АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ_
Мазмұны
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________4
1.АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ_______________________6
1.1 Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихы____________________ 6
1.2 Арнаулы салық режимінің қажеттілігі мен мақсаттары__________ 12
1.3 Арнаулы салық режимінің есептеу тәртібі_______________________ 15
1.4 Шет мемлекеттердегі шағын бизнес субъектілеріне мемлекеттік
қолдау және ынталандыру тәжірибесі_________________________ ___44
2. АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН
ТАЛДАУ_____________________________ _________________________48
2.1 Шағын кәсіпкерлікті салықтық реттеуді талдау және оның
қазіргі жағдайы____________________________ ___________________48
2.2 Ауыл шаруашылық өндірістерін мемлекеттік салықтық
реттеу факторлары_________________________ __________________60
3. АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІН ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ____________________________ ___________65
3.1 Қазіргі кездегі арнаулы салық режимі бойынша өзекті
мәселелер__________________________ __________________________65
3.2 Арнаулы салық режимін қолдаушылардың өзекті мәселелерін
шешу жолдары____________________________ ___________________69
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ ________________________76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ______________________80
КІРІСПЕ
Елдегі шағын және орта кәсіпкерліктің дамуынсыз қазақстанда
жоғарғы әсерлі ұлттық экономиканы қалыптастыру мүмкін емес. Әлемдегі
дамыған елдерде шағын бизнес көбіне экономикалық өсім ырғағын, ұлттық жалпы
өнімнің 40-50 пайызын, ал кейбір салаларда – 70-80 пайызға дейiн құрай
отырып, оның құрылымын және сапасын анықтайды. Шағын бизнес қоғамдағы орта
топтың қалыптасуының негізгі іргетасы болып табылады және оның қызмет ету
саласының ұлғаюы республикамызда айқын көрініп тұрған әлеуметтік жіктелудің
әлсіреуіне әкелуі мүмкін.
Отандық тауар өндірушілерді қолдау мақсатында қабылданған бірнеше
мемлекеттік бағдарламалар болса да, елімізде шағын бизнес экономиканың
ерекше секторы ретінде әлі құралмады. Оның дамуына "тежегіш" болып тұрған
себептер бірнеше. Соның негізгісі болып жетілмеген салық жүйесі табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік саласын дамыту үшін мемлекетте салық
саясатын өте мұқият жүргізген және экономиканың осы секторын реттеудің
фискалды әдісін анықтау абзал.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің
өсуіне қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу түсімін оңайлатуға бағытталған
бірқатар шаралары көзделген.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ак олар бойынша салык есеп беруін беруге қатысты
"Салык және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) негізгі ережелері "Арнаулы салық
режимі" 15-бөлімніқ "Жалпы ережелер" 63-ші және "Шағын бизнес субъектілері
үшін арнаулы салық режимі" 64-тарауларында біріктірілген.
Бұл ретте арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар – шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларды корпоративтік табыс салығы және
әлеуметтік салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Біздің республикамыздың агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы үшін
мүмкіндігі өте жоғары. Бірақ, тек мақсаттандырылған, негізделген
мемлекеттік көмек қана елдің аграрлық саласының қалыпты да тұрақты дамуына
жол ашатындыңын ескеру қажет. Әсіресе, біздің елде экономиканың
агроөнеркәсіп саласы қалыптасу жолында бірнеше ауыр кезеңдерден,
орталықтандырылған жоспарлы экономиканың құлдырауынан бастап, аяғына нық
тұра бастаған алғашқы ауылшаруашылық тауар өндірушілері – кәсіпорындардың
пайда болуына дейін өткен.
Тәжірибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін жыл сайынғы қарыздар мерзімін ұзарту мен жою түріндегі
мемлекеттік қолдау бағдарламасы алғашқы кезде кәсіпорындарды қолдап, соңғы
нәтижеде кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерін жоя алмады. Бұл
жағдай салық төлеушілерге деген емес қатынасқа әкеліп соқты. Олардың
біреулері нарық жағдайында өмір сүруге тырысып, өндірісті тиімді дамытудың
жолдарын, бірақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттік қорларға
қарыздары жойылып отырған басқа кәсіпорындарға қарағанда тиімсіз қаржылық
жағдайда болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қолдаудың басқа тәсілдерін
пайдалану қажеттілігі туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып
табылды және сонда саланы ынталандырушы салық саясатын, салық жеңілдіктерін
қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы тисті.
Бұндай тәсілдің бірі – экономиканың аграрлық саласынық жанама қаржылық
қолдау механизмі болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымда, Қазақстандағы осы ауыл шаруашылығы және
шағын бизнес субъектілерінің дамуы үшін мемлекет тарапынан жасалған
салықтық жеңілдікті зерттеп, оның нәтижесін негіздеу басты мақсат ретінде
көрсетілген. Арнаулы салық режимінің, шағын бизнестің, шаруа (фермер)
қожалықтарының, ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің өсуі не кемуіне әсері
қандай, бұл салық түрін есептеу механизімін жетілдіру қажет пе, деген бір
қатар сұрақтарға осы дипломдық жұмыс жауап беруге тырысады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады: 1-бөлімде, арнаулы салық режимінің
мәні, мазмұны, арнаулы салық режимінің салық жүйесінде алар орны және
есептелу тәртібі, сонымен қоса әлемдік тәжірибеде шағын бизнес
субъектілеріне көрсетілген салықтық жеңілдіктер туралы, ал 2-бөлімде,
арнаулы салық режимінің Қазақстан Республикасының экономикасына, шағын
бизнес субъектілерінің дамуына, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің
қалыптасуына және Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша да әсері қаралған.
үшінші бөлім арнаулы салық режимінің есептелу механизіміне бірқатар
ұсыныстар мен жетілдіру жолдары келтірілген.
АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихы
Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихын еліміздің тәуелсіздік
алғалы бергі шағын және орта бизнеске арналған салық жеңілдіктерімен
түсіндіреміз. Өйткені нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде елде осы
салалардың тез аяққа тұруы қажет болды. Ал, арнаулы салық режимінің шағын
бизнес субъектілеріне және ауылшаруашылық салаларына бағытталғаны белгілі.
1992 жылдан бері республикада кооперативтер, шағын және орта
кәсіпорындар жұмыс істеп келеді. Кәсіпкерліктің бұл формасының дамуына
мемлекет белгілі бір көмектер көрсете білді. Бірақ, мемлекеттік реттеу мен
кәсіпкерлікті қолдаудың бірыңғай жүйесін қалыптастыра алмады. Мұндай жүйе
өзіне мыналарды енгізуі қажет: жүйенің құрылымдық элементі, жүйенің
бірлігін қамтамасыз ететін элементтер арасындағы өзара байланыс механизмі.
Мемлекеттік реттеу және кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің басты элементтерінің
бірі болып салық жүйесі табылады және ол жүйедегі басқа элементтермен
байланысты болуы керек.
1992-1994 жылдардағы салық жүйесінің механизмі экономикалық
механизмдермен байланыссыз болды. Бұл кезеңде өндірістік, құрылыс-жөндеу,
қайта өңдеуші және ауылшаруашылық кооперативтері және шағын кәсіпорындар
бірінші екі жылдықта салықтан толығымен босатылған болатын. Нәтижесінде,
олар бірінші екі жылда бар күшін салып жұмыс істеп, кейінгі жылдары жұмыс
істемеді, тек мемлекеттің тиімсіз кәсіпорындарының құрамына кіріп шағын
кәсіпорындардың айналымын демеумен болды. Бұл кәсіпорындардың басшылары өз
шағын кәсіпорындарын тиімсіз шаруашылық деп тауып, қайтадан кооперативтер
немесе шағын кәсіпорындарын жаңадан ашты.
Осыған байланысты шағын және орта бизнес кәсіпорындарын салық салудан
толығымен босату шағын және орта бизнес дамуын ынталандыра алмады,
өндіріске жаңа технологияны ендіру мен модернизацияны сөз етпегенде, шағын
және орта бизнестің келешек даму және кеңеюінсіз кәсіпорынның заң
жарамсақтығына алып келді. Мұның барлығы жергілікті бюджет түсімдерінің
азаюына едәуір әсер етті. 1
1995 жылғы "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заңда шағын және орта бизнеске арналған оңайлатылған механизм
алынып тасталды.
1996 жылы арнаулы немесе жоғары білімсіз кәсіпкерлерге салықты патент
түрінде төлеу жүйесі енгізілді. Салықты патенттік түрде төлеу әдісінің
пайда болуы мемлекет пен жеке кәсіпкерлердің салықтық қарым-қатынастарын
белгілі деңгейде жүйеледі, сонымен қоса салық салу механизімін
қарапайымдады, айта кетсек, есепке тұру оңайлатылды, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатындарға кіріс және шығыс кітабын жүргізу алынып тасталды. Мұның
барлығы кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтардың жалпы санының өсуіне
алып келді. Бұған қоса 1997-1998 жылдары патент және лицензия құнының
өсуінің әсерінен, кәсіпкерлік қызметкер ретінде тіркелместен нарықта
тауарын өткізуші тұлғалардың санының өсуі байқалды. Жалпы, патенттік жүйе
арнаулы немесе жоғары білімсіз кәсіпкерлердің дамуына оңтайлы әсер етті.
2
Өз кезегінде шағын кәсіпкерліктің субъектісі болатын заңды тұлғалар
1996 жылдан бері орташа 7-9 ресми салық және төлемдер төлей бастады,
сонымен қоса оның әрқайсысына арналған салық базасын анықтау есебінің жеке
әдісі Қолданылды және салық комитеттеріне беретін реквизиттер мен есеп беру
формасы да бар. Мұнымен бір уақытта 1997 жылдан бастап шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің салық төлеміне аванстық төлем жүйесін қолдана бастады.
Аванстық төлем механизмінің талдамасы келесідей нәтижелердің шығуына
мүмкіндік береді, біріншіден, бұл механизм шағын және орта кәсіпорындардың
айналым құралдарының алаңдауы; екіншіден, салық салу принципі бұзылады –
алынбаған табысты төлету; үшіншіден, бұл механизм шағын және орта бизнесті
несиелеу механизімімен байланыспайды. Сонымен, аванстық төлем жүйесінде,
есептелген салықтың, өткізілген тауардан түскен ақшадан емес, тауар немесе
қызмет көрсету айналысындағы қаражаттардан төленуіне алып келеді, бұл өз
кезегінде кәсіпорынның айналым қаражаттарының "тоңдатылуына" алып келеді.
Бұл, әрине кәсіпкерліктің шағын және орта субъектілерінің қаржылық
жағдайының нашарлауына соғады. Осы айтылғандарға 1-кесте анық дәлел болады.
2006 жылы жалпы республика бойынша шағын кәсіпорындардың зияны 3 162,4 мың
теңге құрады. Өндіріске және өнім өткізуге шығыстар 2005 жылы 2004 жылмен
салыстырғанда 6,3 есе, ал кредиторлық қарыз – 5.4 есе өскен. 1
Қосылған құны салығының жоғары ставкасы шағын және орта
кәсіпорындарының үлкен кедергілерінің бірі болып табылады. Мынадай
жағдайда, минималды рентабельділікті ұстау үшін тауарды айтарлықтай жоғары
бағамен сату керек болады, ал бұл оның бәсекелестік қабілетінің бірдестен
төмендеуіне алып келеді. Бұл ретте, қосылған құн салығы жанама салық рөлін
атқармайды, өйткені оның барлық ауыртпалығы өндірушіге жүктеледі. Ал, осы
Кесте 1
2004-2006 жылдардағы шағын кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерітерге
Табыс (зиян) Өндіріске және өнім өткізуге Кредиторлық қарыздар
шығын
2004 ж.
2002 ж. 2003ж. 2004ж. 2006-2005
ж.
Салық саясаты 1 1 2 1
Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздыңы - 2 1 2
Несие саясаты 2 4 4 3
Өтім мәселелері - - - 4
Шикізатпен қамтамасыз етілу
4 5 5 5
Мемлекеттік органдармен
Қарым-қатынас 3 3 3 6
Электр, су, жарықпен қамтамасыз
етілу - - - 7
Криминалдық жағдай - - - 8
Берілген кестеден көріп тұрғанымыздай, шағын кәсіпорындардың жұмысына
кедергілердің ішінде бірінші орында жетілмеген салық механизімі тұр. Шағын
және орта кәсіпорындарының дамуына кедергілердің ішіндегі мәселелердің ең
өткірі салықтық заңнаманың өзгеруі болып табылады. 1995 жылдың 24 сәуірінде
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасының Заңы Қабылданғаннан бері оған 50 ден астам өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліпті. 1
1997 жылдан бастап салық төлеуші ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
бюджетпен есеп айырысуды салық салудың оңайлатылған тәртібінде патент
негізінде жүзеге асыратын еді. Ол уақытта әрекет етуші салық салудың
оңайлатылған түрі салық салу базасын, салық есебін жүргізудің оңайлатылған
жүйесін, патент құнын есептеуге жататын және бұл салықтарды бір мезгілде
төлеуді әкелетін салық бойынша декларацияны ұсынудан босатуды қарастырады.
Ал, 1998 жылдың шілде айынан бастап ауыл шаруашылығы тауар өндрушілеріне
салық салуда салық патентінің құнына кірген ауылшаруашылық тауарларын
өндіретін шаруа (фермерлік) қожалықтардың өнімдері мен ауыл шаруашылығы
тауарларын өндіретін заңды тұлғалардың өнімдері де кіретін 80 пайызды
оңайлатылған патент төлеу тәртібі енгізілді. Салық салудың бұндай тәртібі
ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің қиындықтарын азайтып, қаражаттарын
негізгі құралдарды жаңартуға, өндірісті кеңейтуге мүмкіндік берді. 3
Бірақ салық салудың жеңілдетілген түрін қолдану, білікті экономикалық
кадрлармен аз қамтамасыз етілгендіктен, шаруа (фермер) қожалықтары үшін
патент құнын анықтайтын есептеулерде қиындық туғызды. Олар үшін салық салу
нормаларын тағы да жеңілдету қажет болды. 1999 жылы салық заңдылығына
әсіресе шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын төлеуде
өзгерістер енгізілді. Шаруа (фермер) қожалықтары бірыңғай жер салығын
төлеп, Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген қажеттілік нормативіне
сәйкес жер салығы, табыс салығы, қосымша құнға салынған салық пен өзі
өндірген өнімді сатудан түскен табысқа салынатын салық, мүлік салығы, көлік
салығы сияқты бірқатар салықтарды төлеуден босатылады. Ауыл шаруашылығы
тауарларын өндіретін заңды тұлғалар үшін 2000 жылы пайдалану өрісі кеңейген
патент төлеу негізіндегі салық төлеудің жеңілдетілген тәртібі сақталды.
2000 жылдың 30 Қаңтарынан бастап патент ауыл шаруашылығы, құс және омарта
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу өнімдеріне де қолданылады.
2002 жылдың 1 Қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) экономиканың аграрлық салалары
субъектілеріне оңайлатылған салық салуды қолдану туралы мәселеге екі тарау
арналған:
65-тарау. Шаруа (фермер) Қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі;
66-тарау. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға
арналған арнайы салық режимі. 4
Салық төлеуші – аграрлықтардың көптеген түлектерін ескеріп, Салық
кодексінде ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің салық салудағы қолданылып
жүрген негізгі тәсілдері сақталған. Заңды тұлғаларда жалпы белгіленген
тәртіпте де, оның құнының есебіне енгізілген 80 пайыздық патент негізіндегі
бюджетпен есеп айырысуды таңдау құқығы қалады. Ал, шаруа (фермер)
қожалықтарына бюджетпен есеп айырысу немесе біртұтас жер салығын төлеу
негізінде арнаулы салық режиміндегі не жалпы белгіленген тәртіпте салық
салуды таңдау құқығы беріледі. Салық кодексінде аграрлық сала
субъектілеріне салық салудың қолданылып жүрген нормалары оларды қолдану
тәжірибесін ескеріп жүйеленген, қорытындыланған және жетілдірілген.
Соңғы уақытта көптеген инвесторлардың тарабынан осы саланың дамуына
қызығушылық туындады. Тартымды инвестициялық жағдай жасау шарттарының бірі
оңайлатылған салық салу режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүргізу
мүмкіндігін алуды ескеріп біз ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші заңды
тұлғалар мен шаруа (фермер) қожалықтары – аграрлық саланың субъектілері
үшін арнаулы салық салу режимдерінің барлық негізгі әрекеттері түсінікті
нысанда жазылған.
Енді, Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдау бойынша
қабылданған салықтық реформалардың қалыптасу кезеңдеріне тоқталып өтейін.
Салық реформасының бірінші кезеңінде (1992-1994 жж.) шағын
кәсіпорындарға жеңілдетілген режим қолданылды. Ол белгілі мерзімде табыс
салығынан босату, қайта құрылған шағын кәсіпорынға және шаруа (фермер)
қожалығына белгілі мерзімге салық ставкаларын түсірумен түсіндіріледі.
Салық реформасының екінші кезеңінде 1995 жылдың маусым айынан бастап
шағын кәсіпорындар салықтың барлық түрлерін төледі: табыс салығы, қосылған
құн салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер. Бұдан, шағын және орта кәсіпкерлерге салық
салу басқа шаруашылық субъектілерімен теңестірілді. Мемлекет тарапынан
шағын кәсіпкерлікті реттеу жүйесі салықтық, несиелік және басқа құралдар
арқылы қарастырылмады. Нәтижесінде кіші кәсіпорындардың және шаруа (фермер)
қожалықтарының жағдайы тез төмендеп кетті.
Салық реформасының үшінші кезеңінде кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке тұлғалар және заңды тұлғалар – шағын бизнес субъектілеріне арнап
оңайлатылған салық салу жүйесі жасалына бастады. Бұл ретте, салық салудың
патенттік жүйесі негізгі ретінде қаралған.
Салық реформасының төртінші кезеңі 2005 жылдың 1-Қаңтарынан қолданыста
жүрген Қазақстан Республикасының " салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" салық кодексінде көзделген "Арнаулы салық
режимі". Бұл салық режимі шағын бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың
жаңа жүйесі. Жоғарыда аталған үш кезеңдегі қателерді ескеріп шағын бизнес
субъектілеріне, шаруа (фермер) қожалықтарына, ауылшаруашылық тауар өндіруші
заңды тұлғаларға және кәсіпкерліктің кейбір түрлерімен айналысатындарға
арналған салық салудың ерекше бір жүйесін көздейді.
Арнаулы салық режимі туралы келесі тараулардан толық таныс бола
аласыздар.
2 Арнаулы салық режимінің қажеттілігі мен мақсаттары
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілеріне, ауылшаруашылық тауар
өндіруші заңды тұлғаларға және шаруа қожалықтарына, сонымен қоса
кәсіпкерліктің кейбір түрлерімен айналысатын кәсіпкерлерге арналған
оңайлатылған салық жүйесі. Арнаулы салық режимінің қажеттілігін осы
салалардың қоғамға және экономиканың қалыптасып, дамуына қажеттігімен
түсіндіруге болады. Өйткені шағын бизнес субъектілері де ауыл шаруашылық
өнімдерін өндірушілер де ең алдымен халыққа бірінші қажетті өнімдерді
өндірумен, өңдеумен және қайта өңдеумен айналысады. Әуелі шағын бизнес
субъектілерінің қоғамға және экономикалық дамуға қажеттілігіне тоқтала
өтейін.
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер
бар. Басты дәлел – шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалыға, ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін алты жылды қажет етеді, ал жаңа стартегия енгізу үшін 10 жыл
және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт азырақ -
жарты жылдан бір жылға дейін. Одан iрі, технологиялық жаңалықтар – бұл
дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға
қарасақ, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңатрпашылықтардың 95 пайызы шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24
есе көп жаұарт пашылықтар мен ашылымдар жасауда. 5
Сондықтан Европа Достастығында экономиканың жеке секторындағы 15,7
миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде болуы
кездейсоқ емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70 % жұмыс орындарымен (62
миллион) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, және 46 миллион адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Шағын және орта өндіріс кәсіпорындарының Халықаралық федерациясының
мәлімдемесі бойынша, осы ұйымға мүше елдердің жұмыспен қамтылғандарының
және қоғамдық өнімнің 50 пайызы және капиталдық салымдардың және экспорттың
30 пайызы шағын және орта бизнес үлесіне тиеді.
Шағын бизнес әкімшілігінің (АҚШ) мәлімдеуінше, жоғары дамыған елдерде:
• Америка Құрама штаттарында – 13 миллион кіші фирмалар;
• Англияда – 2,37 миллион;
• Жапонияда – 6,5 миллион.
Америка Құрама штаттарында, Ұлыбританияда, Францияда жалпы өндірістік
кәсіпорындарының ішіндегі шағын және кіші кәсіпорындарының үлесі жартысынан
астам, ал Жапонияда үштен төрт бөлігін құрайды.
Жоғары индустриалды елдердегі соңғы он жылдықтардағы жаңа кіші
фирмалардың жыл сайынғы өсімі: Ұлыбританияда – 1,1%, Францияда – 1,5%, ГФР-
да - 3%, АҚШ-та - 8%. 6
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің
динамикалығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет түрлерін
тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа жұмыс
істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады,үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып, ол
жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.
Мысалы, Көкшетау қаласының жағдайында, бұрынғы үлкен "Көкшетаустрой",
"Көкшетаустрой-1", "Көкшетаустрой-2" трестері сияқты құрылыс өндірістерінің
көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық фирмаларды
құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан тысқары шықпай-ақ жұмысқа
тұруға мүмкіндік берді.
Шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана
қоймай, сондай-ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі
ретінде де қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру – жұмыссыздық
проблемасын жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын
жандандыруы, ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының
ауқымын кеңейтуі мүмкін.
Экономиканың бұл күшті қорегін жоғары дамыған елдерде елемей кетпейді,
олар шағын бизнесті, сайып келгенде кез-келген ірі бизнестің негізі деп,
өздеріне есеп беруде, себебі кез-келген ірі кәсіпорын екі адамның бастапқы
аздаған капиталмен өз ісін бастау идеясынан басталады. Идея кәсіпорынның
кіріс әкелу мүмкіншілігіне айналады. Кірістің өсуі өндірістің дамуына
жағдай жасайды, бұл кірістің одан әрі өсуіне әкеледі, демек өндірістің әрі
қарай даму мүмкіндігі пайда болады. Шет елдегі шағын кәсіпорыннан миллион
айналымы бар компанияларға айналатын ірі фирмалардың бастапқы тарихы
осындай. 5
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз
мәні мен маңыздылығына ие болды. Көптеген елдердің үкіметтері шағын
бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен
өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Мемлекеттің шағын бизнес субъектілерін қолдаудың ең негізгі тетігінің
бірі ол – салықтық әсер ету болып табылады. Өйткені ісін енді бастап келе
жатқан шағын кәсіпорынды салық ауыртпалығымен басып тастаса, одан
мемлекетке де, кәсіпкерге де пайда жоқ. Бұл салаға бағытталған салық
жеңілдіктері, бюджетке белгілі қаржының түспей қалуынан, оның шағын
бизнестің санының артып, елге келтірер пайдасының молдыңымен негізделеді.
Жалпы салықтың үш негізгі қызметі бар: фискалдық, реттеуші қайта бөлу.
Қазіргі таңда реттуші қызметінің маңызы өте жоғары. Бұған мысал бола алатын
да, дәлел бола алатын да жағдайлар өте көп. Кез келген салықтық
жеңілдіктердің соңы, мақсаттандырылған ұзақ мерзімді негізделген
стратегиялық өрлеуді, дамуды көздейді.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға енді өтуі барысында
шағын және орта бизнесті дамыту қажеттігілі, шөлде судың қажеттілігіндей
болды. Жекешелендірілген қоғамдық игіліктердің ұтымды жұмыс істеуі үшін, не
тәжірибелі кәсіпкерлер, не мақсаттандырылған, негізделген мемлекеттік көмек
қажет болды. Әрине Кеңес үкіметінен кейін халық менталитеті тоталитарлық
режимнен арыла алмағандықтан, нарық заманының шебер кәсіпкері бола алмауы
заңды да. Демек, мақсаттандырылған, негізделген мемлекеттік көмек қажет, ал
ол көмек шағын бизнес субъектілері үшін салықтық жеңілдіктен басталатынын
және оның рөлін жоғары да айтқан болатынмын. Ал, осы кезде шағын бизнес
субъектілеріне бағытталған салықтық жеңілдіктердің бірнеше этаптардан
өткені хакінде 1.1.-ші бөлімде толық айтып кеткен болатынмын. Шағын бизнес
субъектілеріне мемлекеттік көмектің құралы рөлін атқарушы арнаулы салық
режимінің қажеттілігі тіпті ел экономикасының келешегі десем артық айтпаған
болар едім.
2001 жылғы Қазақстан Республикасының "Салық кодексінде" арнаулы салық
режимінің пайда болғанынан бері шағын бизнес субъектілерінің 2,5 есе
артқанын көреміз, кейбір облыстар ол тіпті 3,5 есеге дейін жетіп отыр.
Салықтық түсімдер алдағы жылмен салыстырғанда айтарлықтай өскен. Міне бұл
арнаулы салық режимінің оңтайлы әсері көріністерінің бастамасы. Бұл жөнінде
толығырақ екінші бөлімде айтылады.
Арнаулы салық режимінің мақсаттарын төмендегідей топтауға болады:
1) Қазақстан Республикасында шағын бизнес және ауылшаруашылығы
салаларын дамыту;
2) шағын бизнес және ауылшаруашылығы салаларына кәсіпкерлерді
көптеп жұмылдыру;
3) аталған салаларға шетел инвесторларының және (немесе) басқа да
қаржы көздерінің тартылуын ынталандыру;
4) осы салалардың дамуы арқасында отандық тауардың бәсеке
қабілеттілігін арттыру;
5) ауылшаруашылығы және шағын субъектілері айналысатын басқа
салалар бойынша өндірілген, өңделген немесе қайта өңделген
тауарлардың экспортын арттыру;
6) шағын бизнестің және ауылшаруашылығының дамуы есебінен елдегі
жұмыссыздықты төмендету;
7) аталған салалардың рентабельділігін арттыру арқылы бюджет
түсімін ұлғайту.
Осы аталған 7 мақсат еліміздегі шағын және орта бизнестің даму
болшағын көксейді. Бұл мақсаттардың орындалу бастамасы қазірдің өзінде
білініп келеді.
1.3 Арнаулы салық режимін есептеу тәртібі
Мемлекеттік тіркеу және есепке қою. Жаңа бастаған кәсіпкерге
кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады (Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 42-бабындағы және Қазақстан
Республикасының Салық кодексінің 398-400 баптарындағы үзінділерден)
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжат қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін мемлекеттік тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық кірісі
Қазақстан Республикасы заң актілерімен жеке тұлғалар үшін белгіленген
жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан жағдайларда
кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге асырылады. Салық
салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін айлық есептік
көрсеткіштер сомасы ретінде айқындалады, қазір бұл сома 10500 теңгені
құрайды (875*12 ай) ("Жеке кәсіпкерлер туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 9-10 баптарынан үзінділер).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет (Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 401-403 баптарынан үзінділер).
Шаруа (фермер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алым төлеуден
босатылады.
Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген нысандағы өтінішті
мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжаттар (түбіртек) салық органына беру
қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық органы құжаттарды беру
күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер – заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу (СТН) үшін салық органына жүгінуге міндетті.
Егер жеке кәсіпкерлер жоқ болса, салық тіркеушінің нөмірін алуы тиіс. Бұл
үшін олар салық органына өтініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті
беруінен кейін екі жұмыс күнінің ішінде салық органына оған салық
төлеушінің нөмірі мен салық төлеушінің куәлігін береді (Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің 520-525 баптарынан үзінділер).
Салық төлеушінің куәлігін алып және салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюджетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі. Осы жинақта шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық салу
режимі көрсетілген. 7
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі
Арнаулы салық режимінің мәні
Арнайы салық режимі әлеуметтік және корпоративтік немесе жеке табыс
салықтары (жалдамалы қызметкерлердің еңбек ақысынан ұсталатын табыс
салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін кемітуге бағытталған жеңілдік
ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша салық есеп беруін есептеу, төлеу
және берудің оңайлатылған тәртібін көздейді.
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданудың
өлшемдері
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес заңды тұлға құрмай жеке тұлғалар және
Қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және алпыс мың
еселік есептік көрсеткіштен аспайтын бір жыл үшін орташа активтердің жалпы
құнымен кәсіпкерлік қызметімен айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болып табылады.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнайы
салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде "шағын бизнес субъектілері"
термині пайдаланылады, оған сәйкес қызметтің кіріс, саны және түрлері
бойынша шектеулер белгіленеді.
Мысалы, "шағын бизнес субъектілері" түсінігіне мыналар түседі:
жеке кәсіпкердің өзін қоса Қызметкерлердің саны 15 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 4,5 миллион теңгеден аспайтын, тоқсандық кірісі 9
миллион теңгеден аспайтын заңды тұлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлғалар
мен жеке кәсіпкерлер арнайы салық режимін қолдана алмайды:
1) акцизделген өнімді өндіретін;
2) консультациялық, қаржы, бухгалтерлік қызмет көрсететін;
3) мұнай өнімдерін өткізетін;
4) шыны ыдыстарды жинайтын және қабылдайтын;
5) жер қойнауын пайдаланатын;
6) мыналарды:
6.1 медициналық, дәрігерлік және мал дәрігерлік қызметті;
6.2 тұрғын үй коммуналдық тұрмыстық объектілерді газбен жабдықтау
жөніндегі өндіру, жөндеу және құрылыс жұмыстарын;
6.3 күзет, өрт дабылы мен өртке қарсы автоматика құралдарын жобалау,
монтаждау, орнату мен техникалық қызмет көрсету;
6.4 өртке қарсы техниканы, өртке қарсы қорғау жабдыңы мен құралдарды
шығару мен сату;
6.5 жолаушылар лифтерін монтаждау, жөндеу және қызмет көрсету;
6.6 дезинфекция, дезинсекция, дератизация құралдары мен аспаптарын,
сондай-ақ оларды пайдаланумен байланысты жұмыстар мен қызмет көрсетудің
түрлерін дайындау, шығару, ұқсату және көтерме сатуы;
6.7 жолаушылар мен автомобиль көлігімен жүктерді халықаралық
тасымалдау;
6.8 дәрілік заттарды дайындау және сату;
6.9 жобалау-іздестіру, сараптау, құрылыс-монтаждау жұмыстарын, құрылыс
материалдарын, бұйымдары мен конструкцияларын өндіру жөніндегі жұмыстар;
6.10 алкоголь өнімін бөлшек сату;
6.11 пошта байланысы мен телекомуникациялар саласындағы қызметті,
теледидарлық және дыбыстық (радио хабарларын тарату) бағдарламаларды тарату
жөніндегі қызметті жасау мен көрсетуді, жалпы республикалық магистральды,
халықаралық байланыс желілерін жобалауды, салуды, іске қосуды және
радиожиілік спектірін пайдалануды;
6.12 жолаушылар мен жүкті өзен көлігімен тасымалдау;
6.13 жерге орналастыру, топографиялық-геодезиялық және картографиялық
жұмыстарды жүргізу мен топографиялық-геодезиялық және картографиялық
өнімдер өткізу;
6.14 өлшеу құралдарын тексеруді, жасауды және жөндеуді;
6.15 тарих және мәдениет ескерткіштерін археологиялық және жаңғырту
жұмыстары;
6.16 жол қозғалысын реттеу құралдарын орнатуды, монтаждауды, жөндеуді
және пайдалану;
6.17 іздестіру-құтқару, тау-кен құтқару, газдан құтқару, фонтан
атқылаудағы қарсы жұмыстар;
6.18 пестицидтерді (улы химикаттарды) қолдану жөніндегі қызметті;
6.19 жалпы бастауыш, негізгі жалпы немесе жалпы орта; бастауыш
кәсіптік білім, оның ішінде кәсіптер бойынша; орта кәсіптік, жоғары
кәсіптік, жоғары оқу орындарынан кейінгі кәсіптік, оның ішінде мамандықтар
бойынша білім беретін заңды тұлғалардың білім беру қызметі, сондай-ақ
мектепке дейінгі және мектептен тыс ұйымдардың қызметін;
6.20 жеке және заңды тұлғалардың күзет қызметін жүзеге асыру;
6.21 оқулықтарды, оқу-әдістемелік жинақтарды, білім беруді ұйымдастыру
үшін электрондық оқулықтар мен қосымша оқу әдебиеттерін шығару қызметін;
6.22 аэропорттарда, азаматтық әуе кемелерінде жолаушыларды,
экипаждарды тамақтандыруды қамтамасыз етуді;
6.23 электр және жылу энергиясын өндіруді, беруді және таратуды;
6.24 өнеркәсіптік жарылыс, өрт қаупі бар және тау-кен өндірістерін,
электр станцияларын, электр желілері мен қосалқы станцияларды,
гидротехникалық құрылыстарды, магистральды газ-мұнай өнімдері құбырларын,
көтергіш құралдарды, сондай-ақ қысыммен жұмыс істейтін қазаңдықтар, ыдыстар
мен құбырларды жобалау, салу және пайдалану;
6.25 химиялық, бұрғылау, мұнай-газ кәсіпшілігі, геологиялық барлау,
кен-шахта, металлургия, энергетика жабдықтарын, жарылыстан қорғалған
электротехникалық жабдықтарды, көтергіш құрылғыларды, сондай-ақ қысыммен
жұмыс істейтін қазандықтарды, ыдыстар мен құбырларды бақылау, аварияға
қарсы және дабыл беру аппаратуралары мен жүйелерін жобалау, жасау,
монтаждау және жөндеу;
6.26 астық қабылдау, өлшеу, кептіру, тазалау, сақтау және тиеу;
6.27 аэродром, аэропорт, аэронавигация объектілерін ұстау, жөндеу және
пайдалану;
6.28 жылжымалы темір жол құрамын, қауіпті жүктердің тасымалдау үшін
қолданылатын арнаулы контейнерлерді жасау мен жөндеу;
6.29 шетелдік валютамен қолма-қол бөлшек сауда жасауды және қызмет
көрсетуді жүзеге асыру;
Бұдан басқа, мыналар:
филиалдары, өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
филиалдардың, өкілдіктердің өздері;
заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары мен тәуелді акционерлік қоғамдар;
әртүрлі елді мекендердегі өзге оқшауланған құрылымдық бөлімшелері бар салық
төлеушілер арнайы салық режимін қолдануға құқылы емес.
Мысалы, заңды тұлға арнайы салық режимін қолданудың негізгі шарттарына
(кіріс, қызметкерлердің саны мен қызмет түрлері бойынша) сәйкес келеді,
алайда онда филиал бар. Бұл жағдайда, осы заңды тұлға мен оның филиалы
арнайы салық режимін қолдануға құқылы емес.
Салық салу режимін таңдау құқығы
Арнайы салық режимін немесе салық салудың жалпыға белгіленген тәртібін
таңдауды кәсіпкер ерікті негізде жүргізеді. Бұл ретте, шағын бизнес
субъектісі бюджетпен есеп айырысудың бір нысанын ғана таңдауға құқылы.
Арнайы салық режимі шегінде кәсіпкерлік қызметі нысанының
көптүрлілігін ескеріп шағын бизнес субъектісі үшін бюджетпен есеп
айырысудың үш тәсілі ұсынылады. Егер кәсіпкерлік қызметі мезеттік сипатта
болса бір жолғы талон негізінде. Егер кәсіпкерде шағын кіріс болса және
жеке кәсіпкер нысанында өз қызметін жүзеге асырса, онда ол патент негізінде
бюджетпен есеп айырысуға құқылы. Жалдамалы еңбекті тартумен бірге әртүрлі
жоспарлы қызметі бар кәсіпкер үшін оңайлатылған декларация негізінде –
бюджетпен есеп айырысудың үшінші нысаны ұсынылады.
Бюджетпен есеп айырысудың аталған нысандары шектерінде салық салудың
мұндай тетігі кәсіпкерлік қызметі дамуының әртүрлі деңгейін ескеруге
мүмкіндік береді, бұдан басқа салық сауаттылығы дағдысын кәсіпкерге
біртіндеп енгізеді, салмақты бизнеске біртіндеп көшуге мүмкіндік береді.
8
Біржолғы талон негізіндегі арнайы салық режимі
Бір жолғы талондар қызметі мезеттік, тұрақты емес сипаттағы жеке
тұлғалар үшін көзделген. Мұндай қызмет деп бір жылда жалпы алғанда 90
күннен астам емес жүзеге асырылатын қызмет түсініледі. Бұл ретте, жеке
тұлға жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден босатылған.
Мысалы, жеке тұлға бір жолғы талон негізінде газеттер мен журналдарды
сатумен айналысады. Бұл ретте, бір жыл ішінде олар жалпы алғанда 80 күнге
(мамырда 25 күнге, маусымда 30 күнге, шілдеде 125 күнге және тамызда 10
күнге) бір жолғы талондарды сатып алды. Осындай жолмен, онда енді он күнге
жыл соңына дейін бір жолғы талон бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік бар.
Егер де жеке тұлға кәсіпкерлік қызметін жалғастыруға ниеттенсе және ол
біржолғы талон бойынша 90 күн жұмыс істесе, онда оған салық органында жеке
кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өту және салық салудың басқа
режиміне көшу керек.
Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
Сурет 1
Бір жолғы талондар негізінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын
жеке тұлғалар да бақылау-кассалық аппараттарын қолданудан босатылған және
оларға қойылатын жалғыз талап - қолдарында бір жолғы талонның бар болуы.
Бір жолғы талон қызметті жүзеге асыру басталғанға дейін алынады.
Бір жолғы талондарды сатып алу жолымен бюджетке есеп айырысуды жүргізу
рұқсат етілетін қызмет түрлерінің тізбесін Қазақстан Республикасының
Мемелекеттік кіріс министірлігі белгілейді. Бір жолғы талондарды құнына
қатысты болса, онда мұндай құқық белгілі жердегі нақты жағдайдан шыға
отырып талондардың құнын белгілеу кезінде бағдарланатын жергілікті өкілдік
органдарына (маслихаттарға) берілген.
Бір жолғы талон бір күнге де, бірнеше күнге де алынады. Бұл ретте, бір
жолғы талон құны қызметті жүзеге асыру күндерінің санына көбейтіледі.
Мысалы, бір күнге газеттер мен журналдарды сату бойынша қызметтің
түрімен айналысуға бір жолғы талон құны 40 теңге құрайды. 6 күн ішінде күн
сайын қызметтің осы түрімен айналысуды болжайтын жеке тұлғаға бір жолғы
талон 240 теңгедегі соманы төлеу кезінде осы кезеңге беріледі, яғни 40
теңге * 6 күн = 240 теңге. 9,10
Патент негізіндегі арнайы салық режимі
Бизнесі тұрақты сипат алатын жеке кәсіпкерлер үшін бюджетпен есеп
айырысудың патенттік нысаны көзделген. Оны жалдамалы қызметкерлердің
еңбегін пайдаланбайтын және жылына 1,5 млн теңгеден астам емес кіріс алатын
жеке кәсіпкерлік нысандағы қызметін жүзеге асырушы жеке кәсіпкерлер
пайдалана алады. Есеп айырысудың мұндай нысаны шағын айналымы бар жаңа
бастаған кәсіпкерлер үшін ыңғайлы.
Мысалы, орташа айлық кіріс 30 мың теңге құрайтын кәсібімен айналысатын
аяқ киім жөндеу жөніндегі шебер, яғни орташа бір жыл үшін 360 теңге (30 мың
теңге * 12 ай = 360 мың теңге).
Патент алу үшін кәсіпкерге қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органына болжанатын кірісті көрсете отырып патент алуға өтініш және жеке
кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, сондай-ақ қызметтің
лицензияланатын түрін жүзеге асыру кезінде лицензияны беру қажет. Бұл
ретте, лицензияның қызмет ету мерзімінен аспайтын мерзімге патент беріледі.
Патент бойынша салықтар сомасы салық төлеушінің көрсетілген болжанатын
кірісінен 3 пайыз мөлшерінде белгіленген. Басқаша айтқанда, салықтарды
кәсіпкер өзі болжататын кіріске біртұтас ставканы қолдану жолымен (3
пайызға тең) қандай-да бір есеп айырысуларды жүзеге асырусыз есептейді.
Алынған сома жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтар түрінде тең
үлестермен бюджетке кәсіпкер төлеуі тиіс патент құны болып табылады. Салық
міндеттемелерін айқындаудың мұндай тетігі кәсіпкер үшін қиындық тудырмайды.
Мысалы, 60,0 мың теңгедегі жеке кәсіпкердің болжанатын кіріс кезінде
патент құны 1 800 теңге құрайды (60,0 мың теңге * 3 %). Патент құны жеке
табыс салығы (900 теңге) мен әлеуметтік салыққа (900 теңге) бөлінеді (1
800: 2 = 900 теңге) және бюджетке аударуға жатады.
Патентті салық органдары патент құны мен жинақтаушы зейнетақы
қорларына міндетті зейнетақы жарналарын бюджетке төлеуді растайтын
құжаттарды салық төлеуші бергеннен кейін береді.
Нақты алынған кіріске байланысты ұлғаюы жағына да, кему жағына да
патент құнын қайта есептеуді жүргізуге мүмкіндік беретін норманың Салық
кодексінде көзделгенін айта кеткен жөн.
Көрсетілген кірістен нақты кірістің асуы кезінде салық төлеушіге асу
сомасын 5 жұмыс күні ішінде көрсетуі және осы сомадан салықтарды төлеуді
жүргізуі қажет.
Мысалы:
Кәсіпкердің көрсетілген сомасы патент алу кезінде 50,0 мың теңге
құрады, нақты 80,0 мың теңге алды. Асу сомасы 30,0 теңге құрайды. Бұл
жағдайда, оған 450 теңгедегі жеке табыс салығын, 450 теңгедегі әлеуметтік
салығын 900 теңгеде (30,0 теңге * 3%) қоса төлеу қажет.
Егер патент алу кезінде көрсетілген кірістен нақты кіріс төмен болған
жағдайда, онда артық төленген соманы қайтару салық органы жүргізген
хронометраждық зерттеу өткізуден кейін салық төлеушінің өтініші негізінде
жүргізіледі.
Патент жеке кәсіпкердің ниеті бойынша салық органына бір айға да,
бірнеше айға да, сондай-ақ бір жылдан астам мерзімге беруі мүмкін.
Сондай-ақ осы режимде норма енгізілгеніне салық төлеушінің назар
аударғанын қалар еді, оған сәйкес кәсіпкерлік қызметін уақытша тоқтату
жағдайында патент негізіндегі бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын
кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін уақытша тоқтата тұру туралы өтініш қызметті
жүзеге асыру орны бойынша салық органына беру қажет.
Мұндай өтініш жоқ болған жағдайда салық органдарына жалпы белгіленген
тәртіпте бюджетпен есеп айырысуды осы салық төлеуші жүргізеді деп санауға
құқық береді. Жеке кәсіпкерге қызметін жүзеге асыру үшін жалдамалы
қызметкерлерді тарту кезінде немесе кірісінің 1 млн теңгеден асуы кезінде
оңайлатылған декларация негізінде арнайы салық режиміне немесе салық
салудың жалпы белгіленген тәртібіне көшу қажет. 4,8
Патент негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
Сурет 2
Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі
Шағын бизнес субъектілері үшін бюджетпен есеп айырысудың негізгі
нысаны оңайлатылған декларация негізіндегі арнайы салық режимі болып
табылады. Бұл нысан жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланатын
кәсіпкерлерге арналған.
Салық төлеушіге салық салудың осы режиміне көшу үшін тоқсан
басталғанға дейін белгіленген нысандағы өтінішті қызметті жүзеге асыру орны
бойынша салық органына беру қажет. Кәсіпкердің аумақтық-әкімшілік
бірліктеріндегі қызметін жүзеге асыруы кезінде оған өтініш беру үшін салық
органын өз бетінше айқындау құқығы беріледі.
Осы режим мыналармен ерекшеленеді:
біріншіден – салық міндеттемелерін есептеу нақты алынған кіріс бойынша
тоқсанның аяқталуы негізінде жүргізіледі;
екіншіден – оңайлатылған декларация негізінде есептелетін салықтар
шығыстарды ескерусіз бірыңғай ставка бойынша есептеледі. яғни,
корпоративтік немесе жеке табыс және әлеуметтік салықтарды есептеу үшін
шығыстар есебін жүргізудің қажеті жоқ.
Қосылған құн салығы шегеріміне тоқсан үшін жалпы алынған кіріске
салықтарды есептеу кезінде күрделі-прогрессивтік ставкаларды бүкілі
қолданылады: үш дәрежелі – жеке кәсіпкерлер үшін және бес дәрежелі – заңды
тұлғалар үшін.
Кесте 3
Жеке кәсіпкерлік табысына салынатын салық ставкалары
Тоқсандық табысы Салықтар ставкасы
1500,0 мың теңгеге дейін қоса Табыс сомасының 3 проценті
алғанда
1500,0 мың теңгеден жоғары 45,0 мың теңге + 1500,0 мың теңгеден
–3000,0 теңгені қоса асатын табыс сомасынан 5 %
3000,0 теңгеден жоғары 120,0 мың теңге + 3000,0 мың теңгеден
асатын табыс сомасынан 7%
Заңды тұлғаның табысына салық салу ставкалары
Тоқсандық табысы Салықтар ставкалары
1500,0 мың теңгеге дейін қоса Табыс сомасының 4 проценті
1500,0 теңгеден жоғары - 4500,0 60,0 мың теңге + 1500,0 теңгеден
теңгені қоса асатын табыс сомасынан 5 процент
4500 мың теңгеден жоғары – 6500 210,0 мың теңге + 4500,0 мың теңгеден
теңгені қоса асатын табыс сомасынан 7 процент
6500,0 мың теңгеден жоғары 350,0 мың теңге + 6500,0 мың теңгеден
асатын табыс сомасынан 9 процент
Мысалы, егер тоқсан үшін жеке кәсіпкердің кіріс 3500,0 теңге болса,
онда салықтар сомасы:
біріншіден 1500,0 мың теңге – 45,0 мың теңге (1500,0 мың теңге * 4 % =
45,0 мың теңге);
екіншіден 1500,0 мың теңге – 75,0 мың теңге (1500,0 мың теңге * 5 % =
75,0 мың теңге)
Қалған сомадан 1500,0 мың теңге – 105,0 мың теңге (1500 мың теңге * 7
% = 105,0 мың теңге)
барлығы: 225,0 мың теңге (45,0 мың теңге + 75,0 мың теңге + 105,0 мың
теңге). 4
Жеке кәсіпкердің кірістері мен жалдамалы қызметкерлерінің саны өскен
кезде ставкалардың үшінші дәрежелі шәкілінде (тоқсандық кіріс 3 млн-нан
астам 4,5 млн теңге бойынша) заңды тұлға ретінде оны қайта тіркеуді
ынталандыру мақсатында жеке кәсіпкермен салыстыру бойынша заңды тұлғаларға
төменгі салық салу көзделеді.
Мысалы 4500,0 мың кіріс кезінде мыналарда ставкалар шәкілі бойынша
есептелген салықтар сомасы құрайды:
Жеке кәсіпкерде – 225,0 мың теңге;
Шағын бизнес субъектісі – заңды тұлғада 210,0 мың теңге.
Ставкалар шәкілі бойынша салықтар сомасын айқындаудан кейін салықтар
сомасынан 1,5 процент мөлшерінде жұмыс істейтін қызметкерлердің санына
қарамастан кему жағына есептелген соманы Оңайлатылған декларация
негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
тәртібі
Сурет 3
түзету жүргізіледі. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ____________________________ _____________________________4
1.АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ_______________________6
1.1 Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихы____________________ 6
1.2 Арнаулы салық режимінің қажеттілігі мен мақсаттары__________ 12
1.3 Арнаулы салық режимінің есептеу тәртібі_______________________ 15
1.4 Шет мемлекеттердегі шағын бизнес субъектілеріне мемлекеттік
қолдау және ынталандыру тәжірибесі_________________________ ___44
2. АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ӘСЕРІН
ТАЛДАУ_____________________________ _________________________48
2.1 Шағын кәсіпкерлікті салықтық реттеуді талдау және оның
қазіргі жағдайы____________________________ ___________________48
2.2 Ауыл шаруашылық өндірістерін мемлекеттік салықтық
реттеу факторлары_________________________ __________________60
3. АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІН ЕСЕПТЕУ МЕХАНИЗМІН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ____________________________ ___________65
3.1 Қазіргі кездегі арнаулы салық режимі бойынша өзекті
мәселелер__________________________ __________________________65
3.2 Арнаулы салық режимін қолдаушылардың өзекті мәселелерін
шешу жолдары____________________________ ___________________69
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ ________________________76
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТЕТТЕР ТІЗІМІ______________________80
КІРІСПЕ
Елдегі шағын және орта кәсіпкерліктің дамуынсыз қазақстанда
жоғарғы әсерлі ұлттық экономиканы қалыптастыру мүмкін емес. Әлемдегі
дамыған елдерде шағын бизнес көбіне экономикалық өсім ырғағын, ұлттық жалпы
өнімнің 40-50 пайызын, ал кейбір салаларда – 70-80 пайызға дейiн құрай
отырып, оның құрылымын және сапасын анықтайды. Шағын бизнес қоғамдағы орта
топтың қалыптасуының негізгі іргетасы болып табылады және оның қызмет ету
саласының ұлғаюы республикамызда айқын көрініп тұрған әлеуметтік жіктелудің
әлсіреуіне әкелуі мүмкін.
Отандық тауар өндірушілерді қолдау мақсатында қабылданған бірнеше
мемлекеттік бағдарламалар болса да, елімізде шағын бизнес экономиканың
ерекше секторы ретінде әлі құралмады. Оның дамуына "тежегіш" болып тұрған
себептер бірнеше. Соның негізгісі болып жетілмеген салық жүйесі табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік саласын дамыту үшін мемлекетте салық
саясатын өте мұқият жүргізген және экономиканың осы секторын реттеудің
фискалды әдісін анықтау абзал.
Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің
өсуіне қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Салық кодексінде шағын
кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу түсімін оңайлатуға бағытталған
бірқатар шаралары көзделген.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ак олар бойынша салык есеп беруін беруге қатысты
"Салык және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) негізгі ережелері "Арнаулы салық
режимі" 15-бөлімніқ "Жалпы ережелер" 63-ші және "Шағын бизнес субъектілері
үшін арнаулы салық режимі" 64-тарауларында біріктірілген.
Бұл ретте арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар – шағын
бизнес субъектілері үшін осы тарауларды корпоративтік табыс салығы және
әлеуметтік салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Біздің республикамыздың агроөнеркәсіптік кешенінің дамуы үшін
мүмкіндігі өте жоғары. Бірақ, тек мақсаттандырылған, негізделген
мемлекеттік көмек қана елдің аграрлық саласының қалыпты да тұрақты дамуына
жол ашатындыңын ескеру қажет. Әсіресе, біздің елде экономиканың
агроөнеркәсіп саласы қалыптасу жолында бірнеше ауыр кезеңдерден,
орталықтандырылған жоспарлы экономиканың құлдырауынан бастап, аяғына нық
тұра бастаған алғашқы ауылшаруашылық тауар өндірушілері – кәсіпорындардың
пайда болуына дейін өткен.
Тәжірибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін жыл сайынғы қарыздар мерзімін ұзарту мен жою түріндегі
мемлекеттік қолдау бағдарламасы алғашқы кезде кәсіпорындарды қолдап, соңғы
нәтижеде кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерін жоя алмады. Бұл
жағдай салық төлеушілерге деген емес қатынасқа әкеліп соқты. Олардың
біреулері нарық жағдайында өмір сүруге тырысып, өндірісті тиімді дамытудың
жолдарын, бірақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттік қорларға
қарыздары жойылып отырған басқа кәсіпорындарға қарағанда тиімсіз қаржылық
жағдайда болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндірушілерін қолдаудың басқа тәсілдерін
пайдалану қажеттілігі туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып
табылды және сонда саланы ынталандырушы салық саясатын, салық жеңілдіктерін
қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы тисті.
Бұндай тәсілдің бірі – экономиканың аграрлық саласынық жанама қаржылық
қолдау механизмі болып табылады.
Менің дипломдық жұмысымда, Қазақстандағы осы ауыл шаруашылығы және
шағын бизнес субъектілерінің дамуы үшін мемлекет тарапынан жасалған
салықтық жеңілдікті зерттеп, оның нәтижесін негіздеу басты мақсат ретінде
көрсетілген. Арнаулы салық режимінің, шағын бизнестің, шаруа (фермер)
қожалықтарының, ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің өсуі не кемуіне әсері
қандай, бұл салық түрін есептеу механизімін жетілдіру қажет пе, деген бір
қатар сұрақтарға осы дипломдық жұмыс жауап беруге тырысады.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады: 1-бөлімде, арнаулы салық режимінің
мәні, мазмұны, арнаулы салық режимінің салық жүйесінде алар орны және
есептелу тәртібі, сонымен қоса әлемдік тәжірибеде шағын бизнес
субъектілеріне көрсетілген салықтық жеңілдіктер туралы, ал 2-бөлімде,
арнаулы салық режимінің Қазақстан Республикасының экономикасына, шағын
бизнес субъектілерінің дамуына, ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің
қалыптасуына және Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша да әсері қаралған.
үшінші бөлім арнаулы салық режимінің есептелу механизіміне бірқатар
ұсыныстар мен жетілдіру жолдары келтірілген.
АРНАУЛЫ САЛЫҚ РЕЖИМІ МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ РЕТІНДЕ
1.1 Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихы
Арнаулы салық режимінің пайда болу тарихын еліміздің тәуелсіздік
алғалы бергі шағын және орта бизнеске арналған салық жеңілдіктерімен
түсіндіреміз. Өйткені нарықтық экономикаға өту кезеңдерінде елде осы
салалардың тез аяққа тұруы қажет болды. Ал, арнаулы салық режимінің шағын
бизнес субъектілеріне және ауылшаруашылық салаларына бағытталғаны белгілі.
1992 жылдан бері республикада кооперативтер, шағын және орта
кәсіпорындар жұмыс істеп келеді. Кәсіпкерліктің бұл формасының дамуына
мемлекет белгілі бір көмектер көрсете білді. Бірақ, мемлекеттік реттеу мен
кәсіпкерлікті қолдаудың бірыңғай жүйесін қалыптастыра алмады. Мұндай жүйе
өзіне мыналарды енгізуі қажет: жүйенің құрылымдық элементі, жүйенің
бірлігін қамтамасыз ететін элементтер арасындағы өзара байланыс механизмі.
Мемлекеттік реттеу және кәсіпкерлікті қолдау жүйесінің басты элементтерінің
бірі болып салық жүйесі табылады және ол жүйедегі басқа элементтермен
байланысты болуы керек.
1992-1994 жылдардағы салық жүйесінің механизмі экономикалық
механизмдермен байланыссыз болды. Бұл кезеңде өндірістік, құрылыс-жөндеу,
қайта өңдеуші және ауылшаруашылық кооперативтері және шағын кәсіпорындар
бірінші екі жылдықта салықтан толығымен босатылған болатын. Нәтижесінде,
олар бірінші екі жылда бар күшін салып жұмыс істеп, кейінгі жылдары жұмыс
істемеді, тек мемлекеттің тиімсіз кәсіпорындарының құрамына кіріп шағын
кәсіпорындардың айналымын демеумен болды. Бұл кәсіпорындардың басшылары өз
шағын кәсіпорындарын тиімсіз шаруашылық деп тауып, қайтадан кооперативтер
немесе шағын кәсіпорындарын жаңадан ашты.
Осыған байланысты шағын және орта бизнес кәсіпорындарын салық салудан
толығымен босату шағын және орта бизнес дамуын ынталандыра алмады,
өндіріске жаңа технологияны ендіру мен модернизацияны сөз етпегенде, шағын
және орта бизнестің келешек даму және кеңеюінсіз кәсіпорынның заң
жарамсақтығына алып келді. Мұның барлығы жергілікті бюджет түсімдерінің
азаюына едәуір әсер етті. 1
1995 жылғы "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы" заңда шағын және орта бизнеске арналған оңайлатылған механизм
алынып тасталды.
1996 жылы арнаулы немесе жоғары білімсіз кәсіпкерлерге салықты патент
түрінде төлеу жүйесі енгізілді. Салықты патенттік түрде төлеу әдісінің
пайда болуы мемлекет пен жеке кәсіпкерлердің салықтық қарым-қатынастарын
белгілі деңгейде жүйеледі, сонымен қоса салық салу механизімін
қарапайымдады, айта кетсек, есепке тұру оңайлатылды, кәсіпкерлік қызметпен
айналысатындарға кіріс және шығыс кітабын жүргізу алынып тасталды. Мұның
барлығы кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтардың жалпы санының өсуіне
алып келді. Бұған қоса 1997-1998 жылдары патент және лицензия құнының
өсуінің әсерінен, кәсіпкерлік қызметкер ретінде тіркелместен нарықта
тауарын өткізуші тұлғалардың санының өсуі байқалды. Жалпы, патенттік жүйе
арнаулы немесе жоғары білімсіз кәсіпкерлердің дамуына оңтайлы әсер етті.
2
Өз кезегінде шағын кәсіпкерліктің субъектісі болатын заңды тұлғалар
1996 жылдан бері орташа 7-9 ресми салық және төлемдер төлей бастады,
сонымен қоса оның әрқайсысына арналған салық базасын анықтау есебінің жеке
әдісі Қолданылды және салық комитеттеріне беретін реквизиттер мен есеп беру
формасы да бар. Мұнымен бір уақытта 1997 жылдан бастап шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің салық төлеміне аванстық төлем жүйесін қолдана бастады.
Аванстық төлем механизмінің талдамасы келесідей нәтижелердің шығуына
мүмкіндік береді, біріншіден, бұл механизм шағын және орта кәсіпорындардың
айналым құралдарының алаңдауы; екіншіден, салық салу принципі бұзылады –
алынбаған табысты төлету; үшіншіден, бұл механизм шағын және орта бизнесті
несиелеу механизімімен байланыспайды. Сонымен, аванстық төлем жүйесінде,
есептелген салықтың, өткізілген тауардан түскен ақшадан емес, тауар немесе
қызмет көрсету айналысындағы қаражаттардан төленуіне алып келеді, бұл өз
кезегінде кәсіпорынның айналым қаражаттарының "тоңдатылуына" алып келеді.
Бұл, әрине кәсіпкерліктің шағын және орта субъектілерінің қаржылық
жағдайының нашарлауына соғады. Осы айтылғандарға 1-кесте анық дәлел болады.
2006 жылы жалпы республика бойынша шағын кәсіпорындардың зияны 3 162,4 мың
теңге құрады. Өндіріске және өнім өткізуге шығыстар 2005 жылы 2004 жылмен
салыстырғанда 6,3 есе, ал кредиторлық қарыз – 5.4 есе өскен. 1
Қосылған құны салығының жоғары ставкасы шағын және орта
кәсіпорындарының үлкен кедергілерінің бірі болып табылады. Мынадай
жағдайда, минималды рентабельділікті ұстау үшін тауарды айтарлықтай жоғары
бағамен сату керек болады, ал бұл оның бәсекелестік қабілетінің бірдестен
төмендеуіне алып келеді. Бұл ретте, қосылған құн салығы жанама салық рөлін
атқармайды, өйткені оның барлық ауыртпалығы өндірушіге жүктеледі. Ал, осы
Кесте 1
2004-2006 жылдардағы шағын кәсіпорындардың қаржылық көрсеткіштерітерге
Табыс (зиян) Өндіріске және өнім өткізуге Кредиторлық қарыздар
шығын
2004 ж.
2002 ж. 2003ж. 2004ж. 2006-2005
ж.
Салық саясаты 1 1 2 1
Жалпы экономикалық жағдайдың
тұрақсыздыңы - 2 1 2
Несие саясаты 2 4 4 3
Өтім мәселелері - - - 4
Шикізатпен қамтамасыз етілу
4 5 5 5
Мемлекеттік органдармен
Қарым-қатынас 3 3 3 6
Электр, су, жарықпен қамтамасыз
етілу - - - 7
Криминалдық жағдай - - - 8
Берілген кестеден көріп тұрғанымыздай, шағын кәсіпорындардың жұмысына
кедергілердің ішінде бірінші орында жетілмеген салық механизімі тұр. Шағын
және орта кәсіпорындарының дамуына кедергілердің ішіндегі мәселелердің ең
өткірі салықтық заңнаманың өзгеруі болып табылады. 1995 жылдың 24 сәуірінде
"Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасының Заңы Қабылданғаннан бері оған 50 ден астам өзгерістер мен
толықтырулар енгізіліпті. 1
1997 жылдан бастап салық төлеуші ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері
бюджетпен есеп айырысуды салық салудың оңайлатылған тәртібінде патент
негізінде жүзеге асыратын еді. Ол уақытта әрекет етуші салық салудың
оңайлатылған түрі салық салу базасын, салық есебін жүргізудің оңайлатылған
жүйесін, патент құнын есептеуге жататын және бұл салықтарды бір мезгілде
төлеуді әкелетін салық бойынша декларацияны ұсынудан босатуды қарастырады.
Ал, 1998 жылдың шілде айынан бастап ауыл шаруашылығы тауар өндрушілеріне
салық салуда салық патентінің құнына кірген ауылшаруашылық тауарларын
өндіретін шаруа (фермерлік) қожалықтардың өнімдері мен ауыл шаруашылығы
тауарларын өндіретін заңды тұлғалардың өнімдері де кіретін 80 пайызды
оңайлатылған патент төлеу тәртібі енгізілді. Салық салудың бұндай тәртібі
ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің қиындықтарын азайтып, қаражаттарын
негізгі құралдарды жаңартуға, өндірісті кеңейтуге мүмкіндік берді. 3
Бірақ салық салудың жеңілдетілген түрін қолдану, білікті экономикалық
кадрлармен аз қамтамасыз етілгендіктен, шаруа (фермер) қожалықтары үшін
патент құнын анықтайтын есептеулерде қиындық туғызды. Олар үшін салық салу
нормаларын тағы да жеңілдету қажет болды. 1999 жылы салық заңдылығына
әсіресе шаруа (фермер) қожалықтары үшін бірыңғай жер салығын төлеуде
өзгерістер енгізілді. Шаруа (фермер) қожалықтары бірыңғай жер салығын
төлеп, Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген қажеттілік нормативіне
сәйкес жер салығы, табыс салығы, қосымша құнға салынған салық пен өзі
өндірген өнімді сатудан түскен табысқа салынатын салық, мүлік салығы, көлік
салығы сияқты бірқатар салықтарды төлеуден босатылады. Ауыл шаруашылығы
тауарларын өндіретін заңды тұлғалар үшін 2000 жылы пайдалану өрісі кеңейген
патент төлеу негізіндегі салық төлеудің жеңілдетілген тәртібі сақталды.
2000 жылдың 30 Қаңтарынан бастап патент ауыл шаруашылығы, құс және омарта
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу өнімдеріне де қолданылады.
2002 жылдың 1 Қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан
Республикасының Кодексі (Салық Кодексі) экономиканың аграрлық салалары
субъектілеріне оңайлатылған салық салуды қолдану туралы мәселеге екі тарау
арналған:
65-тарау. Шаруа (фермер) Қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі;
66-тарау. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға
арналған арнайы салық режимі. 4
Салық төлеуші – аграрлықтардың көптеген түлектерін ескеріп, Салық
кодексінде ауылшаруашылығы тауар өндірушілерінің салық салудағы қолданылып
жүрген негізгі тәсілдері сақталған. Заңды тұлғаларда жалпы белгіленген
тәртіпте де, оның құнының есебіне енгізілген 80 пайыздық патент негізіндегі
бюджетпен есеп айырысуды таңдау құқығы қалады. Ал, шаруа (фермер)
қожалықтарына бюджетпен есеп айырысу немесе біртұтас жер салығын төлеу
негізінде арнаулы салық режиміндегі не жалпы белгіленген тәртіпте салық
салуды таңдау құқығы беріледі. Салық кодексінде аграрлық сала
субъектілеріне салық салудың қолданылып жүрген нормалары оларды қолдану
тәжірибесін ескеріп жүйеленген, қорытындыланған және жетілдірілген.
Соңғы уақытта көптеген инвесторлардың тарабынан осы саланың дамуына
қызығушылық туындады. Тартымды инвестициялық жағдай жасау шарттарының бірі
оңайлатылған салық салу режимінде бюджетпен есеп айырысуды жүргізу
мүмкіндігін алуды ескеріп біз ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші заңды
тұлғалар мен шаруа (фермер) қожалықтары – аграрлық саланың субъектілері
үшін арнаулы салық салу режимдерінің барлық негізгі әрекеттері түсінікті
нысанда жазылған.
Енді, Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті қолдау бойынша
қабылданған салықтық реформалардың қалыптасу кезеңдеріне тоқталып өтейін.
Салық реформасының бірінші кезеңінде (1992-1994 жж.) шағын
кәсіпорындарға жеңілдетілген режим қолданылды. Ол белгілі мерзімде табыс
салығынан босату, қайта құрылған шағын кәсіпорынға және шаруа (фермер)
қожалығына белгілі мерзімге салық ставкаларын түсірумен түсіндіріледі.
Салық реформасының екінші кезеңінде 1995 жылдың маусым айынан бастап
шағын кәсіпорындар салықтың барлық түрлерін төледі: табыс салығы, қосылған
құн салығы, мүлік салығы, көлік құралдарына салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер. Бұдан, шағын және орта кәсіпкерлерге салық
салу басқа шаруашылық субъектілерімен теңестірілді. Мемлекет тарапынан
шағын кәсіпкерлікті реттеу жүйесі салықтық, несиелік және басқа құралдар
арқылы қарастырылмады. Нәтижесінде кіші кәсіпорындардың және шаруа (фермер)
қожалықтарының жағдайы тез төмендеп кетті.
Салық реформасының үшінші кезеңінде кәсіпкерлік қызметпен айналысушы
жеке тұлғалар және заңды тұлғалар – шағын бизнес субъектілеріне арнап
оңайлатылған салық салу жүйесі жасалына бастады. Бұл ретте, салық салудың
патенттік жүйесі негізгі ретінде қаралған.
Салық реформасының төртінші кезеңі 2005 жылдың 1-Қаңтарынан қолданыста
жүрген Қазақстан Республикасының " салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы" салық кодексінде көзделген "Арнаулы салық
режимі". Бұл салық режимі шағын бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың
жаңа жүйесі. Жоғарыда аталған үш кезеңдегі қателерді ескеріп шағын бизнес
субъектілеріне, шаруа (фермер) қожалықтарына, ауылшаруашылық тауар өндіруші
заңды тұлғаларға және кәсіпкерліктің кейбір түрлерімен айналысатындарға
арналған салық салудың ерекше бір жүйесін көздейді.
Арнаулы салық режимі туралы келесі тараулардан толық таныс бола
аласыздар.
2 Арнаулы салық режимінің қажеттілігі мен мақсаттары
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілеріне, ауылшаруашылық тауар
өндіруші заңды тұлғаларға және шаруа қожалықтарына, сонымен қоса
кәсіпкерліктің кейбір түрлерімен айналысатын кәсіпкерлерге арналған
оңайлатылған салық жүйесі. Арнаулы салық режимінің қажеттілігін осы
салалардың қоғамға және экономиканың қалыптасып, дамуына қажеттігімен
түсіндіруге болады. Өйткені шағын бизнес субъектілері де ауыл шаруашылық
өнімдерін өндірушілер де ең алдымен халыққа бірінші қажетті өнімдерді
өндірумен, өңдеумен және қайта өңдеумен айналысады. Әуелі шағын бизнес
субъектілерінің қоғамға және экономикалық дамуға қажеттілігіне тоқтала
өтейін.
Нарыққа негізінен миллиондаған айналымы бар корпорацияларға жол ашық,
ал шағын кәсіпкерлік құрылымдардың кіруіне мүмкіндік жоқ деген пікірлер
бар. Басты дәлел – шағын фирмалардың жақсы жетілген ірі компаниялармен
бәсекелесе алмауы. Шын мәнінде шағын бизнес бірнеше себептерге байланысты
ірілермен сәтті бәсекелесе алады. Мысалыға, ірі кәсіпорындар стратегиясын
өзгерту үшін алты жылды қажет етеді, ал жаңа стартегия енгізу үшін 10 жыл
және одан көп уақыт қажет етеді. Шағын фирмалар үшін бұл уақыт азырақ -
жарты жылдан бір жылға дейін. Одан iрі, технологиялық жаңалықтар – бұл
дәстүрлі түрде үлкен бизнес саласы деп саналатын, бірақ статистикаға
қарасақ, екінші дүние жүзілік соғыстан кейін радикалды технологиялық
жаңатрпашылықтардың 95 пайызы шағын бизнес саласынан келуде. Басқа қайнар
көздердегі мәліметтер бойынша ірі фирмаларға қарағанда, шағын фирмалар 24
есе көп жаұарт пашылықтар мен ашылымдар жасауда. 5
Сондықтан Европа Достастығында экономиканың жеке секторындағы 15,7
миллион кәсіпорындардың барлығы дерлік шағын және орта бизнес түрінде болуы
кездейсоқ емес. Шағын бизнес кәсіпорындары 70 % жұмыс орындарымен (62
миллион) қамтамасыз ете отырып, қоғамдастықтың дамуына айтарлықтай үлес
қосты, және 46 миллион адам жалдамалы жұмысшы ретінде жұмыс істей бастады.
Шағын және орта өндіріс кәсіпорындарының Халықаралық федерациясының
мәлімдемесі бойынша, осы ұйымға мүше елдердің жұмыспен қамтылғандарының
және қоғамдық өнімнің 50 пайызы және капиталдық салымдардың және экспорттың
30 пайызы шағын және орта бизнес үлесіне тиеді.
Шағын бизнес әкімшілігінің (АҚШ) мәлімдеуінше, жоғары дамыған елдерде:
• Америка Құрама штаттарында – 13 миллион кіші фирмалар;
• Англияда – 2,37 миллион;
• Жапонияда – 6,5 миллион.
Америка Құрама штаттарында, Ұлыбританияда, Францияда жалпы өндірістік
кәсіпорындарының ішіндегі шағын және кіші кәсіпорындарының үлесі жартысынан
астам, ал Жапонияда үштен төрт бөлігін құрайды.
Жоғары индустриалды елдердегі соңғы он жылдықтардағы жаңа кіші
фирмалардың жыл сайынғы өсімі: Ұлыбританияда – 1,1%, Францияда – 1,5%, ГФР-
да - 3%, АҚШ-та - 8%. 6
Шағын бизнестің артықшылықтары айқын. Бұл – шағын бизнестің
динамикалығы, икемділігі, өндірілетін өнім мен көрсетілетін қызмет түрлерін
тез ауыстыру қабілеттілігі, технология саласында сондай-ақ басқа жұмыс
істеу салаларында жаңалықтарды енгізу қабілеттілігі. Соңында, шағын
фирмалардағы еңбек ұжымында тұрақты емес қатынас орнатылады,үлкен
бюрократиялық құрылым жоқ, жұмысшыларды басқаруға, табыстарды басқаруға
тікелей қатыса алады.
Шағын бизнес шағын және орташа қалалардың жұмыс істеу негізі болып, ол
жердің тұрғындарына тұратын жерлерінің қасынан жұмыс табуға жол ашады.
Мысалы, Көкшетау қаласының жағдайында, бұрынғы үлкен "Көкшетаустрой",
"Көкшетаустрой-1", "Көкшетаустрой-2" трестері сияқты құрылыс өндірістерінің
көлемі қысқартылып немесе жабылып жатқанда, шағын құрылыстық фирмаларды
құру жүздеген құрылыс мамандарына өз қаласынан тысқары шықпай-ақ жұмысқа
тұруға мүмкіндік берді.
Шағын бизнес тек қана экономиканы жандандырушы фактор болып қана
қоймай, сондай-ақ оның экономикалық дағдарыстан шығуының алғашқы кезеңі
ретінде де қарастырылады. Шағын фирмаларды көбірек құру – жұмыссыздық
проблемасын жеңілдетуі, сауыққан бәсекелі орта құруы, қаржы нарығын
жандандыруы, ірі бизнестің дамуына бастама беруі және бүгінгі барларының
ауқымын кеңейтуі мүмкін.
Экономиканың бұл күшті қорегін жоғары дамыған елдерде елемей кетпейді,
олар шағын бизнесті, сайып келгенде кез-келген ірі бизнестің негізі деп,
өздеріне есеп беруде, себебі кез-келген ірі кәсіпорын екі адамның бастапқы
аздаған капиталмен өз ісін бастау идеясынан басталады. Идея кәсіпорынның
кіріс әкелу мүмкіншілігіне айналады. Кірістің өсуі өндірістің дамуына
жағдай жасайды, бұл кірістің одан әрі өсуіне әкеледі, демек өндірістің әрі
қарай даму мүмкіндігі пайда болады. Шет елдегі шағын кәсіпорыннан миллион
айналымы бар компанияларға айналатын ірі фирмалардың бастапқы тарихы
осындай. 5
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде шағын бизнес қайтадан өз
мәні мен маңыздылығына ие болды. Көптеген елдердің үкіметтері шағын
бизнесті жаңа ойлардың, жаңа жұмыс орындарының, табыстар мен
өркениеттіліктің көзі ретінде қарастырып, дамуына жағдай жасау шараларын
қабылдауда.
Мемлекеттің шағын бизнес субъектілерін қолдаудың ең негізгі тетігінің
бірі ол – салықтық әсер ету болып табылады. Өйткені ісін енді бастап келе
жатқан шағын кәсіпорынды салық ауыртпалығымен басып тастаса, одан
мемлекетке де, кәсіпкерге де пайда жоқ. Бұл салаға бағытталған салық
жеңілдіктері, бюджетке белгілі қаржының түспей қалуынан, оның шағын
бизнестің санының артып, елге келтірер пайдасының молдыңымен негізделеді.
Жалпы салықтың үш негізгі қызметі бар: фискалдық, реттеуші қайта бөлу.
Қазіргі таңда реттуші қызметінің маңызы өте жоғары. Бұған мысал бола алатын
да, дәлел бола алатын да жағдайлар өте көп. Кез келген салықтық
жеңілдіктердің соңы, мақсаттандырылған ұзақ мерзімді негізделген
стратегиялық өрлеуді, дамуды көздейді.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға енді өтуі барысында
шағын және орта бизнесті дамыту қажеттігілі, шөлде судың қажеттілігіндей
болды. Жекешелендірілген қоғамдық игіліктердің ұтымды жұмыс істеуі үшін, не
тәжірибелі кәсіпкерлер, не мақсаттандырылған, негізделген мемлекеттік көмек
қажет болды. Әрине Кеңес үкіметінен кейін халық менталитеті тоталитарлық
режимнен арыла алмағандықтан, нарық заманының шебер кәсіпкері бола алмауы
заңды да. Демек, мақсаттандырылған, негізделген мемлекеттік көмек қажет, ал
ол көмек шағын бизнес субъектілері үшін салықтық жеңілдіктен басталатынын
және оның рөлін жоғары да айтқан болатынмын. Ал, осы кезде шағын бизнес
субъектілеріне бағытталған салықтық жеңілдіктердің бірнеше этаптардан
өткені хакінде 1.1.-ші бөлімде толық айтып кеткен болатынмын. Шағын бизнес
субъектілеріне мемлекеттік көмектің құралы рөлін атқарушы арнаулы салық
режимінің қажеттілігі тіпті ел экономикасының келешегі десем артық айтпаған
болар едім.
2001 жылғы Қазақстан Республикасының "Салық кодексінде" арнаулы салық
режимінің пайда болғанынан бері шағын бизнес субъектілерінің 2,5 есе
артқанын көреміз, кейбір облыстар ол тіпті 3,5 есеге дейін жетіп отыр.
Салықтық түсімдер алдағы жылмен салыстырғанда айтарлықтай өскен. Міне бұл
арнаулы салық режимінің оңтайлы әсері көріністерінің бастамасы. Бұл жөнінде
толығырақ екінші бөлімде айтылады.
Арнаулы салық режимінің мақсаттарын төмендегідей топтауға болады:
1) Қазақстан Республикасында шағын бизнес және ауылшаруашылығы
салаларын дамыту;
2) шағын бизнес және ауылшаруашылығы салаларына кәсіпкерлерді
көптеп жұмылдыру;
3) аталған салаларға шетел инвесторларының және (немесе) басқа да
қаржы көздерінің тартылуын ынталандыру;
4) осы салалардың дамуы арқасында отандық тауардың бәсеке
қабілеттілігін арттыру;
5) ауылшаруашылығы және шағын субъектілері айналысатын басқа
салалар бойынша өндірілген, өңделген немесе қайта өңделген
тауарлардың экспортын арттыру;
6) шағын бизнестің және ауылшаруашылығының дамуы есебінен елдегі
жұмыссыздықты төмендету;
7) аталған салалардың рентабельділігін арттыру арқылы бюджет
түсімін ұлғайту.
Осы аталған 7 мақсат еліміздегі шағын және орта бизнестің даму
болшағын көксейді. Бұл мақсаттардың орындалу бастамасы қазірдің өзінде
білініп келеді.
1.3 Арнаулы салық режимін есептеу тәртібі
Мемлекеттік тіркеу және есепке қою. Жаңа бастаған кәсіпкерге
кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері – заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады (Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 42-бабындағы және Қазақстан
Республикасының Салық кодексінің 398-400 баптарындағы үзінділерден)
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжат қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілерін мемлекеттік тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық кірісі
Қазақстан Республикасы заң актілерімен жеке тұлғалар үшін белгіленген
жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан жағдайларда
кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге асырылады. Салық
салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін айлық есептік
көрсеткіштер сомасы ретінде айқындалады, қазір бұл сома 10500 теңгені
құрайды (875*12 ай) ("Жеке кәсіпкерлер туралы" Қазақстан Республикасы
Заңының 9-10 баптарынан үзінділер).
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуі қажет (Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 401-403 баптарынан үзінділер).
Шаруа (фермер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алым төлеуден
босатылады.
Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген нысандағы өтінішті
мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжаттар (түбіртек) салық органына беру
қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық органы құжаттарды беру
күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді жүргізеді.
Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру мерзімі
көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік мерзімсіз беріледі.
Он жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер – заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу (СТН) үшін салық органына жүгінуге міндетті.
Егер жеке кәсіпкерлер жоқ болса, салық тіркеушінің нөмірін алуы тиіс. Бұл
үшін олар салық органына өтініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті
беруінен кейін екі жұмыс күнінің ішінде салық органына оған салық
төлеушінің нөмірі мен салық төлеушінің куәлігін береді (Қазақстан
Республикасы Салық кодексінің 520-525 баптарынан үзінділер).
Салық төлеушінің куәлігін алып және салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюджетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі. Осы жинақта шағын бизнес субъектілері үшін арнайы салық салу
режимі көрсетілген. 7
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі
Арнаулы салық режимінің мәні
Арнайы салық режимі әлеуметтік және корпоративтік немесе жеке табыс
салықтары (жалдамалы қызметкерлердің еңбек ақысынан ұсталатын табыс
салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін кемітуге бағытталған жеңілдік
ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша салық есеп беруін есептеу, төлеу
және берудің оңайлатылған тәртібін көздейді.
Шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимін қолданудың
өлшемдері
"Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы" Қазақстан
Республикасының Заңына сәйкес заңды тұлға құрмай жеке тұлғалар және
Қызметкерлердің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және алпыс мың
еселік есептік көрсеткіштен аспайтын бір жыл үшін орташа активтердің жалпы
құнымен кәсіпкерлік қызметімен айналысатын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік
субъектілері болып табылады.
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнайы
салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде "шағын бизнес субъектілері"
термині пайдаланылады, оған сәйкес қызметтің кіріс, саны және түрлері
бойынша шектеулер белгіленеді.
Мысалы, "шағын бизнес субъектілері" түсінігіне мыналар түседі:
жеке кәсіпкердің өзін қоса Қызметкерлердің саны 15 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 4,5 миллион теңгеден аспайтын, тоқсандық кірісі 9
миллион теңгеден аспайтын заңды тұлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлғалар
мен жеке кәсіпкерлер арнайы салық режимін қолдана алмайды:
1) акцизделген өнімді өндіретін;
2) консультациялық, қаржы, бухгалтерлік қызмет көрсететін;
3) мұнай өнімдерін өткізетін;
4) шыны ыдыстарды жинайтын және қабылдайтын;
5) жер қойнауын пайдаланатын;
6) мыналарды:
6.1 медициналық, дәрігерлік және мал дәрігерлік қызметті;
6.2 тұрғын үй коммуналдық тұрмыстық объектілерді газбен жабдықтау
жөніндегі өндіру, жөндеу және құрылыс жұмыстарын;
6.3 күзет, өрт дабылы мен өртке қарсы автоматика құралдарын жобалау,
монтаждау, орнату мен техникалық қызмет көрсету;
6.4 өртке қарсы техниканы, өртке қарсы қорғау жабдыңы мен құралдарды
шығару мен сату;
6.5 жолаушылар лифтерін монтаждау, жөндеу және қызмет көрсету;
6.6 дезинфекция, дезинсекция, дератизация құралдары мен аспаптарын,
сондай-ақ оларды пайдаланумен байланысты жұмыстар мен қызмет көрсетудің
түрлерін дайындау, шығару, ұқсату және көтерме сатуы;
6.7 жолаушылар мен автомобиль көлігімен жүктерді халықаралық
тасымалдау;
6.8 дәрілік заттарды дайындау және сату;
6.9 жобалау-іздестіру, сараптау, құрылыс-монтаждау жұмыстарын, құрылыс
материалдарын, бұйымдары мен конструкцияларын өндіру жөніндегі жұмыстар;
6.10 алкоголь өнімін бөлшек сату;
6.11 пошта байланысы мен телекомуникациялар саласындағы қызметті,
теледидарлық және дыбыстық (радио хабарларын тарату) бағдарламаларды тарату
жөніндегі қызметті жасау мен көрсетуді, жалпы республикалық магистральды,
халықаралық байланыс желілерін жобалауды, салуды, іске қосуды және
радиожиілік спектірін пайдалануды;
6.12 жолаушылар мен жүкті өзен көлігімен тасымалдау;
6.13 жерге орналастыру, топографиялық-геодезиялық және картографиялық
жұмыстарды жүргізу мен топографиялық-геодезиялық және картографиялық
өнімдер өткізу;
6.14 өлшеу құралдарын тексеруді, жасауды және жөндеуді;
6.15 тарих және мәдениет ескерткіштерін археологиялық және жаңғырту
жұмыстары;
6.16 жол қозғалысын реттеу құралдарын орнатуды, монтаждауды, жөндеуді
және пайдалану;
6.17 іздестіру-құтқару, тау-кен құтқару, газдан құтқару, фонтан
атқылаудағы қарсы жұмыстар;
6.18 пестицидтерді (улы химикаттарды) қолдану жөніндегі қызметті;
6.19 жалпы бастауыш, негізгі жалпы немесе жалпы орта; бастауыш
кәсіптік білім, оның ішінде кәсіптер бойынша; орта кәсіптік, жоғары
кәсіптік, жоғары оқу орындарынан кейінгі кәсіптік, оның ішінде мамандықтар
бойынша білім беретін заңды тұлғалардың білім беру қызметі, сондай-ақ
мектепке дейінгі және мектептен тыс ұйымдардың қызметін;
6.20 жеке және заңды тұлғалардың күзет қызметін жүзеге асыру;
6.21 оқулықтарды, оқу-әдістемелік жинақтарды, білім беруді ұйымдастыру
үшін электрондық оқулықтар мен қосымша оқу әдебиеттерін шығару қызметін;
6.22 аэропорттарда, азаматтық әуе кемелерінде жолаушыларды,
экипаждарды тамақтандыруды қамтамасыз етуді;
6.23 электр және жылу энергиясын өндіруді, беруді және таратуды;
6.24 өнеркәсіптік жарылыс, өрт қаупі бар және тау-кен өндірістерін,
электр станцияларын, электр желілері мен қосалқы станцияларды,
гидротехникалық құрылыстарды, магистральды газ-мұнай өнімдері құбырларын,
көтергіш құралдарды, сондай-ақ қысыммен жұмыс істейтін қазаңдықтар, ыдыстар
мен құбырларды жобалау, салу және пайдалану;
6.25 химиялық, бұрғылау, мұнай-газ кәсіпшілігі, геологиялық барлау,
кен-шахта, металлургия, энергетика жабдықтарын, жарылыстан қорғалған
электротехникалық жабдықтарды, көтергіш құрылғыларды, сондай-ақ қысыммен
жұмыс істейтін қазандықтарды, ыдыстар мен құбырларды бақылау, аварияға
қарсы және дабыл беру аппаратуралары мен жүйелерін жобалау, жасау,
монтаждау және жөндеу;
6.26 астық қабылдау, өлшеу, кептіру, тазалау, сақтау және тиеу;
6.27 аэродром, аэропорт, аэронавигация объектілерін ұстау, жөндеу және
пайдалану;
6.28 жылжымалы темір жол құрамын, қауіпті жүктердің тасымалдау үшін
қолданылатын арнаулы контейнерлерді жасау мен жөндеу;
6.29 шетелдік валютамен қолма-қол бөлшек сауда жасауды және қызмет
көрсетуді жүзеге асыру;
Бұдан басқа, мыналар:
филиалдары, өкілдіктері бар заңды тұлғалар;
филиалдардың, өкілдіктердің өздері;
заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары мен тәуелді акционерлік қоғамдар;
әртүрлі елді мекендердегі өзге оқшауланған құрылымдық бөлімшелері бар салық
төлеушілер арнайы салық режимін қолдануға құқылы емес.
Мысалы, заңды тұлға арнайы салық режимін қолданудың негізгі шарттарына
(кіріс, қызметкерлердің саны мен қызмет түрлері бойынша) сәйкес келеді,
алайда онда филиал бар. Бұл жағдайда, осы заңды тұлға мен оның филиалы
арнайы салық режимін қолдануға құқылы емес.
Салық салу режимін таңдау құқығы
Арнайы салық режимін немесе салық салудың жалпыға белгіленген тәртібін
таңдауды кәсіпкер ерікті негізде жүргізеді. Бұл ретте, шағын бизнес
субъектісі бюджетпен есеп айырысудың бір нысанын ғана таңдауға құқылы.
Арнайы салық режимі шегінде кәсіпкерлік қызметі нысанының
көптүрлілігін ескеріп шағын бизнес субъектісі үшін бюджетпен есеп
айырысудың үш тәсілі ұсынылады. Егер кәсіпкерлік қызметі мезеттік сипатта
болса бір жолғы талон негізінде. Егер кәсіпкерде шағын кіріс болса және
жеке кәсіпкер нысанында өз қызметін жүзеге асырса, онда ол патент негізінде
бюджетпен есеп айырысуға құқылы. Жалдамалы еңбекті тартумен бірге әртүрлі
жоспарлы қызметі бар кәсіпкер үшін оңайлатылған декларация негізінде –
бюджетпен есеп айырысудың үшінші нысаны ұсынылады.
Бюджетпен есеп айырысудың аталған нысандары шектерінде салық салудың
мұндай тетігі кәсіпкерлік қызметі дамуының әртүрлі деңгейін ескеруге
мүмкіндік береді, бұдан басқа салық сауаттылығы дағдысын кәсіпкерге
біртіндеп енгізеді, салмақты бизнеске біртіндеп көшуге мүмкіндік береді.
8
Біржолғы талон негізіндегі арнайы салық режимі
Бір жолғы талондар қызметі мезеттік, тұрақты емес сипаттағы жеке
тұлғалар үшін көзделген. Мұндай қызмет деп бір жылда жалпы алғанда 90
күннен астам емес жүзеге асырылатын қызмет түсініледі. Бұл ретте, жеке
тұлға жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден босатылған.
Мысалы, жеке тұлға бір жолғы талон негізінде газеттер мен журналдарды
сатумен айналысады. Бұл ретте, бір жыл ішінде олар жалпы алғанда 80 күнге
(мамырда 25 күнге, маусымда 30 күнге, шілдеде 125 күнге және тамызда 10
күнге) бір жолғы талондарды сатып алды. Осындай жолмен, онда енді он күнге
жыл соңына дейін бір жолғы талон бойынша жұмыс істеуге мүмкіндік бар.
Егер де жеке тұлға кәсіпкерлік қызметін жалғастыруға ниеттенсе және ол
біржолғы талон бойынша 90 күн жұмыс істесе, онда оған салық органында жеке
кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өту және салық салудың басқа
режиміне көшу керек.
Біржолғы талон негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
Сурет 1
Бір жолғы талондар негізінде бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын
жеке тұлғалар да бақылау-кассалық аппараттарын қолданудан босатылған және
оларға қойылатын жалғыз талап - қолдарында бір жолғы талонның бар болуы.
Бір жолғы талон қызметті жүзеге асыру басталғанға дейін алынады.
Бір жолғы талондарды сатып алу жолымен бюджетке есеп айырысуды жүргізу
рұқсат етілетін қызмет түрлерінің тізбесін Қазақстан Республикасының
Мемелекеттік кіріс министірлігі белгілейді. Бір жолғы талондарды құнына
қатысты болса, онда мұндай құқық белгілі жердегі нақты жағдайдан шыға
отырып талондардың құнын белгілеу кезінде бағдарланатын жергілікті өкілдік
органдарына (маслихаттарға) берілген.
Бір жолғы талон бір күнге де, бірнеше күнге де алынады. Бұл ретте, бір
жолғы талон құны қызметті жүзеге асыру күндерінің санына көбейтіледі.
Мысалы, бір күнге газеттер мен журналдарды сату бойынша қызметтің
түрімен айналысуға бір жолғы талон құны 40 теңге құрайды. 6 күн ішінде күн
сайын қызметтің осы түрімен айналысуды болжайтын жеке тұлғаға бір жолғы
талон 240 теңгедегі соманы төлеу кезінде осы кезеңге беріледі, яғни 40
теңге * 6 күн = 240 теңге. 9,10
Патент негізіндегі арнайы салық режимі
Бизнесі тұрақты сипат алатын жеке кәсіпкерлер үшін бюджетпен есеп
айырысудың патенттік нысаны көзделген. Оны жалдамалы қызметкерлердің
еңбегін пайдаланбайтын және жылына 1,5 млн теңгеден астам емес кіріс алатын
жеке кәсіпкерлік нысандағы қызметін жүзеге асырушы жеке кәсіпкерлер
пайдалана алады. Есеп айырысудың мұндай нысаны шағын айналымы бар жаңа
бастаған кәсіпкерлер үшін ыңғайлы.
Мысалы, орташа айлық кіріс 30 мың теңге құрайтын кәсібімен айналысатын
аяқ киім жөндеу жөніндегі шебер, яғни орташа бір жыл үшін 360 теңге (30 мың
теңге * 12 ай = 360 мың теңге).
Патент алу үшін кәсіпкерге қызметті жүзеге асыру орны бойынша салық
органына болжанатын кірісті көрсете отырып патент алуға өтініш және жеке
кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік, сондай-ақ қызметтің
лицензияланатын түрін жүзеге асыру кезінде лицензияны беру қажет. Бұл
ретте, лицензияның қызмет ету мерзімінен аспайтын мерзімге патент беріледі.
Патент бойынша салықтар сомасы салық төлеушінің көрсетілген болжанатын
кірісінен 3 пайыз мөлшерінде белгіленген. Басқаша айтқанда, салықтарды
кәсіпкер өзі болжататын кіріске біртұтас ставканы қолдану жолымен (3
пайызға тең) қандай-да бір есеп айырысуларды жүзеге асырусыз есептейді.
Алынған сома жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтар түрінде тең
үлестермен бюджетке кәсіпкер төлеуі тиіс патент құны болып табылады. Салық
міндеттемелерін айқындаудың мұндай тетігі кәсіпкер үшін қиындық тудырмайды.
Мысалы, 60,0 мың теңгедегі жеке кәсіпкердің болжанатын кіріс кезінде
патент құны 1 800 теңге құрайды (60,0 мың теңге * 3 %). Патент құны жеке
табыс салығы (900 теңге) мен әлеуметтік салыққа (900 теңге) бөлінеді (1
800: 2 = 900 теңге) және бюджетке аударуға жатады.
Патентті салық органдары патент құны мен жинақтаушы зейнетақы
қорларына міндетті зейнетақы жарналарын бюджетке төлеуді растайтын
құжаттарды салық төлеуші бергеннен кейін береді.
Нақты алынған кіріске байланысты ұлғаюы жағына да, кему жағына да
патент құнын қайта есептеуді жүргізуге мүмкіндік беретін норманың Салық
кодексінде көзделгенін айта кеткен жөн.
Көрсетілген кірістен нақты кірістің асуы кезінде салық төлеушіге асу
сомасын 5 жұмыс күні ішінде көрсетуі және осы сомадан салықтарды төлеуді
жүргізуі қажет.
Мысалы:
Кәсіпкердің көрсетілген сомасы патент алу кезінде 50,0 мың теңге
құрады, нақты 80,0 мың теңге алды. Асу сомасы 30,0 теңге құрайды. Бұл
жағдайда, оған 450 теңгедегі жеке табыс салығын, 450 теңгедегі әлеуметтік
салығын 900 теңгеде (30,0 теңге * 3%) қоса төлеу қажет.
Егер патент алу кезінде көрсетілген кірістен нақты кіріс төмен болған
жағдайда, онда артық төленген соманы қайтару салық органы жүргізген
хронометраждық зерттеу өткізуден кейін салық төлеушінің өтініші негізінде
жүргізіледі.
Патент жеке кәсіпкердің ниеті бойынша салық органына бір айға да,
бірнеше айға да, сондай-ақ бір жылдан астам мерзімге беруі мүмкін.
Сондай-ақ осы режимде норма енгізілгеніне салық төлеушінің назар
аударғанын қалар еді, оған сәйкес кәсіпкерлік қызметін уақытша тоқтату
жағдайында патент негізіндегі бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыратын
кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін уақытша тоқтата тұру туралы өтініш қызметті
жүзеге асыру орны бойынша салық органына беру қажет.
Мұндай өтініш жоқ болған жағдайда салық органдарына жалпы белгіленген
тәртіпте бюджетпен есеп айырысуды осы салық төлеуші жүргізеді деп санауға
құқық береді. Жеке кәсіпкерге қызметін жүзеге асыру үшін жалдамалы
қызметкерлерді тарту кезінде немесе кірісінің 1 млн теңгеден асуы кезінде
оңайлатылған декларация негізінде арнайы салық режиміне немесе салық
салудың жалпы белгіленген тәртібіне көшу қажет. 4,8
Патент негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
Сурет 2
Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі
Шағын бизнес субъектілері үшін бюджетпен есеп айырысудың негізгі
нысаны оңайлатылған декларация негізіндегі арнайы салық режимі болып
табылады. Бұл нысан жалдамалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланатын
кәсіпкерлерге арналған.
Салық төлеушіге салық салудың осы режиміне көшу үшін тоқсан
басталғанға дейін белгіленген нысандағы өтінішті қызметті жүзеге асыру орны
бойынша салық органына беру қажет. Кәсіпкердің аумақтық-әкімшілік
бірліктеріндегі қызметін жүзеге асыруы кезінде оған өтініш беру үшін салық
органын өз бетінше айқындау құқығы беріледі.
Осы режим мыналармен ерекшеленеді:
біріншіден – салық міндеттемелерін есептеу нақты алынған кіріс бойынша
тоқсанның аяқталуы негізінде жүргізіледі;
екіншіден – оңайлатылған декларация негізінде есептелетін салықтар
шығыстарды ескерусіз бірыңғай ставка бойынша есептеледі. яғни,
корпоративтік немесе жеке табыс және әлеуметтік салықтарды есептеу үшін
шығыстар есебін жүргізудің қажеті жоқ.
Қосылған құн салығы шегеріміне тоқсан үшін жалпы алынған кіріске
салықтарды есептеу кезінде күрделі-прогрессивтік ставкаларды бүкілі
қолданылады: үш дәрежелі – жеке кәсіпкерлер үшін және бес дәрежелі – заңды
тұлғалар үшін.
Кесте 3
Жеке кәсіпкерлік табысына салынатын салық ставкалары
Тоқсандық табысы Салықтар ставкасы
1500,0 мың теңгеге дейін қоса Табыс сомасының 3 проценті
алғанда
1500,0 мың теңгеден жоғары 45,0 мың теңге + 1500,0 мың теңгеден
–3000,0 теңгені қоса асатын табыс сомасынан 5 %
3000,0 теңгеден жоғары 120,0 мың теңге + 3000,0 мың теңгеден
асатын табыс сомасынан 7%
Заңды тұлғаның табысына салық салу ставкалары
Тоқсандық табысы Салықтар ставкалары
1500,0 мың теңгеге дейін қоса Табыс сомасының 4 проценті
1500,0 теңгеден жоғары - 4500,0 60,0 мың теңге + 1500,0 теңгеден
теңгені қоса асатын табыс сомасынан 5 процент
4500 мың теңгеден жоғары – 6500 210,0 мың теңге + 4500,0 мың теңгеден
теңгені қоса асатын табыс сомасынан 7 процент
6500,0 мың теңгеден жоғары 350,0 мың теңге + 6500,0 мың теңгеден
асатын табыс сомасынан 9 процент
Мысалы, егер тоқсан үшін жеке кәсіпкердің кіріс 3500,0 теңге болса,
онда салықтар сомасы:
біріншіден 1500,0 мың теңге – 45,0 мың теңге (1500,0 мың теңге * 4 % =
45,0 мың теңге);
екіншіден 1500,0 мың теңге – 75,0 мың теңге (1500,0 мың теңге * 5 % =
75,0 мың теңге)
Қалған сомадан 1500,0 мың теңге – 105,0 мың теңге (1500 мың теңге * 7
% = 105,0 мың теңге)
барлығы: 225,0 мың теңге (45,0 мың теңге + 75,0 мың теңге + 105,0 мың
теңге). 4
Жеке кәсіпкердің кірістері мен жалдамалы қызметкерлерінің саны өскен
кезде ставкалардың үшінші дәрежелі шәкілінде (тоқсандық кіріс 3 млн-нан
астам 4,5 млн теңге бойынша) заңды тұлға ретінде оны қайта тіркеуді
ынталандыру мақсатында жеке кәсіпкермен салыстыру бойынша заңды тұлғаларға
төменгі салық салу көзделеді.
Мысалы 4500,0 мың кіріс кезінде мыналарда ставкалар шәкілі бойынша
есептелген салықтар сомасы құрайды:
Жеке кәсіпкерде – 225,0 мың теңге;
Шағын бизнес субъектісі – заңды тұлғада 210,0 мың теңге.
Ставкалар шәкілі бойынша салықтар сомасын айқындаудан кейін салықтар
сомасынан 1,5 процент мөлшерінде жұмыс істейтін қызметкерлердің санына
қарамастан кему жағына есептелген соманы Оңайлатылған декларация
негізіндегі арнаулы салық режимінің құрылымы
тәртібі
Сурет 3
түзету жүргізіледі. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz