ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ
7
1.1 Абылай хан және оның заманы 7
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
10
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
16
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы 18
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
20
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
21
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ 24
2.1 Абылай туралы жыр
26
2.2 Есенгелді дастанындағы хан тұлғасы
27
2.3 Абылай хан жырындағы Абылай образы және оның заманы 30
2.4 Көкбай Жанатайұлы дастандарындағы Абылай ханның тарихи бейнесі
31
2.5 Шәді төре Жәңгірұлының Тарихатдастанындағы Абылай хан 33
3 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДА АБЫЛАЙ ХАН ОБРАЗЫНЫҢ СОМДАЛУ
ЕРЕКШЕЛІГІ 41
3.1 Мағжан Жұмабаевтың Батыр Баян поэмасы
41
3.2 С. Сейфуллиннің Көкшетау поэмасындағы Абылай хан тұлғасы 42
3.3 Мәжит Айтбаевты Хан Абылай дастаны
46
3.4 Сұлтанмахмұт Торайғырұлының Айтыс поэмасындағы Абылай хан бейнесі
48
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақтың атақты ханы Абылай хан көп
уақытқа дейін кеңестік кезең тарихында идеологияландырылған қайшылықты
тұлға саналып, есімі ел санасынан өшірілді.
Абылай туралы 1972 жылғы Қазақ совет энциклопедиясында оң түсінік
берілгенімен, кеңестік саясаттағы тарих ғылымында Абылай ханның тарихи
рөлінің айқындалмауы қазақ тарихының ишындығын ашуға мүмкіндік бермеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев ел тәуелсіздігінің бес
жылдығына арналған салтагатты жиында сол бір тарихи кезеңге және Абылайға :
Ел басына ауыр күн туған 18-ғасырдың орта тұсында ұлы ханымыз Абылай
керемет қолбасшы ретінде де, ақылы терең дипломат ретінде де таныла білді,
-деп жоғары баға берді [1;68]. Шындығында да бұл кезеі қазақ тарихының
алтын беттері болатын. Абылай заманы, оның саяси, қайраткерлік қызметі көп
уақыт тарихи сахнаға шықпай жатса, қазақ әдебиеті тарихында Абылай туралы
біржақты, қаралайтын дүниелер берілді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылы Көкшетауда Абылайдың 280
жылдық тойынан бастап Абылайға қатысты тарихымыздағы ақтаңдақтар
айқындалды. Оның қолбасшылық, қайраткерлік рөліне , саяси қызметіне
тұзырымды бағалар беріле бастады. Абылайнамалық туындылар шоғыры баспасөзде
жарияланып, кітаптар жарық көріп жаты.
Кеңестік кезеңде М. Әуезовтің өзі бас болып Абылай жайындағы өлең-
жырлар мен тарихи жырларды зерттеуге негіз қаланғанымен, сол кездегі
идеологияландырылған саясат оны қатаң сынға алып, ғылыми құндылығына ықпал
етті. Одан кейін Н.С. Смирнованың монографиясында Абылай жайлы аңыз-
әңгімелердің тек ханды қаралайтындары ғана екшеліп берілді. Алайда ақын-
жыраулар поэзиясын зерттеу негізінде Қ. Мұхаметханов, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев, Ә. Дербісәлин, Х. Сүйіншәлиев, Ә. Қоңыратбаев, М. Мағауин Абылай
бейнесі жайлы пікірлерін білдіріп кетті. Абылай есімін халыққа танытуда І.
Есенберлиннің Жанталас тарихи романы елеулі рөл атқарды. С. Қасқабасов
зерттеу еңбектерінде Ш. Уәлиханов жинаған Абылай туралы аңыз-әңгімелерді
саралар өтіп, аңызды тарихи шындықпен саралады [2;118]. Соңғы жылдары
Абылай хан әдеби зерттеудің негізгі нысанасына айналды. Ж. Тілепов 18-
ғасырдағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын
жасауға ұмтылса, Р. Бердібай, Ш. А. Уәлихан ауыз әдебиеті, өлең-жырлардағы
Абылай бейнесінің сомдалуына сипаттама беріп, жаңа тарихи дерек көздерімен
Абылай өмірінің шындығын ашты. А. Тарақты Абылай күйлерін жинап, күй аңызын
зерттеді. Б. Рахимов 18-ғасырдағы тарихи жырлар жайындағы еңбегінде Абылай
өз заманындағы батырлармен бірге жалпылама қарастырылда. Ж.Артықбаев Бұқар
жырау толғауларындағы Абылай өміріне тарихи зерттеу жасады. Дегенмен, қазақ
поэзиясындағы Абылай ханның айбынды тұлғасын ашуда бұл деректер әлі де
жеткіліксіз. Еңбектің негізгі мақсаты - ақын-жыраулары мен тарихи жыр
дастандарда, кейінгі дәуірдегі қазақ әдебиетінде Абылай хан тұлғасының
жасалу ерекшеліктері, Абылай өмірінің айтулы кезеңдері, ел билігіндегі,
қолбасшылық, дипломатиялық қызметтегі даңқты істерінің көрінің табуы , оның
тарихи шындықтармен сәйестігін ажыратиып, айқындау. Бітіру жұмысында
Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Шал сияқты ақын-жыраулардың өлең-
толғаулары, жырларындағы Абылай тұлғасының сипатталуының мән-маңызы, Абылай
өмірінң шындығымен астасуы, көркемдік ерекшеліктері жан- жақты талданады.
Бітіру жұмысының бір тарауы тарихи жыр-дастандардағы Абылай
заманының шындағы, ондағы Абылай тұлғасының сомдалуы, Абылайға қатысты
оқиғалардың тарихи оқиғалармен сәйкестігін, шығармалардың мазмұндық сипаты,
композициялық құрылымы, Абылай бейнесін жасаудағы көркемдік әдістері, сол
кезең поэзиясына тән поэтикалық ерекшеліктер сөз болады.
Бітіру жұмысының мақсаты:
-18-19-ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай тұлғасының
жасалуындағы ерекшеліктерінің мәнін ашу;
-Өлең-толғаулардағы Абылай өмірінің елеулі кезеңдерінің тарихи дерек
көздерімен сәйкестігін анықтап беру; Әдеби шындық пен тарихи шындықтың ара
жігін анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасау;
-Тарихи жыр-дастандардың көпнұсқалылығын жүйелеп, саралап, оның шығу
негізін анықтау, мәтіндік өзгерістерді сараптау;
-Тарихи жыр қисса–дастандардағы Абылай тұлғасын жырлаудағы
қолданылған бейнелілік үлгілері, шығармалардың көркемдік жүйесіне тоқталу;
-Абылай жайындағы шығармалардың жанрлық түрлерін анықтап, қазақ
поэзиясындағы Абылай бейнесін сомдаудағы эпикалық дәстүр жалғастығын
анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын бейнелеуде Абылайға қатысты
оқиғалардағы фолькларлық үлгілердің ұштасуының себептерін ашып көрсетіп,
өзіндік тұжырым жасау;
-Жалпы қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын жырлаудағы ерекшеліктер,
Абылайдың көркемдік тұлғасының биік поэтикалық қуатпен сомдалуы, хан
өмірінің айтулы кезеңдеріндегі тарихи шындықтардың көрініс табуы;
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысында ақын-жыраулардың өлең-
толғаулары мен тарихи жыр-дастандар, кейінгі дәуірдегі поэзиялық
шығармалардағы Абылай бейнесі мен Абылай өмірінің елеулі кезеңдері тарихи
дерек көздерімен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы еңбекте
көтерілген мәселелердің маңыздылығын ауқымдылығын дәлелдейді. Бұқар,
Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Ақтамберді өлең-толғауларындағы Абылай бейнесінің
сомдалуы сол кезеңдегі тарихи оқиғаларда Абылайдың қайраткерлік,
қолбасшылық, саясаткерлік қызметінің көрініс табуы нақты дәлелденеді. Сол
арқылы Абылай өмірінің тұтастай эволюциясы жасалды. Абылай тарихиөңірегіне
топтпстырылған ең ықпалды би-батырлардың аттары аталып қоймай, сол тарихи
кезеңдердегң Абылай қатысқан шешуші жарықтарда , маңызды мәселелерде,
бітімгерлік миссияларында қандай жағдайда іскерлік, батылдық танытқаны
айтылады.
Бітіру жұмысында Абылай тұлғасы жасалған, Абылай өмірі қамтылған
өлең-толғау, тарихи жыр, дастандарды қамтумен бірге, әрқайсысы жеткілікті
талданып, Абылай тұлғасын екшелейтін оқиғалардың тарихи шындықпен
сәйкестігі сипатталған.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижесін
жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде, қазақ әдебиеті тарихына
арналған арнайы курстарды оқытып, арнайы семинарлар жүргізуге пайдалануға
болады.
Сонымен бірге, бұл жұмыс қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы,
философиясы, тағы басқа ғылым салалары мамандары үшін де маңызды, ғылыми
негізді материалдар көзі ретінде қызмет ете алады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылан әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ
1.1 Абылай хан және оның заманы
Халық әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
шығармай, олардың жамиғат алдындағы өшпес қызметін қанатты сөздермен
мінездеп отырған. Қасым салған қасқа жол, Есім салған ескі жол деген
секілді бейнелі тіркестер тасасыеда терең мағыеа жатқаны анық. Қазақтың ең
әйгілі хандарының бірі әз Тәуке болса, оның тұлғасы тұңірегінде жылы
лебіздер мол айтылатыны мәлім Басқа да белгілі хагдар мен сұлтандардың ел
үшін елеулі әрекет жасағандары жұртшылық ілтипатына бөленгенін байқаймыз.
Сонда да болса солардың бәрінен де хан Абылай (1711-1780) даңқы басым
жатады.
Өзге ел өкілдеріне қазақ хандары ішінен неғұрлым әйгілісі де, халық
әдебиетінде көркем бейнесі жарқын мадақталғаны да Абылай екені кәміл. Қазақ
қауымының сан буыны қысылғанда медет көріп, намыс кегі қайралғанда ұран
етіп шақыратыны да Абылай есімі болуы тегін емес. Орыс халқының тарихында
былина-жырлардың ең көбі ертедегі күн дидарлы князь Вларимир дәуіріне
арналған десек, қазақтың тарихи-эпикалық өлең-жырларының аса көрнекті
бөлігі де Абылай жыне оның айналасындағы батырларға, билерге, шешендерге
бағышталған. Осының себебін іздеп көргенде кейбір мәселелерге тоқтала кету
қажет болады.
Абылай атының осыншама қастерленуінің тарихи негіздері жеркілікті
екенін ең алдымен атап айту қажет. Сонау Алтын Орда империясының бір
атырабында іргесі қаланған қазақ хандығы өзінің тарихиәуелсіздігі үшін
ұдайы күрес жүргізіп келгені тарихтан мәлім. Қазақтың кең даласы айналадағы
мемлекеттердің көз құрты болған еді. Сондықтан да қазақ елі өзінің
шаруашылық кәсібін, жер байлығын еркін игеруге де мұршасы болмай, замандар
бойында сыртқы жаулармен арпалысып өткен деуге болады. Өзге дұшпандарды
айтпағанда жоңғар қалмақтары қазақ жеріне үздіксіз көз алартып, тынымсыз
қанды жорықтар жасап отырғаны белгілі. Халық әдебиетінде ең мейірімсіз жау
ретінде қалиақтар аталатыны да осыдан. Зорлыққа астамдыққа еті үйренген,
бұрын ешкімнен беті қайтпаған ата жауымыздың Абылай заманында жеңіліс
тауып, ледің көптен күткен мұратына қол жеткені шынында да тарихымыздағы
аса нұрлы, мәртебелі кезең еді. Бұл жөнінде асакөрнекті ғалымдар өздерінің
әділ бағасын Берген. Орыстың атақты ғұлама академигі В.В. Бартольд 18-
ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы Абылай болды деп жазған . Ш. Уәлиханов
қазақ-қалмақ соғыстарына терең талдау жасай келіп: Абылай ғасыры- қазақ
ерлігінің ғасыры еді,-дегені де мәлім [3;45].
Мұндай бағаға бүгінгі тарихшылыр да толығымен қосылып, жаға
зерттеулер жасап келе жатыр.
Тарихтың қазақ хандығы басына салған ауыр да тар тағдырын қинала
жүріп қисынын табу талабында өнімді еңбек еткен қазақтың батыр ханы Абылай
болды. Абылай және оның қолбасылары Ресейге бодан бола тұруды мойындап,
Әбілхайыр ханның бастауларын жалғастырып, Санкт – Петербургке хаттар,
елшілер аттандырып жатты. Келіссөздердің берген нәтижесінде шекараға
топталған атты казактардың тынымсыз барымталары, жазықсыз елді жазалаулары
бәсеңдеді. Бірақ бекініс қалалар салып, иеліктерін еселей беруді
бәсеңдеткен жоқ.
Абылай хандық құрған тұстағы тағы бір үлкен ұрыстардың жаңа ошақтары
осылай пайда болып жатты. Қазақ жауынгерлеріне тыным табар мұрша қалған
жоқ. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғардан босаған бойда жаңа бетбұрыстар
жасап, көршілермен келіссөз немесе айқасар майдан шептерін белгіледі.
Жорықтың жалғасын да Абылай өте шебер жүргізе білді. Жауларының өзара
қайшылықтарын пайдаланды. Жергілікті қазақ батырлары өзінің көрші
шапқыншыларына тойтарыс бере білді. Осы бір қан майдандарға ұлы хан ретінде
басшы болған Абылай қырық шақты жыл бойы, яғни дүниеден озған күніне дейін
соғыс зардабын басынан кешті. Ел – жұртының тәуелсіздігі үшін жан аяған
жоқ. Батырларының тобын жазбай, өз қарамағында ұстай білді. Ол 1781 жылы
Ташкентті өзіне қаратып, Самарқанттың басшыларымен өзара келісім жасап,
Түркістанға қайтты.
Қазақ хандығының әлсіреп, ес жия алмай жатқандығын жақсы білген
көрші Орта Азия хандықтары да бас көтеріп, шабуылдар жасап, кейбір
өлкелерді басып алуға кірісті. Хиуалықтар Маңғыстау маңын, Бұхар,
Үргеніштер Сыр бойына, Қоқандықтар оңтүстік пен Жетісу өңіріне баса көктеп,
өздеріне қаратып, қамалдар орнатты. Олар Ресей бодандығын қабылдап жатқан
қазақ хандығын дін жолымен де айыптаған сыңай білдірген еді... [4;61].
Абылайды халқымыздың әрі батыр, әрі айлалы да айбынды хан санап
ардақтайтынымыз да осыдан. Ол халқының тұтастығы үшін күресіп өткен азатшыл
азамат. Қазақтың хандық мемлекетінің іргесін бекітіп, шекара шептерін
белгілеп, оның дербес елдігі үшін күресіп өткен тарихи тұлға.
Қазақ елін халықаралық көлемде мойындатқан, өзі дүниден қайтқанша
жұртының ынтымағын сақтай білген, екі алып империя: Қытай мен Ресей
тарапынан қазақ ханы деп ресми танылған, Орта Азияның да бірталай
қалаларына билігі жүрген Абылайдың халық қиялында ерекше туған киелі Жан
болып қалыптасуы мейлінше табиғи. Әсіресе ғасырларға созылған үздік-создық
соғыстардың тиылуы, қазақ қосындарының жерімізді жаудан азат етіп, еркін,
тыныштық заманның орнауы халықтың аңсары болса, соған Абылай сынды кемел
ханның басшылығымен жеткенін халық қапысыз таныған. Абылай хандық құрған
дәуірдің ел ұғымында алтын ғасыр секілді болып көрінуіне дәлел жеткілікті.
Кейіннен уақытты уақыт қуалап, қазақ елінің басына жаңа озбырлар душар
болған сәттерде де ертедегі Абылай бейнесі қайта жанданып, іріленіп,
азаттықтың туындай, бостандықтың символындай ерлік рухын еске түсіріп
отырған.
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
18 ғасыр - қазақ өміріндегі ең бір ауыр ғасыр. 18ғасырдағы батырлар
туралы тарихи аңыздар деген көлемді еңбегінде Шоқан Уәлиханов Абылай
екінші қатарға қойып, соғыстағы батырлардың ерлік істерін бірінші қатарда
баяндаған. Мәселен Шоқан Уәлиханов зерттеулерінде Абылайдан оның батыры
Жидебайдың ақылы, ерлігі де артық деп көрсетеді.
Ғалым осы кез әдебиетіндегі Тәтіқара, Ақтамберді, Бұхар, Үмбетей,
Шал және басқа да ақындардың шығармаларында елдік пен ерлікке үндеу,
халықты шапқыншы жауларға қарсы күреске шақыру сарыны басым келетінін
айтады. Айталық, Тәтіқара шығармаларын Шоқан Уәлиханов ерлік дастаны деп
білген.
Абылай жорықтарын, ондағы батырлардың қаһармандығын айшықты жырлаған
ендігі бір дарынды ақын – Бұхар жырау туралы да тұңғыш мәлімет берген –
Шоқан Уәлиханов.
Бұқар жырау - қазақ поэзиясы тарихындағы ең соқталы тұлғалардың
бірі. Ауызекі тараған деректер бойынша оның тілге шешендігі, ел арасындағы
дау-жанжалдарға әділ қазылық айта білуінің арқасында өз ортасынан тым ерте
суырылып шығып, көбірек көзге түскені белгілі. Осындай қабілетінің
арқасында ол Тәуке ханның тұсында белгілі сардар би ретінде жасы өзінен екі
мүшелдей үлкен Қазыбек, Төле, Әйтеке билермен қазақтың тұңғыш құқықтың
нормаларының жиынтығы – "Жеті жарғыны" жасауға қатысқан.
Бұқар жырау Абылайдың ақылшысы санатында мемлекет басқару ісіне
белсене араласып, оның ішкі-сыртқы саясатына ықпал етіп, белгілі қоғам
қайраткері дәрежесіне көтеріледі. Бұқар жырау поэзиясында Абылайың жеке
бейнесі және оның сол замандағы болмыс-бірімі шынайылығымен бізге жетіп
отыр. Әрі ол тарихи деректермен сәйкестік табуымен ды маңызды.
Абылай туралы молынан жырланған, әрі өзі қатысып, куә болған тарихи
шындықтарды шынайы көрсеткен, сол заманның көзі мен құлағы Бұқар жырау
екені белгілі. Бұқар өлең-толғауларынан Абылай заманының шындығын іздеу
заңдылық.
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында
үлкен мән бар. Өйткені, қазақ халқының басына қасірет бұлты тарихиөнген
кезде тоз-тозы шығып тентіреп кеткен елдің басын қосып, жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күреске жұмылдыру- тек Абылайдай қайраткердің
ғана қолынан келді.
С. Сейфуллиннің айтуы бойынша, Бұқар жырау Абылай ханның заманында
ханның бірінші шешен-ақылшысы болған [5; 46]. Оның Абылай туралы
өлеңдерін жазып алып алғаш пікір айтқан Ш. Уәлиханов.
Бұқар жырау - қазақ жеріне ертеден мәлім. Оның бізге жеркен арнау,
терме, толғаулары негізінен әлеуметтік, қоғамдық мәселелерді көтереді. Көр
жайтты ол өзінің заманы санасы тұрғысынан шешеді. Хандық құрылысты нығайту
мақсатын көздейді. Абылайдың сыртқы саясатына араласып, ақыл береді. Оның
кейбір ісіне назалық та білдіреді.
Бұқар ақын ғана емес,- дейді профессор Е. Ысмайылов-Абылайдың
қолшоқпар бітімші биі. Ол 18-ғасырдағы қазақ елінің жоңғарға қарсы күресін
дұрыс жырлағанымен, ішкі қоғамдық мәселелерде Абылайдың жаршысы
болды[6;214].
Бұқар тұлғалаған адамдар ішінде ерекше дәріптеле бейнеленетіні хан
Абылай . Жыраудың Абылайдың қасында, Ал, тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Хан Абылай атанып, Қалданменен ұрысып,
Ханға жауап айтпасам, Әй, Абылай сен он бір жасыңда, Ал, айтамын,
айтамын сияқты тағы басқа да толғаулары Абылай ханға арналған. Ол ел
тұтқасы, халық қамқоры, жоқ-жітіктің жоқшысы ретінде суреттеледі.
Бұқар Абылай ханды жеті жасар бала шағынан бастап, батыр болып
қамал бұзып, хан тағына отырған кездерін сатылай баяндайды. Одан кейін
қазақ елін басқарып, дегеніне жеткенін, елге сіңірген айтулы еңбектерін
дәріптейді.
Хан Абылай атандың ,
Дүниеден шықпай мініңіз.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрадың.
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз.
Арманың бар ма хан ием ...
Ақылың бар хан едің,
Мұның түбін ойлағын [7;311].
Абылай сондай-ақ жауына мейірімсіз, қайсар батыр, жаудан тайсалып
көрмеген ер азамат.
Күшпек санды күреңді
Табиаға жаратқан.
Қырық сан қара қалмақты,
Жарлығына қаратқан.
Ай балтасын алтынменен булатқан...
Еңсесі биік боз орда
Салтанатқа орнатқан...
Табандасқан дұшпанға,
Күнінде қылыш шауып өлтірген...
Елді басқару үшін таққа ие болған хан немесе би Қара қылды қақ
жарған, Наушаруандай әділ болуға тиіс.
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды,-
деп, елдің құты, бақыты, әділ басшы екені, ондай аламды ел де
сүйетінін айтады.
Бұқар көп жағдайда Абылайға тәуелді болмаған. Қайта реті келгенде
ханды сынға алған. Оған ақыл айту ғана емес, бұйрық та берді, ескерту де
жасады.
Ал тілімді алмасаң деген толғауында жырау ханға ақыл айтумен бірге
көп ескертулер жасайды. Абылайға екінің бірі қарсы келіп, сөз айта алмаған.
Ол тек Бұқар сынды көпті көрген қарияның қолынан келген іс.
Қалданменен ұрысып деген толғауында жырау Бұқар Абылайдың өз
басымен қатар оны қоршаған көптеген батыр серіктерінің де атын атайды.
Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте жеңіске жеткенін зор шабытпен айтады.
Бұл жерде Абылайдың көреген, ақылды және ханға тарихи ән қасиеттерін
суреттейді.
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсаң,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-
деген жыраудың Абылай өліміне арналған толғауынан Абылайға деген
терең махаббатты аңғарамыз. Толғауда сонымен қатар Абылайдың қазақтың басын
біріктіргені, оны қазақтың көшбасшысы болғаны жайлы айтады.
Бұқар Абылай жүргізген жорықшы саясатқа кейде қарсы болғанын Ш.
Уәлиханов та растайды. Абылайға ақыл айтқан сөздерінің бірінде жырау:
Бұқар екең деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Бізден бұрын өтіпті,
Хазіреті Әліңіз,-
деп Абылайды жөнсіз соғыстан сақтандырып, оның көрші елдерге қарсы
жортуылдарын қолдамайды.
18-ғасырдағы жоңғарлар шабуылынан зәрезоп болған қазақ елі бейбіт
өмірді аңсайды. Бұл жағдайды түсінген Бұқар Абылайдың тасыған көңілін
басарлықтай батыл қарсылық білдіре білді. Ханның соғысу ниетін өзі де, елі
де жақтамайтынын ескертіп, жұрт тілегіне қарсы іс қылма, егер ол ойыңнан
шықпасаң жақсылыққа жетпейсің дей келіп, оған айбар да көрсетіп қояды:
Ашуланба, Абылай,
Көтерермін, көмермін,
Көтеріп қазыға салармын.
Өтіңменен жарылма,
Өкпеңменен қабынба,
Орыспенен соғысып,
Басыңа моншақ көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба!...
Ханға ел-жұртыңды сыйласаң, өзің де сыйлы боласың деген ақыл береді
дана жырау.
Ханның жақсы болмағы-
Қарашаның елдігі.
Қараша халқы сыйласа,
Алтыннан болар белдігі.
Жақсы жігіт ұл туса,
Патшадан болмас кемдігі.
Бұқар жырау толғауларынан Асан қайғы сарыны байқалады.
Абылай ханның қасында,
Бұхарекең жырлайды.
Жырлағанда не дейді?
Соғыспа деп жырлайды.
Бұхар деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Жаулық жолын сүймеңіз.
Мынау жалған сұм дүние,
Өтпей қалмас демеңіз.
Мұсылман болсаң, кетіңіз,
Сырдарияның суынан
Көлденең кесіп өтіңіз
Жиделібайсын жетіңіз.
Кісісі жүзге келме йөлмеген
Қойлары екінші қайта төлдеген.
Әйел-бала қамы үшін
Солай қарай жетіңіз.
Жырау елдің ертеңін ойлап, халыққа жайлы жер тап дейді. Қалайда
қазақты бір жерге қоныстандырып, Ресей қыспағынан алып қал дейді.
Орыспенен соғыспа,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма.
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Халқыңа жаулық сағынба.
Қазақ халқының бас идеология Бұхар көп жағдайда Абылай ханға тәуелді
болмаған. Қайте ретін келгенде ханға сын айтқан. Оған ақыл айту емес,
бұйрық та береді, енскерту де жасайды. Бұқар жырауды кезінде сарай ақыны
дегендер де болды. Бірақ Бұқар жырау сарай ақыны емес, керісінше,
әлеуметтің ақыны, халық қамқоры, жыршысы.
Бұқар жырау Абылайдың көреген, ақылды және ханға тән қасиеттерін
суреттейді:
Қайғысың ұйқы ұйықтатқан ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбандық қылсам,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-деген жыраудың Абылай өліміне арнаған
толғауынан халықтың Абылайға деген терең махаббатын аңғарамых. Сонымен
қатар толғауларында Абылайдың қазақ басын біріктіргені жайлы, оның халықтың
көшбасшысы болғандығы жайлы айтады.
Абылай Бұқардың арман аясынан орын алған әділ төре, білгір басшы,
қазақтың бәріне түгел қызмет еткен, үш жүздің ұйытқысы.
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
Үмбетей Тілеуұлының бүгінгі күнге жеткен шығармаларын оқып-біле
отырып біз Абылай дәуірі батырларының ел үшін, жер үшін жүргізген
жорықтарынығ барысы мен тынысын танып білеміз.
Үмбетей жырау кейбір деректер бойынша 1706 ж. дүниеге келген. Әкесі
Тілеу ерлік эпостарды, ел аузындағы аңыз-хикая, шешендік сөздер мен ақыл-
нақылдарды жетік білген шежіре адам болады. Сонымен қатар халық әуез
өнеріне қабілетті қобызшы, абыз атанған адам.
Үмбетей жыраудың ақындық қабілеті ерте оянған. Жырау ағайын-туған,
ауылдастарының теріс істерін әшкерелеп, өткір тілмен өлеңге арқау етіп
отырған.
Барлық жыраулар сияқты эпикалық дастандарды жақсы біліп, ел ішіне
таратқан. Үмбетей жырау толғауларына назар салатын болсақ, алғашқы кездегі
шығармаларына өмірдегі ірілі-ұсақты оқиғалар арқау болса, уақыт оза келе
оның өзінен бұрынғы жыраулар сияқты философиялық, дидактикалық толғауларға
мән бергенін аңғару оңай.
Үмбетей толғауларының негізгі тақырыбыелді, жерді қорғауда көзге
түскен батырларды мадақтау, жағымды, жағымсыз құбылыстарға қатысты терең
мәнді ой айту, өмір туралы толғау.
Жыраулар поэзиясы - өз дәуірінің айнасы. Ендеше, Үмбетей жырау
толғауларынан өзі өмір сүрген кез шындығын танимыз.
Үмбетей жырау өмірнамасына көз салсақ, ол жоңғар шапрқыншылығының
күшейіп, қазақ халқының 1723 жылғы оқиғаларына тап келеді.
Үмбетей 18-ғасырда өмір сүрген данышпан жырау, қайраткер, ақылгөй
кеңесші. Бұқар жырауды айрықша құрметтеп, ұстаз тұтқан.
Үмбетей жыраудың Бұқар өгенбай батырдың өлеңін Абылай ханға
естірту жоқтау жыры Абылай ханның өмірбаянының Бұқар айтпаған кезеңдерін
тарихи шындыққа сай жырлауымен бағалы. Мұндағы бір ерекшелік Абылайдың
қайраткерлік, қолбасшылық, дипломатиялық қызметтерінің көрініс табуы,
тарихи тұлғаның әдеби шындыққа сай сомдалуы оның өзіндік ерекшеліктерін
танытады.
Жырау Абылайды төренің сұңқары, тұлпардың жүйрігі деп бағалайды
[8;145].Үмбетей Абылайдың ел ішінде аңызға айналған қасиеттерінің сырын
ашады.
Абылайдың Төле би қолында тарихиәрбиеленуін, алғашқы ұрыста Шарышпен
жекпе-жек шығып, мерейінің үстем болуы, қапылыста жоңғар қолына түсіп,
Тәшкентте зынданда жатуы, тұтқында табандылық пен қайсарлық көрсетуі,
білімділікпен танылуы батырдың азат болуына септігін тигізгенңн айтады.
Жырда Абылайдың қолбасшылық қасиеті сипатталады. Мұның бәрі тарихи
деректермен саралағанда Абылай өмірінің шындығымен сәйкес келетінін
көрсетеді. Үмбетей жырау Бұқар да айтылмаған Абылайдың қырғыз манаптарына
жорығын жан-жақты көрсете білген. Жырау Абылайдың ақылшы серіктері болған
билер мен батырларының есімін қайталай айтып отырады.
Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқын,
Қашпаған қандай ұрыстан,
Керейде батыр Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек,
Қу дауысты Құттыбай,
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Абылай сенің тұсыңда
Сол бесеуі болыпты-ай,
Кейі батыр, кейі би,
Тәңірім Берген сондай сый.
Үмбетей жырының маңыздылығы оның Абылай заманындағы тарихи
оқиғаларды шынайы сипаттап беруінде.
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы
Жұртшылық санасындағы Тәтіқара ақын қазақ халқының тарихындағы қиын-
қыстау кезеңдердің біріндегі сырт жауларға қарсы күрестің ұраншысы.
Өз отандастарын басқыншылармен қайтпай ұрысуға шақырушы жауынгер
ақын, жорық керуеншісі. 18-ғасырдың орта шенінді қазақ халқының басынан
өткен ұрыс-соғыстарға қатардағы дауынгер ретінде қатысқан Тәтіқара ақын
көне заман батыры, ел қорғаудағы ерлік істерде жұртың рухын көтерген
үлкенді-кішілі жырлар айткмен қатар өз жанынан күнделікті әскери өмірге
қатысты жауынгерлерді қиындыққа мойымауға, ерлікке, күреске үндейтін
өлеңдер шығарып отырған.
Бұл өз кезінде Тәтіқара ақын шығармаларының халық арасында кең
таралуына жол ашады.
Тәтіқара ақын , әсіресе, 1756 жылы қазақ жеріне кірген Цин
басқыншыларына қарсы күрес кезінде туған өлеңдері арқылы мәлім болады.
Ш. Уәлиханов Тәтіқараның кезінде ірі ақын болғанын айта келіп, оны
Абылай ханның жыршысы деп орынды ескертеді және Абйлай қолының жаудан
сасқан бір шағында айтқан өлеңінің мазмұнын баяндап береді.
Пр. Е. Ысмайылов Бұхар мен Тәтіқараны Абылайдың қалмаққа қарсы
күресін шыншылдықпен жырлаған ақын-жыраулар екенін атап көрсетеді. Сонымен
қатар ол Тәтіқараны өзі көрген жортуыл туралы жырлар шығарған жыршы
санайды. Ер Тарғын, Қобыланды батыр сияқты жырларды оқиғаның куәсі
болған Сыпыра жыраулар шығарып, одан соң Үмбетей, Тәтіқара сынды жыршылар
жинап, таратуы мүмкін деген пікір айтқан.
Ұлы ғалым Ә. Марғұланның ескертуі бойынша, 18-ғасырдың бірінші
жартысында жасаған қазақтың ірі ақыны, жыршы, импровизатор. Оның өлеңі мен
жырларынан жазба әдебиетке тән ерекшеліктер байқалады.
Тәтіқара ақын Бөгенбай қолымен бірге қалмаққа қарсы шабуылдарға
қатысып, өзінің жалынды жырларымен күреске аттанған және шайқастардың қақ
ортасында жүріп, халықты жігерлендіріп отырған.
Тәтіқара батыл, өткір ақын болған. Ол Абылайдың қалың жаудан
тайсалмай айқасқан кездерінің де, табансыздық көрсеткен тұстарының да
болғанын жасырмайды. Ақын Абылайдың жеңістері бір өзіне ғана байланысты
емес, халық ерлігінің, батырлардың жан қиярлығының жемісі деп бағалаған.
Кей деректер бойынша, Тәтіқара ақын Бұхар сияқты ханның асқан
көңілін басарлық сөздер айтуға батылы жеткен беделді адам болса керек. Кей
тұста ақын Абылайды жақтаушыдан гөрі әшкерелеуші, сынаушы. Абылай Тәтіқара
ақынның суырып-салма ақын, турашыл, батылдығын жоғары бағалаған.
Тәтіқара ақын мұралары бізге жыр, қара өлең түрінде жеткен. Ақын
шығармалары өзінің қарбалас шақтарда, от-жалында туғандығымен, тәуелміздік
жолындағы күрестің қиын ездерінде жұрттың рухын көтерген, елге жігер берген
ұран іспеттес болғандығымен құнды.
Тәтіқара жырларын тарихи дерек көздерімен салыстырсақ, ондағы
Абылайдың Қытаймен соғыстарындағы дұрыс тактикалық шешім қабылдағаны, яғни
қолбасшылық қасиеті жаңа қырынан таныла түседі.
Тәтіқара кезінде шындықты жасырмай жырлаған батыл ақын. Ол Абылай
бастаған қолдың жаумен кейбір айқаста табансыздық көрсеткен жерлерінің де
болғанын жасырмайды. Мысалы,оның мына бір жолдары осындай:
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен шағанда,
Ұрыстан ерлер ығысты.
Абылай да жылысты... [9;214].
Ақын Абылайдың жеңістері бір өзіне байланысты емес, халық ерлігіне
байланысты, қазақтың қол бастаған сан батырларының жанқиярлық пен
қаһармандық көрсетуінің жемісі деген пікірде.
Асылы, Тәтіқара да Бұқар сияқты ханның аптыққан көңілін басарлық
ауыр сөздер айтуға батылы жеткен беделді адам болса керек. Кей тұста ақын
Абылай жақтаушыдан гөрі әшкерелеуші, сыншы болып табылады. Абылайға көңілі
қалған тұста ол өзінің үскідей өткір тілін қадап, кемістігін бетіне басады.
Абылайдың асқан, тасқан көңілін басуды қолдап хан талауға салуды керек
қылады.
Үш жүздің баласы
Ақылдасып қолдасып,
Хан көтеріп еді-
Үш жүздің баласын
Бір ұлындай көрмеді.
Ат құйрығын күзеңдер,
Аллалап атқа мініңдер,
Ханталау қылып алыңдар!
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
Бұхар жыраумен тұстас жасаған Көтеш ақын Баянауылда туып -өскен.
Ақын он жеті жасында Абылайдың озбырлығына қарсы бас көтерген, өз
ауылдастарына қосылып, солардың мүддесін жақтаған ақын. Сүйіндік руынан
шыққан.
Оның ақындығы елдегі ақындық дәстүрі бойынша танылып, арнау өлеңдер
арқылы мәлім болған. Кейіннен ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерге үн қосып,
өз дәуірінің келелі жақтары шығармаларына арқау еткен. Сонымен қатар
Қазтуған би, Олжабай батырлармен бірігіп, ханға қарсы көптеген арнау
өлеңдер шығарған. Бұл өлеңдерінде ел басқарушының зорлық-зомбылықтарын
сынаған.
Халық арасына ең көп тарағаны – Ер Олжабай, Ботан атты жырлары.
Бұл жырлар Абылайды тек қана кері жақтарынан көрсетеді. Ақынның хан
қарақшыларынан көп қорлық көргені жырланады.
Көтеш ақын өмірінің соңына дейін алдына мал салмай, кедейлік
қорлығын көріп өткен. Ақыры елден кетуге мәжбүр болып, хан қарақшыларының
қолынан қаза табады.
Қалмаққа қарсы соғыс аяқталып, ішкі егестер қозған кезде Көтеш
Абылай ханға наразы елдер жағында болып, сол ханға қарсы топтың сойылын
соғып, Бөгенбай, Қазыбек, Олжабай бастаан топпен бірге Абылайдың өзімшіл,
өр мінезін бетіне басқан. Көтештің Ер Олжабай, Ботан жырларында ақын
ханды онша мақтамайды. Нәтижесінде көп қуғын көреді.
Өле-өлгенше алдына мал салмай, кедейлік зардабын шегіп өтеді. Ақыры
елден кетіп, сол қарақшылардың қолынан қаза тапқан деген аңыз осыны
аңғартады.
Тіпті, бұл жайғана аңыз емес, кейтір тарихи шындыққа да сай дерек.
Жыраудың Олжабай батыр мен Қазыбекті қолдап отырғанын осы дәуірдің ауыз
әдебиетін зерттеуші Н. С. Смирнова да растайды. Қазақ әдебиеті тарихының
1-томында Олжабай жалғыз емес, оны Көтеш ақын да қолдайды...-делінеді
[10;218]. Бұл тарихи шындық.
Абылай, Ботанды сен өлтірдің,
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің?
Хан басың қарашамен даулы болып,
Үмітіне ақ орданың қол келтірдің.
Абылай, күйіп кетті салған қалың,
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?
Жанайды дәл бүгінгі күн босатпасаң,
Болады ертең жесір қатын-балаң...
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
Шал ақынның бізге жеткен мұрасы негізінен шағын өлеңдер.Тақырыбы
жағынан өте кең. Ескі қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігіне қатысты жайлар,
этика, мораль мәселелері – ақын өлеңдерінің негізгі объектісі.
Адамгершілік, арлылық, намысшылдық ақын творчествосының өзекті
жүйесі. Шал ақынның шығармаларынан да Абылай ханның есімін кездестіреміз.
Шалдың жас кезінде айтқан суырып-салма өлеңдерімен бірге Өлеңге
тоқтамайды Шал дегенің деп басталатын бір шығармасы белгілі. Бұл өлеңде
қотагдағы малды ертемен тұрып аралап жүлген ханды көріп, оның малжандылығын
бетіне басады. Батыл сөздер айтады.
Профессор Н.С.Смирнова ақынның осы өлеңіне өз түсінігін берген. Бұл
өлеңді Шалдың Абылай ханға айтқаны деп түйген.
Ал Ғ.Малдыбаев пікірінше, бұл өлеңді ақын Абылайға емес, Уәлиханға
айтыпты-мыс. Тарихи деректерге қереғанда, соңғы пікір жаңсақ.
Өлеңге тоқтамайды Шал дегенің,
Болмайды қойға пана тал дегенің.
Таң ата жалаңаяқ тоқты арқалыап,
Хан ата, қымбат па екен мал дегенің?
Сыйлайды ханымыз деп үлкен-кіші,
Біреудің қақын жемес жақсы кісі.
Тақтағы хан, таптағы биді еңкеіткен,-
Хан ата, қалай екен малдың күші!-
дейді.
Құдіретті хан алдында айтылған бұл сөз елге тез тарап, ақынның атын
көпке жаяды. Халық оның батылдығына сүйсінеді.
Ел аңызында осы өлеңін тыңдаған хан бала ақынға ұрыспай, біраз тіл
қағысып, әзілдеседі. Оған сен малды жек көресің бе, мен саған ат мінгізгелі
отырмын, алмайсың ба?-деп күледі де, баланың әкесі Күлекеге, мына балаң
тумай жатып қартайған бірдеңе ғой, маған үлкен шал адамша сөйлейді депті.
Осыдан кейін жас Тілеукенің Шал аты елге тарап кетіпті-мыс.
Жалпы Абылай атын қаралайға байланысты туған өлеңдерде шындықтан
гөрі әлдебір жеке көзқарастан туған реніш-өкпенің елесін байқауға болады.
Көне эпикалық дәстүрдің жалғасындай 18-ғасыр ақын-жыршыларында
Абылай тұлғасы шексіз сүйіспеншілікпен, шат-шабытпен жырланған. Оларда хан
орынсыз мақталып, марапатталмайды, қайта халықтық-эпикалық дәстүр
арнасында, белгілі бір оқиғаны баяндау арқылы халықтық көзқарас тұрғысынан
баға беріледі.
Егер халық поэзиясындағы дәстүр көркемдік құралдардың бай түрімен,
поэтикалық әдіс-тарихи тәсілдермен ерекшеленсе, Абылай бейнесі, ақын-
жыраулардың шығармашылығында өзіндік дәстүр эпикалық үлгімен көрінеді.
Әсіресе Абылайға қатысты тарихи жыр, өлең-толғаулардағы есіл ер,
киелі ер, ел иесі, ел ағасы, асқар тау, хан ием, алтын
бәйтерек, ақ сұңқар, төре сұңқар...сияқты эпитеттер мен метафоралардан
соқтығып аққан сең, алтын тонның жеңі, әлем асқан жан, айбынды ел
ағасы...сияқты теңеулерден оның бейнесін сипаттауда ақын-жыраулардың
айрықша мән бергендігі айқындалады.
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ
Абылай жайындағы жырлар 19-ғасыр поэзиясында да бар. Мұнда негізінен
халықтық қисса-дастадар аталған тарихи өлең-жыр жалғасындай, эпикалық
қарымымен, сюжеттік сонылығымен ерекшелінеді. Жекелеген ақындар тікелей
Абылай бейнесін ерекшелеп көрметпесе де, оның үлгілі істерін, ел
билігіндегі атақ-абыройын заманына өнегелейді.
Абылай заманың аңсау, армандау-ақындардың жырларының алтын арқауы.
Алайда, 18 ғасыр толғау жанрының онан әрі дамып, көркемдік қуатының арта
түскен, мазмұн жағынан байыған тұсы...әрі сол кезеңнің нұсұалары бүгінге
молырақ сақталып жетуімен ғана бағалы емес, аса көрнекті тарихи тұлға
Абылай бейнесін ерекшелеп көрсетуімен, өмірінің өнегелі тұстарын айқындап
беруімен де бағалы.
Көркемдік шындық - өмір шындығының жазушының ой елегінен,
шығармашылық көркемдігінен өтіп, қорытылып, әдеби шығармалардағы
баяндалған, көркем суретке айналған қалпы.
Ал тарихи шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған
шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Алайда
әдеби шығармалардағы тарихи шындық – көркемдік бейнелеу тәсілімен берілетін
өмір шындығы, яғни көркемдік шындық. Тарихи шығармада айтылар оқиғаның
өзегі негізінен өмірде болған оқиғалардың аясында алынбақ. Жазушы қанша
көркем суреттеулерге барса да, тарихи шындықты аттап өтіп, бұрмалауға
қақысы жоқ.
Тарихи шығармаларда өмірде болған оқиғалармен қатар, ойдан
шығарылған жайлар аз болмайды, тарихи тұлғалармен бірге көркем қиялдан
туған кейіпкерлер араласып жүреді.
Мәселе, шындап келгенде, оқиғаның, кейіпкердің өмірде болғанында не
болмағанында емес, шығарманың барлық мазмұны, оқиғалары, кейіпкерлері
көркем ой көрігінен өтіп, жиынтықталып, өзгеше бейнелілік сипат алып
шығатындығында.
Абылай заманың жырлау, Абылай тұлғасын ерекшелеу- 19-ғасыр
поэзиясында дәстүр жалғастығын тапқан. Мұнда Абылай тұлғасы толыққынды
сомдалмаса да, ақындардың ханның үлгілі істерін, ел билігіндегі қажырлы
қызмет, абырой-беделін көрсету аңғарылады. Мұны біз Сүйінбай, Арыстанбай,
Орынбай тағы басқа ақын-жыраулар поэзиясынан ұшыратамыз. Абылайдың үлкен
тарихи тұлға екендігін сипаттайтын аңыз-жырлар Ядринцев жазьаларында да
үшырасады. Абылайдың ұлттық ұранға, қасиетті аруаққа айналған есімі
Кенесары, Наурызбайға қатысты жырларға өзек болған.
Ұзақ тарихи жырлар, өлең-толғаулар тарихи оқиғалардың ізін ала
туғаны мәлім. Мұнда үлкен оқиғалардың жекелеген фактілері ғана қамтылмайды,
сол оқиғаны басы-қасында жүрген, ерлік істерімен, басқа да ерекше
қасиеттерімен, ақыл-қайратымен танылған тұлғалар жырланады.
Сондықтан да кейіпкерлердің болмыс-бітімін терең ашу үшін кейде
бірнеше оқиға желісі алынып, түрлі поэтикалық тарихи тәсілдер қолданылады.
Және кейіпкеріне, заманына деген жыршы, ақын көзқарасы, бағасы қоса
берілетінін де байқау қиын емес.
Қалай дегенде де дер кезінде туған тарихи шығармалар бергі кездің
әртүрлі қоғамдық жағдайларына, ой-санасының өсіп-ұлғаюына байланысты
жаңарып, жаңғырып отырған. Тарихи туындылар халқымыздың басынан өткізген
тарихи-әлеуметтік жағдайлардың негізінде тарихта болған адамдардың
батырлық істерінің негізінде туған елдік, ерлік салтын, әдет-ғұрпын, рухани
күшін бейнелейтін құнды қазынаның бірі.
Талай дүлдүл ақындар мен жыршылар тарихтағы небір елеулі оқиғалар
мен оларға қатысушыларға ерекше назар аударып отырған. Қазақ халқының 18-
ғасырдағы жыр-дастандарында Абылай атының жиі кездесетіні де осыған
байланысты.
Эпостарда ол қазақ халқының жоңғарларға, Қытайға және Орта Азия
жеріндегі хандықтарға қарсы күресінің көптеген оқиғаларына қатысушы ретінде
көрінеді. Сөйтіп ол қоғамдық өмірдің бел ортасында бейнеленеді. Абылай
ханның жеке басына тән фактілер халықты қызықтырмаған. Әр түрлі жанрлардағы
шығармаларда-батырлар жырлары мен толғауларда, аңыз-дастандардың көбінде
Абылайдың қатал әмірші ретіндегі бейнесі көрінеді. Оның іс-әрекеттері бірде
дәріптеліп, бірде әшкереленіп отырады. Осындай шығармалардағы түрліше
сипаттама, бағаның өзінен де тарихи шындықпен тығыз байланыстылығын
көреміз.
2.1 Абылай туралы жыр
Абылай туралы жыр жасынан халық ауыз әдебиетін сүйіп тыңдап,
құмарта жазып жүрген Шоқан Уәлиханов Шоқан Уәлиханов жазбаларынан жеткен.
Әдебиет - халықтың жаны, кұлақ-күйі, ар-ожданы, зор байлығы, елдігінің
белгісі деп білген ғалым басқа да ғылыми жұмыстармен бірге көне мұраларды
жан-жақты зерттеуге құлшына кіріседі.
Абылай туралы жыр фольклор түрінде жасалғанымен, Абылай тұлғасы
сомдалуына эпикалық дәстүр үлгісі, жаңа көркемдік дәстүрлер қолданылғанын
көреміз. Ханның әрбір әрекетінің көк бөріге, ителгіге, қаршығаға,
тұрымтайға, болмыс-бітімінің қазға, бөріге, сай суына, жай тасына теңелуі
осыны дәлелдейді.
Жырда фольклорлық әсерлеу болғанымен, ондағы оқиғалар тарихи
шындықтан алшақ кетпейді.
Біріншіден, онда Көкжал Барақтың, Жауғаштың (Абылай қолындағы атақты
батырлар) есімдерінің кездесуі, Сәдірдің үш шапты менің үйімді деп қырғыз
манаптарымен арада үш шайқас болғаныны тарихи дерек көздері дәлелдейді.
Қазақ пен жоңғар арасындағы ұзақ жылдарға созылған сұрапыл соғыстың
соңғы кезеңін сипаттайтын да көркем ескерткіштер жасалған Бұл Абылайдың
күрес сахнасына шығып, күллі қазақ арасында биік беделге ие болған кезі.
Әдеби жәдігерлер бұл кезеңнің де шындығын сенімді бейнелеген.
Тарихи еңбектерде Абылайдың Ресей мен Қытай сынды алып
мемлекеттермен тіл тауып, қазақ еркіндігін ұстап тұруға барлық күш –
жігерін жұмсағаны айтылатыны белгілі. Бірақ бұл тараптағы архив
материалдары толық жинақталып, жан – жақты зерттелді дей қиын. Әсіресе,
қытай тіліндегі құжаттар жабулы күйінде жатыр. Ал, осындай олқылықтың орнын
өзінше толықтырар кейбір мәселелерге халық қиялы анықтық енгізе алатыны
байқалады. Қалай дегенде деқазақ пен қатай арасының қарым – қатынасы бұл
кезеңге дейін тарих кітаптарында айтылып келкеннен анағұрлым кеңірек
болғанға ұқсайды. Жоңғарияның жеңілуіне қытай мен қазақ саясаты шешуші
қызмет атқарған деп есептелінеді.
2.2 Есенгелді дастанындағы хан тұлғасы
Қазақ елінің тек қорғаушы болып қалмай, әрекет тізгінін өз қолына
ала бастаған кезінің кейбір куәлігі Доспер Саурықұлының Есенгелді атты
дастанында көрінген. Дастан дүбірлі оқиғалардан кейін туса да, өткен
замандар келбетін нанымды аша алған. Басқа шығармаларда кездесе қоймаған
кейбір қызықты деректерді де осы дастаннан көреміз. Мәселен, жорыққа
аттанар алдында әрбір рудың таңбасын тасқа қашап басу салты болған екен.
Әбілмәмбеттің қазақ қосынына Берген жарлығынан бұл дәстүр айқын танылады:
Ел болмас ережеге кірмегендер,
Қазақтың қатарында жүрмегендер.
Түбінде берекені сол бұзады,
Топқа кеп, елдің ісін білмегендер.
Көк тасқа қашап тұрып таңбаңды сал,
Белгі үшін әр руды билегендер...
Қазақ жерінің кіндігіндей болған Ұлытауда бас құрап, дұшпанға аттану
да сол замандағы белгілі бір үрдіс секілді. Ұлытауға шықтың ба, ұлар етін
жедің бе деген қанатты сөздің де шығу себебін дастан өзінше түсіндіреді.
Алдағы жорықтар сәтті болу үшін сарбаздар ұлар етінен дәм татуы қасиетті
ырым саналған. Халық аңызы кейде ешбір жазба тарихи, ресми ескерткіштерде
сақталмаған шындықтың құпиясын аша алады дегенге жарқын дәлелдің бірі
осы...
Есенгелді дастанында Абылай елшілігінің Қытай билеушілеріне
барғаны жайлы айтылады. Ежен ханның қазақтарға берген кеңесі төмендегідей
баяндалады:
Білемін, жоңғар сондай халық, - деді,
Сөздерің рас, бәрі анық, - деді,
Бірігіп қазақ түгел аттаныңдар,
Сапардан тура қайтып барып, - деді.
Хандығын Жоңғария жоғалтыңдар,
Басына ақырзаман салып, - деді.
Көмекті әр жақтылы біз береміз,
Қарсылас, керегіңді алып деді,
Жалынын жанған өрттің өшірмесе,
Шашырап көлем алар жанып, - деді.
Билетпей байтақ елді, жердің шетін,
Әкесі кім екенін таныт, - деді.
Барады бір жағынан біздің әскер,
Тынысын екі жақтың таныт, - деді...
Жоңғарды жеңгеннен кейін қазақ елінің қытай,Абылай белгілі дәрежеде
қарыздар болып қалғанын да жыр қағыс қалдырмайды. Ата жауды жығу
жолындағы Абылай көрегендігін, иен даладағы қорғансыз елін армансыз сақтап
қалғанын малақ ету жеке ақынның ғана емес, бүкіл халықтың бағасы, ешқашақ
ұмыт болмайтын ақиқат деп қарасақ болады...
Өзге жарлардағыдай, Есенгелді дастанында да Абылай маңындағы
атақты батырлар майдан шебінде жүреді, Қабанбай, Бөгенбай, Малайсарыдан
бастап жорыққа Бұқар жырау да қатысқан болып бейнеленеді. Бұл, әрине,
эпикалық әсірелеу заңдылығына сәйкес көркемлік тарихиәсіл. Батырлар жырында
ел көңілінің тарихи төрінен орын алған ерлерді бір мезгілде жиып, көрсету
дәстұрі шығармаға айрықша ажар қосады...
Тарихи қайраткерлердің эпикалық қаһарман дәрежесіне көтерілуінің
өзіндік тереі заңдылықтары бар. Мемлекет басшысының қандай да болмасын
пасрасат, адамшылық келбеті үнсіз, момақан көпшіліктің көзінен қағыс
қалмайды. Көптің көзі тінтуші деген нақылда үлкен растық бар.
Жамағатшылық ел басшышың ісіндегі шын халықтық әрекеттерді де, жалғандықты
да қапысыз таниды. Өз басының ақылы мен айласы жетерлік қаншама хандар мен
сұлтандардың арасынан қауым пікірі тек Абылайды ғана бөлек орынға қоюы,
оның қасиетін дәріптеп, көкке көтеруі тіпті де кездейсоқтық емес, Ол
Абылайдың барлық ақыл, қабілетін қазақ халқының азаттығы жолына
жұмсағандығына байланысты. Халық үшін еңбек етемін деп айтпайтын, осылай
деп өзін - өзі сендіргісі келмейтін басшы болмайды. Өкінішке қарай олардың
ісі мен сөзі көп жағдайда алшақ кетіп жатады. Елдің түпкілікті мүдделерін
жиі ұмытып кететін, күллі әрекеті жеке мансабын сақтауға ғана көзделген ел
ағаларының дақпырты ұзаққа барған емес. Абылай халықтың шын перзенті екенін
сан алуан істер үстінде, ондаған жылдар бойында дәлелдей алғандықтан ғана
жұртшылыұтың ықыласы оған қалтқысыз ауған.
Абылайдың Ресей мен Қытай сынды аса ірі империялар арасында икемді
саясат қолданып, қазақ мемлекеттігінің тұтастығы мен еркіндігін ұстеп тұра
алғандығы ерекше аталады [11;65]. Оның Қытай, орыс патшаларына
бағыныштылық көрсетіп, олардың сеніміне ие болуы, сөйтәп өз жұртының
тыныштығы мен азаттығын қорғай білуі арзан, жалтақ саясат емес, өмірлік
арманына айналған ішкі мұратымен ұштасып жатқан құбылыс. Қазақ ханы
бірыңғай пысықтық жолына түсіп, өзінің тұлғасын мүлде жоғалтып алған емес,
ол жаулармен тіресетін жерде тірескен, сіресетін жерде сірескен, айла мен
айбатты кезек қолданып отырған. Бір мықтының қаһарына ұшырап қалмайын деп,
әркімнің аузына қарап, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жорғалай беру
Абылайға мүлде жат еді. Қалмақтың тұтқынында болған кездерінде де өзінің
намысын жықпай, қазақ қасиетін төмендетпей, қаһарлы дұшпанның өзімен де
терезесі тең сөйлесе білуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ
7
1.1 Абылай хан және оның заманы 7
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
10
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
16
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы 18
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
20
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
21
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ 24
2.1 Абылай туралы жыр
26
2.2 Есенгелді дастанындағы хан тұлғасы
27
2.3 Абылай хан жырындағы Абылай образы және оның заманы 30
2.4 Көкбай Жанатайұлы дастандарындағы Абылай ханның тарихи бейнесі
31
2.5 Шәді төре Жәңгірұлының Тарихатдастанындағы Абылай хан 33
3 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДА АБЫЛАЙ ХАН ОБРАЗЫНЫҢ СОМДАЛУ
ЕРЕКШЕЛІГІ 41
3.1 Мағжан Жұмабаевтың Батыр Баян поэмасы
41
3.2 С. Сейфуллиннің Көкшетау поэмасындағы Абылай хан тұлғасы 42
3.3 Мәжит Айтбаевты Хан Абылай дастаны
46
3.4 Сұлтанмахмұт Торайғырұлының Айтыс поэмасындағы Абылай хан бейнесі
48
ҚОРЫТЫНДЫ
57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
59
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақтың атақты ханы Абылай хан көп
уақытқа дейін кеңестік кезең тарихында идеологияландырылған қайшылықты
тұлға саналып, есімі ел санасынан өшірілді.
Абылай туралы 1972 жылғы Қазақ совет энциклопедиясында оң түсінік
берілгенімен, кеңестік саясаттағы тарих ғылымында Абылай ханның тарихи
рөлінің айқындалмауы қазақ тарихының ишындығын ашуға мүмкіндік бермеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев ел тәуелсіздігінің бес
жылдығына арналған салтагатты жиында сол бір тарихи кезеңге және Абылайға :
Ел басына ауыр күн туған 18-ғасырдың орта тұсында ұлы ханымыз Абылай
керемет қолбасшы ретінде де, ақылы терең дипломат ретінде де таныла білді,
-деп жоғары баға берді [1;68]. Шындығында да бұл кезеі қазақ тарихының
алтын беттері болатын. Абылай заманы, оның саяси, қайраткерлік қызметі көп
уақыт тарихи сахнаға шықпай жатса, қазақ әдебиеті тарихында Абылай туралы
біржақты, қаралайтын дүниелер берілді.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылы Көкшетауда Абылайдың 280
жылдық тойынан бастап Абылайға қатысты тарихымыздағы ақтаңдақтар
айқындалды. Оның қолбасшылық, қайраткерлік рөліне , саяси қызметіне
тұзырымды бағалар беріле бастады. Абылайнамалық туындылар шоғыры баспасөзде
жарияланып, кітаптар жарық көріп жаты.
Кеңестік кезеңде М. Әуезовтің өзі бас болып Абылай жайындағы өлең-
жырлар мен тарихи жырларды зерттеуге негіз қаланғанымен, сол кездегі
идеологияландырылған саясат оны қатаң сынға алып, ғылыми құндылығына ықпал
етті. Одан кейін Н.С. Смирнованың монографиясында Абылай жайлы аңыз-
әңгімелердің тек ханды қаралайтындары ғана екшеліп берілді. Алайда ақын-
жыраулар поэзиясын зерттеу негізінде Қ. Мұхаметханов, Ә. Марғұлан, Б.
Кенжебаев, Ә. Дербісәлин, Х. Сүйіншәлиев, Ә. Қоңыратбаев, М. Мағауин Абылай
бейнесі жайлы пікірлерін білдіріп кетті. Абылай есімін халыққа танытуда І.
Есенберлиннің Жанталас тарихи романы елеулі рөл атқарды. С. Қасқабасов
зерттеу еңбектерінде Ш. Уәлиханов жинаған Абылай туралы аңыз-әңгімелерді
саралар өтіп, аңызды тарихи шындықпен саралады [2;118]. Соңғы жылдары
Абылай хан әдеби зерттеудің негізгі нысанасына айналды. Ж. Тілепов 18-
ғасырдағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын
жасауға ұмтылса, Р. Бердібай, Ш. А. Уәлихан ауыз әдебиеті, өлең-жырлардағы
Абылай бейнесінің сомдалуына сипаттама беріп, жаңа тарихи дерек көздерімен
Абылай өмірінің шындығын ашты. А. Тарақты Абылай күйлерін жинап, күй аңызын
зерттеді. Б. Рахимов 18-ғасырдағы тарихи жырлар жайындағы еңбегінде Абылай
өз заманындағы батырлармен бірге жалпылама қарастырылда. Ж.Артықбаев Бұқар
жырау толғауларындағы Абылай өміріне тарихи зерттеу жасады. Дегенмен, қазақ
поэзиясындағы Абылай ханның айбынды тұлғасын ашуда бұл деректер әлі де
жеткіліксіз. Еңбектің негізгі мақсаты - ақын-жыраулары мен тарихи жыр
дастандарда, кейінгі дәуірдегі қазақ әдебиетінде Абылай хан тұлғасының
жасалу ерекшеліктері, Абылай өмірінің айтулы кезеңдері, ел билігіндегі,
қолбасшылық, дипломатиялық қызметтегі даңқты істерінің көрінің табуы , оның
тарихи шындықтармен сәйестігін ажыратиып, айқындау. Бітіру жұмысында
Бұқар, Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Шал сияқты ақын-жыраулардың өлең-
толғаулары, жырларындағы Абылай тұлғасының сипатталуының мән-маңызы, Абылай
өмірінң шындығымен астасуы, көркемдік ерекшеліктері жан- жақты талданады.
Бітіру жұмысының бір тарауы тарихи жыр-дастандардағы Абылай
заманының шындағы, ондағы Абылай тұлғасының сомдалуы, Абылайға қатысты
оқиғалардың тарихи оқиғалармен сәйкестігін, шығармалардың мазмұндық сипаты,
композициялық құрылымы, Абылай бейнесін жасаудағы көркемдік әдістері, сол
кезең поэзиясына тән поэтикалық ерекшеліктер сөз болады.
Бітіру жұмысының мақсаты:
-18-19-ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай тұлғасының
жасалуындағы ерекшеліктерінің мәнін ашу;
-Өлең-толғаулардағы Абылай өмірінің елеулі кезеңдерінің тарихи дерек
көздерімен сәйкестігін анықтап беру; Әдеби шындық пен тарихи шындықтың ара
жігін анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасау;
-Тарихи жыр-дастандардың көпнұсқалылығын жүйелеп, саралап, оның шығу
негізін анықтау, мәтіндік өзгерістерді сараптау;
-Тарихи жыр қисса–дастандардағы Абылай тұлғасын жырлаудағы
қолданылған бейнелілік үлгілері, шығармалардың көркемдік жүйесіне тоқталу;
-Абылай жайындағы шығармалардың жанрлық түрлерін анықтап, қазақ
поэзиясындағы Абылай бейнесін сомдаудағы эпикалық дәстүр жалғастығын
анықтау;
-Қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын бейнелеуде Абылайға қатысты
оқиғалардағы фолькларлық үлгілердің ұштасуының себептерін ашып көрсетіп,
өзіндік тұжырым жасау;
-Жалпы қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын жырлаудағы ерекшеліктер,
Абылайдың көркемдік тұлғасының биік поэтикалық қуатпен сомдалуы, хан
өмірінің айтулы кезеңдеріндегі тарихи шындықтардың көрініс табуы;
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысында ақын-жыраулардың өлең-
толғаулары мен тарихи жыр-дастандар, кейінгі дәуірдегі поэзиялық
шығармалардағы Абылай бейнесі мен Абылай өмірінің елеулі кезеңдері тарихи
дерек көздерімен салыстырыла, сабақтастырыла қарастырылуы еңбекте
көтерілген мәселелердің маңыздылығын ауқымдылығын дәлелдейді. Бұқар,
Үмбетей, Тәтіқара, Көтеш, Ақтамберді өлең-толғауларындағы Абылай бейнесінің
сомдалуы сол кезеңдегі тарихи оқиғаларда Абылайдың қайраткерлік,
қолбасшылық, саясаткерлік қызметінің көрініс табуы нақты дәлелденеді. Сол
арқылы Абылай өмірінің тұтастай эволюциясы жасалды. Абылай тарихиөңірегіне
топтпстырылған ең ықпалды би-батырлардың аттары аталып қоймай, сол тарихи
кезеңдердегң Абылай қатысқан шешуші жарықтарда , маңызды мәселелерде,
бітімгерлік миссияларында қандай жағдайда іскерлік, батылдық танытқаны
айтылады.
Бітіру жұмысында Абылай тұлғасы жасалған, Абылай өмірі қамтылған
өлең-толғау, тарихи жыр, дастандарды қамтумен бірге, әрқайсысы жеткілікті
талданып, Абылай тұлғасын екшелейтін оқиғалардың тарихи шындықпен
сәйкестігі сипатталған.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижесін
жоғарғы оқу орындарының филология факультеттерінде, қазақ әдебиеті тарихына
арналған арнайы курстарды оқытып, арнайы семинарлар жүргізуге пайдалануға
болады.
Сонымен бірге, бұл жұмыс қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы,
философиясы, тағы басқа ғылым салалары мамандары үшін де маңызды, ғылыми
негізді материалдар көзі ретінде қызмет ете алады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылан әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН БЕЙНЕСІ
1.1 Абылай хан және оның заманы
Халық әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
шығармай, олардың жамиғат алдындағы өшпес қызметін қанатты сөздермен
мінездеп отырған. Қасым салған қасқа жол, Есім салған ескі жол деген
секілді бейнелі тіркестер тасасыеда терең мағыеа жатқаны анық. Қазақтың ең
әйгілі хандарының бірі әз Тәуке болса, оның тұлғасы тұңірегінде жылы
лебіздер мол айтылатыны мәлім Басқа да белгілі хагдар мен сұлтандардың ел
үшін елеулі әрекет жасағандары жұртшылық ілтипатына бөленгенін байқаймыз.
Сонда да болса солардың бәрінен де хан Абылай (1711-1780) даңқы басым
жатады.
Өзге ел өкілдеріне қазақ хандары ішінен неғұрлым әйгілісі де, халық
әдебиетінде көркем бейнесі жарқын мадақталғаны да Абылай екені кәміл. Қазақ
қауымының сан буыны қысылғанда медет көріп, намыс кегі қайралғанда ұран
етіп шақыратыны да Абылай есімі болуы тегін емес. Орыс халқының тарихында
былина-жырлардың ең көбі ертедегі күн дидарлы князь Вларимир дәуіріне
арналған десек, қазақтың тарихи-эпикалық өлең-жырларының аса көрнекті
бөлігі де Абылай жыне оның айналасындағы батырларға, билерге, шешендерге
бағышталған. Осының себебін іздеп көргенде кейбір мәселелерге тоқтала кету
қажет болады.
Абылай атының осыншама қастерленуінің тарихи негіздері жеркілікті
екенін ең алдымен атап айту қажет. Сонау Алтын Орда империясының бір
атырабында іргесі қаланған қазақ хандығы өзінің тарихиәуелсіздігі үшін
ұдайы күрес жүргізіп келгені тарихтан мәлім. Қазақтың кең даласы айналадағы
мемлекеттердің көз құрты болған еді. Сондықтан да қазақ елі өзінің
шаруашылық кәсібін, жер байлығын еркін игеруге де мұршасы болмай, замандар
бойында сыртқы жаулармен арпалысып өткен деуге болады. Өзге дұшпандарды
айтпағанда жоңғар қалмақтары қазақ жеріне үздіксіз көз алартып, тынымсыз
қанды жорықтар жасап отырғаны белгілі. Халық әдебиетінде ең мейірімсіз жау
ретінде қалиақтар аталатыны да осыдан. Зорлыққа астамдыққа еті үйренген,
бұрын ешкімнен беті қайтпаған ата жауымыздың Абылай заманында жеңіліс
тауып, ледің көптен күткен мұратына қол жеткені шынында да тарихымыздағы
аса нұрлы, мәртебелі кезең еді. Бұл жөнінде асакөрнекті ғалымдар өздерінің
әділ бағасын Берген. Орыстың атақты ғұлама академигі В.В. Бартольд 18-
ғасырдағы ең күшті Орта жүздің ханы Абылай болды деп жазған . Ш. Уәлиханов
қазақ-қалмақ соғыстарына терең талдау жасай келіп: Абылай ғасыры- қазақ
ерлігінің ғасыры еді,-дегені де мәлім [3;45].
Мұндай бағаға бүгінгі тарихшылыр да толығымен қосылып, жаға
зерттеулер жасап келе жатыр.
Тарихтың қазақ хандығы басына салған ауыр да тар тағдырын қинала
жүріп қисынын табу талабында өнімді еңбек еткен қазақтың батыр ханы Абылай
болды. Абылай және оның қолбасылары Ресейге бодан бола тұруды мойындап,
Әбілхайыр ханның бастауларын жалғастырып, Санкт – Петербургке хаттар,
елшілер аттандырып жатты. Келіссөздердің берген нәтижесінде шекараға
топталған атты казактардың тынымсыз барымталары, жазықсыз елді жазалаулары
бәсеңдеді. Бірақ бекініс қалалар салып, иеліктерін еселей беруді
бәсеңдеткен жоқ.
Абылай хандық құрған тұстағы тағы бір үлкен ұрыстардың жаңа ошақтары
осылай пайда болып жатты. Қазақ жауынгерлеріне тыным табар мұрша қалған
жоқ. Абылай бастаған қазақ қолы жоңғардан босаған бойда жаңа бетбұрыстар
жасап, көршілермен келіссөз немесе айқасар майдан шептерін белгіледі.
Жорықтың жалғасын да Абылай өте шебер жүргізе білді. Жауларының өзара
қайшылықтарын пайдаланды. Жергілікті қазақ батырлары өзінің көрші
шапқыншыларына тойтарыс бере білді. Осы бір қан майдандарға ұлы хан ретінде
басшы болған Абылай қырық шақты жыл бойы, яғни дүниеден озған күніне дейін
соғыс зардабын басынан кешті. Ел – жұртының тәуелсіздігі үшін жан аяған
жоқ. Батырларының тобын жазбай, өз қарамағында ұстай білді. Ол 1781 жылы
Ташкентті өзіне қаратып, Самарқанттың басшыларымен өзара келісім жасап,
Түркістанға қайтты.
Қазақ хандығының әлсіреп, ес жия алмай жатқандығын жақсы білген
көрші Орта Азия хандықтары да бас көтеріп, шабуылдар жасап, кейбір
өлкелерді басып алуға кірісті. Хиуалықтар Маңғыстау маңын, Бұхар,
Үргеніштер Сыр бойына, Қоқандықтар оңтүстік пен Жетісу өңіріне баса көктеп,
өздеріне қаратып, қамалдар орнатты. Олар Ресей бодандығын қабылдап жатқан
қазақ хандығын дін жолымен де айыптаған сыңай білдірген еді... [4;61].
Абылайды халқымыздың әрі батыр, әрі айлалы да айбынды хан санап
ардақтайтынымыз да осыдан. Ол халқының тұтастығы үшін күресіп өткен азатшыл
азамат. Қазақтың хандық мемлекетінің іргесін бекітіп, шекара шептерін
белгілеп, оның дербес елдігі үшін күресіп өткен тарихи тұлға.
Қазақ елін халықаралық көлемде мойындатқан, өзі дүниден қайтқанша
жұртының ынтымағын сақтай білген, екі алып империя: Қытай мен Ресей
тарапынан қазақ ханы деп ресми танылған, Орта Азияның да бірталай
қалаларына билігі жүрген Абылайдың халық қиялында ерекше туған киелі Жан
болып қалыптасуы мейлінше табиғи. Әсіресе ғасырларға созылған үздік-создық
соғыстардың тиылуы, қазақ қосындарының жерімізді жаудан азат етіп, еркін,
тыныштық заманның орнауы халықтың аңсары болса, соған Абылай сынды кемел
ханның басшылығымен жеткенін халық қапысыз таныған. Абылай хандық құрған
дәуірдің ел ұғымында алтын ғасыр секілді болып көрінуіне дәлел жеткілікті.
Кейіннен уақытты уақыт қуалап, қазақ елінің басына жаңа озбырлар душар
болған сәттерде де ертедегі Абылай бейнесі қайта жанданып, іріленіп,
азаттықтың туындай, бостандықтың символындай ерлік рухын еске түсіріп
отырған.
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
18 ғасыр - қазақ өміріндегі ең бір ауыр ғасыр. 18ғасырдағы батырлар
туралы тарихи аңыздар деген көлемді еңбегінде Шоқан Уәлиханов Абылай
екінші қатарға қойып, соғыстағы батырлардың ерлік істерін бірінші қатарда
баяндаған. Мәселен Шоқан Уәлиханов зерттеулерінде Абылайдан оның батыры
Жидебайдың ақылы, ерлігі де артық деп көрсетеді.
Ғалым осы кез әдебиетіндегі Тәтіқара, Ақтамберді, Бұхар, Үмбетей,
Шал және басқа да ақындардың шығармаларында елдік пен ерлікке үндеу,
халықты шапқыншы жауларға қарсы күреске шақыру сарыны басым келетінін
айтады. Айталық, Тәтіқара шығармаларын Шоқан Уәлиханов ерлік дастаны деп
білген.
Абылай жорықтарын, ондағы батырлардың қаһармандығын айшықты жырлаған
ендігі бір дарынды ақын – Бұхар жырау туралы да тұңғыш мәлімет берген –
Шоқан Уәлиханов.
Бұқар жырау - қазақ поэзиясы тарихындағы ең соқталы тұлғалардың
бірі. Ауызекі тараған деректер бойынша оның тілге шешендігі, ел арасындағы
дау-жанжалдарға әділ қазылық айта білуінің арқасында өз ортасынан тым ерте
суырылып шығып, көбірек көзге түскені белгілі. Осындай қабілетінің
арқасында ол Тәуке ханның тұсында белгілі сардар би ретінде жасы өзінен екі
мүшелдей үлкен Қазыбек, Төле, Әйтеке билермен қазақтың тұңғыш құқықтың
нормаларының жиынтығы – "Жеті жарғыны" жасауға қатысқан.
Бұқар жырау Абылайдың ақылшысы санатында мемлекет басқару ісіне
белсене араласып, оның ішкі-сыртқы саясатына ықпал етіп, белгілі қоғам
қайраткері дәрежесіне көтеріледі. Бұқар жырау поэзиясында Абылайың жеке
бейнесі және оның сол замандағы болмыс-бірімі шынайылығымен бізге жетіп
отыр. Әрі ол тарихи деректермен сәйкестік табуымен ды маңызды.
Абылай туралы молынан жырланған, әрі өзі қатысып, куә болған тарихи
шындықтарды шынайы көрсеткен, сол заманның көзі мен құлағы Бұқар жырау
екені белгілі. Бұқар өлең-толғауларынан Абылай заманының шындығын іздеу
заңдылық.
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында
үлкен мән бар. Өйткені, қазақ халқының басына қасірет бұлты тарихиөнген
кезде тоз-тозы шығып тентіреп кеткен елдің басын қосып, жоңғар
шапқыншылығына қарсы азаттық күреске жұмылдыру- тек Абылайдай қайраткердің
ғана қолынан келді.
С. Сейфуллиннің айтуы бойынша, Бұқар жырау Абылай ханның заманында
ханның бірінші шешен-ақылшысы болған [5; 46]. Оның Абылай туралы
өлеңдерін жазып алып алғаш пікір айтқан Ш. Уәлиханов.
Бұқар жырау - қазақ жеріне ертеден мәлім. Оның бізге жеркен арнау,
терме, толғаулары негізінен әлеуметтік, қоғамдық мәселелерді көтереді. Көр
жайтты ол өзінің заманы санасы тұрғысынан шешеді. Хандық құрылысты нығайту
мақсатын көздейді. Абылайдың сыртқы саясатына араласып, ақыл береді. Оның
кейбір ісіне назалық та білдіреді.
Бұқар ақын ғана емес,- дейді профессор Е. Ысмайылов-Абылайдың
қолшоқпар бітімші биі. Ол 18-ғасырдағы қазақ елінің жоңғарға қарсы күресін
дұрыс жырлағанымен, ішкі қоғамдық мәселелерде Абылайдың жаршысы
болды[6;214].
Бұқар тұлғалаған адамдар ішінде ерекше дәріптеле бейнеленетіні хан
Абылай . Жыраудың Абылайдың қасында, Ал, тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Хан Абылай атанып, Қалданменен ұрысып,
Ханға жауап айтпасам, Әй, Абылай сен он бір жасыңда, Ал, айтамын,
айтамын сияқты тағы басқа да толғаулары Абылай ханға арналған. Ол ел
тұтқасы, халық қамқоры, жоқ-жітіктің жоқшысы ретінде суреттеледі.
Бұқар Абылай ханды жеті жасар бала шағынан бастап, батыр болып
қамал бұзып, хан тағына отырған кездерін сатылай баяндайды. Одан кейін
қазақ елін басқарып, дегеніне жеткенін, елге сіңірген айтулы еңбектерін
дәріптейді.
Хан Абылай атандың ,
Дүниеден шықпай мініңіз.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрадың.
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз.
Арманың бар ма хан ием ...
Ақылың бар хан едің,
Мұның түбін ойлағын [7;311].
Абылай сондай-ақ жауына мейірімсіз, қайсар батыр, жаудан тайсалып
көрмеген ер азамат.
Күшпек санды күреңді
Табиаға жаратқан.
Қырық сан қара қалмақты,
Жарлығына қаратқан.
Ай балтасын алтынменен булатқан...
Еңсесі биік боз орда
Салтанатқа орнатқан...
Табандасқан дұшпанға,
Күнінде қылыш шауып өлтірген...
Елді басқару үшін таққа ие болған хан немесе би Қара қылды қақ
жарған, Наушаруандай әділ болуға тиіс.
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды,-
деп, елдің құты, бақыты, әділ басшы екені, ондай аламды ел де
сүйетінін айтады.
Бұқар көп жағдайда Абылайға тәуелді болмаған. Қайта реті келгенде
ханды сынға алған. Оған ақыл айту ғана емес, бұйрық та берді, ескерту де
жасады.
Ал тілімді алмасаң деген толғауында жырау ханға ақыл айтумен бірге
көп ескертулер жасайды. Абылайға екінің бірі қарсы келіп, сөз айта алмаған.
Ол тек Бұқар сынды көпті көрген қарияның қолынан келген іс.
Қалданменен ұрысып деген толғауында жырау Бұқар Абылайдың өз
басымен қатар оны қоршаған көптеген батыр серіктерінің де атын атайды.
Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте жеңіске жеткенін зор шабытпен айтады.
Бұл жерде Абылайдың көреген, ақылды және ханға тарихи ән қасиеттерін
суреттейді.
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсаң,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-
деген жыраудың Абылай өліміне арналған толғауынан Абылайға деген
терең махаббатты аңғарамыз. Толғауда сонымен қатар Абылайдың қазақтың басын
біріктіргені, оны қазақтың көшбасшысы болғаны жайлы айтады.
Бұқар Абылай жүргізген жорықшы саясатқа кейде қарсы болғанын Ш.
Уәлиханов та растайды. Абылайға ақыл айтқан сөздерінің бірінде жырау:
Бұқар екең деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Бізден бұрын өтіпті,
Хазіреті Әліңіз,-
деп Абылайды жөнсіз соғыстан сақтандырып, оның көрші елдерге қарсы
жортуылдарын қолдамайды.
18-ғасырдағы жоңғарлар шабуылынан зәрезоп болған қазақ елі бейбіт
өмірді аңсайды. Бұл жағдайды түсінген Бұқар Абылайдың тасыған көңілін
басарлықтай батыл қарсылық білдіре білді. Ханның соғысу ниетін өзі де, елі
де жақтамайтынын ескертіп, жұрт тілегіне қарсы іс қылма, егер ол ойыңнан
шықпасаң жақсылыққа жетпейсің дей келіп, оған айбар да көрсетіп қояды:
Ашуланба, Абылай,
Көтерермін, көмермін,
Көтеріп қазыға салармын.
Өтіңменен жарылма,
Өкпеңменен қабынба,
Орыспенен соғысып,
Басыңа моншақ көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба!...
Ханға ел-жұртыңды сыйласаң, өзің де сыйлы боласың деген ақыл береді
дана жырау.
Ханның жақсы болмағы-
Қарашаның елдігі.
Қараша халқы сыйласа,
Алтыннан болар белдігі.
Жақсы жігіт ұл туса,
Патшадан болмас кемдігі.
Бұқар жырау толғауларынан Асан қайғы сарыны байқалады.
Абылай ханның қасында,
Бұхарекең жырлайды.
Жырлағанда не дейді?
Соғыспа деп жырлайды.
Бұхар деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Жаулық жолын сүймеңіз.
Мынау жалған сұм дүние,
Өтпей қалмас демеңіз.
Мұсылман болсаң, кетіңіз,
Сырдарияның суынан
Көлденең кесіп өтіңіз
Жиделібайсын жетіңіз.
Кісісі жүзге келме йөлмеген
Қойлары екінші қайта төлдеген.
Әйел-бала қамы үшін
Солай қарай жетіңіз.
Жырау елдің ертеңін ойлап, халыққа жайлы жер тап дейді. Қалайда
қазақты бір жерге қоныстандырып, Ресей қыспағынан алып қал дейді.
Орыспенен соғыспа,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма.
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Халқыңа жаулық сағынба.
Қазақ халқының бас идеология Бұхар көп жағдайда Абылай ханға тәуелді
болмаған. Қайте ретін келгенде ханға сын айтқан. Оған ақыл айту емес,
бұйрық та береді, енскерту де жасайды. Бұқар жырауды кезінде сарай ақыны
дегендер де болды. Бірақ Бұқар жырау сарай ақыны емес, керісінше,
әлеуметтің ақыны, халық қамқоры, жыршысы.
Бұқар жырау Абылайдың көреген, ақылды және ханға тән қасиеттерін
суреттейді:
Қайғысың ұйқы ұйықтатқан ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбандық қылсам,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-деген жыраудың Абылай өліміне арнаған
толғауынан халықтың Абылайға деген терең махаббатын аңғарамых. Сонымен
қатар толғауларында Абылайдың қазақ басын біріктіргені жайлы, оның халықтың
көшбасшысы болғандығы жайлы айтады.
Абылай Бұқардың арман аясынан орын алған әділ төре, білгір басшы,
қазақтың бәріне түгел қызмет еткен, үш жүздің ұйытқысы.
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
Үмбетей Тілеуұлының бүгінгі күнге жеткен шығармаларын оқып-біле
отырып біз Абылай дәуірі батырларының ел үшін, жер үшін жүргізген
жорықтарынығ барысы мен тынысын танып білеміз.
Үмбетей жырау кейбір деректер бойынша 1706 ж. дүниеге келген. Әкесі
Тілеу ерлік эпостарды, ел аузындағы аңыз-хикая, шешендік сөздер мен ақыл-
нақылдарды жетік білген шежіре адам болады. Сонымен қатар халық әуез
өнеріне қабілетті қобызшы, абыз атанған адам.
Үмбетей жыраудың ақындық қабілеті ерте оянған. Жырау ағайын-туған,
ауылдастарының теріс істерін әшкерелеп, өткір тілмен өлеңге арқау етіп
отырған.
Барлық жыраулар сияқты эпикалық дастандарды жақсы біліп, ел ішіне
таратқан. Үмбетей жырау толғауларына назар салатын болсақ, алғашқы кездегі
шығармаларына өмірдегі ірілі-ұсақты оқиғалар арқау болса, уақыт оза келе
оның өзінен бұрынғы жыраулар сияқты философиялық, дидактикалық толғауларға
мән бергенін аңғару оңай.
Үмбетей толғауларының негізгі тақырыбыелді, жерді қорғауда көзге
түскен батырларды мадақтау, жағымды, жағымсыз құбылыстарға қатысты терең
мәнді ой айту, өмір туралы толғау.
Жыраулар поэзиясы - өз дәуірінің айнасы. Ендеше, Үмбетей жырау
толғауларынан өзі өмір сүрген кез шындығын танимыз.
Үмбетей жырау өмірнамасына көз салсақ, ол жоңғар шапрқыншылығының
күшейіп, қазақ халқының 1723 жылғы оқиғаларына тап келеді.
Үмбетей 18-ғасырда өмір сүрген данышпан жырау, қайраткер, ақылгөй
кеңесші. Бұқар жырауды айрықша құрметтеп, ұстаз тұтқан.
Үмбетей жыраудың Бұқар өгенбай батырдың өлеңін Абылай ханға
естірту жоқтау жыры Абылай ханның өмірбаянының Бұқар айтпаған кезеңдерін
тарихи шындыққа сай жырлауымен бағалы. Мұндағы бір ерекшелік Абылайдың
қайраткерлік, қолбасшылық, дипломатиялық қызметтерінің көрініс табуы,
тарихи тұлғаның әдеби шындыққа сай сомдалуы оның өзіндік ерекшеліктерін
танытады.
Жырау Абылайды төренің сұңқары, тұлпардың жүйрігі деп бағалайды
[8;145].Үмбетей Абылайдың ел ішінде аңызға айналған қасиеттерінің сырын
ашады.
Абылайдың Төле би қолында тарихиәрбиеленуін, алғашқы ұрыста Шарышпен
жекпе-жек шығып, мерейінің үстем болуы, қапылыста жоңғар қолына түсіп,
Тәшкентте зынданда жатуы, тұтқында табандылық пен қайсарлық көрсетуі,
білімділікпен танылуы батырдың азат болуына септігін тигізгенңн айтады.
Жырда Абылайдың қолбасшылық қасиеті сипатталады. Мұның бәрі тарихи
деректермен саралағанда Абылай өмірінің шындығымен сәйкес келетінін
көрсетеді. Үмбетей жырау Бұқар да айтылмаған Абылайдың қырғыз манаптарына
жорығын жан-жақты көрсете білген. Жырау Абылайдың ақылшы серіктері болған
билер мен батырларының есімін қайталай айтып отырады.
Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқын,
Қашпаған қандай ұрыстан,
Керейде батыр Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек,
Қу дауысты Құттыбай,
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Абылай сенің тұсыңда
Сол бесеуі болыпты-ай,
Кейі батыр, кейі би,
Тәңірім Берген сондай сый.
Үмбетей жырының маңыздылығы оның Абылай заманындағы тарихи
оқиғаларды шынайы сипаттап беруінде.
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы
Жұртшылық санасындағы Тәтіқара ақын қазақ халқының тарихындағы қиын-
қыстау кезеңдердің біріндегі сырт жауларға қарсы күрестің ұраншысы.
Өз отандастарын басқыншылармен қайтпай ұрысуға шақырушы жауынгер
ақын, жорық керуеншісі. 18-ғасырдың орта шенінді қазақ халқының басынан
өткен ұрыс-соғыстарға қатардағы дауынгер ретінде қатысқан Тәтіқара ақын
көне заман батыры, ел қорғаудағы ерлік істерде жұртың рухын көтерген
үлкенді-кішілі жырлар айткмен қатар өз жанынан күнделікті әскери өмірге
қатысты жауынгерлерді қиындыққа мойымауға, ерлікке, күреске үндейтін
өлеңдер шығарып отырған.
Бұл өз кезінде Тәтіқара ақын шығармаларының халық арасында кең
таралуына жол ашады.
Тәтіқара ақын , әсіресе, 1756 жылы қазақ жеріне кірген Цин
басқыншыларына қарсы күрес кезінде туған өлеңдері арқылы мәлім болады.
Ш. Уәлиханов Тәтіқараның кезінде ірі ақын болғанын айта келіп, оны
Абылай ханның жыршысы деп орынды ескертеді және Абйлай қолының жаудан
сасқан бір шағында айтқан өлеңінің мазмұнын баяндап береді.
Пр. Е. Ысмайылов Бұхар мен Тәтіқараны Абылайдың қалмаққа қарсы
күресін шыншылдықпен жырлаған ақын-жыраулар екенін атап көрсетеді. Сонымен
қатар ол Тәтіқараны өзі көрген жортуыл туралы жырлар шығарған жыршы
санайды. Ер Тарғын, Қобыланды батыр сияқты жырларды оқиғаның куәсі
болған Сыпыра жыраулар шығарып, одан соң Үмбетей, Тәтіқара сынды жыршылар
жинап, таратуы мүмкін деген пікір айтқан.
Ұлы ғалым Ә. Марғұланның ескертуі бойынша, 18-ғасырдың бірінші
жартысында жасаған қазақтың ірі ақыны, жыршы, импровизатор. Оның өлеңі мен
жырларынан жазба әдебиетке тән ерекшеліктер байқалады.
Тәтіқара ақын Бөгенбай қолымен бірге қалмаққа қарсы шабуылдарға
қатысып, өзінің жалынды жырларымен күреске аттанған және шайқастардың қақ
ортасында жүріп, халықты жігерлендіріп отырған.
Тәтіқара батыл, өткір ақын болған. Ол Абылайдың қалың жаудан
тайсалмай айқасқан кездерінің де, табансыздық көрсеткен тұстарының да
болғанын жасырмайды. Ақын Абылайдың жеңістері бір өзіне ғана байланысты
емес, халық ерлігінің, батырлардың жан қиярлығының жемісі деп бағалаған.
Кей деректер бойынша, Тәтіқара ақын Бұхар сияқты ханның асқан
көңілін басарлық сөздер айтуға батылы жеткен беделді адам болса керек. Кей
тұста ақын Абылайды жақтаушыдан гөрі әшкерелеуші, сынаушы. Абылай Тәтіқара
ақынның суырып-салма ақын, турашыл, батылдығын жоғары бағалаған.
Тәтіқара ақын мұралары бізге жыр, қара өлең түрінде жеткен. Ақын
шығармалары өзінің қарбалас шақтарда, от-жалында туғандығымен, тәуелміздік
жолындағы күрестің қиын ездерінде жұрттың рухын көтерген, елге жігер берген
ұран іспеттес болғандығымен құнды.
Тәтіқара жырларын тарихи дерек көздерімен салыстырсақ, ондағы
Абылайдың Қытаймен соғыстарындағы дұрыс тактикалық шешім қабылдағаны, яғни
қолбасшылық қасиеті жаңа қырынан таныла түседі.
Тәтіқара кезінде шындықты жасырмай жырлаған батыл ақын. Ол Абылай
бастаған қолдың жаумен кейбір айқаста табансыздық көрсеткен жерлерінің де
болғанын жасырмайды. Мысалы,оның мына бір жолдары осындай:
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен шағанда,
Ұрыстан ерлер ығысты.
Абылай да жылысты... [9;214].
Ақын Абылайдың жеңістері бір өзіне байланысты емес, халық ерлігіне
байланысты, қазақтың қол бастаған сан батырларының жанқиярлық пен
қаһармандық көрсетуінің жемісі деген пікірде.
Асылы, Тәтіқара да Бұқар сияқты ханның аптыққан көңілін басарлық
ауыр сөздер айтуға батылы жеткен беделді адам болса керек. Кей тұста ақын
Абылай жақтаушыдан гөрі әшкерелеуші, сыншы болып табылады. Абылайға көңілі
қалған тұста ол өзінің үскідей өткір тілін қадап, кемістігін бетіне басады.
Абылайдың асқан, тасқан көңілін басуды қолдап хан талауға салуды керек
қылады.
Үш жүздің баласы
Ақылдасып қолдасып,
Хан көтеріп еді-
Үш жүздің баласын
Бір ұлындай көрмеді.
Ат құйрығын күзеңдер,
Аллалап атқа мініңдер,
Ханталау қылып алыңдар!
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
Бұхар жыраумен тұстас жасаған Көтеш ақын Баянауылда туып -өскен.
Ақын он жеті жасында Абылайдың озбырлығына қарсы бас көтерген, өз
ауылдастарына қосылып, солардың мүддесін жақтаған ақын. Сүйіндік руынан
шыққан.
Оның ақындығы елдегі ақындық дәстүрі бойынша танылып, арнау өлеңдер
арқылы мәлім болған. Кейіннен ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерге үн қосып,
өз дәуірінің келелі жақтары шығармаларына арқау еткен. Сонымен қатар
Қазтуған би, Олжабай батырлармен бірігіп, ханға қарсы көптеген арнау
өлеңдер шығарған. Бұл өлеңдерінде ел басқарушының зорлық-зомбылықтарын
сынаған.
Халық арасына ең көп тарағаны – Ер Олжабай, Ботан атты жырлары.
Бұл жырлар Абылайды тек қана кері жақтарынан көрсетеді. Ақынның хан
қарақшыларынан көп қорлық көргені жырланады.
Көтеш ақын өмірінің соңына дейін алдына мал салмай, кедейлік
қорлығын көріп өткен. Ақыры елден кетуге мәжбүр болып, хан қарақшыларының
қолынан қаза табады.
Қалмаққа қарсы соғыс аяқталып, ішкі егестер қозған кезде Көтеш
Абылай ханға наразы елдер жағында болып, сол ханға қарсы топтың сойылын
соғып, Бөгенбай, Қазыбек, Олжабай бастаан топпен бірге Абылайдың өзімшіл,
өр мінезін бетіне басқан. Көтештің Ер Олжабай, Ботан жырларында ақын
ханды онша мақтамайды. Нәтижесінде көп қуғын көреді.
Өле-өлгенше алдына мал салмай, кедейлік зардабын шегіп өтеді. Ақыры
елден кетіп, сол қарақшылардың қолынан қаза тапқан деген аңыз осыны
аңғартады.
Тіпті, бұл жайғана аңыз емес, кейтір тарихи шындыққа да сай дерек.
Жыраудың Олжабай батыр мен Қазыбекті қолдап отырғанын осы дәуірдің ауыз
әдебиетін зерттеуші Н. С. Смирнова да растайды. Қазақ әдебиеті тарихының
1-томында Олжабай жалғыз емес, оны Көтеш ақын да қолдайды...-делінеді
[10;218]. Бұл тарихи шындық.
Абылай, Ботанды сен өлтірдің,
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің?
Хан басың қарашамен даулы болып,
Үмітіне ақ орданың қол келтірдің.
Абылай, күйіп кетті салған қалың,
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?
Жанайды дәл бүгінгі күн босатпасаң,
Болады ертең жесір қатын-балаң...
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
Шал ақынның бізге жеткен мұрасы негізінен шағын өлеңдер.Тақырыбы
жағынан өте кең. Ескі қазақ ауылының тұрмыс-тіршілігіне қатысты жайлар,
этика, мораль мәселелері – ақын өлеңдерінің негізгі объектісі.
Адамгершілік, арлылық, намысшылдық ақын творчествосының өзекті
жүйесі. Шал ақынның шығармаларынан да Абылай ханның есімін кездестіреміз.
Шалдың жас кезінде айтқан суырып-салма өлеңдерімен бірге Өлеңге
тоқтамайды Шал дегенің деп басталатын бір шығармасы белгілі. Бұл өлеңде
қотагдағы малды ертемен тұрып аралап жүлген ханды көріп, оның малжандылығын
бетіне басады. Батыл сөздер айтады.
Профессор Н.С.Смирнова ақынның осы өлеңіне өз түсінігін берген. Бұл
өлеңді Шалдың Абылай ханға айтқаны деп түйген.
Ал Ғ.Малдыбаев пікірінше, бұл өлеңді ақын Абылайға емес, Уәлиханға
айтыпты-мыс. Тарихи деректерге қереғанда, соңғы пікір жаңсақ.
Өлеңге тоқтамайды Шал дегенің,
Болмайды қойға пана тал дегенің.
Таң ата жалаңаяқ тоқты арқалыап,
Хан ата, қымбат па екен мал дегенің?
Сыйлайды ханымыз деп үлкен-кіші,
Біреудің қақын жемес жақсы кісі.
Тақтағы хан, таптағы биді еңкеіткен,-
Хан ата, қалай екен малдың күші!-
дейді.
Құдіретті хан алдында айтылған бұл сөз елге тез тарап, ақынның атын
көпке жаяды. Халық оның батылдығына сүйсінеді.
Ел аңызында осы өлеңін тыңдаған хан бала ақынға ұрыспай, біраз тіл
қағысып, әзілдеседі. Оған сен малды жек көресің бе, мен саған ат мінгізгелі
отырмын, алмайсың ба?-деп күледі де, баланың әкесі Күлекеге, мына балаң
тумай жатып қартайған бірдеңе ғой, маған үлкен шал адамша сөйлейді депті.
Осыдан кейін жас Тілеукенің Шал аты елге тарап кетіпті-мыс.
Жалпы Абылай атын қаралайға байланысты туған өлеңдерде шындықтан
гөрі әлдебір жеке көзқарастан туған реніш-өкпенің елесін байқауға болады.
Көне эпикалық дәстүрдің жалғасындай 18-ғасыр ақын-жыршыларында
Абылай тұлғасы шексіз сүйіспеншілікпен, шат-шабытпен жырланған. Оларда хан
орынсыз мақталып, марапатталмайды, қайта халықтық-эпикалық дәстүр
арнасында, белгілі бір оқиғаны баяндау арқылы халықтық көзқарас тұрғысынан
баға беріледі.
Егер халық поэзиясындағы дәстүр көркемдік құралдардың бай түрімен,
поэтикалық әдіс-тарихи тәсілдермен ерекшеленсе, Абылай бейнесі, ақын-
жыраулардың шығармашылығында өзіндік дәстүр эпикалық үлгімен көрінеді.
Әсіресе Абылайға қатысты тарихи жыр, өлең-толғаулардағы есіл ер,
киелі ер, ел иесі, ел ағасы, асқар тау, хан ием, алтын
бәйтерек, ақ сұңқар, төре сұңқар...сияқты эпитеттер мен метафоралардан
соқтығып аққан сең, алтын тонның жеңі, әлем асқан жан, айбынды ел
ағасы...сияқты теңеулерден оның бейнесін сипаттауда ақын-жыраулардың
айрықша мән бергендігі айқындалады.
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ
Абылай жайындағы жырлар 19-ғасыр поэзиясында да бар. Мұнда негізінен
халықтық қисса-дастадар аталған тарихи өлең-жыр жалғасындай, эпикалық
қарымымен, сюжеттік сонылығымен ерекшелінеді. Жекелеген ақындар тікелей
Абылай бейнесін ерекшелеп көрметпесе де, оның үлгілі істерін, ел
билігіндегі атақ-абыройын заманына өнегелейді.
Абылай заманың аңсау, армандау-ақындардың жырларының алтын арқауы.
Алайда, 18 ғасыр толғау жанрының онан әрі дамып, көркемдік қуатының арта
түскен, мазмұн жағынан байыған тұсы...әрі сол кезеңнің нұсұалары бүгінге
молырақ сақталып жетуімен ғана бағалы емес, аса көрнекті тарихи тұлға
Абылай бейнесін ерекшелеп көрсетуімен, өмірінің өнегелі тұстарын айқындап
беруімен де бағалы.
Көркемдік шындық - өмір шындығының жазушының ой елегінен,
шығармашылық көркемдігінен өтіп, қорытылып, әдеби шығармалардағы
баяндалған, көркем суретке айналған қалпы.
Ал тарихи шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған
шығармадағы көркемдік көрінісі. Тарихи шындыққа қоғамдық өмірдегі нақтылы
құбылыстар, болған оқиғалар, өмір сүрген тұлғалар арқау болады. Алайда
әдеби шығармалардағы тарихи шындық – көркемдік бейнелеу тәсілімен берілетін
өмір шындығы, яғни көркемдік шындық. Тарихи шығармада айтылар оқиғаның
өзегі негізінен өмірде болған оқиғалардың аясында алынбақ. Жазушы қанша
көркем суреттеулерге барса да, тарихи шындықты аттап өтіп, бұрмалауға
қақысы жоқ.
Тарихи шығармаларда өмірде болған оқиғалармен қатар, ойдан
шығарылған жайлар аз болмайды, тарихи тұлғалармен бірге көркем қиялдан
туған кейіпкерлер араласып жүреді.
Мәселе, шындап келгенде, оқиғаның, кейіпкердің өмірде болғанында не
болмағанында емес, шығарманың барлық мазмұны, оқиғалары, кейіпкерлері
көркем ой көрігінен өтіп, жиынтықталып, өзгеше бейнелілік сипат алып
шығатындығында.
Абылай заманың жырлау, Абылай тұлғасын ерекшелеу- 19-ғасыр
поэзиясында дәстүр жалғастығын тапқан. Мұнда Абылай тұлғасы толыққынды
сомдалмаса да, ақындардың ханның үлгілі істерін, ел билігіндегі қажырлы
қызмет, абырой-беделін көрсету аңғарылады. Мұны біз Сүйінбай, Арыстанбай,
Орынбай тағы басқа ақын-жыраулар поэзиясынан ұшыратамыз. Абылайдың үлкен
тарихи тұлға екендігін сипаттайтын аңыз-жырлар Ядринцев жазьаларында да
үшырасады. Абылайдың ұлттық ұранға, қасиетті аруаққа айналған есімі
Кенесары, Наурызбайға қатысты жырларға өзек болған.
Ұзақ тарихи жырлар, өлең-толғаулар тарихи оқиғалардың ізін ала
туғаны мәлім. Мұнда үлкен оқиғалардың жекелеген фактілері ғана қамтылмайды,
сол оқиғаны басы-қасында жүрген, ерлік істерімен, басқа да ерекше
қасиеттерімен, ақыл-қайратымен танылған тұлғалар жырланады.
Сондықтан да кейіпкерлердің болмыс-бітімін терең ашу үшін кейде
бірнеше оқиға желісі алынып, түрлі поэтикалық тарихи тәсілдер қолданылады.
Және кейіпкеріне, заманына деген жыршы, ақын көзқарасы, бағасы қоса
берілетінін де байқау қиын емес.
Қалай дегенде де дер кезінде туған тарихи шығармалар бергі кездің
әртүрлі қоғамдық жағдайларына, ой-санасының өсіп-ұлғаюына байланысты
жаңарып, жаңғырып отырған. Тарихи туындылар халқымыздың басынан өткізген
тарихи-әлеуметтік жағдайлардың негізінде тарихта болған адамдардың
батырлық істерінің негізінде туған елдік, ерлік салтын, әдет-ғұрпын, рухани
күшін бейнелейтін құнды қазынаның бірі.
Талай дүлдүл ақындар мен жыршылар тарихтағы небір елеулі оқиғалар
мен оларға қатысушыларға ерекше назар аударып отырған. Қазақ халқының 18-
ғасырдағы жыр-дастандарында Абылай атының жиі кездесетіні де осыған
байланысты.
Эпостарда ол қазақ халқының жоңғарларға, Қытайға және Орта Азия
жеріндегі хандықтарға қарсы күресінің көптеген оқиғаларына қатысушы ретінде
көрінеді. Сөйтіп ол қоғамдық өмірдің бел ортасында бейнеленеді. Абылай
ханның жеке басына тән фактілер халықты қызықтырмаған. Әр түрлі жанрлардағы
шығармаларда-батырлар жырлары мен толғауларда, аңыз-дастандардың көбінде
Абылайдың қатал әмірші ретіндегі бейнесі көрінеді. Оның іс-әрекеттері бірде
дәріптеліп, бірде әшкереленіп отырады. Осындай шығармалардағы түрліше
сипаттама, бағаның өзінен де тарихи шындықпен тығыз байланыстылығын
көреміз.
2.1 Абылай туралы жыр
Абылай туралы жыр жасынан халық ауыз әдебиетін сүйіп тыңдап,
құмарта жазып жүрген Шоқан Уәлиханов Шоқан Уәлиханов жазбаларынан жеткен.
Әдебиет - халықтың жаны, кұлақ-күйі, ар-ожданы, зор байлығы, елдігінің
белгісі деп білген ғалым басқа да ғылыми жұмыстармен бірге көне мұраларды
жан-жақты зерттеуге құлшына кіріседі.
Абылай туралы жыр фольклор түрінде жасалғанымен, Абылай тұлғасы
сомдалуына эпикалық дәстүр үлгісі, жаңа көркемдік дәстүрлер қолданылғанын
көреміз. Ханның әрбір әрекетінің көк бөріге, ителгіге, қаршығаға,
тұрымтайға, болмыс-бітімінің қазға, бөріге, сай суына, жай тасына теңелуі
осыны дәлелдейді.
Жырда фольклорлық әсерлеу болғанымен, ондағы оқиғалар тарихи
шындықтан алшақ кетпейді.
Біріншіден, онда Көкжал Барақтың, Жауғаштың (Абылай қолындағы атақты
батырлар) есімдерінің кездесуі, Сәдірдің үш шапты менің үйімді деп қырғыз
манаптарымен арада үш шайқас болғаныны тарихи дерек көздері дәлелдейді.
Қазақ пен жоңғар арасындағы ұзақ жылдарға созылған сұрапыл соғыстың
соңғы кезеңін сипаттайтын да көркем ескерткіштер жасалған Бұл Абылайдың
күрес сахнасына шығып, күллі қазақ арасында биік беделге ие болған кезі.
Әдеби жәдігерлер бұл кезеңнің де шындығын сенімді бейнелеген.
Тарихи еңбектерде Абылайдың Ресей мен Қытай сынды алып
мемлекеттермен тіл тауып, қазақ еркіндігін ұстап тұруға барлық күш –
жігерін жұмсағаны айтылатыны белгілі. Бірақ бұл тараптағы архив
материалдары толық жинақталып, жан – жақты зерттелді дей қиын. Әсіресе,
қытай тіліндегі құжаттар жабулы күйінде жатыр. Ал, осындай олқылықтың орнын
өзінше толықтырар кейбір мәселелерге халық қиялы анықтық енгізе алатыны
байқалады. Қалай дегенде деқазақ пен қатай арасының қарым – қатынасы бұл
кезеңге дейін тарих кітаптарында айтылып келкеннен анағұрлым кеңірек
болғанға ұқсайды. Жоңғарияның жеңілуіне қытай мен қазақ саясаты шешуші
қызмет атқарған деп есептелінеді.
2.2 Есенгелді дастанындағы хан тұлғасы
Қазақ елінің тек қорғаушы болып қалмай, әрекет тізгінін өз қолына
ала бастаған кезінің кейбір куәлігі Доспер Саурықұлының Есенгелді атты
дастанында көрінген. Дастан дүбірлі оқиғалардан кейін туса да, өткен
замандар келбетін нанымды аша алған. Басқа шығармаларда кездесе қоймаған
кейбір қызықты деректерді де осы дастаннан көреміз. Мәселен, жорыққа
аттанар алдында әрбір рудың таңбасын тасқа қашап басу салты болған екен.
Әбілмәмбеттің қазақ қосынына Берген жарлығынан бұл дәстүр айқын танылады:
Ел болмас ережеге кірмегендер,
Қазақтың қатарында жүрмегендер.
Түбінде берекені сол бұзады,
Топқа кеп, елдің ісін білмегендер.
Көк тасқа қашап тұрып таңбаңды сал,
Белгі үшін әр руды билегендер...
Қазақ жерінің кіндігіндей болған Ұлытауда бас құрап, дұшпанға аттану
да сол замандағы белгілі бір үрдіс секілді. Ұлытауға шықтың ба, ұлар етін
жедің бе деген қанатты сөздің де шығу себебін дастан өзінше түсіндіреді.
Алдағы жорықтар сәтті болу үшін сарбаздар ұлар етінен дәм татуы қасиетті
ырым саналған. Халық аңызы кейде ешбір жазба тарихи, ресми ескерткіштерде
сақталмаған шындықтың құпиясын аша алады дегенге жарқын дәлелдің бірі
осы...
Есенгелді дастанында Абылай елшілігінің Қытай билеушілеріне
барғаны жайлы айтылады. Ежен ханның қазақтарға берген кеңесі төмендегідей
баяндалады:
Білемін, жоңғар сондай халық, - деді,
Сөздерің рас, бәрі анық, - деді,
Бірігіп қазақ түгел аттаныңдар,
Сапардан тура қайтып барып, - деді.
Хандығын Жоңғария жоғалтыңдар,
Басына ақырзаман салып, - деді.
Көмекті әр жақтылы біз береміз,
Қарсылас, керегіңді алып деді,
Жалынын жанған өрттің өшірмесе,
Шашырап көлем алар жанып, - деді.
Билетпей байтақ елді, жердің шетін,
Әкесі кім екенін таныт, - деді.
Барады бір жағынан біздің әскер,
Тынысын екі жақтың таныт, - деді...
Жоңғарды жеңгеннен кейін қазақ елінің қытай,Абылай белгілі дәрежеде
қарыздар болып қалғанын да жыр қағыс қалдырмайды. Ата жауды жығу
жолындағы Абылай көрегендігін, иен даладағы қорғансыз елін армансыз сақтап
қалғанын малақ ету жеке ақынның ғана емес, бүкіл халықтың бағасы, ешқашақ
ұмыт болмайтын ақиқат деп қарасақ болады...
Өзге жарлардағыдай, Есенгелді дастанында да Абылай маңындағы
атақты батырлар майдан шебінде жүреді, Қабанбай, Бөгенбай, Малайсарыдан
бастап жорыққа Бұқар жырау да қатысқан болып бейнеленеді. Бұл, әрине,
эпикалық әсірелеу заңдылығына сәйкес көркемлік тарихиәсіл. Батырлар жырында
ел көңілінің тарихи төрінен орын алған ерлерді бір мезгілде жиып, көрсету
дәстұрі шығармаға айрықша ажар қосады...
Тарихи қайраткерлердің эпикалық қаһарман дәрежесіне көтерілуінің
өзіндік тереі заңдылықтары бар. Мемлекет басшысының қандай да болмасын
пасрасат, адамшылық келбеті үнсіз, момақан көпшіліктің көзінен қағыс
қалмайды. Көптің көзі тінтуші деген нақылда үлкен растық бар.
Жамағатшылық ел басшышың ісіндегі шын халықтық әрекеттерді де, жалғандықты
да қапысыз таниды. Өз басының ақылы мен айласы жетерлік қаншама хандар мен
сұлтандардың арасынан қауым пікірі тек Абылайды ғана бөлек орынға қоюы,
оның қасиетін дәріптеп, көкке көтеруі тіпті де кездейсоқтық емес, Ол
Абылайдың барлық ақыл, қабілетін қазақ халқының азаттығы жолына
жұмсағандығына байланысты. Халық үшін еңбек етемін деп айтпайтын, осылай
деп өзін - өзі сендіргісі келмейтін басшы болмайды. Өкінішке қарай олардың
ісі мен сөзі көп жағдайда алшақ кетіп жатады. Елдің түпкілікті мүдделерін
жиі ұмытып кететін, күллі әрекеті жеке мансабын сақтауға ғана көзделген ел
ағаларының дақпырты ұзаққа барған емес. Абылай халықтың шын перзенті екенін
сан алуан істер үстінде, ондаған жылдар бойында дәлелдей алғандықтан ғана
жұртшылыұтың ықыласы оған қалтқысыз ауған.
Абылайдың Ресей мен Қытай сынды аса ірі империялар арасында икемді
саясат қолданып, қазақ мемлекеттігінің тұтастығы мен еркіндігін ұстеп тұра
алғандығы ерекше аталады [11;65]. Оның Қытай, орыс патшаларына
бағыныштылық көрсетіп, олардың сеніміне ие болуы, сөйтәп өз жұртының
тыныштығы мен азаттығын қорғай білуі арзан, жалтақ саясат емес, өмірлік
арманына айналған ішкі мұратымен ұштасып жатқан құбылыс. Қазақ ханы
бірыңғай пысықтық жолына түсіп, өзінің тұлғасын мүлде жоғалтып алған емес,
ол жаулармен тіресетін жерде тірескен, сіресетін жерде сірескен, айла мен
айбатты кезек қолданып отырған. Бір мықтының қаһарына ұшырап қалмайын деп,
әркімнің аузына қарап, ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жорғалай беру
Абылайға мүлде жат еді. Қалмақтың тұтқынында болған кездерінде де өзінің
намысын жықпай, қазақ қасиетін төмендетпей, қаһарлы дұшпанның өзімен де
терезесі тең сөйлесе білуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz