайтын ихэцюаньдықтар), Дадаохцэй
(үлкен қылыштар одағы), Ихэцюань (Әділдікпен бейбітшілік жолындағы
жұдырық), Цзаньчжунчжао (Покрышка подобно золотому колоколу) және т.б.
1900 жылы шетелдіктерге қарсы күрес өршіп, Шаньдун провинциясынан Чжили
провинциясының солтүстік – шығыс аудандары мен Шаньси провинциясына тарай
бастағанда, негізінен Ихэцюань және Ихэтуань одақтары бастаушы болды
[20, 57].
Бұл отрядтар бір уақытта пайда болды және бәрінің де көздегені
шетелдік миссионерлер мен қытай – христиандықтарға қарсы төтеп беру
болатын. Көбісі, діни – мистикалық ғұрыптарды ұстанды. Көтерісшілер Цюнь
дене шынықтыруы мен қару ұстау өнерімен айналысты.
Кейде бір аттас отрядтардың ұстанымдары әртүрлі болатын кездері де
баршылық. Мысалға, Чжао Сань – до бастаған отряд өздерін Ихэцюань немесе
Мейхуацюань деп аталса да, құрылған кезде діни сипаттама болмады. Ол діни
сипатты тек 1899 жылдың соңында ала бастады. Ал, келесі ЛаоКайсюань
бастаған Ихэцюань отряды, (сол Гуансянь провинциясындағы) таза мистикалық
сипатта болды [1, 117-133].
Қозғалыс даму барысында, әрбір отряд Ихэтуань одағының мүшесі
ретінде көріне бастады.
Алайда, бұл стихиялық қозғалыстардың мүшелері бір – бірімен байланыста
болмады. Біреулері тек өз ауданында әрекет емес, келесілері уезден уезге
көшіп жүрген. Кейде бір ауданда бірнеше басшылар бар, бірнеше одақтарда
әрекет еткен.
Бұл ұйымдардың шығу тарихы, идеологиясы, бағдарламасы, ұрандары мен
әлеуметтік құралы т.б. мәселелерге тоқталғанда бұл ұйымдарды бір ғана ат –
Ихэтуань деп қарастырғанды жөн көрдік.
Ихэтуань одағының шығу тарихына байланысты бірнеше пікірлер бар.
Негізі екеуін де атап өтелік. Оның бірі Уцио уезінің басшысы Лао Най
сюанының пікірінше. Изтуань одағы-байырғы актициндік Байырғы
актициндік Бай маңызды (Учения о Белом лопосе ли бір тармағы және
еретикалық секта.
ЛаоНай – сюанының бұл көзқарасты мынадай екі құжатқа сүйене отырып
қалыптасқан. Бірінші құжт 1808 жыл 14 қыркүйектегі император жарлығы. Онда
цензор Чжоу Тин-сэнның баяндамасы қайталанады.
Шаньдун провенциясының Цаочжау, Ячжау және Яньчжай облыстарында
бүлікшілік пен тәртіпсіздік көбейіп кеткендігі айтылады. Олар Шуньдахуэй,
хуэй, хувейбень сияқты одақтар құрып, тұрғындарды шошытып, қылмыс
жасауда [1, 126]. Бірақ бұл баяндамаға қарап, Ихэцюань одағының сипаты
туралы айту мүмкін емес. Келесі құжат – 1815 жылы 3–ші желтоқсандағы Чжили
провинциясының камистигі На Янь – хэннің баяндамасы. Ол Ихэмэнь - ның үш
сектасының соты туралы баяндайды.
Лао Най – сюань осы екі құжатқа сүйене отырып, мынадай батыл тұжырым
жасайды: Жоғарыда аталған жарлық Цзяциеннің билігінің 13 – ші жылында
жасалды және Ихэцюань одағының қызметіне тиым салатын бірден – бір ресми
құжат. Ал, На Вэнь – идің баяндамасында Ихэцюань сектасының шығу тарихы
туралы мәліметтер келтіріледі. Ихэцюань сектасы Байяньцзяо одағының
бір тармағы деген қорытынды жасайды [1, 133].
Лао Най сюанның тұжырымын көптеген шенеуніктер құптаған. Цзян Кай өз
естеліктерінде Ихэцюаньдықтар Лигуа сектасына жатады деген пікір
айтады. Чжи Би – ху ихэтуаньдықтардың Багуацзяо сектасына, яғни
Байляньцзяо қоғамын жалғастырушылар деп көрсетеді [1, 142-156].
Келесі көзқарас Шаньдун провинциясының бірнеше мыстыларының
қалыптастырған тұжырымы негізінде туған. Олар: Гуаньсянь уезінің басшысы
Цао Ци, Дунчан облысының басшысы Хун Юн – чжау, Цзинин ауданының бассудья
Юй Сян тексеріп, дұрыс деп тапқан. Бұл шенеуніктер Ихэтуань ұйымын
ауымдық ұйым деп қарастырады. Баяндамада былай делінген: Чжили мен Шаньдун
провинциясының аудандарының тұрғындары негізінен ерікті - [ихэ] цюандардың
тәсілдерін үйренуде. Олар ауылдық отрядын бастапқыда Ихэ кейіннен
Мэйхуацюань деп атады. Көп жерлерде Ихэ дегеніміз – Имин деп айтып
жүр. Ол Сяньфэн мен Тунчжидің билік еткін негізінде және шетелдіктер келмей
тұрып – ақ құрылған одақ. Одақтың басты мақсаты шетелдік дінмен күресу
емес, өз ошағын қорғау болып табылады [1, 60-61].
Кейінірек, Шаньдун провинциясының губернаторы болып тағайындалғанда да
Юй Сянь өз тұжырымын дәлелдей түсті. Ол Дадао мен Хунцюань одақтарының
пайда болу тарихына тоқтала келе былай дейді: Кейінгі кезде бейбіт халық
христиандықтардың қорлауы мен жәбір көрсетуіне наразылық танытып, өзін,
отбасын қорғау үшін [Дадао] тәсілдерін үйренуде. Әсіресе, ерікті -
[Ихэ] цюаньдықтардың тәсілін үйренушілер көбеюде.
Міне, Дадао мен Хунцюань осындай, отбасын қорғау мақсатында
құрылған [1, 88].
Қолда бар деректерге сүйенсек, 1898 жылғы Шаньдун провинцияларында
орын алған оқиғалардан ихэтуаньдықтарда мистикалық – діни жоралғылардан
болғандығын байқамадық.
1899 – 1900 жылғы оқиғаларды баяндайтын деректерде көтерілісшілердің
мистицизмі туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Біздің ойымызша, мұның
обьективті де, субьективті де себебі бар. Бір жағынан, деректердің
мазмұнында автордың, яғни шенеуніктердің ихэтуань көтерілісіне көзқарасы
бейнеленген.
Сонымен қатар, 1898 жылы құпия одақтарға еш қатысы жоқ, ауылдық
бұзықтардан құрылған топтар пайда болды. Кейінірек, қозғалыс күшейе
түскенде құрия одақ мүшелері өздерінің мистициязммен айналысатынын
жасырсады және халықты да тарта бастады. Бұл ұйымға Дадао одағы мүшелері,
ауыл адамдары, бұзықтар қорғаныс мақсатында бірікті және өз ұйымын
Ихэтуань деп атады.
Ихэтуань одағы Байляньцзяо - ның жалғасы немесе ауыл адамдарынан
құралған топ емес, бұл барлық одақтардың идеялары біріккен жаңа одақ.
Ихэтуань көтерілісі кезеңінде өмір сүріп, естеліктер жазып қалдырған
шенеуніктермен бірге, ихэтуань туралы шетелдіктер де жазған. Олардың
жазбаларына қарағанда Ихэтуань көтерілісінің құрамына қарай алдына қойған
мақсаттары да әртүрлі болды.
Пекиндегі ресейлік миссиясының дәрігері В.В.Корсаков Ихэтуань
одағына сипаттама бергенде, оны Қытай – Жапон соғысы негізінде, қорғаныс
мақсатында құрылған ұйым деп көрсетеді.
Бірақ, жеке – жеке тоқталғанда, Корсаков В.В. оны діни сектаға
жатқызады. Көтерісшілердің киімінің түсіне қарай былай бөледі: сарғыш киім
кигендер таза діни, ал қызыл – діни – саяси мақсаттағы көтерісшілер [7,
182].
Савара Токузукэнің пайымдауынша, Ихэтуань одағы Ли Бин – хэн Цзичжоу
округінің басшысы болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ТАРАУ. Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
қалыптасқан саяси жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... . 8
1.1 XIX ғ.соңында шетелдік агрессияның күшеюі
... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.2 Ихэтуань одағы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
2 ТАРАУ. Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен жеңілу себептері ... 40
1. Шаньдун, Чжили, Шаньси провинцияларындағы шетелдіктерге қарсы
көтерілістер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2. Оңтүстік–Шығыс провинциялардағы жағдай және Қытайдың шетелдік
державалармен соғыста жеңілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. ... 57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 69
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші ... ... ... ... ... .
72
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. XIX-XX ғасырлар тоғысында (1898-1901) Қытай
империясын, тарихқа Ихэтуань көтерілісі атпен енген халықтың қозғалысы
дүр сілкіндіреді. Қытай шетелдік мемлекеттер үшін олжа болды. Қытайда
газеттер ашу мен тауар енгізуден (негізінен опиум) бастаған олар, XIX ғ.
соңына елге капитал енгізді, темір жолдар салды, территорияларды жалға
алды, ықпал аймаққа өзара бөлді және ақырында Қытайды жартылай отар елге
айналдырды.
Державалар Қытай халқына христиан дінін уағыздай отырып, идеологиялық
жағынан отарлады. Шетелдіктердің мұндай әрекеттері Қытай халқының
наразылығын тудырды.
Ихэтуань көтерілісі Шаньдун провенциясында басталып, Чжили, Шаньси,
Солтүстік-Шығыс Қытайға таралды және сегіз державалардың одақтас әскеріне
қарсы бағытталды. Көтеріліс 1901 жылы Қытайдың жартылай отарлығын
мойындатқан Қорытынды хаттамаға (Англия, Франция, Ресей, Германия, АҚШ,
Италия, Жапония және Австрия – Венеция) қол қойылумен аяқталды.
Көтеріліс жеңіліс тапқанымен, ол болашақ үшін өте маңызды сабақ болды.
Тарихқа ихэтуань көтерілісі, ихэтуань қозғалысы, боксерлер көтерілісі
деген атпен енген бұл көтерілістің тек Қытайдың ғана емес, жаңа дәуірлік
дүние жүзі тарихында алар орны ерекше. Бұл мәселе, Қытайда Ресейде
зерттелгенімен, Қазақстанда қарастырылмаған. Сондықтан, бүгінгі зерттеу
жұмысымыздың өзектілігі әлемдік тарихқа қосқан кішкене де болса үлес,
диплом жұмысы деңгейінде қарастырылады.
Хронологиялық шеңбері. Диплом жұмысымыздың хронологиялық шеңбері
негізінен 1898 жылдың ортасы–1901 жылдың 7 қыркүйегі аралығын қамтиды.
Яғни, Қытайға шетелдіктердің енуі, Ихэтуань көтерілісінің басталуы мен
Қорытынды хаттамаға қол қойылғанға дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Бұл мәселе төңірегінде Ресей және
шетелдік қытайтанушы ғалымдар жан-жақты зерттеу жүргізген. Дегенмен, әлі
күнге дейін құрамы мен идеологиясына қатысты ортақ пікір жоқ десе болады.
Біздің бүгінгі бітіру жұмысымыздың мақсаты, сол пікірлерді қарастыра келіп,
өзіндік көзқарас қалыптастыру. Бұл мақсатқа жетуде алдымызға мынадай
міндеттер қойдық:
Біріншіден, Ихэтуань көтерілісінің себептері мен алғы шарттарын
анықтау.
Екіншіден, көтерілістің сипаты мен тарихи маңызына тоқталу.
Үшіншіден, көтерілістің құрамы мен жеңілу себептерін ашып көрсету
болып табылады.
Осы мәселелер толығымен қамтылған жағдайда ғана, біз 1898-1901
жылдардағы Ихэтуань көтерілісін ғана емес, XIX-XX ғғ. тоғысындағы Қытай
империясының қоғамдық өміріндегі көп мәселелерді түсінеміз.
Жұмыстың дерек көздері. Ихэтуань көтерілісі мен XIX-XX ғғ. Қытайда
қалыптасқан жағдайға қатысты орыс, Батыс Еуропа елдері тілдерінде деректер
басылып шықты. Олардың арасында дипломатиялық құжаттар, соғыс барысы
баяндалған материалдар да кездеседі.
1951 жылы қытай тарихшылары төрт томдық Ихэтуаньдықтар жинағын басып
шығарған. Көтеріліске қатысты қытай тіліндегі құжаттар мен материалдардың
бір бөлігін орыс және еуропа елдері тілдеріне аударылған. Мәселен, 1968
жылы Мәскеуде Восстания ихэтуаней. Документы и материалы [1] жинағы жарық
көрді. Мұнда 200-ден астам құжаттар мен материалдар көрсетілген. Сонымен
қатар, зерттеу ауқымында деректерді Красный архив, Проблемы Китая
журналдарынан, А.Рудаковтың Общество ихэтуань и его значение в последних
событиях на Дальнем Востоке еңбегінен кездестіруге болады.
Зерттеудің тарихнамасы. Ихэтуань көтерілісіне деген қызығушылық
Кеңестік тарихшылар арасында 1960 жылдары арта түсті.
Еуропа, Азия және Америкада ихэтауньдықтар туралы көптеген еңбектер,
брошюралар мен мақалалар жарық көрді. Солардың арасынан мына еңбектерді
ерекше атап өткен жөн: Лао Най – сюань Исследования о просхождении секты
Ихэтуань, А.В.Рудаков Общество И-хэ-туань и его значение в последних
событиях на Дальнем Востоке [2], Чэнь Цзе История движения ихэтуаней
[3], Фань Вэнь-лань Новая история [4], Б.Персель Боксерское восстание
[5].
Ихэтуань көтерілісі туралы зерттеулерді үш кезеңге бөліп қарастыруға
болады.
Біріншісі, 1899-1920 жылдар аралығы. Негізінен естеліктерден тұрады
және баяндаушылық сипаттағы еңбектер. Оларға, Д.Д.Покошеловтың Дневник
осады европейцев в Пекине [6], В.В.Карсаковтың Пекинские события [7],
Д.Янчевецкийдің У стен недвижного Китая [8], У.Мартиннің Осада в
Пекине, Р.Харттың Все это было на земле Китая, Д,Антуардың Китай против
иностранцев. Боксеры еңбектерін жатқызамыз.
Екіншісі, 1920-30-шы жылдар аралығы. Бұл кезде зерттеулер саны күрт
азаяды. Негізінен еңбектерде Ихэтуань көтерілісін маркстік идеология
тұрғысында қарау орын алады. Оған В.И.Лениннің еңбектері, М.И.
Бараковскийдің [9], П.А. Гриневичтің [10], Д.М. Позднеевтің [11], т.б.
еңбектерін атауға болады.
Үшіншісі, 1940-80 жылдар аралығы. Бұл кезеңде көтерілістің белгілі бір
мәселесіне, сипатына, идеологиясына деген қызығушылық байқалады. Түп
деректер жариялана бастайды. Бұл еңбектер қатарына мына авторлар
зерттеулерін жатқызамыз: Бондаренко В.П., Резанов П.И. [12], Бродская М.Ф.
[13], Бонах Л.Н. [14], Горемик С.Б. [15], Григорьев А.М. [16], Ерусамемский
А.С. [17], Ефимов Г.В. [18], Зарина Л.Л., Лившиц С.Г. [19], Камюжная И.М.
[20] және т.б.
Ал, 1980 жылдардан бері қарай бұл мәселе төңірегінде қомақты зерттеу
жұмысы жазылмады.
Жұмыстың методологиялық негізі. Жұмысты жазу барысында объективтілік,
тарихилық, жүйелілік әдістеріне сүйендік. Сонымен қатар, зерттеу барысында
көрнекті кеңестік және шетелдік қытайтанушы тарихшы ғалымдардың еңбектеріне
жүгіндік.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тарау, төрт тараушалардан,
қорытынды және пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткішінен тұрады.
Қытайдағы ихэтуань көтерілісі қарсаңында қалыптасқан саяси-
идеологиялық жағдай атты бірінші тарауда, шетелдік агрессияның күшеюі
мен одақтың құрылуын қарастырамыз.
Екінші тарауымызды, Ихэтуань көтерілісі. Барысы мен жеңілу себептері
деп атап, аты айтып тұрғандай басталуы, алғышарттары мен нәтижесін, тарихи
маңызын қарастырып, қорытындылаймыз.
І ТАРАУ Қытайдағы “Ихэтуаньдар” көтерілісі қарсаңында
қалыптасқан саяси жағдай
1. XIX ғ. соңында шетелдік агрессияның күшеюі
Империалистік державалардың аспан асты империясына қыспағын
күшейтуіне, Қытайдың Жапониямен соғыста жеңіліс табуы түрткі болды. XIX
ғасырдың соңында Қытай әлі де болса артта қалған, егіншілікпен
айналысатын жартылай феодалдық және экономикасы натуралды шаруашылыққа
негізделген мемлекет болатын [20, 13].
Қытайға тұтыныс тауарларымен қатар, империалистік державалардың
капиталы да ене бастады.
Цинь үкіметіндегі қаржылық тапшылықты пайдаланған державалар Қытайға
қарыз, несие берді, және де сол жерде темір жолдар мен өз өнеркәсіп
ұйымдарын құруға мүмкіндік алды.
Төрт жылдың ішінде (1895-1898 жж.) Қытайға берілген шетелдік қарыздың
жалпы соммасы 54 млн. ф. ст. немесе 370 млн. ляннан асты. Ең көп несие
беруші Англия (21,6 млн ф.ст), одан кейін Германия (17 млн. Ф.ст), Ресей
мен Франция (16 млн. ф.ст) болды [19, 38].
XIX ғ. Соңында Қытайда 11 шетелдік темір жол салатын компания жұмыс
істеді. Олар темір темір жол салу өнеркәсібіне 55 млн. ф.ст. аса қаржы
жұмсады [19, 76].
1896-1899 жылдар аралығында шетелдік компанияларға мынадай темір жол
торабтарын салу тапсырылды. Пекин – Теньцзинь, Шанхай чуань – Нюч – Жуан,
Цзюлин – Гуанчжау, Пукоу – Синьян, Сучжау – Хачькау (АҚШ), КВЖД (Патшалық
Ресей), Циньдао – Цзинань (Германия) және т.б.
Темір жол өнеркәсібіне қаржы сала отырып, шетелдік компаниялар жолдан
түскен пайдамен қатар, темір жол торабтарындағы бақылауға ие болды.
1897 жылдың өзінде төрт ірі шетелдік текотильдік кәсіпорын ашылды. Бұл
шетелдік кәсіпорынға жалпы саны 4 млн. лян салынса төрт ұлттық кәсіпорынға
Қытай кәсіпкерлері екі есе аз капитал салды [20, 14].
Қытайға шетелдік капиталдың енуі экономиканың дамуына елеулі үлес
қосқанымен, оның алдына қойған басты мақсаты Қытайды бағынышты отар елге
айналдыру болды. Ол Қытайдың тәуелсіздігі мен егемендігіне қауіп төндірді.
Бұл әсіресе 90-жылдардың соңында державалар жалға алу деп жерлерді басып
ала бастауынан көрінді. 1898 жылы наурызда Қытай мен Германия арасында
соңғы Цзеончжоуды (Шальдун пров.) 99 жылға жалға беру туралы келісім шартқа
қол қойылды. Сол айда Қытай мен патшалық Ресей арасында Ресейге Люйшунькоу
(Порт-Артур) мен Далян (Қиыр Маньчжурия) жерін 25 жылға жалға беру
конвенциясына қол қойылды.
Франциялық Гуанчжоуаньды 99 жылға жалға беру туралы ұсынысына Қытай
үкіметі 1898 жылы сәуірде келісім берді. Осы жылдың маусым айында Англияға
Цзюнлун жарты аралын 99 жылға, ал бір айдан кейін Вэйхайвейді жалға беру
туралы келісімге қол қойылды [21, 116-122].
Сол кезеңдегі Германияның саясатына баға берген В.Либкнехт былай
дейді: Біз жалға алуды ойлап таптық. Бұл дүние жүзіне күлкі болған оқиға
болды Қытай жалға берген жерлерін Германиядағы басқарушы күш орнынан
түскенге дейін қайтарып ала алмайды [22, 36].
1896 жылы Қытай Юньнань, Гуандун, Гуанси провинцияларында пайдалы
қазбалар өндірісін Францияға берді.
1898 жылы ақпанда Ұлыбритания мен Қытай үкіметі арасында Янцзы өзеніне
байланысты пана айырбасы өтті. Осылайша Англияның ықпал аймағы анықталды.
Ресейге Маньчжурия ауданы қарайтын болды және 1898 жылы сәуірде Қытай
үкіметі Жапонияға Фуцзянь провинциясын берді [21, 105].
Державалар теміржолдарға да қатысты өз ықпал аймақтарын бөліп алды
және Қытай үкіметін ол туралы хабардар етуді де ойламады. Мысалға 1898 жылы
қыркқйекте ағылшын және неміс банктері арасында Қытайдағы темір жол
торабтарын өз мүддесіне сай Англияға Янцзы өзені мен Шаньси провинциясы, ал
Германияға – Шаньдун провинциясы мен Хуанхэ өзені маңындағы аймақ бөлініп
алынды [19, 78].
1899 жылы сәуірде Петербургте Ресей мен Англия Қытайдағы темір жол
салу өндірісін бөлу туралы нотаға қол қойды. Ресей аймағы Ұлы Қытай
қамалының солтүстігі, ал Англияға Янцзы өзені аумағы кірді.
Қытай жерлерін жалға алу, оны ықпал аймаққа бөлу және темір
жолдағы әрекеттер – сияқты шетелдік державалардың әрекеттері негізінен,
Қытайды бөліске салуға алып келді.
Экономикалық, саяси және әскери ациссиямен шектеліп қана қоймаған
шетелдік державалар Қытай халқын идеологиялық жағынан да отарлау
миссионерлер арқылы бастады.
1858 жылғы Теньцзинь келісіміне байланысты миссионерлер Қытай
империясында христиандықты тарату құқығына ие болды. 1890 жылы миссионерлер
Хунань провенциясына өзге провенциялардың барлығында өз резиденцияларын
құрды. 1881 жылдың өзінде елде 40-тан астам енархия, 34 монастырь, 664
миссионер, 559 жергілікті свещениктер және милионнан астам христиан дініне
енгізгендер болды [23, 117].
Миссионерлер әсіресе 80-ші, 90-ші жылдары белсенді әрекет етті. Егер,
70-ші жылдары Қытайда төрт протестанттық миссия орнықса, 80-ші жылы - 13,
ал 90-шы жылдары 15 болды. Миссионерлердің көпшілігі ағылшындар болды.
Каталик свещениктері аз болды. 1900 жылы протестант свещениктерінің саны
281-ге жетсе, 1897 жылы католиктардың саны 750-ге жетті [20, 16-17].
Миссионерлер шіркеу, тұрғын үй, баспахана, оқу орындарын, дүкендер мен
госпитальдар салуға жерлерді сатып алды. Жерлерді миссионерлерге сату
жергілікті халықтың наразылығын туғызды. Христиан шіркеулеріннің ірі жер
иеліктерінің көптігі соншалық, миссионерлер Қытай феодалдары деңгейіне
жетті.
Миссионерлердің қызметіне біржақты баға беруге болмайды. Мысалға, олар
мектептер, госпитальдар, амбулаториялар, балалар үйін, қарттар үйін ашты.
Олар кедей христиан – қытайларға материалдық көмек көрсеткен. Сонымен
қатар, свещенниктердің көпшілігі империалисттік державалардың мүдделерін
ұстанған және отарлық саясатты жүзеге асыруда өз үлестерін қосты.
Шетелдіктердің өздері миссионерлерді ақысыз коммерциялық агенттер деп
атады.
Жергілікті халық христиандыққа өтуге қарсы болды. Миссионерлер
негізінен помещик – тирандар мен кедейлерді христиандар дініне тартқан.
Христиан дініне соттан қашқан қылмыскерлер де қабылдаған кездер болған [20,
19].
Жергілікті халықтың әдет – ғұрып, өмір сүру салтынан хабары жоқ
миссионерлер христиан дінін қабылдаған қытайларды дәстүрінен, діни
мейрамдарынан бас тартуды талап етті. Бұл жергілікті халықтың христиан –
қытайларға деген наразылығын туғызды.
Шетелдік державалардың Қытайға енуі және 90-шы жылдардың аяғында кең
етек алуы жергілікті халықтың наразылығын туғызды. Баспасөз беттерінде
мемлекеттің және ұлттық тағдырына, Қытайдың державалар арасында бөліске
түсуі туралы мақалалар көптеп шыға бастады.
Қытайдың алдынғы қатарлы зиялы азаматтары елдің тағдыры туралы
көпшілікке жеткізуге тырысты.
Реформаторлар қозғалысының жетекшілерінің бірі Лян Ци-чао 1989 жылы
Қытайдың бөлшектену қаупі атты мақаласында былай дейді: Қытайдың
бөлшектену қаупі дегенде мен ашық түрде бөлінуін айтамын. Себебі,
европалықтар жасырын түрде Қытайды баяғыда бөліп алған. [23, 34].
Импералистік державалардың Қытайдағы басқыншылық саясаттарының мәнін
Сунь Ят-сен де түсінді. 1898 жылы ол былай деп жазған болатын, Разве
терпимо, что страна с 400 ... и четырехсотмиллионным населением сложа руки
ждет раздела? Совершенно необходимо поднять массы для оказания
сопротивления [23, 57].
Либерал зиялы қауім елдің бөліну қаупінен жоғарыдан реформалар жүргізу
арқылы мемлекеттік күшейті арқылы шығуға болады дегенге сенді. Нан 10-вэй,
мен Лян Цичао бастаған топ Цзий Тянь императордың қолдауына сүйене отырып,
қаржы, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, суда, білім беру жүйесі және тағы басқа
да экономикалық, мәдени салалар бойынша қайта құру шараларын жүргізді. Бұл
реформалар 1898 жылы 11 маусымда басталып, 21 қыркқйек аралығында
жүргізілді және тарихқа 10 күндік реформа деген атпен енген. Алайда, бұл
реформалық деген атпен енген. Алайда, бұл реформаторлық қозғалыс
сәтсіздікке ұшырады.
Императрица Цы-си бастаған консервативтік топ қандай да болмасын
реформаға қарсы шығып, Юань Шичайдың сатқындығын пайдалана отырып, елде
төңкеріс ұйымдастырды. Император мемлекеттік істерден алыстатылды.
Реформаторлар қудаланып, жазаға тартылды. Бір ай ішінде реформаторлардың
енгізген жаңа режимі қайта орнына келтірілді. [24, 113].
Революциялық бағыттағы интеллигенция елдің жағдайының жақсаруын
консервативтік бағыттағы Цинь империясының билігін тоқтатуда деп ойлады.
Бірақ бұл кезде революционерлер әлсіз болды. [25, 42].
Христан дініні уағыздаушыларға қарсы жергілікті шяньшилар да өз
уағыздарын жүргізе бастады. Державалардың қыспағына қарсы бұқара халық та
көтеріле бастады. Қытай жерлерін шетелдіктерге берілуіне қарсы шыққан олар
христиандарға ие болмаса миссионерлерге шабуылдап отырды. Мысалға, 1898
жылы сәуірде Гуанси провинциясындағы Юаньваньда француз миссионерлеріне
қарсы жергілікті шяньжидің көтерілуі соған дәлел бола алады. [20, 22-23].
Симоносек келісімі бойынша Шанен портының ашылуына жауап ретінде
жергілікті халық жапон елшілігін, ағылшындардың елшілері мен саудагерлердің
үйлерін қиратын миссонерлерді қаладан қуып шықты.
Шілдеде Шаңхай тұрғындары – көпестер, порт жұмысшылары, моряктар-
француз консулдығының жер учаскелерін басып алуға қарсы көтеріліске шықты.
Бұл қақтығыста 30 адам жараланып, 12 қытай қаза тапты. Дегенмен, шанқай
тұрғындарының бұл көтерілісі француздардың жүйе қаласын тоқтатты.
1899 жылы Батыстың баспасөз беттерінде шенеуніктердің шетелдіктерге
қарсы Хунань, Аньхай, Хубэй, Сычуань провинтер көптеп кездеседі. [26, 14].
1898-1899 жылдар аралығында көтерілістердің ішіндегі ең ірісі Сычуань
провенциясындағы қарулы көтеріліс болды. Бұл көтеріліс жеңіліс тапқанымен,
провенцияның басқа уездерінде де бас көтерулер бой алды. Толқулар Тұннан,
Наньси, қжуйнине, Ушане, Аньсю, Гуанан, Каньчуан, Цзенбэде орын алды.
Көтерілісшілер бір бірімен өзара байланыста болмады, белгілі бір жоспарға
сай әрекет етпеді де және де алдана қойған нақты мақсаттары болмады.
Олардың әрекеттерін миссионерлік шіркеулерді өртеумен, заттарын тәркілеу
және қаратумен аяқталды. Сонымен қатар, көтеріліс жетекшілері арасында
өзара тартыс орын алды. Осыған байланысты 1898 жылдың желтоқсанында үкімет
толқуларды басып тастады.
Көтеріліс нәтижесінде 30 уезде 20 христиан шіркеулері, 4 мың тұрғын
үйі және 20 мың каталиктер зардап шекті. үкімет миссионерлерге компенсация
ретінде 1186 мың мен айып пұл төлеуі керек болды [19, 117].
Сонымен, державалардың жаңа қыспағына Қытай бұқара халқы жауап ретінде
көтеріліске шықты. 90-шы жылдардың соңында антимисионерлік қозғалыс
шетелдік азаматтардың бәріне бағытталды. Көтеріліске шаруалар, саудагерлер,
солдаттар, шэньшилар мен шенеунектер көтерілісте жетекші, ұйымдастырушылық
қызмет атқарды. Көтерілістер Қытайдың барлық аудандарында болып
отырғанымен, солтүстік аудандарда күшті жүрді. Осы солтүстік Қытайда сегіз
державаға қарсы соғыс басталды. Ол тарихқа Ихэтуань көтерілісі деген
Атпен енген. Оған Ихэтуань одағы басшылық етті. (Бейбітшілік пен әділдік
отрядтары).
Солтүстік Қытай деп отырғанымыз, мына провенциялар: Шаньдуан, Чжили,
Шаньси, сонымен қатар солтүстік – шығыс провенциялар Фэнтянь мен Хэйлунцзян
кірді. Бұл шетелдік капиталдың ене бастаған аудандары еді.
1867 жылы Шаньдун провенциясында шетелдік саудаға Янытай порты ашылды.
Осы уақыттан бастап шетелдік тауар ағылып келе бастады, және ол жергілікті
тауарды ығыстырды. Шетелдік тауардың саны жылдан жылға өсіп, 1892 жылы 13,3
млн. Лянды құрады. Ал, 1899 жылы шетелдік тауарлардың импорты екі есеге
өсті. Негізінен мақта-мата және тоқыма бұйымдары керосин көптеп әкелінді.
Жергілікті бәсекелестер төтеп бара алмай, шығынға ұшырады [20, 60-61]. Бұл
процесс жылдан жылға күшейе түсті, және оған қарсылық әрекеттер де өсті.
1895 жылы Шаньдун провенциясында Жапон – Қытай соғыс операциялары
болып өтті Жунчеэн, Вэйхайвэ сияқты қалаларда жапондықтар басып алды. Бұл
жергілікті халықтың наразылығын туғызып, қорғанысқа дайындалуға түрткі
болды [20, 62-63].
Жапондықтармен соғыс басылып үлгермей жатып, Германия жалға алу деп
сылтауратып, 540 кв. м. 80 мыңнан астам халқы бар Цзяочжау жерін басып
алды. Бұл жерді немістер Кяочао деп атап, жергілікті халықтан салық жинап
отырды. Мұнда 1500 солдаттан тұратын неміс гарнизоны орналастырылды. 1899
жылы неміс инженерлері шығысты батыспен қосатын темір жолды салуға кірісті
[17, 67].
Шаньдун провенциясында Германиямен қатар, ағылшындар Вэйхайвэй
провенциясын жалға алу арқылы орныққан болатын.
Шаньдундағы жағдайды Ху – Фу – чэнь 1898 жылы 2 – ші наурызда
императорға былай деп суреттейді: Я прослышал , что в пров. Шаньдунь
случилось убийство немецкими солдатами мирных жителей, которое было
расследовано и принзано немецкими чиновниками, однако никто из иностранцев
не понес покания за убийство. Повсюду все бурлит, и народ пылает гневой.
[1, 54].
Немістердің Излочжауды басып алуы губернаторы Бинхэн бастаған бір топ
шенеуліктердің наразылығын тудырды. Ол Германияға соғыс ашуға да дайын еді.
Шетелдікке қарсы наразылықты христандықтарды уағыздаған миссонерлер
одан ары ұшықтырды. Шаньдунда әртүрлі дін және ұлт өкілдері шоғырланды.
Онда немістер, американдықтар, француздар мен итальяндықтар болды.
(протиестанттар, котоликтер да). Протестанттардың 29 шіркеуі, 180
миссионеры және 15 мың жергілікті халқы болды.
Каталиктер шағын топ болып орналасты. Дэнжау, Лайян, Циндио
аудандарында француз миссиалары орналасты. Мұнда 12 мың шетел
миссионерлері, 11 мың қытай-христандар тұрды.
Провенцияның солтүстік бөлігінде итальяндық миссия орналасты. Онда 13
шетелдік миссионер, 15 жергілікті свещениктер және 18 мың қытай-христандар
болды. Оңтүстікте неміс миссионерлігі орналасты. Онда 31 неміс
свещениктері, 11 жергілікті уағыздаушылар және 16 мың қытайлар болды [20,
61].
1899 жылы хатында былай дейді. Менің ойымша, варвар немістердің
Шаньдунға көзі түскеніне көп болды. Олар миссионерлерін дін уағыздаушы
етіп, жергілікті халық туралы мәлімет жинауға жіберді. [1, 77].
Темір жол құрылысы Чжили провинциядағы жағдайға кері әсерін тигізді.
Тяньцзинның оңтүстік-шығысында француздардың Цзычжулинь концессиясы
орналасқан. Онда фирмалар, банктер және тағы да басқа ұйымдар орналасты.
Протестаттың, котоликтік шіркеулер астанада да салынды. Чжили тұрғындары да
жергілікті христандаумен қастасты. 1858 жылы Нючжуан порты ашылғаннан
кейін, солтүстік – шығыс провенциялауға шетелдік тауар ене бастады, әсіресе
Англия мен Американдық. Олар хлапчатобумажная бұйымдар, металл, керосин,
опиум әкелді. Жапон-Қытай соғысынан кейін тауар ағымы ұлғайды. Ол Қытай
қолөнершілерінің банкротқа ұшырауына алып келді. [20, 30].
1898 жылы Цинь үкіметімен келісім бойынша Ресей Қытай-Шығыс темір жолы
(КВЖД) мен оның оңтүстік тармағын ЮМЖД) салуға кірісті. Кей жерлерде
көмірдің өндіру істері жүргізілді.
Шетелдік капиталдың енуі феодалдық шаруашылық формасының ыдырап,
орнына капиталистік өндірістің пайда болуына алып келді. Қытай халқының бір
бөлігі шетелдіктермен экономикалық қатынасты жақтады, көпестердің бір
бөлігі, ауылдық жердегі халық, жұмысшылар (шетелдік зауыттар). Мысалға,
КВЖД құрылысында 60 мыңнан астам қытай жұмыс істеді. Оларға күніне 10 тиын
төлеген [20, 31]. Темір жолдардың салынуы кеме саудасына әсер етпей
қоймады.
Ресей патшалығының Маньчжуния территориясында Люйшунь мен Даляньда 25
жылға-жалға алған базалары болды. Христандықтар уағыздаудан Маньчжурия да
шет қалмады. Каталиктер бұл провенцияда екі–солтүстік, Цзиминь лон Хэй
Лунчзан қарайтын және оңтүстік Фэнтэнь провинциясының миссионерлер бастаған
енрахия болды. Ихэтуань көтерілісі қарсаңында Фянтянь привинциясында 40
шіркеу, 30 шетелдік және жергілікті свещениктер, 175 мың жергілікті
христанға жеткен. Ал, Цзинь және Хэфймунцзей провенцияларында 30 ға жуық
шіркеу, 13 священник, және 9 мың қытай-христиан болған.
Бұл аудандағы протестанттардың саны 20 мыңға жуық еді. [20, 32].
Бірақ басқа провинциалармен салыстырғанда маньчжурияда уағыздау онша да
белсенді жүрмеді.
Шаньси провенциясы шетелдік державалардың мүдделері ерекше түйіскен
жері болды. 1870 жылдың өзінде Германия тас және көмір, мыс-темір
қойнауларын баулауға маман жіберген болатын. 1898 жылы Англия, Цинь
үкіметінен көмір өндіруге рұқсат алып, Германиямен теміржол салу туралы
келісімге қол қойды. Христиандыққа көптеп мойынұсынған аудан есептелінеді.
Осыған байланысты, ХІХ ғасырдың 90- ші жылдар соңында Қытайдың
солтүстік провинциялары шетелдік капиталдың қыспағында қалды. Няньцзюнь
көтерілісі (1853-1868 жж) басылғаннан кейін елдегі феодалдық қанау өрши
түсті. Заңдастырылыған салық соммасы үш есе көбейтілді. [27, 264].
Қытайдағы солтүстік провинциядағы жағдай жиырма жылдай ихтуань
көтерілісі қарсаңындағы табиғи аппараттардан ушыға түсті. 1877-1880жылдар
аралығында Солтүстік Қытайды аштық жайлап, 13млн. адамның өмірін алып
кетті. 1888 жылы Хуанхэ өзеніндегі дамбыдағы апаттан 2млн. адам өлді. 1883
жылы Маньчжурияны құрғақшылық жайлады. 1892 жылы Шаньси провинциясында сел
жүріп, бір миллионнан астам адам қырылды [20, 34]. Мұндай табиғи апаттар
кейінгі жылдары да орын алды. Осыған байланысты баға өсті, ауыру, індет
жайлады. 1897-1899 жылдар аралығында табиғи апаттар Цзянсу, Хэнань, Аньхай
провинцияларында орын алды. Ашаршылықтан, кедейліктен әбден титықтаған
халық болып жатқан тәртіпсіздікке қарсы көтеріліске шығуға дайын тұрды.
1898 жылы әскердің қысқартылуы онсыз да мәз жағдайды ұшықтырды. Елде ұрылар
көбейді[18, 41].
1896жылы Шаньдук мен Цзянсу провинциясының ортасында миссионерлер мен
қытай христиандарына қарсы, тарихқа үлкен ғылым (Дадао) көтерілісі
деген атпен енген көтеріліс болды. Ихэтуань көтерілісі мен бұл көтеріліс
арасында екі жыл уақыт болғанымен, осы көтеріліс негізінен ихэтуань
қозғалысының алғы шарттары пісіп жетілді.
Көтеріліс маусымда басталып, Циосянь, Шаньсянь, Даньшань, Саосянь,
Фэнсянь уездерін қамтиды. Көтерілістің ең негізі - аштық болды. Оған түрткі
болған Шяньсянь уезіндегі христиан – Қытай жергілікті қытайдан астықты
тартып алу еді. Мұны құпия мистикалық – діни қоғам үлкен қалыштар
пайдаланып кетті. Қытай мен Жапония арасындағы соғыс басталғанда олар өз
уағыздарын жүргізе бастады [20, 70]. 1896 жылы бұл одақ жақтаушылары
Цаосянь мен Шаньсянь, Даньшань, Фэньсянь, Бочжоу, Юйчэн, Сюйчжоу уездерінде
және де Хэнань провинциясының шығыс бөлігінде болды.
Қоғамның мүшелері 200 – 500 адамға бірігіп, қаруланып, атқа мініп
жүрді. Цаосянь уезінің отряд басшылары аттары белгілі: ЦаоДэ – ли, Пэн Гуй
– линь, Ню – Цзинь – шэн, Чжи Сяо – чжун және т.б. Жалпы басшылық Дадао
одағының басшысы – Лю Ши – дуаньда болды [20, 37].
Қоғамның әлеуметтік құрамы әркелкі болды. Белгілі бір бөлігін шаруалар
құрады. Солдаттар да кірді.
Дадао қоғамының негігі қарсыласы шетел миссионерлері мен христиан
дінін қабылдаған Қытайлар болды.
Қоғамның христиандыққа қарсы бағытталғаны жөнінде Ли Бинхэнның
хаттарынан мәлімет алуға болады [1, 49].
Көтеріліс нәтиежесінде, 1 ай ішінде 20 христиандық шіркеу қиратылып,
мектептері өртелінді, сауда орындары тоналды, жылқыларын айдап әкетті.
Көтеріліс миссионерлер, помещиктер, жергілікті және орталық билік
өкілдерін қатты алаңдатты. 2 – ші император Лю – Кунь – и мен Ли Бин –
хэнге тез арада әскер жинап, басып жаныштауды. Егер қарсылық көрсетсе еш
аямауға тапсырыс берді [1, 44].
Жергілікті билік өкілдерінің белсенді әрекеттері нәтижесінде
көтеріліс отрядтары қырылды. Ресми мәліметтерге сүйенсек, 300 – ге жуық
көтерілісшілер жараланып, өлген, 40 адам тұтқындалды. Басшылары дарға
асылды. Дадао одағына тиым салу туралы жарлық шығарды [20, 70].
үлкен қылыштар көтерілісі барысында күресуші жақтың күші көрінді
және де бұл келесі болатын көтерілістерге дайындық болатын.
үлкен қылыштар көтерілісі басылғаннан кейін 1897 жылдың қараша
айына дейін Шаньдунь провинциясында ірі шетелдіктерге қарсы көтеріліс
болмады. Ұрыс, соттасу, төбелестен аспады. Оларға Инсюнхуэй (Хрябрецы)
мен Мэйхуацюань (Кулак в форме цветка сливы) құпия ұйымдарының мүшелері
араласып отырды. Бұл тәртіпсіздік уақытында бірде бір шетелдік зардап
шекпеді. Тек 1897 жылы қарашада болған инцидентті ескермегенде, ол
Германияның Цзяочжоуды басып алуына сылтау болды [17, 69].
Цзюйе уезінде неміс миссионерлері 70 – жылдары орналаса бастаған.
1897 жылы 1 – ші қараша күні Цзюйе уезіндегі Мянаньчжан саласында христиан
шіркеуінде неміс миссионерлері Ф.Ньес пен Р.Хенли өлтірілді. Ресми
құжаттарға қарағанда, бұл тонау мақсатында жасалынған әрекет. Ли Бэнхэнның
баяндауынша: Лэй Се – шэнь миссионерлер шіркеуінде көп ақша бар екендігі
туралы мәлімет алып, ұрлыққа аттанады [18, 220].
Қытай тарихшысы Ло Чэн – леннің пайымдауынша, оларды миссионерлердің
өздері өлтіріп, сылтау еткен [20, 44].
Кеңес тарихшысы А.С.Ерусилимский Цзюйедегі инцедентті немістер өздері
ұйымдастырды деген пікірді ұсынды [17, 365].
Біздің ойымызша, ұрлық жасау верциясы шындыққа жақынырақ. Ныс пен
Хенли байқаусызда ұрлық жасалынатын жерге кіріп қалған, сонымен бірге олар
свещенниктің қонақтары және оларды ешкім танымайды. Бұл пікірді Калюжная
Н.М. дұрыс деп есептеді.
Инцидентті ести салысымен, Германия өзінің бірнеше кемесін жіберіп,
Цяочжоуды басып алды. Ли Бэн – хэн бұл әрекетке қатты ашуланды және цинь
үкіметіне қарсылық көрсетіп, төтеп берейін деген ұсыныс жасады.
Алайда, цинь басшылары қытай халқының құқығын қарулы түрде қорғаудан
бас тартты. Сонымен қатар Ли Бин – хэн губернаторлықтан алынып, орнына Чжан
Жу – мэй тағайындалды.
18 қараша күні герман елшісі Цзунлиянның көмекшілеріне нота тапсырды.
А.С. Ерусалимский бұл нота Қытайды қорлау үшін жасалған деп әділ баға
берді.
1. Ли Бин – хэнді орнынан алу және жоғарғы лауазымға жұмысқа алмау.
2. Неміс миссионерлерін тұрғын – үй салуға 24 мың мен төлеу.
3. Кінәлілерді жазалап, Мапаньчжандағы шіркеуді салуға 69 мың лян құю.
4. Бұндай инцидент қайталанбайтындығына кепілдік беру.
5. Шаьдун провинциясында темір жол салу мен пайдалы қазбаларды
өндіруге рұқсат беру.
6. Цзяочжоуды басып алудағы Германияның шығындарын өтеу. [17, 376].
Соңғы екі бөлімінен Германияның түпкі мүдделері анық көрініп тұр.
Германияның алдына қойған басты мақсаты – Шаньдун провинциясын өзінің ықпал
аймағына айналдыру болатын. Цинь үкіметі бұл қойылған талаптардың барлығын
орындады. Бұл Шаньдундағы оқиғадан кейін шетелдіктерге қарсы бағытталған
наразылық одан ары өрши түсті.
2. Ихэтуань одағы
Империалистік Германияның агрессиялық саясатына провинция тұрғындары
өздерінше жауап қайырды. 1898жылы қаңтарда 200 адам жиналып, неміс
казармаларын өртеп, бір офицер және үш солдатты жаралап, таң ата тығылып
қалған. Бұл жалпы халықтық көтеріліске ұласпағанымен келе жатқан боранның
хабаршысындай болды. Кейбір тарихшылар 1896 жылғы Дадао одағының
көтерілісін ихэтуань көтерілісінің басталуы деп есептейді [20, 105].
Біздің ойымызша, мұндай пікір қате. Шаньдунда үлкен қылыштар
көтерілісін басқаннан кейін екі жыл ондай қомақты толқу болған жоқ. Тек
1898 жылдың сәуірінен бастап провинцияда миссионерлерге қарсы көтерілістер
жиілеп орын ала бастады және көлемі мен мүшелері көбейе берді. Осы уақытта
Ихэтуань одағы құрылды.
Сәуірде неміс миссионерлері елшісіне Цаочжау ауданында Дадао
одағының мүшелері ұйымдастырған тәріпсіздіктер орын алуда деп баяндайды.
Елші Цзунлиямынан тез арада шара қабыладауын сұрайды. Германия тағы да өз
талаптарын қояды деп қауіптенген Цинь үкіметті Чжан Жу-мәйге бұл шараны
тапсырды. [1, 55 ].
Цаочжауда болған губернатор да, сотта бұл ауданда ешқандай конфликттың
болмағандығын және мұнда Дадао ұйымы жоқтығын айтады. 12 мамырда Чжан Жу-
мэй үкіметке жазған хатында былай дейді: Юй Сянь Цаочжауға келісімін
христандар мен жергілікті халық арасында конфликттың болмағандығы және
Дадао одағы ешқандай тәртіпсіздік ұйымдастырмағанына көзі жетті... Бұл
одақ баяғыда тарап кеткен. [1, 57].
Цзуюе уезінің тұрғындары екі неміс миссионерін Дадао одағы
қайраткерлері өлтірді деген пікір айтады. Мұндай мәліметтер Слухи о
беспорядках (ихэ) юаней дерегінде де келтіріледі. Шандунь қоғам
ыболған ... 1897 жылы қарашада Дадао мүшелері екі миссионерлерді өлтірді
[20, 49].
Миссионерлер мен неміс елшісінің қайта-қайта мазауына ашуланған Чжан
Жу-мэй, христиандар өтірік өсек таратады деген. [1, 57].
Чжан Жу-мэй Германияның Шаньдундағы саясатына наразылық танытты және
үкіметке немістерге қарсы әрекет ету керек, болмаса халық арасында толқулар
болатындығын айтты. [1, 55].
Алайда, үкімет керісінше, державалардан қорқып, жергілікті
көтерілістерді басып, жаныштаумен болды.
Сол айда ланьшань мен Бисянь уездерінде тәртіпсіздік орын алды. Чжан
Жу-мэйдің айтуынша, оның миссионерлерге еш қатысы жоқ болды. Тұтыну
тауарларының бағасының өсуі мен демобилизцияға тауарларының бағасының өсуі
мен демобилизацяиға байланысты толқу болды. Толқуды қайтарылған солдаттар
бастады. Олар құрған отряд бай тұрғындардан астық, жылқы, қару, оқ-дәрі
тартып алумен айналысты. Бұрындары жергілікті билік өкілдері мұндай
бұзақылықтарды жасырып келсе, енді губернатаор өзі бірінші болып жеткізді
және асыра айтты.
Цзан гун-цзинь мен Су сы отрядтарына қарсы губернатор жедел тұрде
Яньчжауан атты әскер жіберілді. Жергілікті халықтан да әскер құрылды. [1,
63].
Губернатор Чжан Жу-мэй өзі оқиға орнына барды. Осыған қарағанда,
беделді адамдарға байланысты болғанда жергілікті шенеуніктер жақсы жұмыс
істеген.
Шамамен сол уақытта, 1898 дылы 22 мамырдан 30 маусым аралығында Чжан
Жу-мэйдің баяндамасына жүгінсек, Чжили мен Шаньдун провинцияларының
тоғысында Ихэтуань одағы өз қызметін бастаған екен. Ол былай дейді: как
передают, в различных округах и уездах, расположенных на границе кров.
Чжили и Шаньдун, живец ихэ цюаней [1, 60-61]. Нақты ол гуаньяснь уезін
ғана атайды. Алайда, Чжан Жу-мэйдің хабарлауынша Ихэтуань одағы Дунмен
(Чжили кров) уезінің шекарасында пайда болған, ол дегеніміз Цаочжау
округінде де ихэтуаньдықтардың болғандығы. Сонымен Ихэтуань одағы
құрылған Чжили провинуиясынан оңтүстіктен солтүстікке, Цаочжау округінен
Гуаньсянь уезіне дейін [1, 59-61]. Таратқан листовкаларына қарағанда,
Ихтэуань одағы шетелдік дінмен күресуге бағытталған [1, 60].
Қолда бар материалдарға қарағанда, ихэтуаньдықтар бұл уақытта
бейбітшіл, христиандыққа қарсы бағдарламасын жүзеге асырмаған және
негізінен өз өнерлерін уағыздаумен айналысқан. Жергілікті шенеуніктердің
берген мәліметтері бойынша Гуань уезінде христиандар мен мәліметтері
бойынша Гуань уезінде христиандарм ен христиан елестер бейбіт өмір
сүреді. [1, 61].
Кейбір адамдарда ихэтуандықтар мен христиандар арасында қақтығыстар
болып отырды. Негізінен мұндай оқиғалар Гучжау және Цаочжау округтерінде
болып отырды. [1, 212-213].
1898 жылы шілдеде Шаньдун мен Хэкань провинцияларының тоғысында
Шаньсень және Юйчэн уездерінде бүлік орын алды. Чжан Жу-мэйдің айтуынша, ол
былай болды: Хэкань провинциясындағы Юйчэн уезінде контрубанда ретінде
мұз сататын Тун Чжэнь-шэн бірнеше жүз адамдарды жинап, Цзяннань
провинциясының бандиттарымен келісіп, Чжунцзяциде көтеріліс ұйымдастырды.
Мұны ести салысымен Линь Чжи-куй жазалаушы отряд жинап, сонда аттанды.
Нәтижесінде, он бандит өлтіріліп, оны тұтқынға алынды. Тун Чжэнь-шэн да
тұтқынға алынды. Әскер ұрандары жазылған қызыл туын қолға түсірді [1,
64].
Цаочжау облысының басшысы Шао Чэн-чжаонның айтуынша, 300-400 ден
тұратын отряд жергілікті помещиктерге қарсы бағытталды. Тун Чжэнь-шэн
отряды астықпен мал ұрлады [1, 66].
Тергеу барысында Тун Чжэнь-шэн жергілікті билік өкілдерінің саясатын
түсініп, шетелдік миссионерлерге қарсы көтеріліс ұйымдастырғысы келді деп
жалған айтқысы келеді, бірақ ол миссионерлерді емес, қытай феодалдарын
тонағаны үшін дарға асылды.
Бұл жолы да губернатор әскерлер мен отрядтағы жауынгерлерге көптеп
сыйлық беріп, лауазымдарын көтереді. 1898 жылы христиан дініне қарсы
бағытталған көтерілістер көптеп орын ала бастады. Шетелдіктерге қарсы
көтерілістерге Ихэтуань одағы жиілеп қатысты.
1898 жылы шілде, тамыз айларында Чанцин кезінде шетелдік
миссионерлерге қарсы бағытталған бірнеше толқулар болып өтті. Бірнеше
христиандық шіркеулер өртелінді. Тоқуларды, Шэньцюань (Свяшенный кула)
одағы бастады, ал оның қолбасшысы Чжу Хун-дэн болды. [20, 53].
Шандунь шибао газетінің 1898 жылғы қараша және желтоқсан айларында
Ичжау облысында орын алған бірнеше мисссионерлерге қарсы бағытталған
көтерілістер туралы мәліметтер келтірілді. Көтерілісшілер Жи-чжао
деревнясында Штенц миссонерді тұтқынға алып, жақын жердегі миссионерлік
шіркеуді тонайды. Газеттегі мәліметке жүгінсек, христиан шіркеулерін
қиратуға 20 мыңдай адам қатысқан. [1, 68].
Шаньдун провинциясындағы көтерілістерге сауалнама жасайтын болсақ,
олардың барлығына дерлік құпия қоғамдардың қатысы болды. ХІХ ғасырдың
соңында Қытайдағы шетелдерге қарсы қозғалыста жетекшілік рольге ие болған
ұйымдарға тоқталайық.
1898 жылы мамырда Шаньдун губернаторы Чжан Жумэй Дунмин уезі мен
шекаралас ауданда Иминьхуэй кейін императорға жазған хатында бұл одақтың
қызмет еткен аудандарын атап көрсетеді. (гуаньсянь, наньгун) [12, 112].
Цюйчжау, Цинхэ, Вэйсень уездері), сонымен қатар иминь дегеніміз
Ихтуань одағы деп атайды. Осы хатындағы біз ұйым Ихэцюань және
Мэйхуацюань деп аталғандығы туралы мәлімет аламыз. Шаньдун шибао газеті
1897 жылдың өзінде Гуаньсянь уезіндегі Мэйхуацюань Одағының қызметі
туралы мәлімет келтіреді. [20, 55].
1899 жылы Уцио уезінде шыққан Лао Най-сюанның Исследовании о
происхождении акты Ихэцюань (Ихэцюань сектасынан шығу тарихы жөніндегі
зерттеу) атты еңбегінде Гуаньсянь уезінде Ихэцюань одағы 1898 жылы
болғандығы туралы мәлімет бар. Көтерілісшілердің естеліктерінде Ихэцюань
дегеніміз Мэйхуацюаньның жаңа аталуы деген мәлімет келтірілген. [1, 134-
214].
Губернатор Юй Сянь 1899 жылғы 6 желтоқсанындағы хатында Цинь үкіметіне
1898 жылы Ичжау ауданында толқулардың басталуына байланысты. Дадо және
Хунцюань одақтарына тиыс салғандығы туралы хабарлайды. [1, 89].
Тиньчьюань уезінің басшысы Цзян Кай Цунцюань дегеніміз Ихэтуань
бұрындары Цзиньджуньчао деп аталады деген тұжырым айтады [1, 141-142].
Дадао, Ихэцуань, Цзиньчжуючжао үшеуі үш бөлек ұйым болуы да мүмкін.
Мысалы, Юй Лудың айтуынша, 1899 жылы Чжили провинциясында Дадао және
Ихэцюань одақтары жұмыс істеген.
Шаньдун провинциясының Чянцин уезінде 1898 жылы Шэньцюань одағы
болғандығы туралы мәлімет бар. Ол, яғни шэньцюань дегеніміз Шэн чжу
ихэцэань - ның қысқаша түрі. (Аруақтар қорғайтын ихэцюаньдар) [1, 216].
Деректерге тағы да Дацюань (үлкен жұдырықтар), Инсюихуэй
(Батырлар одағы), Хэйхуэй (Қара одақ) және т.б. одақтардың болғандығы
туралы мәліметтер кездеседі. Дегенмен көтерілісшілер өздерін
ихэцюаньдықтар немесе ихэтуаньдықтар деп бөлген емес. Ихэтуаньдықтардың
прокамацияларының бірінде былай делінген: Аруақтар [ихэ] – цюаньдықтар
және Ихэтуань одағын қорғап жүреді, себебі шетелдік шайтандар Қытайды
басып алды [1, 29].
Деректерге сараптама жасай келе, Ихэцюань, Ихэтуань, Имимньхуэнь
және Мэйхуацюань бір одақ деген бір топ шенеуніктердің пікірі мен
Ихэцюань, Дадао бір деген пікір және қозғалыс қайраткерлерінің
Ихэцюань, Ихэтуань, Мэйхуацюань және Шэнь чжу ихэцюань бір одақ
деген сынды пікірлерді бөліп қарастыруға болады.
Сонымен, 1898–1899 жылдары Қытайдың солтүстік провинцияларында мынадай
одақтар құрылған: Ихэтуань (Әділдік пен бейбітшілік отряды),
Мэйхуацюань (Алша гүлі тектес жұдырық), Хунцюань (Қызыл жұдырық),
Шэнь чжу ихэцюань (Аруақтар қолдайтын ихэцюаньдықтар), Дадаохцэй
(үлкен қылыштар одағы), Ихэцюань (Әділдікпен бейбітшілік жолындағы
жұдырық), Цзаньчжунчжао (Покрышка подобно золотому колоколу) және т.б.
1900 жылы шетелдіктерге қарсы күрес өршіп, Шаньдун провинциясынан Чжили
провинциясының солтүстік – шығыс аудандары мен Шаньси провинциясына тарай
бастағанда, негізінен Ихэцюань және Ихэтуань одақтары бастаушы болды
[20, 57].
Бұл отрядтар бір уақытта пайда болды және бәрінің де көздегені
шетелдік миссионерлер мен қытай – христиандықтарға қарсы төтеп беру
болатын. Көбісі, діни – мистикалық ғұрыптарды ұстанды. Көтерісшілер Цюнь
дене шынықтыруы мен қару ұстау өнерімен айналысты.
Кейде бір аттас отрядтардың ұстанымдары әртүрлі болатын кездері де
баршылық. Мысалға, Чжао Сань – до бастаған отряд өздерін Ихэцюань немесе
Мейхуацюань деп аталса да, құрылған кезде діни сипаттама болмады. Ол діни
сипатты тек 1899 жылдың соңында ала бастады. Ал, келесі ЛаоКайсюань
бастаған Ихэцюань отряды, (сол Гуансянь провинциясындағы) таза мистикалық
сипатта болды [1, 117-133].
Қозғалыс даму барысында, әрбір отряд Ихэтуань одағының мүшесі
ретінде көріне бастады.
Алайда, бұл стихиялық қозғалыстардың мүшелері бір – бірімен байланыста
болмады. Біреулері тек өз ауданында әрекет емес, келесілері уезден уезге
көшіп жүрген. Кейде бір ауданда бірнеше басшылар бар, бірнеше одақтарда
әрекет еткен.
Бұл ұйымдардың шығу тарихы, идеологиясы, бағдарламасы, ұрандары мен
әлеуметтік құралы т.б. мәселелерге тоқталғанда бұл ұйымдарды бір ғана ат –
Ихэтуань деп қарастырғанды жөн көрдік.
Ихэтуань одағының шығу тарихына байланысты бірнеше пікірлер бар.
Негізі екеуін де атап өтелік. Оның бірі Уцио уезінің басшысы Лао Най
сюанының пікірінше. Изтуань одағы-байырғы актициндік Байырғы
актициндік Бай маңызды (Учения о Белом лопосе ли бір тармағы және
еретикалық секта.
ЛаоНай – сюанының бұл көзқарасты мынадай екі құжатқа сүйене отырып
қалыптасқан. Бірінші құжт 1808 жыл 14 қыркүйектегі император жарлығы. Онда
цензор Чжоу Тин-сэнның баяндамасы қайталанады.
Шаньдун провенциясының Цаочжау, Ячжау және Яньчжай облыстарында
бүлікшілік пен тәртіпсіздік көбейіп кеткендігі айтылады. Олар Шуньдахуэй,
хуэй, хувейбень сияқты одақтар құрып, тұрғындарды шошытып, қылмыс
жасауда [1, 126]. Бірақ бұл баяндамаға қарап, Ихэцюань одағының сипаты
туралы айту мүмкін емес. Келесі құжат – 1815 жылы 3–ші желтоқсандағы Чжили
провинциясының камистигі На Янь – хэннің баяндамасы. Ол Ихэмэнь - ның үш
сектасының соты туралы баяндайды.
Лао Най – сюань осы екі құжатқа сүйене отырып, мынадай батыл тұжырым
жасайды: Жоғарыда аталған жарлық Цзяциеннің билігінің 13 – ші жылында
жасалды және Ихэцюань одағының қызметіне тиым салатын бірден – бір ресми
құжат. Ал, На Вэнь – идің баяндамасында Ихэцюань сектасының шығу тарихы
туралы мәліметтер келтіріледі. Ихэцюань сектасы Байяньцзяо одағының
бір тармағы деген қорытынды жасайды [1, 133].
Лао Най сюанның тұжырымын көптеген шенеуніктер құптаған. Цзян Кай өз
естеліктерінде Ихэцюаньдықтар Лигуа сектасына жатады деген пікір
айтады. Чжи Би – ху ихэтуаньдықтардың Багуацзяо сектасына, яғни
Байляньцзяо қоғамын жалғастырушылар деп көрсетеді [1, 142-156].
Келесі көзқарас Шаньдун провинциясының бірнеше мыстыларының
қалыптастырған тұжырымы негізінде туған. Олар: Гуаньсянь уезінің басшысы
Цао Ци, Дунчан облысының басшысы Хун Юн – чжау, Цзинин ауданының бассудья
Юй Сян тексеріп, дұрыс деп тапқан. Бұл шенеуніктер Ихэтуань ұйымын
ауымдық ұйым деп қарастырады. Баяндамада былай делінген: Чжили мен Шаньдун
провинциясының аудандарының тұрғындары негізінен ерікті - [ихэ] цюандардың
тәсілдерін үйренуде. Олар ауылдық отрядын бастапқыда Ихэ кейіннен
Мэйхуацюань деп атады. Көп жерлерде Ихэ дегеніміз – Имин деп айтып
жүр. Ол Сяньфэн мен Тунчжидің билік еткін негізінде және шетелдіктер келмей
тұрып – ақ құрылған одақ. Одақтың басты мақсаты шетелдік дінмен күресу
емес, өз ошағын қорғау болып табылады [1, 60-61].
Кейінірек, Шаньдун провинциясының губернаторы болып тағайындалғанда да
Юй Сянь өз тұжырымын дәлелдей түсті. Ол Дадао мен Хунцюань одақтарының
пайда болу тарихына тоқтала келе былай дейді: Кейінгі кезде бейбіт халық
христиандықтардың қорлауы мен жәбір көрсетуіне наразылық танытып, өзін,
отбасын қорғау үшін [Дадао] тәсілдерін үйренуде. Әсіресе, ерікті -
[Ихэ] цюаньдықтардың тәсілін үйренушілер көбеюде.
Міне, Дадао мен Хунцюань осындай, отбасын қорғау мақсатында
құрылған [1, 88].
Қолда бар деректерге сүйенсек, 1898 жылғы Шаньдун провинцияларында
орын алған оқиғалардан ихэтуаньдықтарда мистикалық – діни жоралғылардан
болғандығын байқамадық.
1899 – 1900 жылғы оқиғаларды баяндайтын деректерде көтерілісшілердің
мистицизмі туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Біздің ойымызша, мұның
обьективті де, субьективті де себебі бар. Бір жағынан, деректердің
мазмұнында автордың, яғни шенеуніктердің ихэтуань көтерілісіне көзқарасы
бейнеленген.
Сонымен қатар, 1898 жылы құпия одақтарға еш қатысы жоқ, ауылдық
бұзықтардан құрылған топтар пайда болды. Кейінірек, қозғалыс күшейе
түскенде құрия одақ мүшелері өздерінің мистициязммен айналысатынын
жасырсады және халықты да тарта бастады. Бұл ұйымға Дадао одағы мүшелері,
ауыл адамдары, бұзықтар қорғаныс мақсатында бірікті және өз ұйымын
Ихэтуань деп атады.
Ихэтуань одағы Байляньцзяо - ның жалғасы немесе ауыл адамдарынан
құралған топ емес, бұл барлық одақтардың идеялары біріккен жаңа одақ.
Ихэтуань көтерілісі кезеңінде өмір сүріп, естеліктер жазып қалдырған
шенеуніктермен бірге, ихэтуань туралы шетелдіктер де жазған. Олардың
жазбаларына қарағанда Ихэтуань көтерілісінің құрамына қарай алдына қойған
мақсаттары да әртүрлі болды.
Пекиндегі ресейлік миссиясының дәрігері В.В.Корсаков Ихэтуань
одағына сипаттама бергенде, оны Қытай – Жапон соғысы негізінде, қорғаныс
мақсатында құрылған ұйым деп көрсетеді.
Бірақ, жеке – жеке тоқталғанда, Корсаков В.В. оны діни сектаға
жатқызады. Көтерісшілердің киімінің түсіне қарай былай бөледі: сарғыш киім
кигендер таза діни, ал қызыл – діни – саяси мақсаттағы көтерісшілер [7,
182].
Савара Токузукэнің пайымдауынша, Ихэтуань одағы Ли Бин – хэн Цзичжоу
округінің басшысы болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz