Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе 6
1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың теориялық негіздері 10
1.1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың зерттеу тарихынан 10
1.2 Отбасы психологиясының негізгі түсініктері мен даму кезеңдеріне 24
шолу 24
1.3. Отбасы қарым-қатынасындағы психологиялық ахуал және үйлесімділік 39
2 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесіне жүргізілетін
эксперименттік зерттеулер 52
2.1 Ерлі – зайыптыларды анкета арқылы бақылау 52
2.2 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты тест арқылы анықтау 53
2.3 Некедегі қанағаттану туралы тест-сауалнама 55
2.4 Тест: Сіздердің некелеріңіз қандай? 58
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұғырлы тәуелсіздік алуы
әлемдік деңгейде егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ президенттік
басқару нысанасындағы демократиялық мемлекеттің және жаңа азаматтық
қоғамның тууы нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті
қажеттіліктерге байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың түбегейлі
өзгерістер шеңберін кеңейтті.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына сәйкес 27 бапта былай
көрсетілген. “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында
болады”. Бұл қай қоғамда болмасын отбасы және неке мемлекет назарында
болатынын дәлелдейді. [1]
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” заңында неке отбасы
қатынастарын, сондай – ақ оларды жүзеге асырудың кепілдіктерін белгілеп,
реттеуге бағытталған, отбасының дамуын мемлекеттің әлеуметтік саясатының
басым бағыты деп анықтаған өте маңызды нормативтік құқықтық актілердің бірі
болып табыларды.
Отбасы туралы бұрын – соңды көптеген зерттеулер жүргізіліп, бірсыпыра
кітаптар жазылды. Оның ішінде осы күнге дейін ғылым үшін мәнін жоймай келе
жатқан, көне қауымдағы отбасы мәселесінің жалпы теориялық тұрғыдан
қарастыратын зерттеулермен (Л.Морган, М.Ковалевский, Т.Кунов т.б) бірге
жекелеген халықтардың отбасы мен неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографиялар да аз емес.
Отбасында адам өмірге келеді, тәй-тәйлап басады, бірінші қуанышы мен
қиындығын кездестіреді, өседі, өнеді, одан үлкен өмірге аттанады. Олай
болса, отбасы деген не? Оның мәні неде? Қоғамда қандай рөл атқарады? Әр
адамға не береді? Осы сұрақтарды жан-жақты қарастырып, шешуге көптеген
ойшылдар, ғалымдар ат салысқан. Атап айтқанда, С.Қалиев, К.Бейсенбиева,
М.Жарықбаев, Т.М.Афанасьева, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б.
Бүгінгі таңда демократиялық өркендеген отбасының жаңа сипат пен
мазмұнға ие болуы заңды құбылыс. Оның мәні барлық Қазақстан халқының
өзара ынтымақтасуына, достығы мен өзара сенімнің жан-жақты дамуына
бейімдейтін әрбір Қазақстандық отбасының өнегелік және мәдени
құндылықтарының дамуы, оның барлық отбасы мүшелерінің өзара түсінісуі мен
сыйластықта болуында.
Отбасы – адам баласы алғаш қатынасқа түсетін адамгершілік құндылықтар
мен мінез-құлық нормасы жүйесін сіңдіретін, сондай-ақ өмір жолында
кездесетін мағұлмат мәні мен қоршаған орта туралы мағұлмат беретін
алғашқы да негізгі қоғамдық орта. Отбасы балаларға бұрынғы мәдени мұраны
тапсыруға лайықты қоғам өкілі, бастауыш ұйым ретінде әсер етеді.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Сонымен қатар, отбасы – қоғамның бастапқы
ұясы, қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Адамзаттың пайда болуын зерттеуге деген қызығушылық отбасы
психологиясының тарихи негізде дамуына әкеледі. Отбасының қарым-қатынас
психологиясы отбасының механизмдерін, пайда болуын және объективті
заңдылықтарын зерттейтін ғылым ретінде қалыптасты.
Отбасы - адамның барлық өмір ағымында бірге еріп жүретін маңызды
феномендерінің бірі. Оның жеке тұлғаға әсерінің маңыздылығы, күрделілігі,
жан-жақтылығы мен проблемалылығы отбасын зерттеудегі көптеген әр түрлі
көзқарастар мен ғылыми әдебиеттерде кездесетін анықтамаларға алып келді.
Ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынас проблемалары, отбасы, неке ұғымдары
көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Олар: Людовиг ван
Берталанфи, А.И. Захаров, Н.Я Соловьев, А.Г. Харчев, А.И. Антонов және т.б.
Людовиг ван Берталанфи өңдеген жалпы теориялар жүйесіндегі терминдерде
Отбасы-тек қана осы отбасы мүшелерінің арасындағы өзара қарым-қатнасының
нақты жемісі. Отбасының жағдайын түсіну үшін әрбір жеке отбасы мүшесінің
жағдайын талдауға қарағанда, одан да үлкен бір нәрсе қажет. Бұл үшін барлық
отбасы жүйсін тұтастай талдау керек.
Отбасы туралы басқа көзқарас А.И.Захаровтың пікірлерінде жазылған.
Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген түсінік бар. Бұл топтағы
байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоциональдық
әсерлерінен құрылады, оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін
қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ-отбасы болып табылады, ол жаңа
мүшелердің сырттай тәсілдерінің арасында емес, балалардың дүниеге келуі
арасында көбейіп, өсетін жалғыз топ
Н.Я. Совольевтің анықтамасына сәйкес: Отбасы - ерлі-зайыптылардың одағы
мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік тобы,
жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және жалпы
шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата-аналар мен балалардың,
аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым-қатынас.
Отбасының ядросы ретінде дәстүрлі түрде ерлі-зайыптылар жұбын
есептейді, оған қосымша балалар, туысқандар, ерлі-зайыптылардың ата-аналары
ядросын атайды.
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының
ішінде А.Г. Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы - бұл кішкентай
топ ретінде ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-
қатынастың нақты тарихи күйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық
қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен
байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген
әлеуметтік қажеттілікСондай-ақ негізгі институттарының бірі, адамның саяси
әлеуметтенуінің алғашқы сатысы ретіндегі отбасы, кез-келген қоғамдық ұйым
сияқты, заман қыспағына өзінше төтеп беріп, ұлттық қоғамдық мүдделерге
сай қызмет ете және оларды обективті қажеттілік ретінде қалыптастыра
отырып, қоғаммен бірге дамиды. әлеуметтік-саяси мекемелер отбасы
тәрбиесінің негізгі ортасы, сонымен бірге балалар мен жастарға ақпарат,
мәдени адамгершілік - өнегелік құндылықтарды беру құралы болғандықтан,
отбасы осы қызметтерінің қалай орындалатынын қадағалауға міндетті. Осыған
орай, отбасының қоғам үшін маңызды осы қызметтерін орындауға жәрдем ету
қажет. [1,2,3]
Қазіргі отбасы, оның ерекшеліктері еліміздің қазіргі кезеңдегі
ерекшеліктерімен, яғни қоғамның реформалану және жаңару кезеңімен
негізделеді. Сондықтан ол бүгінде жаңа мәселелерге тап келіп, адам, халық,
қоғам үшін қажетті көптеген өмірлік маңызды қызметтерін атқару
қабілетінен белгілі дәрежеде айырылып, елеулі жағдайларды басқа саяси-
қоғамдық институттармен ұзаққа созылған үйлесімсіздікте болып, шын
мәнінде, ХХІ ғасыр басында жаңа дағдарысқа ұшырап отыр.
Некеге тұрған жастар үшін, отбасылық өмірдің кейбір дәріптеушілік тән.
Бұл, олардың отбасылық өмірден ең алдымен рухани өсуде және өзін
жетілдіруде өз қажеттіліктерін қанағаттандыруды күтетіндігінде. Сонымен
қатар, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру соңғы орында болды.
Қалыпты сияқты тұрақсыз отбасыларында бейімделу кезеңінде отбасылық
өмірдің жеке аймақтарында қажеттіліктердің келісімінсіз орын алады: қалыпты
жұптарда бұлмаңызыды емес, тұрақсыздықта маңызды. Бұл маңызды емес
айырмашылықтар қалыпты жұптарға қарым-қатынастың жетілуіне және бірте-бірте
дамуына мүмкіндік береді. Жас отбасылар тұрақсыз білімді болып табылады,
жұбайына деген мықты позитивті сияқты негативті сезім болады. көптеген
отбасылар үшін сондай-ақ, тәртіптегі және сезімдегі мұқтаждық тән.
Зерттеушілердің көпшілігі, некеге тұрғаннан біраз уақыттан соң, көбіне бала
туған соң некеге қанағаттану екі ерлі-зайыптыларда да жоғарлай бастайды.
Ерлі-зайыптылық өмірдің басында, ерлі-зайыптылардың біреуі шығып кеткен,
отбасылық топтың байланысы жаңа отбасылық топтың жаңа байланысының
жасалуына кедергі келтірген уақытта, рулық конфликт сирек кездеседі
Зерттеу нысаны: ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесі.
Зерттеу пәні: ерлі - зайыптылар арасындағы қарым – қатынас проблемасының
психологиялық ерекшеліктері және оларды зерттеудің диагностикалық әдістері.
Зерттеу мақсаты: ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың
психологиялық ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Отбасы психологиясы мәселесіне теориялық талдау жасау;
- ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін көрсету;
- Отбасына және оның даму кезеңдеріне мазмұнды сипаттама беру;
- Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастағы психологиялық ахуал
мен үйлесімділік мүмкіндіктерін ашып көрсету;
- Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу
барысын қорытындылап, ұсыныстар беру.
- Жастарды некелік-жанұялық қатынасқа дайындау ерекшеліктерін
көрсету;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: психологтардың отбасы
туралы ілімдері, ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы туралы ілімдер,
отбасындағы ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынас проблемаларын
анықтауға арналған әдістемелер, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша психологтардың еңбектері.
Психологияның ғылыми жетістіктері мен психологиялық тәжірибелерді отбасында
қолдану мәселелесіне байланысты дербес зерттеу жұмысы.
Зерттеу әдістері:
- психологиялық, педагогикалық, философиялық, әдебиеттерді тақырып
бойынша теориялық талдау;
- ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасына бақылау жүргізу;
- психологиялық эксперимент.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша
материалды жинақтау, жүйеге келтірілді, ғылыми зерттеу ақпараты айқындалды.
Екінші кезеңде эксперимент бағдарламасы даярланды, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, зерттеу қорытындылары жүйеленіп, талдау
жүргізіліп, жұмыстың рәсімделуі аяқталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектіктілігі, обьектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу әдістері мен негізгі
кезеңдері беріледі.
Отбасы психологиясының ғылыми - теориялық негіздері атты бірінші
тарауда отбасы психологиясының теориялық негіздері ашып көрсетіледі.
Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесіне жүргізілген
эксперименттік-тәжірибелі зерттеулер атты екінші тарауда ерлі-зайыптылар
арсындағы жүргізілген зерттеу жұмыстарына сипаттама беріледі.
Қорытындыда жүргізілген жұмыстың теориялық және практикалық нәтижелеріне
негізделген нақты тұжырымдар жасалынып, әдістемелік тұрғыдан ұсыныстар
беріледі.
1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың теориялық негіздері
1.1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың зерттеу тарихынан
Адамзаттың пайда болу тегіне деген қызығушылық жанұя психологиясына
тарихи көзқарастың дамуына септігін тигізді. Жанұя қатынастарының
психологиясы объективті заңдылықтарды, жанұя қатынастарының көрінуі мен
оның механизмдерін зерттейтін ғылым ретінде қалыптасты. Адам баласы басынан
өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы
болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Оны жер
планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Отбасы – адамның барлық өмір ағымында бірге еріп жүретін маңызды
феномендерлдің бірі. Оның жеке түғаға әсерінің маңыздылығы, күрделілігі,
жан-жақтылығы мен проблемалылығы отбасын зерттеудегі көптеген әр түрлі
көзқарастар мен ғылыми әдебиеттерде кездесетін анықтамаларға алып келді.
Ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынас проблемалары, отбасы, неке
ұғымдары көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Олар: Людовиг
ван Берталанфи, А.И.Захаров, Н.Я. Соловьев, А.Г.Харчев, А.И.Антонов және
т.б.
Людовиг ван Берталанфи өңдеген жалпы теориялар жүйесіндегі терминдерде
“Отбасы – тек қана осы отбасы мүшелерінің арасындағы өзара қарым-
қатынасының нақты жемісі. Отбасының жағдайын түсіну үшін әрбір жеке отбасы
мүшесінің жағдайын талдауға қарағанда, одан да үлкен бір нәрсе қажет. Бұл
үшін барлық отбасы жүйесін тұтастай талдау қажет”.
Отбасы туралы басқа көзқарас А.И.Захаровтың пікірлерінде жазылған.
Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген түсінік бар. Бұл топтағы
байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоционалдық
әсерлерінен құрылады. Оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін
қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ – отбасы болып табылады.
Ал, Н.Я.Совольевтің анықтамасы бойынша: Отбасы – ерлі-зайыптылардың
одағы мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік
тобы, жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және
жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата-аналар мен
балалардың, аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым-
қатынас.
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының
ішінде А.Г.Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы – бұл кішкентай топ
ретінде ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-
қатынастың нақты тарихи жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық
қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен
байланысқан және халықтың рухани түындыларымен қоғам сұранысына негізделген
әлеуметтік қажеттілік.
А.И.Антоновтың айтуынша, отбасын ата-ана-бала қатынасы құрайды. Ал неке
ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасы, бірге тұруы немесе жыныстық
серіктестік формасының мойындалуы, ол баланың туумен қатар жүреді. Ол
отбасының кеңістіктік локализациясына – тұрақ жай, үй, меншік және
отбасының экономикалық негізін – күнделікті тұрмыстық қажеттіліктің тар
шеңберіне кіретін ата-аналардың және балалардың жалпы отбасылық әрекетіне
назар аударады. [4]
Отбасы қарым-қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы
И.Я. Баховеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования
гинекократии старого времени и ее религиозной и правовой природы атты
кітабы, сонымен бірге шотланд заңгері Дж.Ф. Мак-Леннанның 1865 жылы
жарияланған Первобытный брак атты зерттеуі көп үлес қосты. Екі автор да
неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасына деген тарихи
көзқарастарды ғылыми-теориялық көзқарастар толықтыра түсті. Мәселен,
Л. Морганның 1877 жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында жанұяның
тарихын, оның некелік қарым-қатынасын, экономикалық, әлеуметтік дамуын және
қызметін қарастырған. Ф.Энгельстің 1884 жылы шыққан Жанұяның жекеменшіктің
және мемлекеттің тегі атты еңбегі. Онда Ф.Энгельс жанұяны тарихи категория
ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын, даму жолдарын көрсетті.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұтас ұрпақтар
жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер. әкелер мен шешелер, балалар
тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере туыстар бір-
біріне ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра
некелес болатын. “Алғашқы заманда – дейді К. Маркс, - қарындасы ағасының
әйелі болған, мұның өзі әдептілікке жататын да еді”.
Отбасы тарихының мұнан кейінгі даму сатысы Ф. Энгельс айтқандай топты
некенің ішінде жұп отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар
арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының
нәтижесінде алғашқы қауым ішінде бірімен-бірі некелеспейтін “ағалы-
інілілер”, “апалы-сіңлілілер” топтары қалыптасады да, тағылық дәуірдегі
топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп
отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден
кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына айналды. Бірақ мұндағы
неке беріктігі онша мығым болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым
оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, топтың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезінде басталды да, оның
жұпты некені түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болады. Сондықтан, моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда
әлдеқайда нығая, беки түсті.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында қазақ арасында негізінен дара (шағын)
отбасы үстем болған. Л. Морган өзінің әйгілі еңбегінде “Қарауындағы жерін
өңдеп, малын бағу үшін әке үкіміне бағыныштылыққа белгілі мөлшердегі ерікті
және еріксіз адамдардың отбасын құруын” үлкен патриархал отбасының негізгі
белгісі деп сипаттайды. Дара (шағын) отбасы үлкен патиархалды отбасының
ыдырауының жемісі екенін дәлелдей отырып, Ф. Энгельс үлкен патириархалды
отбасының негізгі сипаттарын баяндайды. әсіресе ол сербтар мен болгарларда
кездесетін үлкен патриархал отбасының мазмұнын дұрыс түсінген орыс ғалымы
М. Ковалевскийдің пікірін жоғары бағалай келіп, соның негізінде
төмендегідей қорытынды жасайды: “Zadruga” (шамамен айтқанда достық дегенді
білдіреді) немесе “Bratstvo” (туысқандық) деген атпен сербтер мен
болгарлардан және біраз өзгерген түрде шығыс халықтарынан қазір де
кездесетін патриархалдық үй қауымы топты некеден туған және аналық құқыққа
негізделген отбасынан осы күнгі дүниенің дара отбасына өтудің өткелді
сатысын жасады.
Оңтүстік-славян задругасы осындай отбасылық қауымның әлі де бар ең тәуір
үлгісі болып табылады. Ол бір атадан тараған тұқымдардың өздерінің
әйелдерімен қоса бірнеше буындарын қамтиды, содан соң олардың барлығы бір
түтін болып бірігіп тұрады, егіндік жерлерін бірлесіп ұқсатады,
орталарындағы жалпы қорадан тамақ ішіп, киім киеді және табыстың артығын
бәрі ортақ иеленеді дейді. Ф. Энгельстің бұл сипаттамсындағыдай үлкен
патриархалды отбасы түрін барлық халықтар өз бастарынан өткізді. [4]
Үлкен патиархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде мекендейтін
жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны туралы
белгілі кеңес ғалымдарының зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П. Толстов көне Хорезмдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мың жылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін
дәлелдейді. Бұл пікірді А.Ю. Якубовский мен А.Н. Бернштам да қолдайды. Ал
Н.А. Кисляков патриархалды үлкен отбасының біздің заманымыздан әрірек пе
деген болжау жасайды.
Қоғамда болған әлеуметтік-экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патиархалды отбасының сыр-сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті деген ұғым тумауы керек. Оның
қалдығы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30-40
адамнан тұратындығын А.С. Абрамзон мен А. Жұмағұлов баяндайды. Ал, Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И. Кушнер сол уақыттың
өзінде қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасылардың жиі
кездесетінін айтқан.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХғасырдың басында түрікмен халықтарында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П. Васильева мен С.Н. Иомудский
өз еңбектерінде баяндайды. Түрікменнің көшіп жүріп мал бағумен айналысқан,
нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар орта Азия
көшпенділерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз үлгісі
тәрізді. Г.П. Васильеваның айтуынша мұндай отбасылар Ф. Энгельс көрсеткен
үлкен отбасының классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше
үйленген ұрпақтардан құралып, бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішіп-
жемі де ортақ. С.Н. Иомудскийдің айтуы бойынша, ХХ ғасырдың басында
иомудтар арасынан кездескен бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде қарақалпақтар мен алтайлықтар
арасында да болғандығын Л.П. Потапов пен Т.А. Жданконың еңбектерінен
көреміз. Қарақалпақтар патриархалды отбасының қалдығы ретінде бірнеше шағын
отбасының туыстық жақындығына қарай топталып “көше” деп аталатын бірлік
болғанын Т.А. Жданко атап көрсеткен.
С.М. Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы “көше” сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында кездесетіндігін айтқан. Мұндай бірлікті қазақтар
“ата баласы” деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының ХХ ғасыр
басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды.
С.М. Абрамзон бұл мәселе туралы өзіне дейін В. Батраков пен
П. Погорельскийдің үлкен патриархалды отбасы тек
егіншілікпен айналысқан отырықшы елдерге ғана тән, көшпелілер үшін оның
экономикалық тұрғыдан қарағанда қажеті жоқ, сондықтан қазақ, қырғыз сияқты
халықтар өз дамуында үлкен патриархалды отбасына соқпай, рулық құрылыстан
дара, шағын отбасына бірден өткен деген жаңсақ пікірін көптеген нақтылы
деректерге сүйене отырып орынды сынайды. Сөйтіп, С.М. Абрамзон Орта Азия
және Қазақстан көшпелі халықтарының толып жатқан туыстық қарым-қатынастар
үлкен патриархалды үлкен отбасылық қауымның орын алғандығын дәлелдейді.
Мұнымен бірге, С.М. Абрамзон мұндай отбасы қауымында көшпенділер болмысы
мен әлеуметтік экономикалық жағдайына байланысты ерекшеліктернің болатынын
айта келіп, сол ерекшеліктердің нәтижесінде үлкен патриархалды отбасы
қауымдары біртіндеп өзгеріп, ақырында көшпелі халықтарда кездесіп отырған
шағын аталас топтардың пайда болуына әкеліп соққандығын баяндайды. “Сөйтіп
– дейді С.М. Абрамзон, - біз үлкен патриархалды отбасын тек көшпенділер
отбасының аралық формасы ғана демей, оны түгелімен көшпенділердің қоғамдық
ұйымының бір түрден екінші түрге өту формасы деп те қараймыз”.
Жанұя - қоғамның ең көне институттарының бірі. Психология туралы тек
ғылыми пән ретінде ғана емес, психологиялық ойлау ретінде айтатын болсақ,
ол – танымның ең ежелгі салаларының бірі. Адамзат тарихының ең ежелгі
реликтасында отбасын қалай сақтауға және бекітуге кеңестер “психологиялық
ұсыныстар” табуға болады. Отбасы терапиясының, кәсіби психологиялық кеңес
беру тарихы тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталады.
Жанұя қоғамдық қарым – қатынасқа, оның барлық өмірінің үрдісіне ықпалын
тигізе алады. Жанұя адамдардың қажеттілігін қанағаттандырып қана қоймай,
бірқатар әлеуметтік функциялар орындап қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір
элементі болып табылады.
Соңғы онжылдықта бүкіл елде, жанұяға көмек көрсететін, институттар сеті
(педагогикалық, юридикалық, генетикалық кеңестер, танысу қызметтері)
белгілі болып отыр. Бұл институттардың әрқайсысы олардың іс-әрекетіне
сәйкес басқарылатыны түсінікті. [5,6]
Отбасы күрделі ғылым ретінде түрлі психологияның тарауларының объектісі
болып табылады: әлеуметтік, ерекшелік, клиникалық, педагогикалық және т.б..
Зерттеу пәні ретінде отбасы әлеуметтік институт, кішкентай топ және өзара
қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Отбасылық қатынастардың арасында отбасылық өмір әрекетінің әртүрлі
жақтарын бөліп көрсетеді, қарапайымнан басталып шырқау шегінде көбейіп және
отбасының кеңейген белгілер тізімінен аяқталады.
А.И. Антоновтың айтуынша, отбасын ата-ана-бала қатынасы құрайды, ал неке
ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасы, бірге тұруы немесе жыныстық
серіктестік формасының легитимді мойындалуы, ол баланың тууымен қатар
жүреді. Ол отбасының кеңістіктік локализациясына - тұрақ жай, үй, меншік
және отбасының экономикалық негізін - күнделікті тұрмыстық қажеттіліктің
тар шеңберіне кіретін ата-аналардың және балалардың жалпы отбасылық
әрекетіне назар аударады.
А.И. Антонов отбасын адамдардың біріккен жалпы отбасылық ортақ
әрекетіне негізделіп, ерлі-зайыптылар - ата-ана - туысқандық желілермен
байланысқан және балалардың әлеуметтенуі мен отбасы мүшелерінің өмір сүруін
қолдау деп түсіндіреді. Бұл әлеуметтік вариантта ядролық құрылым ретінде
нукиеарлық отбасы болып табылады, ол үш бірлікті қатынаста көрінеді: ерлі-
зайыптылық - ата-ана - туысқандық. Антонов бойынша бұл бөлімдердің
біреуінің түсіп қалуы, отбасылық топтардың фрагменттілігін сипаттайды,
толық мәнде отбасы сөзі болып табылады: бұл баласыз жас жұбайлар,
ажырасқандар, кәрі адамдар, есейген балаларынсыз өмір сүретіндер және т.б..
Отбасы және неке түсініктерінің арасында тығыз байланыс бар.
Ғалымдардың дәлелдегеніндей неке және отбасы әртүрлі тарихи кезеңдерде
пайда болған. А.Г. Харчев некені тарихи түрде ер мен әйелдің арасындағы
қатынастың әлеуметтік формасының өзгеруі, қоғам олардың жыныстық өмірін
реттейді және ерлі-зайыптылық пен ата-аналық құқықтары мен міндеттерін
анықтайды. Бұл анықтамада неке түсінігінің мәнін ашу үшін шешуші кезең
неке формасының өзгермелілігін, оның әлеуметтік репрезентециясы мен
қоғамдағы реттеушілік рөлі туралы түсініктері болып табылады.
Әр түрлі қоғамда некеге тұрудың түрлі жас кезеңдері қойылады, некені
заңдастыру және оны бұзу реттеледі. Сонымен бірге жыныстық санкционирование
жақсы анықталған. Қытайдағы адам саны 1 млрд-тан асқандықтан тууды шектеу
мүмкіндіктері бұған көрнекті мысал бола алады. Басқа қоғамдарда керісінше,
бала туу мүмкіндіктерін көтерудің түрлі тәсілдері қарастырылған.
Мемлекеттік саясат бала жоқтарға салық, баласы бар отбасыларға көмек, жүкті
әйелдерге ерекше медициналық көмек беру арқылы оны қолдайтындықтары
көрінеді.
А.Г. Харчевтің пікірінше, отбасы некеге қарағанда күрделі қатынас
жүйесін құрайды, яғни ол ерлі-зайыптылардың ғана емес, сонымен бірге
балаларды, басқа туысқандарды немесе оларға жақын, қажетті адамдарды
біріктіреді.
Адамзат тарихында жыныстар арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру
формалары көп өзгеріске ұшырады, олар қоғамның нақты әлеуметтік-
экономикалық деңгейіне сәйкес келеді.
Қазіргі кезеңде отбасылық қарым-қатынас психологиясын зерттейтін
мынандай бағыттарды бөліп көрсетуге болады: эволюционизм, функционизм,
биологизм, эмпиризм және суентизм.
Эволюционды бағыт. Бұл бағыттың өкілдері И.Я. Баховин, Дж.Ф. Мак-Леннан,
Я.Г. Морган, Ф. Энгельс, П.А. Сорокин, А. Гуггенбюль-Крейг, А.И. Антонов
және т.б.
Отбасы қарым-қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы
И.Я. Баховеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования
гинекократии старого времени и её религиозной и правовой природы атты
кітабі, сонымен бірге шотланд заңгері Дж.Ф. Мак-Леннанның 1865 жылы
жарияланған Первобытный брак атты зерттеуі көп үлес қосты. Екі автор да
неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды.
Антикалық кезеңнің өзінде отбасындағы патриархальдық туралы түсінік,
сонымен қатар промескуитет деп аталатын жыныстық қатынастың ретсіз түрі
туралы түсінік орын алған.
Патриархальды теорияның атасы деп Платонды атайды. Оның патриархальдық
туралы идеяларын Аристотель жалғастырды. Орта ғасырда және ағарту кезеңінде
патриархальды теория шексіз билік етті.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Топты неке туралы идея Геродоттың Тарих кітабында аталады,
онда барлық халықтардағы әйелдің ортақтығы туралы көрсетіледі. Ондағы
некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас ұрпақтар жігімен бөлінетін.
Мысалы, бабалар мен әкелер, әкелер мен шешелер, балалар тобында - ағалы-
інілер, апалы-сіңілілер, немере және шөбере туыстар біріне-бірі ерлі-
зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра некелес болатын.
Алғашқы заманда - дейді К. Маркс,- қарындасы ағасының әйелі болған, мұның
өзі әдептілікке жататын да еді. Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы
Ф. Энгельс айтқандай топты некенің ішінде жұп отбасының қалыптаса
бастауымен, яғни қандас тусқандар арасындағы некелесу ғұрпына тиым
салынуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым ішінде
бірімен-бірі некелеспейтін ағалы-інілер, апалы-сіңілілер топтары
қалыптасады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына
жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып,
варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына
айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым болмағандықтан, отбасының
ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
И.Я. Баховин гетеризм концепциясын жасады, ол аналық құқық пен
әйелдердің қоғамдағы орнына негізделген, осы арқылы барлық халықтар дара
некеге және отбасыға бағытталды. Матриархат идеясын және отбасының тарихи
дамуын Дж. Леббок, И. Колер, М.М. Ковалевский, Л. Штернберг, Л.Г. Морган,
Ф. Энгельс қолдады.
Зерттеушілердің ойынша, ең бірінші ру формасы - аналық ру болып
табылады, ол бақыланған жұптық одақтардың ұжымдық шаруашылыққа және
экзогамды-эндогамды некелік қатынасқа негізделген.
Отбасылық қатынастың өзгермелілігінің негізгі себептері аналық рудан
аталық руға өтуімен және моногамиялық отбасының пайда болуымен байланысты.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруі күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
- моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеп соқты.
Моногамиялық отбасы түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып,
жетіле түсті. Отбасы тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана
еркектер үлесіне тиді де, моногамиялық отбасыныдағы өзара байланысты жұпты
некеге қарағанда әлдеқайда нығая, беки түсті.
Бұл арада ескерте кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген отбасы
формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру - пуналуан қандас туыс отбасынан,
ал соңғы формасы ретсіз жынысты қатынаста (промискуитет) өмір кешкен
топтардан шыққандығы туралы Л. Морганның пікірі тарихи шындыққа
жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И. Семенов дәлелдеген. Қандас туыс отбасы
мен пуналуал отбасына алғашқы рудың шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау
этнография ғылымының даму барысында толық сырылып тасталды. Отбасы және
неке қатынастарының пайда болу қарсаңындағы бірден-бір кезең ретінде
күшінде қалып, түбегейлі дәлелденген жай-промискуитет туралы айтылған
пікір. Қазіргі кезде көптеген ғалымдар рудың тікелей ретсіз жыныстық
қатынаста болған адамдар ұжымынан шыққандығын қолдайды.
Л.Г. Морган мен Ф. Энгельс кейінгі зерттеушілердің есептеуінше ұжымдық
меншіктің жіктелуі жеке шаруашылық пен жеке меншіктің және мұрагерліктің
пайда болуына әкелді. [7]
Эволюционистік теория экзогамды аналық руды айырбастайтын бастапқы
промискуитет теориясынан шығады. Экзогамды теория экзогамды тайпа мен
фраттридің бірігуі негізінде туындайтын дуальды-тайпалық ұйымның
идеяларымен толығады.
Ру екі жартыдан құралады деп есептелді, оның әрқайсында ерлер мен
әйелдер бір-бірімен некеге тұра алмайды, сондықтан басқа рудың әйелдері мен
ерлерінің арасынан өз жартыларын іздеп, табады.
П.А. Сорокин эволюционды теорияның басты жағдайларын көрсетті:
1) барлық зерттелінген халықтарда анасы бойынша жақындық есебі, әкесі
бойынша жақындық есебімен есептеледі;
2) жыныстық қатынастың алғашқы сатысында уақытша моногамды қатынаспен
қатар еркін некелік қатынас билік құрады;
3) неке эволюциясы осы ерікті жыныстық өмірді ақырын щектеуден тұрады;
4) неке эволюциясы топтық некеден дараға өту мен шектеледі.
Эволюционизмге сәйкес отбасылық қатынас прогрессивті бағытта дамиды:
төменгі формадан жоғарғыға, мұнда олардың әлеуметтік қамтылуы есептеледі,
тарихи анықталуы және отбасылық өмір әрекетінде және туыстық жүйедегі
қатынас. Осыған байланысты отандық психолог А.И. Антонов бұл теорияны
отбасының инвариантты концепциясымен анықтайды, яғни оның мәні бойынша,
адамдар әрқашанда некеге тұрады, балалы боладыжәне туыстық-отбасылық
қатынаста бола алады. Швед психологы А. Гуггенбюль-Крейг некені некеге тән
әлеуметтік және жеке бас проблемалары деп есептемей, оны архетиптік
басталудан, фундаментальды түрде қарастырады.
Эволюционды бағытта, сонымен бірге қоғамның және мәдениеттің құлдырауы
арқылы отбасылық қатынасқа байланысты басқа көз-қарас мәлім. Оның
жақтаушылары отбасылық қатынастың дамуындағы негативті тенденцияны атап
көрсетеді: ата-аналар мен балалардың, ерлі-зайыптылардың одағның әлсіреуі
және отбасы шаруашылығының құлдырауы.
А.И. Антонов есептеуінше, либеральды-прогрессивті екі ғылыми
парадигманың жүзеге асу фактісі - ескі, дәстүрлі отбасының негізінде жаңа
альтернативті отбасылық құрылмның пайда болуын жақтайтын және отбасылық
өмір әрекетінің жоғалу мүмкіндігі туралы ескертетін консервативті -
кризисті және отбасы тіршілігінің негізін бекітуге байланысты қажеттілікті
отбасы эволюциясы аясында талдау мүмкін болмайды.
Функционалды бағыт. Бұл бағыттың өкілдері Э. Дюркгейм, Э. Вестермак,
Б. Малиновский, Э. Берджес және т.б..
Бұл бағытқа сәйкес отбасылық қатынас отбасының әлеуметтік-мәдени
функцияларымен шарттасқан отбасы өмір әрекетінің және отбасылық әдер-
ғұрыптан туындайды және некемен, туысқандықпен және ата-анамен байланысты
әлеуметтік-мәдени рөлдержүйесінде құрылады. Отбасын зерттеудің функционалды
құрылымдық бағытының негізін салушы Э. Дюркгейм ғылыми ізденістерін
отбасының мезанизмдеріне, отбасылық өмірдегі әрбір отбасы мүшесінің рөліне,
ажырасу мен өзі-өзіне қол жұмсаудың өзара байланыстарына бағыттаған. Ол
урбандалудың әсерімен отбасы функциясының қатары өзгеретініне және
қысқаратынына назар аударады.
Функционализм некелік қатынасты тек жүктілік жағдайда немесе бала
туғанда ғана мойындайды. Отбасының тарихи формасының өз негізінде
экзогамның пайда болуы табу - инцестан (қан араласуға тиым салу) келіп
шығады. Табу отбасылық қатынастың функционалды интеграциясының тәсілі
ретінде қарастырылған. (Э. Вестермак). Некенің еріктілігінің (ата-ананың
келісімі бойынша некеге қарағанда) оның тұрақсыздығына, қазіргі отбасы
санының азаюына отбасы ынтымақтастығының әсері көрсетіледі (Э. Дюркгейм).
Функционалистерге аналық және әкелік проблемаларды өңдеу жатады (Б.
Малиновский).
Функционалды бағытта отбасылық функцияның басқа әлеуметтік институтқа
ауысуының тарихи талдауына баса назар аударады. У. Огборнның есімімен ең
алғаш рет әлеуметтік-мәдени ұйғарымдары қолдануға негізделген отбасынан,
негізіне тұлға аралық ұнату жататын отбасыға өту феномеінің анықталуымен
байланыстырады. Э.Бердпестің терминологиясында бұл отбасы институттан
отбасы достыққа (немесе ерлі-зайыптылы-серіктестік) өтуі ретінде
көрінеді. Отандық әлеуметтанушы А.И.Антонов бұл терминологияны некеге
тұрудың немесе сақтаудың бастаушы мотивтерін қайта құру ретінде
қарастырады.
Функционалды бағытта эвалюционистікке қарағанда шешуші кезең болып
жауапкершілік проблемесы алынады, тар мағынада ішкі отбасылық қатынаста
немесе кең мағынада-қоғамдық қатынас контексінде түсіндіріледі.
Этологиялық бағыт. Бұл бағыттың бастауын ең алғаш рет Ресейде 1873 ж
аударылған Ч.Дарвииннің Происхождение человека и половой отбор кітабының
шығуымен байланыстыруға болады.
Бұл бағыттың өкілдері адам мінез-құлқының жасырын инстинктті
негіздерін зерттеуде ең алдымен салыстырмалы этология әдістеріне сүйенеді.
Этологиялық көзқарастың жақтаушылары некелік қатынастың бастапқы формасы
ретінде промискуитетті жоққа шығарады, яғни ол үлкендердің аналық (ата-
аналық) инстинктіне және балалардың ата-аналы болуға деген қажеттілік
инстинктіне қарама-қайшы болады. [8]
Этологиялық көз-қарасқа сәйкес тарихи кезең адамзатты некелік қатынастың
төрт жүйесіне бөліп қарастырады: топты неке полигиния (бір ер адам және
бірнеше әйел), полеандрия (бір әйел немесе бірнеше ер адам) және моногамия
(бір ер адам және бір әйел); ең соңғысы екі формада - өмірлік және ажырасу.
Этологтар барлық көрсетілген некелік-отбасылық қатынас формаларының және
олардың өзгермелілігіне нақты сипаттама береді. Биологиялық көз-қарасқа
сәйкес некелік-отбасылық қатынастың көпжақтылығы - бұл таң қалдыратын факт,
себебі некелік жүйе - түрліше белгі және константты болып табылады.
Этологиялық бағыт адамзаттың әоғы тегінің алғашқы моногамиялылығы туралы
болжамдарымен қортындыланады, мұны бекіте отырып эволюцияның қандай да бір
кезеңінде адамның әрғы тегі ер адамдар әйелдерді күту үшін топты некені
қалаған. Моногамиялы және топты некенің бағдарламалары ұзақ сақталған. Одан
кейін өмір талаптары өзгере келе адамдар некелік қатынастың түрлі
формаларына жеңіл өте алған. Мысалы, еуропада жер иеленушілерге монология
қолайлы болса, ал көшпелі малшыларға полигиния қолайлы болған.
Этологиялық бағыт аясында қабылданған, моногамия табиғи сұрыпталу көз-
қарасы бойынша жыныстардың биологиялық мотивтеріндегі мінездерінде
айырмашылық бар екендігі байқалады, некелік қатынас кезеңінде инверсия
құбылысы, адамның белсенді гиперсексуальдығы ашылады.
Биологиялық эволюцияның дер кезінде адам табиғи сұрыптау әрекетінен
шығып кетті, себебі жетістіктің басты талабы ген мен берілетін ақпарат емес
геннен тыс берілетін білім, әлеуметтенуге қажеттілік болып табылады.
Эмперикалық бағыт. Эмперизмде отбасы өзінің пайда болу тарихы, функциясы
және құлдырау бар кішкентай әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Отбасылық
қатынас отбасы мүшелерінің эмоционалдық жақындығына, олардың қажеттілігімен
қызығушылығына құралады. Эмпирикалық көзқарастың негізін салушы деп Ф.Ле
Плені есептейді, ол ұрпақтар алмасуында отбасының тұрақтылығы ынтымақтастық
пен бірлікке бейімділікітің арқасында деп жорамалдайды. Эмперикалық зерттеу
әдісі ретінде Ле Пле отбасының микро ортасын немесе жан-жақты ішкі
отбасылық функцияның сандық көрсеткіші ретінде отбасы қаржысының талдауын
кең қолдаған, мұнда ұйымдастыру бала тәрбиесімен байланысты және отбасы
қатынасының құрылымдық өзгерістеріне тәуелді болып табылады.
Ле Пле өндірістің дамуы мен және урбандалуға байланысты отбасы
қатынасының тұрақсыз сипатын көрсетті, ал ата-аналар мен балалардың жеке
дара өмір сүруінен әкелік беделдің төмендеуінен көрінеді.
Суентистік бағыт. Отбасылық қатынас жеке тұлға мен қоғамның өзара
байланысында қарастырылады. Бұл бағыттың негізін салушылар мен
жақтаушыларына У. Джемс, Ч. Кули, У. Томос, Ф. Знанецкий, Ж. Пиане, З.
Фрейд және т.б. жатады.
Жеке тұлғанық қарым-қатынас Мен және Басқа жақын қарым-қатынастың
мәнді сипаты, отбасы Жеке тұлғалардың өзара әрекет бірлігі ретінде - бұл
әлеуметтік-психологиялық бағыттағы суиентистік теорияның шешуші кезеңдері.
Аталған бағыттардан басқа отбасы қатынасының психологиясын зерттеу
тарихында басқа да көптеген бағыттар бар.
Отбасының теориялық кестесінің анализі мен концепцияларын зерттеуде көп
үлес қосқан американ әлеуметтанушысы Р. Хилл.
Р. Хилдің айтуы бойынша отбасы зерттеудің алғашқы 5 бағыты бар, олар
мыналар:
1) институциональды-тарихи бағыт (эволюционизм);
2) құрылымды-функционалды бағыт;
3) интеракционисті- рөлдік анализ, символдік интеракционизм;
4) ситуациялы-психологиялы бағыт;
5) дивелоплементалды бағыт (отбасының өмірлікциклінің дамуына
негізделген).
Алғашқы екі бағыт отбасының қоғамдағы атқаратын рөлімен қызметін,
сонымен бірге отбасы құрылымының динамикасы мен әлеуметтік салдарын
зерттеуге арналған. Қалған үшеуі жеке тұлға мен топтың әлеуметтік мінез-
құлқына арналған.
Отбасы және неке қоғам тарихында отбасылық қатынастың сандық және
сапалық эволюциясы түрліше дамыды. Отбасы және неке проблемаларына арналған
отандық және шетелдік монографиялар көп кездеседі (Э.Г. Эйдемиялер, В.В.
Юстицкис, Б.Н. Кочубей, В. Сатир, Д. Скиннер, Г. Навайтис және т.б.).
Көптеген зерттеулерде некеге тұру мотивтері, отбасы функциялары, отбасылық
конфликтілер мен ажырасу себептері, отбасы терапиясының әдістері мәселелері
қарастырылды. Әйгілі жұмыстар арасында А.Г. Харчев пен В.Н. Дружининің
зерттеулерін ескеруге болады.
Тек ХХ ғасырда ғана отбасылық қатынастарды және балаларды отбасында
тәрбиелеу процесі терең зерттеле бастады. Отбасылық эволюциясын сандық және
сапалық зерттеу, бір жағынан ертедегі даму кезеңінде сақтанған
этнографиялар, халықтар мен тайпалардың өмірлері туралы мәліметтер
негізінде анықталса екінші жағынан ертедегі жазбаша баспалар арқылы
зерттелді.
Ертедегі неке. Қалалық өркениеттің пайда болуы, жазу мен оқу
дағдыларының дамуы көне вавилонда ең алғашқы неке туралы заңның жазылуына
әкелді. Ол уақытта да неке экономикалық келісім болып табылды: болашақ
күйеу қызды оның әкесінен сатып алу керек барлық ертедегі мәдениетте неке-
келісім және неке -шарт күнделікті құбылыс болды.
Сонымен бірге , көне Египетте неке экономикалық немесе саяси оймен
құралды. Мұраға қалдырған жерді немесе отбасына мирас болған мемлекеттік
қызметтерді бөлмеу үшін ағасы мен қарындасы некеге отырған.
Моногамияның бірінші тарихи формасы - патриархалды отбасы - оны әке
басқарады,оның құрамына ұрпақтары, әйелдері және балалары, сонымен бірге үй
құлдары кіреді.
Матриархат кезеңінде мұрагерлік әйелдердің басқаруымен жүрді, ол некенік
келісімде күйеудің меншігі қалыңдықтың билігіне берілді. Көптеген фараондар
осымен байланысты өздерінің апаларына, қарындастарына үйленген, себебі бұл
тақты, әулетті және мұрагерлікті сақтауға көмектесті.
Мысалы, Клеопатра (б.з.д. 69-30 ж.ж) ең алдымен өзінің үлкен ағасының
әйелі болды, оның қазасынан кейін-кіші інісінің жұбайы болды. Осылайша
әрбір неке оларға Египетті басқару құқығын берді.
Алғашқы Рим құқықтарының заңдарын Римнің негізін салушы, аты аңызға
айналған Рамулу жазған. Бұл заңдарға сәйкес, ер адаммен некеге тұрғаннаң
кейін әйел оның мүлкінің бір бөлігі болу керек. Заң бойынша әйелдер
өздерінің мінезіне толықтай бейімделуі керек, ол күйеулері- әйелдерін
өзінің мүлкіне қажет ретінде басқару керек. Рим заңы неке тек қана бала туу
үшін, сонымен бірге отбасылық меншік бөлінбеу үшін жүзеге асады деп
жариялаған Көп ғасырдан кейін Рим ағылшын заңдылықтарының негізінде жүзеге
асты, мұнда бұрынғыша еркектер үлкен құқықтарға ие болды.
Құлиеленушілік кезеңінде көне Грецияда әйелдердің төрт түрі белгілі
болған: 1) Матрондар - байсалды, тұрмыс құрған әйелдер, балалардың анасы
(күйеуінің сіз деп атап, опсыздығы үшін өмірін қиып немесе құлдыққа
сатылған); 2) Гтерлер - білімді және дарынды әйелдер; 3) Плебейлердің
тұтқындары болып саналатын күңдер; 4) Жрицтар - әртүрлі дінге қызмет
ететін абыздар.
Көне Спартада әдет-ғұрып келесі белгілер арқылы жүзеге асты. Спартандық
өзінің әйелімен өзінен келісім сұраған кез- келген еркекке рұқсат етті.
Сонымен бірге әйелі күйеуінің үйінде қалады, басқа еркектен туған бала да
әйелмен бірге осы отбасында қалады ( егер де ол денсаулығы мықты ұл болса)
. Бұл Спартандықтардың көзқарасы бойынша неке құрудағы басты мақсат бала
туу деп түсіндіреді.
Ортағасырдағы европалық неке. ІV және V ғасыр аралығында Европа
солтүстік варвар тайпаларының басқыншылықтарына жиі ұшыраған, олар
өздерінің некелік салт-дәстүрлері туралы түсініктерін енгізген. Мысалы,
герман тайпаларының дәстүрлері бойынша неке моногомиялы болды, ал ерлі-
зайыптылардың бір-біріне опасыздығы мораль және заң жүзінде қатаң
жазаланған. Француз тайпалары керісінше, полигомияны құптаған және
қалыңдықты саудалауға рұқспт берген. Сонымен бірге барлық варвар
тайпаларында, неке- отбасы үшін, сексуалдық және экономикалық қолайлылық
үшін жүзеге асады деп есептелген.
Тайпадан халықтың қоғамға өтумен, сонымен бірге патшалық биліктің
күшеюмен байланысты феодалдардың билігі бірте- бірте шектелді, оның
ішінде неке туралы шешім қабылдау құқықтарынан айырыла бастады.
Орта ғасыр рыцарлармен ерекшеленеді. Бірақ неке аймағында жағдай былайша
жүзеге асты: рыцарлар өз шеңберіндегі қалыңдыққа үйленуге міндетті болды.
Неке әлеуметтік-экономикалық келісім болып табылды.
Қайта өрлеу мен реформалау дәуірінде ерікті одаққа негізделген некелер
жүзеге асты. Бір мезетте неке туралы жаңа рухани және сексуалдық түсініктер
пайда болды.
Тарихи контексте некелі-отбасылық қатынасты ұйымдастыру формалары
әртүрлі. Некеге тұру және отбасын құру әрқашанда болған. Некенің еуропалық
түрі 300 жыл бұрын пайда болған. Бірақ моногомдық отбасы көптеген мыңдаған
жылдар бұрын пайда болған.
Ең алғашқы адамзат қоғамында промискуитет болған деп есептеледі, яғни
ретсізжыныстық қатынастар болған.
Некелік-отбасылық қатынас эволюциясын түсіндіру үшін промискуитетке
қарсы аргументтер беріледі. Вайридің есептеуінше: егер де бір кезеңде
мұндай әйел мен мүліктң толық түрде ортақтығы жүзеге асса, бұл тек қана
жабайылар сияқты табиғаттың байлығымен өмір сүретін халықтарда ғана мүмкін
болған. Егер де онда әйелдің ортақтығы болса, онда қандай да ер адам өзіне
балаға қамқорлық жасау жауапкершілігін алар еді, яғни ол сенімді түрде өзі
оның әкесі екендігін айта алмайды. Ал әйел өз күшімен баланы тамақтандыра
алмайтын еді, онда адам баласы болмас еді. [10,11]
Ертедегі адамзат қоғамының толық жойылу қаупінен, тұрақты жұптық
байланыстар пайда бола бастады. Сонымен бірге әйелдер еркектерді
қызықтыратын қасиеттерінен бірте-бірте айырыла бастады. Тек бір жыныстыны
таңдап, даралана бастады. Бұл жыныстарды таңдаудың бастамасы еді, ал адамды
басқа жануарлар әлемінен ажырататын белгі болып табылды.
Ру пайда болғандықтан жыныстық қатынастар реттеле бастады, бірақ мұны
некелік қатынастың басталу уақыттыдеп есптеу дұрыс емес. Жыныстық
қатынастар некеге дейін және одан тыс болады; ал неке өзіне қоғамда
анықталған нақты құқықтар мен міндеттерді жүктейді.
Ең алғаш рет мұндай міндеттер топты некенің пайда болуымен туындаған.
Топты неке талаптарына ең алдымен балалар мен жеткіншектердің тәрбиесі мен
тамақтануын қамтамсызету міндеттері мен құқықтары кірді. Барлық балалар
әйелдер тобында болды және тек қана есейген шақта ұл балалар ерлер тобына
өткен; басқару ролі әйелдерге тән болды, яғни матриархат ғасыры болды
Бұрыннан анықтағандай көптеген халықтарда барлық отбасылық құқықтардың
негізі әкенің емес ананың шығу тегіне негізделеді. Ағасының мұрасына ие
болуын жатқызуға болады.
Әйелдер мен еркектер тобы біріккен шаруашылықты жүргізіп, қатар тұрған.
Ең алдымен неке, отбасы болған жоқ тек қана рулық одақ болды, онда
коммуналды неке билік құрды. Кішкентай топқа жататын әрбір еркек, өзін
сол топтың әйелдерінің күйеуі деп есептеді. Ең алғашқы халықтардағы мұндай
жыныстық қатынасты гетеризм дп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңдегі адамзатқа мынандай некелік отбасылық
қатынастар тән болды: 1) туысқандар тобынан тұратын, бөлінбейтін отбасы:
әйелдер мен балалардың нақты күйеуі мен әкесі жоқ, олар барлық еркектер
тобына тән; 2) сегментарлы отбасы: отбасын басқарушының басқа әйелдері
болады, ағайындылардың - ортақ әйелдері, ал барлық апалы- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың теориялық негіздері 10
1.1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың зерттеу тарихынан 10
1.2 Отбасы психологиясының негізгі түсініктері мен даму кезеңдеріне 24
шолу 24
1.3. Отбасы қарым-қатынасындағы психологиялық ахуал және үйлесімділік 39
2 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесіне жүргізілетін
эксперименттік зерттеулер 52
2.1 Ерлі – зайыптыларды анкета арқылы бақылау 52
2.2 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты тест арқылы анықтау 53
2.3 Некедегі қанағаттану туралы тест-сауалнама 55
2.4 Тест: Сіздердің некелеріңіз қандай? 58
Қорытынды 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұғырлы тәуелсіздік алуы
әлемдік деңгейде егеменді ел ретінде айқын танылуы, сондай-ақ президенттік
басқару нысанасындағы демократиялық мемлекеттің және жаңа азаматтық
қоғамның тууы нарықтық қатынастар жүйесіне көшуі, объективті
қажеттіліктерге байланысты болып отырғаны қоғамдық сананың түбегейлі
өзгерістер шеңберін кеңейтті.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына сәйкес 27 бапта былай
көрсетілген. “Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында
болады”. Бұл қай қоғамда болмасын отбасы және неке мемлекет назарында
болатынын дәлелдейді. [1]
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” заңында неке отбасы
қатынастарын, сондай – ақ оларды жүзеге асырудың кепілдіктерін белгілеп,
реттеуге бағытталған, отбасының дамуын мемлекеттің әлеуметтік саясатының
басым бағыты деп анықтаған өте маңызды нормативтік құқықтық актілердің бірі
болып табыларды.
Отбасы туралы бұрын – соңды көптеген зерттеулер жүргізіліп, бірсыпыра
кітаптар жазылды. Оның ішінде осы күнге дейін ғылым үшін мәнін жоймай келе
жатқан, көне қауымдағы отбасы мәселесінің жалпы теориялық тұрғыдан
қарастыратын зерттеулермен (Л.Морган, М.Ковалевский, Т.Кунов т.б) бірге
жекелеген халықтардың отбасы мен неке тарихын этнографиялық тұрғыда
сипаттайтын монографиялар да аз емес.
Отбасында адам өмірге келеді, тәй-тәйлап басады, бірінші қуанышы мен
қиындығын кездестіреді, өседі, өнеді, одан үлкен өмірге аттанады. Олай
болса, отбасы деген не? Оның мәні неде? Қоғамда қандай рөл атқарады? Әр
адамға не береді? Осы сұрақтарды жан-жақты қарастырып, шешуге көптеген
ойшылдар, ғалымдар ат салысқан. Атап айтқанда, С.Қалиев, К.Бейсенбиева,
М.Жарықбаев, Т.М.Афанасьева, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б.
Бүгінгі таңда демократиялық өркендеген отбасының жаңа сипат пен
мазмұнға ие болуы заңды құбылыс. Оның мәні барлық Қазақстан халқының
өзара ынтымақтасуына, достығы мен өзара сенімнің жан-жақты дамуына
бейімдейтін әрбір Қазақстандық отбасының өнегелік және мәдени
құндылықтарының дамуы, оның барлық отбасы мүшелерінің өзара түсінісуі мен
сыйластықта болуында.
Отбасы – адам баласы алғаш қатынасқа түсетін адамгершілік құндылықтар
мен мінез-құлық нормасы жүйесін сіңдіретін, сондай-ақ өмір жолында
кездесетін мағұлмат мәні мен қоршаған орта туралы мағұлмат беретін
алғашқы да негізгі қоғамдық орта. Отбасы балаларға бұрынғы мәдени мұраны
тапсыруға лайықты қоғам өкілі, бастауыш ұйым ретінде әсер етеді.
Отбасы – кіші әлеуметтік топ, ал оның мүшелері некемен немесе қаны бір
туыстығымен, тұрмыстың ортақтығымен және өзара адамгершілік
жауапкершілікпен байланысты. Сонымен қатар, отбасы – қоғамның бастапқы
ұясы, қоғамның әлеуметтік құрылымының негізі болып табылады.
Адамзаттың пайда болуын зерттеуге деген қызығушылық отбасы
психологиясының тарихи негізде дамуына әкеледі. Отбасының қарым-қатынас
психологиясы отбасының механизмдерін, пайда болуын және объективті
заңдылықтарын зерттейтін ғылым ретінде қалыптасты.
Отбасы - адамның барлық өмір ағымында бірге еріп жүретін маңызды
феномендерінің бірі. Оның жеке тұлғаға әсерінің маңыздылығы, күрделілігі,
жан-жақтылығы мен проблемалылығы отбасын зерттеудегі көптеген әр түрлі
көзқарастар мен ғылыми әдебиеттерде кездесетін анықтамаларға алып келді.
Ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынас проблемалары, отбасы, неке ұғымдары
көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Олар: Людовиг ван
Берталанфи, А.И. Захаров, Н.Я Соловьев, А.Г. Харчев, А.И. Антонов және т.б.
Людовиг ван Берталанфи өңдеген жалпы теориялар жүйесіндегі терминдерде
Отбасы-тек қана осы отбасы мүшелерінің арасындағы өзара қарым-қатнасының
нақты жемісі. Отбасының жағдайын түсіну үшін әрбір жеке отбасы мүшесінің
жағдайын талдауға қарағанда, одан да үлкен бір нәрсе қажет. Бұл үшін барлық
отбасы жүйсін тұтастай талдау керек.
Отбасы туралы басқа көзқарас А.И.Захаровтың пікірлерінде жазылған.
Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген түсінік бар. Бұл топтағы
байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоциональдық
әсерлерінен құрылады, оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін
қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ-отбасы болып табылады, ол жаңа
мүшелердің сырттай тәсілдерінің арасында емес, балалардың дүниеге келуі
арасында көбейіп, өсетін жалғыз топ
Н.Я. Совольевтің анықтамасына сәйкес: Отбасы - ерлі-зайыптылардың одағы
мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік тобы,
жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және жалпы
шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата-аналар мен балалардың,
аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым-қатынас.
Отбасының ядросы ретінде дәстүрлі түрде ерлі-зайыптылар жұбын
есептейді, оған қосымша балалар, туысқандар, ерлі-зайыптылардың ата-аналары
ядросын атайды.
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының
ішінде А.Г. Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы - бұл кішкентай
топ ретінде ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-
қатынастың нақты тарихи күйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық
қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен
байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген
әлеуметтік қажеттілікСондай-ақ негізгі институттарының бірі, адамның саяси
әлеуметтенуінің алғашқы сатысы ретіндегі отбасы, кез-келген қоғамдық ұйым
сияқты, заман қыспағына өзінше төтеп беріп, ұлттық қоғамдық мүдделерге
сай қызмет ете және оларды обективті қажеттілік ретінде қалыптастыра
отырып, қоғаммен бірге дамиды. әлеуметтік-саяси мекемелер отбасы
тәрбиесінің негізгі ортасы, сонымен бірге балалар мен жастарға ақпарат,
мәдени адамгершілік - өнегелік құндылықтарды беру құралы болғандықтан,
отбасы осы қызметтерінің қалай орындалатынын қадағалауға міндетті. Осыған
орай, отбасының қоғам үшін маңызды осы қызметтерін орындауға жәрдем ету
қажет. [1,2,3]
Қазіргі отбасы, оның ерекшеліктері еліміздің қазіргі кезеңдегі
ерекшеліктерімен, яғни қоғамның реформалану және жаңару кезеңімен
негізделеді. Сондықтан ол бүгінде жаңа мәселелерге тап келіп, адам, халық,
қоғам үшін қажетті көптеген өмірлік маңызды қызметтерін атқару
қабілетінен белгілі дәрежеде айырылып, елеулі жағдайларды басқа саяси-
қоғамдық институттармен ұзаққа созылған үйлесімсіздікте болып, шын
мәнінде, ХХІ ғасыр басында жаңа дағдарысқа ұшырап отыр.
Некеге тұрған жастар үшін, отбасылық өмірдің кейбір дәріптеушілік тән.
Бұл, олардың отбасылық өмірден ең алдымен рухани өсуде және өзін
жетілдіруде өз қажеттіліктерін қанағаттандыруды күтетіндігінде. Сонымен
қатар, материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыру соңғы орында болды.
Қалыпты сияқты тұрақсыз отбасыларында бейімделу кезеңінде отбасылық
өмірдің жеке аймақтарында қажеттіліктердің келісімінсіз орын алады: қалыпты
жұптарда бұлмаңызыды емес, тұрақсыздықта маңызды. Бұл маңызды емес
айырмашылықтар қалыпты жұптарға қарым-қатынастың жетілуіне және бірте-бірте
дамуына мүмкіндік береді. Жас отбасылар тұрақсыз білімді болып табылады,
жұбайына деген мықты позитивті сияқты негативті сезім болады. көптеген
отбасылар үшін сондай-ақ, тәртіптегі және сезімдегі мұқтаждық тән.
Зерттеушілердің көпшілігі, некеге тұрғаннан біраз уақыттан соң, көбіне бала
туған соң некеге қанағаттану екі ерлі-зайыптыларда да жоғарлай бастайды.
Ерлі-зайыптылық өмірдің басында, ерлі-зайыптылардың біреуі шығып кеткен,
отбасылық топтың байланысы жаңа отбасылық топтың жаңа байланысының
жасалуына кедергі келтірген уақытта, рулық конфликт сирек кездеседі
Зерттеу нысаны: ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесі.
Зерттеу пәні: ерлі - зайыптылар арасындағы қарым – қатынас проблемасының
психологиялық ерекшеліктері және оларды зерттеудің диагностикалық әдістері.
Зерттеу мақсаты: ерлі – зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың
психологиялық ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік тұрғыда зерттеу.
Зерттеу міндеттері:
- Отбасы психологиясы мәселесіне теориялық талдау жасау;
- ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін көрсету;
- Отбасына және оның даму кезеңдеріне мазмұнды сипаттама беру;
- Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастағы психологиялық ахуал
мен үйлесімділік мүмкіндіктерін ашып көрсету;
- Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу
барысын қорытындылап, ұсыныстар беру.
- Жастарды некелік-жанұялық қатынасқа дайындау ерекшеліктерін
көрсету;
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: психологтардың отбасы
туралы ілімдері, ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы туралы ілімдер,
отбасындағы ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынас проблемаларын
анықтауға арналған әдістемелер, Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Қазақстан Республикасының “Неке және отбасы туралы” Заңы.
Зерттеу көздері: зерттеу проблемасы бойынша психологтардың еңбектері.
Психологияның ғылыми жетістіктері мен психологиялық тәжірибелерді отбасында
қолдану мәселелесіне байланысты дербес зерттеу жұмысы.
Зерттеу әдістері:
- психологиялық, педагогикалық, философиялық, әдебиеттерді тақырып
бойынша теориялық талдау;
- ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасына бақылау жүргізу;
- психологиялық эксперимент.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі бойынша
материалды жинақтау, жүйеге келтірілді, ғылыми зерттеу ақпараты айқындалды.
Екінші кезеңде эксперимент бағдарламасы даярланды, тәжірибелік
эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, зерттеу қорытындылары жүйеленіп, талдау
жүргізіліп, жұмыстың рәсімделуі аяқталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен
қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектіктілігі, обьектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу әдістері мен негізгі
кезеңдері беріледі.
Отбасы психологиясының ғылыми - теориялық негіздері атты бірінші
тарауда отбасы психологиясының теориялық негіздері ашып көрсетіледі.
Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас процесіне жүргізілген
эксперименттік-тәжірибелі зерттеулер атты екінші тарауда ерлі-зайыптылар
арсындағы жүргізілген зерттеу жұмыстарына сипаттама беріледі.
Қорытындыда жүргізілген жұмыстың теориялық және практикалық нәтижелеріне
негізделген нақты тұжырымдар жасалынып, әдістемелік тұрғыдан ұсыныстар
беріледі.
1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың теориялық негіздері
1.1 Ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастың зерттеу тарихынан
Адамзаттың пайда болу тегіне деген қызығушылық жанұя психологиясына
тарихи көзқарастың дамуына септігін тигізді. Жанұя қатынастарының
психологиясы объективті заңдылықтарды, жанұя қатынастарының көрінуі мен
оның механизмдерін зерттейтін ғылым ретінде қалыптасты. Адам баласы басынан
өткізген сан алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы
болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Оны жер
планетасын мекендеген барлық халықтар өз басынан өткізген.
Отбасы – адамның барлық өмір ағымында бірге еріп жүретін маңызды
феномендерлдің бірі. Оның жеке түғаға әсерінің маңыздылығы, күрделілігі,
жан-жақтылығы мен проблемалылығы отбасын зерттеудегі көптеген әр түрлі
көзқарастар мен ғылыми әдебиеттерде кездесетін анықтамаларға алып келді.
Ерлі-зайыптылардың арасындағы қарым-қатынас проблемалары, отбасы, неке
ұғымдары көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қарастырылған. Олар: Людовиг
ван Берталанфи, А.И.Захаров, Н.Я. Соловьев, А.Г.Харчев, А.И.Антонов және
т.б.
Людовиг ван Берталанфи өңдеген жалпы теориялар жүйесіндегі терминдерде
“Отбасы – тек қана осы отбасы мүшелерінің арасындағы өзара қарым-
қатынасының нақты жемісі. Отбасының жағдайын түсіну үшін әрбір жеке отбасы
мүшесінің жағдайын талдауға қарағанда, одан да үлкен бір нәрсе қажет. Бұл
үшін барлық отбасы жүйесін тұтастай талдау қажет”.
Отбасы туралы басқа көзқарас А.И.Захаровтың пікірлерінде жазылған.
Әлеуметтік психологияда Бастапқы топ деген түсінік бар. Бұл топтағы
байланыстар топ ісіне оның мүшелерінің тікелей келісімдеріне, эмоционалдық
әсерлерінен құрылады. Оның қатысушыларының жоғары дәрежедегі бірігуін
қамтамасыз етеді. Мұндай бастапқы топ – отбасы болып табылады.
Ал, Н.Я.Совольевтің анықтамасы бойынша: Отбасы – ерлі-зайыптылардың
одағы мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік
тобы, жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және
жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата-аналар мен
балалардың, аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым-
қатынас.
Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының
ішінде А.Г.Харчев берген анықтама ерекшеленеді: Отбасы – бұл кішкентай топ
ретінде ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-
қатынастың нақты тарихи жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық
қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен
байланысқан және халықтың рухани түындыларымен қоғам сұранысына негізделген
әлеуметтік қажеттілік.
А.И.Антоновтың айтуынша, отбасын ата-ана-бала қатынасы құрайды. Ал неке
ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасы, бірге тұруы немесе жыныстық
серіктестік формасының мойындалуы, ол баланың туумен қатар жүреді. Ол
отбасының кеңістіктік локализациясына – тұрақ жай, үй, меншік және
отбасының экономикалық негізін – күнделікті тұрмыстық қажеттіліктің тар
шеңберіне кіретін ата-аналардың және балалардың жалпы отбасылық әрекетіне
назар аударады. [4]
Отбасы қарым-қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы
И.Я. Баховеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования
гинекократии старого времени и ее религиозной и правовой природы атты
кітабы, сонымен бірге шотланд заңгері Дж.Ф. Мак-Леннанның 1865 жылы
жарияланған Первобытный брак атты зерттеуі көп үлес қосты. Екі автор да
неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап отбасына деген тарихи
көзқарастарды ғылыми-теориялық көзқарастар толықтыра түсті. Мәселен,
Л. Морганның 1877 жылы шыққан Ежелгі қоғам атты кітабында жанұяның
тарихын, оның некелік қарым-қатынасын, экономикалық, әлеуметтік дамуын және
қызметін қарастырған. Ф.Энгельстің 1884 жылы шыққан Жанұяның жекеменшіктің
және мемлекеттің тегі атты еңбегі. Онда Ф.Энгельс жанұяны тарихи категория
ретінде қарастырып, оның формаларының байланысын, даму жолдарын көрсетті.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұтас ұрпақтар
жігімен бөлінетін. Айталық, бабалар мен әжелер. әкелер мен шешелер, балалар
тобында – ағалы-інілер, апалы-сіңлілер, немере мен шөбере туыстар бір-
біріне ерлі-зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра
некелес болатын. “Алғашқы заманда – дейді К. Маркс, - қарындасы ағасының
әйелі болған, мұның өзі әдептілікке жататын да еді”.
Отбасы тарихының мұнан кейінгі даму сатысы Ф. Энгельс айтқандай топты
некенің ішінде жұп отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар
арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салуына байланысты болған. Осының
нәтижесінде алғашқы қауым ішінде бірімен-бірі некелеспейтін “ағалы-
інілілер”, “апалы-сіңлілілер” топтары қалыптасады да, тағылық дәуірдегі
топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына жұп отбасы дүниеге келді. Жұп
отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып, варварлық дәуірде әбден
кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына айналды. Бірақ мұндағы
неке беріктігі онша мығым болмағандықтан, отбасының ыдырап, ажырасуы тым
оңай болған.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
– моногамиялық отбасының, топтың және мемлекеттің шығуына әкеліп соқты.
Моногамиялық отбасы варварлық дәуірдің соңғы кезінде басталды да, оның
жұпты некені түпкілікті жеңуі цивилизация дәуірінің басында еркектер
үстемдігінің орнауымен байланысты болады. Сондықтан, моногамиялық отбасы
түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып, жетіле түсті. Отбасы
тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана еркектер үлесіне тиді
де, моногамиялық отбасындағы өзара байланысты жұпты некеге қарағанда
әлдеқайда нығая, беки түсті.
ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында қазақ арасында негізінен дара (шағын)
отбасы үстем болған. Л. Морган өзінің әйгілі еңбегінде “Қарауындағы жерін
өңдеп, малын бағу үшін әке үкіміне бағыныштылыққа белгілі мөлшердегі ерікті
және еріксіз адамдардың отбасын құруын” үлкен патриархал отбасының негізгі
белгісі деп сипаттайды. Дара (шағын) отбасы үлкен патиархалды отбасының
ыдырауының жемісі екенін дәлелдей отырып, Ф. Энгельс үлкен патириархалды
отбасының негізгі сипаттарын баяндайды. әсіресе ол сербтар мен болгарларда
кездесетін үлкен патриархал отбасының мазмұнын дұрыс түсінген орыс ғалымы
М. Ковалевскийдің пікірін жоғары бағалай келіп, соның негізінде
төмендегідей қорытынды жасайды: “Zadruga” (шамамен айтқанда достық дегенді
білдіреді) немесе “Bratstvo” (туысқандық) деген атпен сербтер мен
болгарлардан және біраз өзгерген түрде шығыс халықтарынан қазір де
кездесетін патриархалдық үй қауымы топты некеден туған және аналық құқыққа
негізделген отбасынан осы күнгі дүниенің дара отбасына өтудің өткелді
сатысын жасады.
Оңтүстік-славян задругасы осындай отбасылық қауымның әлі де бар ең тәуір
үлгісі болып табылады. Ол бір атадан тараған тұқымдардың өздерінің
әйелдерімен қоса бірнеше буындарын қамтиды, содан соң олардың барлығы бір
түтін болып бірігіп тұрады, егіндік жерлерін бірлесіп ұқсатады,
орталарындағы жалпы қорадан тамақ ішіп, киім киеді және табыстың артығын
бәрі ортақ иеленеді дейді. Ф. Энгельстің бұл сипаттамсындағыдай үлкен
патриархалды отбасы түрін барлық халықтар өз бастарынан өткізді. [4]
Үлкен патиархал отбасының Орта Азия және Қазақстан жерінде мекендейтін
жергілікті халықтар арасында қашан пайда болып, қашан жойылғаны туралы
белгілі кеңес ғалымдарының зерттеулерінен біраз деректер табамыз. Мәселен,
С.П. Толстов көне Хорезмдегі отырықшы елдер арасында біздің заманымыздың
басында үлкен патриархал отбасының қалыптаса бастап, біздің заманымыздың
алғашқы мың жылдығының ортасында оның әбден нығайып жеңгендігін
дәлелдейді. Бұл пікірді А.Ю. Якубовский мен А.Н. Бернштам да қолдайды. Ал
Н.А. Кисляков патриархалды үлкен отбасының біздің заманымыздан әрірек пе
деген болжау жасайды.
Қоғамда болған әлеуметтік-экономикалық жіктелудің айқындалуына
байланысты үлкен патиархалды отбасының сыр-сипатына өзгерістер еніп,
орнына дара, шағын отбасы келіп шықты. Бірақ бұдан үлкен патриархалды
отбасы сол кезден бастап мүлдем жойылып кетті деген ұғым тумауы керек. Оның
қалдығы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына дейін жетті. Мұндай
нақтылы деректерді көптеген этнографтар еңбектерінен кездестіруге болады.
Мәселен, қырғыз халқына көптеген бөлінбеген патриархалды отбасыларының
кездесіп, олардың құрамы бірнеше ұрпақтан және әр отбасы 15, 30-40
адамнан тұратындығын А.С. Абрамзон мен А. Жұмағұлов баяндайды. Ал, Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарында Қырғызстанда болған П.И. Кушнер сол уақыттың
өзінде қырғыздар арасында, әсіресе кедейлер тобында үлкен отбасылардың жиі
кездесетінін айтқан.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХғасырдың басында түрікмен халықтарында да
патриархалды үлкен отбасының болғандығын Г.П. Васильева мен С.Н. Иомудский
өз еңбектерінде баяндайды. Түрікменнің көшіп жүріп мал бағумен айналысқан,
нохурли және иомуд тайпаларында кездесетін үлкен отбасылар орта Азия
көшпенділерінің арасында сақталған үлкен патриархал отбасының нағыз үлгісі
тәрізді. Г.П. Васильеваның айтуынша мұндай отбасылар Ф. Энгельс көрсеткен
үлкен отбасының классикалық сипаттарымен толық үйлеседі. Олар бірнеше
үйленген ұрпақтардан құралып, бір жерде тұрып, бірігіп еңбек етеді, ішіп-
жемі де ортақ. С.Н. Иомудскийдің айтуы бойынша, ХХ ғасырдың басында
иомудтар арасынан кездескен бір үлкен отбасында 125 адам болған.
Үлкен патриархал отбасының бұрынғы кезде қарақалпақтар мен алтайлықтар
арасында да болғандығын Л.П. Потапов пен Т.А. Жданконың еңбектерінен
көреміз. Қарақалпақтар патриархалды отбасының қалдығы ретінде бірнеше шағын
отбасының туыстық жақындығына қарай топталып “көше” деп аталатын бірлік
болғанын Т.А. Жданко атап көрсеткен.
С.М. Абрамзон дәл осы қарақалпақ отбасындағы “көше” сияқты туыстық
топтың қазақтар арасында кездесетіндігін айтқан. Мұндай бірлікті қазақтар
“ата баласы” деген. Ал Абрамзон оны үлкен патриархалды отбасының ХХ ғасыр
басына дейін сақталған қалдығы деп қарайды.
С.М. Абрамзон бұл мәселе туралы өзіне дейін В. Батраков пен
П. Погорельскийдің үлкен патриархалды отбасы тек
егіншілікпен айналысқан отырықшы елдерге ғана тән, көшпелілер үшін оның
экономикалық тұрғыдан қарағанда қажеті жоқ, сондықтан қазақ, қырғыз сияқты
халықтар өз дамуында үлкен патриархалды отбасына соқпай, рулық құрылыстан
дара, шағын отбасына бірден өткен деген жаңсақ пікірін көптеген нақтылы
деректерге сүйене отырып орынды сынайды. Сөйтіп, С.М. Абрамзон Орта Азия
және Қазақстан көшпелі халықтарының толып жатқан туыстық қарым-қатынастар
үлкен патриархалды үлкен отбасылық қауымның орын алғандығын дәлелдейді.
Мұнымен бірге, С.М. Абрамзон мұндай отбасы қауымында көшпенділер болмысы
мен әлеуметтік экономикалық жағдайына байланысты ерекшеліктернің болатынын
айта келіп, сол ерекшеліктердің нәтижесінде үлкен патриархалды отбасы
қауымдары біртіндеп өзгеріп, ақырында көшпелі халықтарда кездесіп отырған
шағын аталас топтардың пайда болуына әкеліп соққандығын баяндайды. “Сөйтіп
– дейді С.М. Абрамзон, - біз үлкен патриархалды отбасын тек көшпенділер
отбасының аралық формасы ғана демей, оны түгелімен көшпенділердің қоғамдық
ұйымының бір түрден екінші түрге өту формасы деп те қараймыз”.
Жанұя - қоғамның ең көне институттарының бірі. Психология туралы тек
ғылыми пән ретінде ғана емес, психологиялық ойлау ретінде айтатын болсақ,
ол – танымның ең ежелгі салаларының бірі. Адамзат тарихының ең ежелгі
реликтасында отбасын қалай сақтауға және бекітуге кеңестер “психологиялық
ұсыныстар” табуға болады. Отбасы терапиясының, кәсіби психологиялық кеңес
беру тарихы тек ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталады.
Жанұя қоғамдық қарым – қатынасқа, оның барлық өмірінің үрдісіне ықпалын
тигізе алады. Жанұя адамдардың қажеттілігін қанағаттандырып қана қоймай,
бірқатар әлеуметтік функциялар орындап қоғамның әлеуметтік құрылымы, бір
элементі болып табылады.
Соңғы онжылдықта бүкіл елде, жанұяға көмек көрсететін, институттар сеті
(педагогикалық, юридикалық, генетикалық кеңестер, танысу қызметтері)
белгілі болып отыр. Бұл институттардың әрқайсысы олардың іс-әрекетіне
сәйкес басқарылатыны түсінікті. [5,6]
Отбасы күрделі ғылым ретінде түрлі психологияның тарауларының объектісі
болып табылады: әлеуметтік, ерекшелік, клиникалық, педагогикалық және т.б..
Зерттеу пәні ретінде отбасы әлеуметтік институт, кішкентай топ және өзара
қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Отбасылық қатынастардың арасында отбасылық өмір әрекетінің әртүрлі
жақтарын бөліп көрсетеді, қарапайымнан басталып шырқау шегінде көбейіп және
отбасының кеңейген белгілер тізімінен аяқталады.
А.И. Антоновтың айтуынша, отбасын ата-ана-бала қатынасы құрайды, ал неке
ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасы, бірге тұруы немесе жыныстық
серіктестік формасының легитимді мойындалуы, ол баланың тууымен қатар
жүреді. Ол отбасының кеңістіктік локализациясына - тұрақ жай, үй, меншік
және отбасының экономикалық негізін - күнделікті тұрмыстық қажеттіліктің
тар шеңберіне кіретін ата-аналардың және балалардың жалпы отбасылық
әрекетіне назар аударады.
А.И. Антонов отбасын адамдардың біріккен жалпы отбасылық ортақ
әрекетіне негізделіп, ерлі-зайыптылар - ата-ана - туысқандық желілермен
байланысқан және балалардың әлеуметтенуі мен отбасы мүшелерінің өмір сүруін
қолдау деп түсіндіреді. Бұл әлеуметтік вариантта ядролық құрылым ретінде
нукиеарлық отбасы болып табылады, ол үш бірлікті қатынаста көрінеді: ерлі-
зайыптылық - ата-ана - туысқандық. Антонов бойынша бұл бөлімдердің
біреуінің түсіп қалуы, отбасылық топтардың фрагменттілігін сипаттайды,
толық мәнде отбасы сөзі болып табылады: бұл баласыз жас жұбайлар,
ажырасқандар, кәрі адамдар, есейген балаларынсыз өмір сүретіндер және т.б..
Отбасы және неке түсініктерінің арасында тығыз байланыс бар.
Ғалымдардың дәлелдегеніндей неке және отбасы әртүрлі тарихи кезеңдерде
пайда болған. А.Г. Харчев некені тарихи түрде ер мен әйелдің арасындағы
қатынастың әлеуметтік формасының өзгеруі, қоғам олардың жыныстық өмірін
реттейді және ерлі-зайыптылық пен ата-аналық құқықтары мен міндеттерін
анықтайды. Бұл анықтамада неке түсінігінің мәнін ашу үшін шешуші кезең
неке формасының өзгермелілігін, оның әлеуметтік репрезентециясы мен
қоғамдағы реттеушілік рөлі туралы түсініктері болып табылады.
Әр түрлі қоғамда некеге тұрудың түрлі жас кезеңдері қойылады, некені
заңдастыру және оны бұзу реттеледі. Сонымен бірге жыныстық санкционирование
жақсы анықталған. Қытайдағы адам саны 1 млрд-тан асқандықтан тууды шектеу
мүмкіндіктері бұған көрнекті мысал бола алады. Басқа қоғамдарда керісінше,
бала туу мүмкіндіктерін көтерудің түрлі тәсілдері қарастырылған.
Мемлекеттік саясат бала жоқтарға салық, баласы бар отбасыларға көмек, жүкті
әйелдерге ерекше медициналық көмек беру арқылы оны қолдайтындықтары
көрінеді.
А.Г. Харчевтің пікірінше, отбасы некеге қарағанда күрделі қатынас
жүйесін құрайды, яғни ол ерлі-зайыптылардың ғана емес, сонымен бірге
балаларды, басқа туысқандарды немесе оларға жақын, қажетті адамдарды
біріктіреді.
Адамзат тарихында жыныстар арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру
формалары көп өзгеріске ұшырады, олар қоғамның нақты әлеуметтік-
экономикалық деңгейіне сәйкес келеді.
Қазіргі кезеңде отбасылық қарым-қатынас психологиясын зерттейтін
мынандай бағыттарды бөліп көрсетуге болады: эволюционизм, функционизм,
биологизм, эмпиризм және суентизм.
Эволюционды бағыт. Бұл бағыттың өкілдері И.Я. Баховин, Дж.Ф. Мак-Леннан,
Я.Г. Морган, Ф. Энгельс, П.А. Сорокин, А. Гуггенбюль-Крейг, А.И. Антонов
және т.б.
Отбасы қарым-қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы
И.Я. Баховеннің 1861 жылы жарық көрген Материнское право. Исследования
гинекократии старого времени и её религиозной и правовой природы атты
кітабі, сонымен бірге шотланд заңгері Дж.Ф. Мак-Леннанның 1865 жылы
жарияланған Первобытный брак атты зерттеуі көп үлес қосты. Екі автор да
неке формасының өзгеруі туралы идеяны талдайды.
Антикалық кезеңнің өзінде отбасындағы патриархальдық туралы түсінік,
сонымен қатар промескуитет деп аталатын жыныстық қатынастың ретсіз түрі
туралы түсінік орын алған.
Патриархальды теорияның атасы деп Платонды атайды. Оның патриархальдық
туралы идеяларын Аристотель жалғастырды. Орта ғасырда және ағарту кезеңінде
патриархальды теория шексіз билік етті.
Алғашқы қауымдық құрылыстағы ең көне отбасы түрі топты некеге
негізделген. Топты неке туралы идея Геродоттың Тарих кітабында аталады,
онда барлық халықтардағы әйелдің ортақтығы туралы көрсетіледі. Ондағы
некелер тобы рулар ішіндегі бірімен-бірі тұстас ұрпақтар жігімен бөлінетін.
Мысалы, бабалар мен әкелер, әкелер мен шешелер, балалар тобында - ағалы-
інілер, апалы-сіңілілер, немере және шөбере туыстар біріне-бірі ерлі-
зайыпты, яғни әр ұрпақ бір-біріне аға-қарындас бола тұра некелес болатын.
Алғашқы заманда - дейді К. Маркс,- қарындасы ағасының әйелі болған, мұның
өзі әдептілікке жататын да еді. Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы
Ф. Энгельс айтқандай топты некенің ішінде жұп отбасының қалыптаса
бастауымен, яғни қандас тусқандар арасындағы некелесу ғұрпына тиым
салынуына байланысты болған. Осының нәтижесінде алғашқы қауым ішінде
бірімен-бірі некелеспейтін ағалы-інілер, апалы-сіңілілер топтары
қалыптасады да, тағылық дәуірдегі топты неке біртіндеп ығысып, оның орнына
жұп отбасы дүниеге келді. Жұп отбасы тағылық дәуірдің соңында қалыптасып,
варварлық дәуірде әбден кемеліне келіп, қоғамдағы басты отбасы формасына
айналады. Бірақ мұндағы неке беріктігі онша мығым болмағандықтан, отбасының
ыдырап, ажырасуы тым оңай болған.
И.Я. Баховин гетеризм концепциясын жасады, ол аналық құқық пен
әйелдердің қоғамдағы орнына негізделген, осы арқылы барлық халықтар дара
некеге және отбасыға бағытталды. Матриархат идеясын және отбасының тарихи
дамуын Дж. Леббок, И. Колер, М.М. Ковалевский, Л. Штернберг, Л.Г. Морган,
Ф. Энгельс қолдады.
Зерттеушілердің ойынша, ең бірінші ру формасы - аналық ру болып
табылады, ол бақыланған жұптық одақтардың ұжымдық шаруашылыққа және
экзогамды-эндогамды некелік қатынасқа негізделген.
Отбасылық қатынастың өзгермелілігінің негізгі себептері аналық рудан
аталық руға өтуімен және моногамиялық отбасының пайда болуымен байланысты.
Алғашқы қауымдық қоғамда өндіруі күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы
- моногамиялық отбасының, таптың және мемлекеттің шығуына әкеп соқты.
Моногамиялық отбасы түгелдей еркектер үстемдігінің негізінде қалыптасып,
жетіле түсті. Отбасы тарихының бұл кезеңінде некелесу не ажырасу тек қана
еркектер үлесіне тиді де, моногамиялық отбасыныдағы өзара байланысты жұпты
некеге қарағанда әлдеқайда нығая, беки түсті.
Бұл арада ескерте кететін жағдайдың бірі, жоғарыда келтірілген отбасы
формаларынан бұрын қалыптасқан алғашқы ру - пуналуан қандас туыс отбасынан,
ал соңғы формасы ретсіз жынысты қатынаста (промискуитет) өмір кешкен
топтардан шыққандығы туралы Л. Морганның пікірі тарихи шындыққа
жатпайтындығын белгілі ғалым Ю.И. Семенов дәлелдеген. Қандас туыс отбасы
мен пуналуал отбасына алғашқы рудың шығуынан бұрынғы кезеңдер деп қарау
этнография ғылымының даму барысында толық сырылып тасталды. Отбасы және
неке қатынастарының пайда болу қарсаңындағы бірден-бір кезең ретінде
күшінде қалып, түбегейлі дәлелденген жай-промискуитет туралы айтылған
пікір. Қазіргі кезде көптеген ғалымдар рудың тікелей ретсіз жыныстық
қатынаста болған адамдар ұжымынан шыққандығын қолдайды.
Л.Г. Морган мен Ф. Энгельс кейінгі зерттеушілердің есептеуінше ұжымдық
меншіктің жіктелуі жеке шаруашылық пен жеке меншіктің және мұрагерліктің
пайда болуына әкелді. [7]
Эволюционистік теория экзогамды аналық руды айырбастайтын бастапқы
промискуитет теориясынан шығады. Экзогамды теория экзогамды тайпа мен
фраттридің бірігуі негізінде туындайтын дуальды-тайпалық ұйымның
идеяларымен толығады.
Ру екі жартыдан құралады деп есептелді, оның әрқайсында ерлер мен
әйелдер бір-бірімен некеге тұра алмайды, сондықтан басқа рудың әйелдері мен
ерлерінің арасынан өз жартыларын іздеп, табады.
П.А. Сорокин эволюционды теорияның басты жағдайларын көрсетті:
1) барлық зерттелінген халықтарда анасы бойынша жақындық есебі, әкесі
бойынша жақындық есебімен есептеледі;
2) жыныстық қатынастың алғашқы сатысында уақытша моногамды қатынаспен
қатар еркін некелік қатынас билік құрады;
3) неке эволюциясы осы ерікті жыныстық өмірді ақырын щектеуден тұрады;
4) неке эволюциясы топтық некеден дараға өту мен шектеледі.
Эволюционизмге сәйкес отбасылық қатынас прогрессивті бағытта дамиды:
төменгі формадан жоғарғыға, мұнда олардың әлеуметтік қамтылуы есептеледі,
тарихи анықталуы және отбасылық өмір әрекетінде және туыстық жүйедегі
қатынас. Осыған байланысты отандық психолог А.И. Антонов бұл теорияны
отбасының инвариантты концепциясымен анықтайды, яғни оның мәні бойынша,
адамдар әрқашанда некеге тұрады, балалы боладыжәне туыстық-отбасылық
қатынаста бола алады. Швед психологы А. Гуггенбюль-Крейг некені некеге тән
әлеуметтік және жеке бас проблемалары деп есептемей, оны архетиптік
басталудан, фундаментальды түрде қарастырады.
Эволюционды бағытта, сонымен бірге қоғамның және мәдениеттің құлдырауы
арқылы отбасылық қатынасқа байланысты басқа көз-қарас мәлім. Оның
жақтаушылары отбасылық қатынастың дамуындағы негативті тенденцияны атап
көрсетеді: ата-аналар мен балалардың, ерлі-зайыптылардың одағның әлсіреуі
және отбасы шаруашылығының құлдырауы.
А.И. Антонов есептеуінше, либеральды-прогрессивті екі ғылыми
парадигманың жүзеге асу фактісі - ескі, дәстүрлі отбасының негізінде жаңа
альтернативті отбасылық құрылмның пайда болуын жақтайтын және отбасылық
өмір әрекетінің жоғалу мүмкіндігі туралы ескертетін консервативті -
кризисті және отбасы тіршілігінің негізін бекітуге байланысты қажеттілікті
отбасы эволюциясы аясында талдау мүмкін болмайды.
Функционалды бағыт. Бұл бағыттың өкілдері Э. Дюркгейм, Э. Вестермак,
Б. Малиновский, Э. Берджес және т.б..
Бұл бағытқа сәйкес отбасылық қатынас отбасының әлеуметтік-мәдени
функцияларымен шарттасқан отбасы өмір әрекетінің және отбасылық әдер-
ғұрыптан туындайды және некемен, туысқандықпен және ата-анамен байланысты
әлеуметтік-мәдени рөлдержүйесінде құрылады. Отбасын зерттеудің функционалды
құрылымдық бағытының негізін салушы Э. Дюркгейм ғылыми ізденістерін
отбасының мезанизмдеріне, отбасылық өмірдегі әрбір отбасы мүшесінің рөліне,
ажырасу мен өзі-өзіне қол жұмсаудың өзара байланыстарына бағыттаған. Ол
урбандалудың әсерімен отбасы функциясының қатары өзгеретініне және
қысқаратынына назар аударады.
Функционализм некелік қатынасты тек жүктілік жағдайда немесе бала
туғанда ғана мойындайды. Отбасының тарихи формасының өз негізінде
экзогамның пайда болуы табу - инцестан (қан араласуға тиым салу) келіп
шығады. Табу отбасылық қатынастың функционалды интеграциясының тәсілі
ретінде қарастырылған. (Э. Вестермак). Некенің еріктілігінің (ата-ананың
келісімі бойынша некеге қарағанда) оның тұрақсыздығына, қазіргі отбасы
санының азаюына отбасы ынтымақтастығының әсері көрсетіледі (Э. Дюркгейм).
Функционалистерге аналық және әкелік проблемаларды өңдеу жатады (Б.
Малиновский).
Функционалды бағытта отбасылық функцияның басқа әлеуметтік институтқа
ауысуының тарихи талдауына баса назар аударады. У. Огборнның есімімен ең
алғаш рет әлеуметтік-мәдени ұйғарымдары қолдануға негізделген отбасынан,
негізіне тұлға аралық ұнату жататын отбасыға өту феномеінің анықталуымен
байланыстырады. Э.Бердпестің терминологиясында бұл отбасы институттан
отбасы достыққа (немесе ерлі-зайыптылы-серіктестік) өтуі ретінде
көрінеді. Отандық әлеуметтанушы А.И.Антонов бұл терминологияны некеге
тұрудың немесе сақтаудың бастаушы мотивтерін қайта құру ретінде
қарастырады.
Функционалды бағытта эвалюционистікке қарағанда шешуші кезең болып
жауапкершілік проблемесы алынады, тар мағынада ішкі отбасылық қатынаста
немесе кең мағынада-қоғамдық қатынас контексінде түсіндіріледі.
Этологиялық бағыт. Бұл бағыттың бастауын ең алғаш рет Ресейде 1873 ж
аударылған Ч.Дарвииннің Происхождение человека и половой отбор кітабының
шығуымен байланыстыруға болады.
Бұл бағыттың өкілдері адам мінез-құлқының жасырын инстинктті
негіздерін зерттеуде ең алдымен салыстырмалы этология әдістеріне сүйенеді.
Этологиялық көзқарастың жақтаушылары некелік қатынастың бастапқы формасы
ретінде промискуитетті жоққа шығарады, яғни ол үлкендердің аналық (ата-
аналық) инстинктіне және балалардың ата-аналы болуға деген қажеттілік
инстинктіне қарама-қайшы болады. [8]
Этологиялық көз-қарасқа сәйкес тарихи кезең адамзатты некелік қатынастың
төрт жүйесіне бөліп қарастырады: топты неке полигиния (бір ер адам және
бірнеше әйел), полеандрия (бір әйел немесе бірнеше ер адам) және моногамия
(бір ер адам және бір әйел); ең соңғысы екі формада - өмірлік және ажырасу.
Этологтар барлық көрсетілген некелік-отбасылық қатынас формаларының және
олардың өзгермелілігіне нақты сипаттама береді. Биологиялық көз-қарасқа
сәйкес некелік-отбасылық қатынастың көпжақтылығы - бұл таң қалдыратын факт,
себебі некелік жүйе - түрліше белгі және константты болып табылады.
Этологиялық бағыт адамзаттың әоғы тегінің алғашқы моногамиялылығы туралы
болжамдарымен қортындыланады, мұны бекіте отырып эволюцияның қандай да бір
кезеңінде адамның әрғы тегі ер адамдар әйелдерді күту үшін топты некені
қалаған. Моногамиялы және топты некенің бағдарламалары ұзақ сақталған. Одан
кейін өмір талаптары өзгере келе адамдар некелік қатынастың түрлі
формаларына жеңіл өте алған. Мысалы, еуропада жер иеленушілерге монология
қолайлы болса, ал көшпелі малшыларға полигиния қолайлы болған.
Этологиялық бағыт аясында қабылданған, моногамия табиғи сұрыпталу көз-
қарасы бойынша жыныстардың биологиялық мотивтеріндегі мінездерінде
айырмашылық бар екендігі байқалады, некелік қатынас кезеңінде инверсия
құбылысы, адамның белсенді гиперсексуальдығы ашылады.
Биологиялық эволюцияның дер кезінде адам табиғи сұрыптау әрекетінен
шығып кетті, себебі жетістіктің басты талабы ген мен берілетін ақпарат емес
геннен тыс берілетін білім, әлеуметтенуге қажеттілік болып табылады.
Эмперикалық бағыт. Эмперизмде отбасы өзінің пайда болу тарихы, функциясы
және құлдырау бар кішкентай әлеуметтік топ ретінде қарастырылады. Отбасылық
қатынас отбасы мүшелерінің эмоционалдық жақындығына, олардың қажеттілігімен
қызығушылығына құралады. Эмпирикалық көзқарастың негізін салушы деп Ф.Ле
Плені есептейді, ол ұрпақтар алмасуында отбасының тұрақтылығы ынтымақтастық
пен бірлікке бейімділікітің арқасында деп жорамалдайды. Эмперикалық зерттеу
әдісі ретінде Ле Пле отбасының микро ортасын немесе жан-жақты ішкі
отбасылық функцияның сандық көрсеткіші ретінде отбасы қаржысының талдауын
кең қолдаған, мұнда ұйымдастыру бала тәрбиесімен байланысты және отбасы
қатынасының құрылымдық өзгерістеріне тәуелді болып табылады.
Ле Пле өндірістің дамуы мен және урбандалуға байланысты отбасы
қатынасының тұрақсыз сипатын көрсетті, ал ата-аналар мен балалардың жеке
дара өмір сүруінен әкелік беделдің төмендеуінен көрінеді.
Суентистік бағыт. Отбасылық қатынас жеке тұлға мен қоғамның өзара
байланысында қарастырылады. Бұл бағыттың негізін салушылар мен
жақтаушыларына У. Джемс, Ч. Кули, У. Томос, Ф. Знанецкий, Ж. Пиане, З.
Фрейд және т.б. жатады.
Жеке тұлғанық қарым-қатынас Мен және Басқа жақын қарым-қатынастың
мәнді сипаты, отбасы Жеке тұлғалардың өзара әрекет бірлігі ретінде - бұл
әлеуметтік-психологиялық бағыттағы суиентистік теорияның шешуші кезеңдері.
Аталған бағыттардан басқа отбасы қатынасының психологиясын зерттеу
тарихында басқа да көптеген бағыттар бар.
Отбасының теориялық кестесінің анализі мен концепцияларын зерттеуде көп
үлес қосқан американ әлеуметтанушысы Р. Хилл.
Р. Хилдің айтуы бойынша отбасы зерттеудің алғашқы 5 бағыты бар, олар
мыналар:
1) институциональды-тарихи бағыт (эволюционизм);
2) құрылымды-функционалды бағыт;
3) интеракционисті- рөлдік анализ, символдік интеракционизм;
4) ситуациялы-психологиялы бағыт;
5) дивелоплементалды бағыт (отбасының өмірлікциклінің дамуына
негізделген).
Алғашқы екі бағыт отбасының қоғамдағы атқаратын рөлімен қызметін,
сонымен бірге отбасы құрылымының динамикасы мен әлеуметтік салдарын
зерттеуге арналған. Қалған үшеуі жеке тұлға мен топтың әлеуметтік мінез-
құлқына арналған.
Отбасы және неке қоғам тарихында отбасылық қатынастың сандық және
сапалық эволюциясы түрліше дамыды. Отбасы және неке проблемаларына арналған
отандық және шетелдік монографиялар көп кездеседі (Э.Г. Эйдемиялер, В.В.
Юстицкис, Б.Н. Кочубей, В. Сатир, Д. Скиннер, Г. Навайтис және т.б.).
Көптеген зерттеулерде некеге тұру мотивтері, отбасы функциялары, отбасылық
конфликтілер мен ажырасу себептері, отбасы терапиясының әдістері мәселелері
қарастырылды. Әйгілі жұмыстар арасында А.Г. Харчев пен В.Н. Дружининің
зерттеулерін ескеруге болады.
Тек ХХ ғасырда ғана отбасылық қатынастарды және балаларды отбасында
тәрбиелеу процесі терең зерттеле бастады. Отбасылық эволюциясын сандық және
сапалық зерттеу, бір жағынан ертедегі даму кезеңінде сақтанған
этнографиялар, халықтар мен тайпалардың өмірлері туралы мәліметтер
негізінде анықталса екінші жағынан ертедегі жазбаша баспалар арқылы
зерттелді.
Ертедегі неке. Қалалық өркениеттің пайда болуы, жазу мен оқу
дағдыларының дамуы көне вавилонда ең алғашқы неке туралы заңның жазылуына
әкелді. Ол уақытта да неке экономикалық келісім болып табылды: болашақ
күйеу қызды оның әкесінен сатып алу керек барлық ертедегі мәдениетте неке-
келісім және неке -шарт күнделікті құбылыс болды.
Сонымен бірге , көне Египетте неке экономикалық немесе саяси оймен
құралды. Мұраға қалдырған жерді немесе отбасына мирас болған мемлекеттік
қызметтерді бөлмеу үшін ағасы мен қарындасы некеге отырған.
Моногамияның бірінші тарихи формасы - патриархалды отбасы - оны әке
басқарады,оның құрамына ұрпақтары, әйелдері және балалары, сонымен бірге үй
құлдары кіреді.
Матриархат кезеңінде мұрагерлік әйелдердің басқаруымен жүрді, ол некенік
келісімде күйеудің меншігі қалыңдықтың билігіне берілді. Көптеген фараондар
осымен байланысты өздерінің апаларына, қарындастарына үйленген, себебі бұл
тақты, әулетті және мұрагерлікті сақтауға көмектесті.
Мысалы, Клеопатра (б.з.д. 69-30 ж.ж) ең алдымен өзінің үлкен ағасының
әйелі болды, оның қазасынан кейін-кіші інісінің жұбайы болды. Осылайша
әрбір неке оларға Египетті басқару құқығын берді.
Алғашқы Рим құқықтарының заңдарын Римнің негізін салушы, аты аңызға
айналған Рамулу жазған. Бұл заңдарға сәйкес, ер адаммен некеге тұрғаннаң
кейін әйел оның мүлкінің бір бөлігі болу керек. Заң бойынша әйелдер
өздерінің мінезіне толықтай бейімделуі керек, ол күйеулері- әйелдерін
өзінің мүлкіне қажет ретінде басқару керек. Рим заңы неке тек қана бала туу
үшін, сонымен бірге отбасылық меншік бөлінбеу үшін жүзеге асады деп
жариялаған Көп ғасырдан кейін Рим ағылшын заңдылықтарының негізінде жүзеге
асты, мұнда бұрынғыша еркектер үлкен құқықтарға ие болды.
Құлиеленушілік кезеңінде көне Грецияда әйелдердің төрт түрі белгілі
болған: 1) Матрондар - байсалды, тұрмыс құрған әйелдер, балалардың анасы
(күйеуінің сіз деп атап, опсыздығы үшін өмірін қиып немесе құлдыққа
сатылған); 2) Гтерлер - білімді және дарынды әйелдер; 3) Плебейлердің
тұтқындары болып саналатын күңдер; 4) Жрицтар - әртүрлі дінге қызмет
ететін абыздар.
Көне Спартада әдет-ғұрып келесі белгілер арқылы жүзеге асты. Спартандық
өзінің әйелімен өзінен келісім сұраған кез- келген еркекке рұқсат етті.
Сонымен бірге әйелі күйеуінің үйінде қалады, басқа еркектен туған бала да
әйелмен бірге осы отбасында қалады ( егер де ол денсаулығы мықты ұл болса)
. Бұл Спартандықтардың көзқарасы бойынша неке құрудағы басты мақсат бала
туу деп түсіндіреді.
Ортағасырдағы европалық неке. ІV және V ғасыр аралығында Европа
солтүстік варвар тайпаларының басқыншылықтарына жиі ұшыраған, олар
өздерінің некелік салт-дәстүрлері туралы түсініктерін енгізген. Мысалы,
герман тайпаларының дәстүрлері бойынша неке моногомиялы болды, ал ерлі-
зайыптылардың бір-біріне опасыздығы мораль және заң жүзінде қатаң
жазаланған. Француз тайпалары керісінше, полигомияны құптаған және
қалыңдықты саудалауға рұқспт берген. Сонымен бірге барлық варвар
тайпаларында, неке- отбасы үшін, сексуалдық және экономикалық қолайлылық
үшін жүзеге асады деп есептелген.
Тайпадан халықтың қоғамға өтумен, сонымен бірге патшалық биліктің
күшеюмен байланысты феодалдардың билігі бірте- бірте шектелді, оның
ішінде неке туралы шешім қабылдау құқықтарынан айырыла бастады.
Орта ғасыр рыцарлармен ерекшеленеді. Бірақ неке аймағында жағдай былайша
жүзеге асты: рыцарлар өз шеңберіндегі қалыңдыққа үйленуге міндетті болды.
Неке әлеуметтік-экономикалық келісім болып табылды.
Қайта өрлеу мен реформалау дәуірінде ерікті одаққа негізделген некелер
жүзеге асты. Бір мезетте неке туралы жаңа рухани және сексуалдық түсініктер
пайда болды.
Тарихи контексте некелі-отбасылық қатынасты ұйымдастыру формалары
әртүрлі. Некеге тұру және отбасын құру әрқашанда болған. Некенің еуропалық
түрі 300 жыл бұрын пайда болған. Бірақ моногомдық отбасы көптеген мыңдаған
жылдар бұрын пайда болған.
Ең алғашқы адамзат қоғамында промискуитет болған деп есептеледі, яғни
ретсізжыныстық қатынастар болған.
Некелік-отбасылық қатынас эволюциясын түсіндіру үшін промискуитетке
қарсы аргументтер беріледі. Вайридің есептеуінше: егер де бір кезеңде
мұндай әйел мен мүліктң толық түрде ортақтығы жүзеге асса, бұл тек қана
жабайылар сияқты табиғаттың байлығымен өмір сүретін халықтарда ғана мүмкін
болған. Егер де онда әйелдің ортақтығы болса, онда қандай да ер адам өзіне
балаға қамқорлық жасау жауапкершілігін алар еді, яғни ол сенімді түрде өзі
оның әкесі екендігін айта алмайды. Ал әйел өз күшімен баланы тамақтандыра
алмайтын еді, онда адам баласы болмас еді. [10,11]
Ертедегі адамзат қоғамының толық жойылу қаупінен, тұрақты жұптық
байланыстар пайда бола бастады. Сонымен бірге әйелдер еркектерді
қызықтыратын қасиеттерінен бірте-бірте айырыла бастады. Тек бір жыныстыны
таңдап, даралана бастады. Бұл жыныстарды таңдаудың бастамасы еді, ал адамды
басқа жануарлар әлемінен ажырататын белгі болып табылды.
Ру пайда болғандықтан жыныстық қатынастар реттеле бастады, бірақ мұны
некелік қатынастың басталу уақыттыдеп есптеу дұрыс емес. Жыныстық
қатынастар некеге дейін және одан тыс болады; ал неке өзіне қоғамда
анықталған нақты құқықтар мен міндеттерді жүктейді.
Ең алғаш рет мұндай міндеттер топты некенің пайда болуымен туындаған.
Топты неке талаптарына ең алдымен балалар мен жеткіншектердің тәрбиесі мен
тамақтануын қамтамсызету міндеттері мен құқықтары кірді. Барлық балалар
әйелдер тобында болды және тек қана есейген шақта ұл балалар ерлер тобына
өткен; басқару ролі әйелдерге тән болды, яғни матриархат ғасыры болды
Бұрыннан анықтағандай көптеген халықтарда барлық отбасылық құқықтардың
негізі әкенің емес ананың шығу тегіне негізделеді. Ағасының мұрасына ие
болуын жатқызуға болады.
Әйелдер мен еркектер тобы біріккен шаруашылықты жүргізіп, қатар тұрған.
Ең алдымен неке, отбасы болған жоқ тек қана рулық одақ болды, онда
коммуналды неке билік құрды. Кішкентай топқа жататын әрбір еркек, өзін
сол топтың әйелдерінің күйеуі деп есептеді. Ең алғашқы халықтардағы мұндай
жыныстық қатынасты гетеризм дп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңдегі адамзатқа мынандай некелік отбасылық
қатынастар тән болды: 1) туысқандар тобынан тұратын, бөлінбейтін отбасы:
әйелдер мен балалардың нақты күйеуі мен әкесі жоқ, олар барлық еркектер
тобына тән; 2) сегментарлы отбасы: отбасын басқарушының басқа әйелдері
болады, ағайындылардың - ортақ әйелдері, ал барлық апалы- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz