ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Қазақстан жағдайында, оның орнықты дамуына және халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін егіншілік жүйесінің, оның ішінде суғармалы егіншіліктің алатын орны ерекше. Себебі көкөніс пен жеміс-жидектері негізінен Қазақстанның оңтүстік облыстарының суғармалы жерлерде өндіріледі. Сондықтан Қазақстан халқын ауылшаруашылық дақылдарының өімімен қамтамасыз етуде Оңтүстік Қазақстан облысы диқандарының да үлесі үлкен.
Бірақ-та соңғы жылдары облыстың суғармалы жерлерінде су тапшы-лығымен топырақ құнарлығының төмедеуі, олардың өнімділігін күрт төмен-детіп, суғармалы егіншіліктен түсетін пайданы азайтты. Осыған байланысты, облыстың ауыл шаруашылығы саласында әлуметтік және экономикалық ыңғайсыз жағдайлар туындауда. Сондықтан жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлерінің тиімділігін бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін енгізу арқылы арттыру жолдары қарастырылған.
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында суғармалы жерлердің өнімділігінің төме-деуі, су тапшылығымен қатар олар-дың агроэкологиялық жағдай-ларының нашарлауы, агротехнологиялардың төмендігі және топырақ қабат-ындағы қоректік заттардың кемуіне тікелей байланысты. Жамбыл облыс-ының суғармалы жерлерінде қалыптасқан жағдайда, олардың өнімділігін арт-тыруда, бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін зерттеп енгізуді қажет етеді.
Себебі Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлері әр түрлі табиғи-климат-тық жағдайларда қалыптасқан ландшафттарда орналасқан. Сондықтан олар-дың сумен қамтамасыз етілуін арттырумен қатар жер ресурстарын тиімді пайдалану үшін бейімделген-ландшафтық егіншілік жүйесінің маңызы зор. Осыған байланысты Жамбыл облысының әр түрлі табиғи жағдайында орна-ласқан ландшафттардың өнімділігін талдау және бағалау арқылы, ғылыми тұрғыда негізделген суармалы егіншілік жүйесінің дамуын қамтамасыз ету бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі болып саналады.
Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлерінде орын алған агроэкологиялық жағдайларды және олардағы өсірілген дақылдардың өнімділігін салыс-тырмалы сараптап, талдау арқылы, бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін құру.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. 1 Ауа-райының жағдайы
Суғармалы егістік жер Қазақстанның оңтүстік құрғақ ыстық агро-климаттық ауданында және өте құрғақ тау маңайында орналасқан. Бұл аймақтың буланғыштығы өте жоғары және вегетациялық кезеңде ауаның ылғалдылығы өте төмен болып, көпшілік жағдайда құрғақшылыққа әкеліп соғады және соның нәтижесінде егістіктегі өсімдіктердің көпшілігі күйіп-қурап қалуына дұшар етеді.
Орташа тәуліктік ауа жылуының 10 о С жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900 о С, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) шамасы 0. 3-0. 5 шамасында ауытқып отырады. Суғармалы егістікжердің ауа-райының жағдаын негізгі көрсеткіштері Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша 1- кестеде берілген.
Кесте 1- Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша ауа-райының негізгі орташа айлық көрсеткіштері
Желдің жылдам-дығы,
м/с
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы,
%
Буланғыштық,
мм
Өсімдіктің өсіп өну кезінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын жауады. Ауаның орташа жылдық температурасы 10, 5 0 С. Абсолюттік максимум 44 0 С, ал абсолюттік минимум - 41 0 С. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 %, ал абсолюттік ылғалдылық 7, 8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды.
Жалпы 0 о С-н жоғарғы температура 5 мартта, +5 о С-н жоғарғы температура - 22 мартта, ал 10 о С-н жоғарғы температура 10 апрельден басталады. Осыған орай вегетация кезеңінің ұзақтығы 260 тәуліктен 152 тәулік аралығында болады. Аязсыз-қыраусыз кундер 21 сәүірден 10 қазан аралығында, ұзақтығы 161 тәулік.
Қысқы мерзімде қар аз жауады. Кей жылдары қар жауса, оның еру мерзімі наурыз айының ортасына дейін жататын уақыт болады. Осыған орай топырақтың қату тереңдігі әр қилы, орташа есеппен 0, 94-1, 22 м тереңдікке жетеді. Желдің негізгі соғатын бағыты оңтүстік-батыс, ал оның орташа жылдық жылдамдығы 2, 0 м/с.
- Топырақ және геоморфологиялық жағдайы
Шаруашылық орналасқан жердің топырағы әр түрлі болып келген. Осы алқапта ең көп тараған және көлемі жағынан көп кездесетін ашық қоңыр өте тастақты, аз құнарлы орташа саздақ топырақ.
Суғармалы егістік жердің топырақының механикалық құрамының әртүрлігіне байланысты, олар екі мелиоративтік топқа бөлінген: бірінші топқа жалпы ауданы 517 га сазды сұр топырақ жатады.
Топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда жоғары (2. 53-1. 23 пайыз), топырақ тұзданбаған - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0. 29 пайыздан аспайды.
Бұл жерлер сапасы жағынан жоғары және орташа, ауылшаруашылық дақылдарын өсіруге ыңғайлы, бірақ оганикалық және минералдық тыңайытқыштарды еңгізуді, аймақтық агротехникаларды және суғару тәртібін сақтауды талап етеді.
Екінші топқа жататын топырақтар суғармалы егістік жердің шағын ауданын (33 га) алаып жатыр, ол жерде негізінен ортоша сазды орташа сорланған және орташа құмдақ жоғары сорланған сазды-сұр топырақтар орналасқан.
Бұл топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда 2. 53-1. 23 пайыз құрайды, топырақ аздап тұздан - құрғақ топырақтың құрамындағы қалың қалдық 0. 354-506 пайыз, сондықтан жоғарғы аталған шаралардан басқа, қосымша шаралар 1. 5-2. 0 мың м 3 /га мөлшерде суғарумен қатар ретінде 1 га жерге 4-5 тонна гипс енгізуді талап етеді.
Топырақтың суды өткізу қәбілеті төмен, олардың топқа бөліну жағдайы бойынша бір сағаттағы суды сіңіру жылдамдығы 0. 04 және 0. 06 м/сағат, ал сүзілу коэффициенті 0. 22 және 0. 33 м/ тәулік.
- Гидрогелогиялық және геологиялық жағдайлары
Шаруашылықтың аймағы тау бөктерінде жазық далаға жатады. Қазақстанның геоморфологиялық схемесы бойынша шаруашылықтың территориясын ежелгі тау бөктеріндегі және жазықтық Қаратау жотасына жатады. Шаруашылық территориясының жер бедері тегістеу дөңес жерлер көп кездеспейді, бұл ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге өте қолайлы жерлер болып табылады. Шаруашылықтың гидрогеологиялық жағдай лары, геоқұрылымдық құрылысы геоморфологиялық және климаттық факторлармен анықталады. Себебі бұл факторлар жер асты суларының қалыптасу және жеңілдету жағдайларына әсер етеді. Жер асты, ыза суларының деңгейі 2. 4-5. 6 м, қозғалыс жылдамдығы 0. 004 м/тәу.
Судың сапасы жақсы.
1. 4 Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық өнімділігін бағалау
Ауылшаруашылық дақылдарды өсіру кезінде ландшафттардың өнім-ділігін анықтаушы негізгі факторлардың бірі бұл - өсіп-өну кезеңінің жылумен және ылғалмен қамтамасыз етілуі болып табылады.
Табиғи жүйеде топырақ және өсімдік жамылғысы белгілі бір табиғи жүйеде жылу және ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты дамиды. Сондықтан ауылшаруашылық өндіріс күштерін табиғи жүйенің жылу және ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты тиімді орналастырудың, табиғи жүйенің қорлық ресурстарының әлеуеттік мүмкін-шілігін пайдалану үшін маңызы зор.
Табиғи қорды тиімді пайдалануға және ауылшаруашылық өндіріс жүйесін тиімді орналастыру үшін ауа-райының әсерін бағалаудың негізгі түрі болып ландшафттың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болып табылады. Қазіргі кезде ландшафттық агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін бағалаудың жолдарын негізінен мына топтарға бөліп қарастырады:
Айлық буланудың шамасын метеорологиялық мәліметтердің негізінде Н. Н. Ивановтың өрнегі арқылы анықтауға болады:
,
мұнда
- ауаның орташа айлық температурасы,
о
С;
- ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы, %.
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей Қазақстан Республикасының көптеген метеорологиялық бекеттерінде күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясын өлшеу жұмыстарының күрделілігіне байланысты, арнайы бекеттерде ғана жүргізіледі. Ал іс жүзінде, оның шамасын анықтау үшін күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы эмпирикалық және жартылай эмпирикалық байланыстарды пайдаланылды.
Соңғы жиырмасыншы жылдың ішінде Ресей және Қазақстан Республикасының ғалымдары күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы байланысты есептеуге арналған аймақтық және жалпы математикалық өрнекті тапты. Оның ішінде, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы (
) және жер бетінің көлбеулігінің (
) және биіктігінің (
), сонымен қатар ауа жылулығының 10
о
С жоғары кезеңіндегі жиынтығының (
) арасындағы байланысты жоғары дәрежедегі корреляция коэффициенті дәлел бола алады.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы (
) мен ауа жылулығының 10
о
С жоғары кезеңіндегі жиынтығының (
) арасындағы эмпирикалық байланыс [1] :
- жоғары дәрежеде ылғалданған аудандарда (В. С. Мезенцев және басқалар, 1966) :
;
- Орал тауының аймағына (Г. В. Белененко, 1969) :
;
- Беларусь мемлекетінің аймағында (М. Г. Голченко, 1971) :
;
- Рессей және Орта Азияның құрғақшылық аймақтарында (Ю. Н. Никольский, В. В. Шабанов, 1986) :
;
- Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс аймақтарында (В. В. Дорощенко, 1971) :
.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы (
) мен жер бетінің көлбеулігінің (
) және биіктігінің (
) арасындағы жартылай эмпирикалық байланыстар:
- Егеменді елдер одағының метеорологиялық бекеттері үшін (Б. М. Братченко, 1967) :
,
мұнда
- мамыр және тамыз айларындағы күн сәулесінің шұғыласының ұзақтығының оның мүмкіншілік шамасының қатынастың дәрежесінің пайызбен өлшенген мәні;
- Орта Сібір аймағына (В. М. Левшунов, 1971) :
.
XX ғасырдың соңғы кездерінде, бұрынғы ССРО-ның агроөндірістік бөлімінде, ауылшаруашылық дақылдарын алдын ала жобаланған өнімді алуға арналған өсімдіктерді өсіру технологияларының кеңінен пайдалануына байланысты, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы (
) арқылы өсімдіктердің потенциалдық өнімін анықтау үшін Ю. Н. Никольский және В. В. Шабановтың Ресей және Орта Азияның метеорологиялық бекеттерінің мәліметтері бойынша табылған эмперикалық өрнегі кеңінен пайдаланылды [2] .
Сондықтан, метеорологиялық бекеттердің ақпараттық мәліметтерін пайдаланып, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясын (
) есептеу үшін Ю. Н. Никольскийдің және В. В. Шабановтың [2], күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы (
) және ауа жылулығының 10
о
С жоғары кезеңіндегі жиынтығының (
) арасындағы эмпирикалық байланысын қолдануға болады.
Табиғи жүйенің энергетикалық сипаттамсы мына көрсеткіштер арқылы берілген: климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы (
), жауын-шашынның жылдық мөлшері (
), аязсыз кезеңнің ұзақтығы (
), ылғалдың булану шамасы (
), фотосинтетикалық белсенді радиацияның жылдық шамасы (
), ауадағы жетіспейтін ылғалдықтық жиынтығы (
) климаттың континеталдығы (
), ауаның орташа жылдық жылулығы (
) (кесте 10) ;
Кесте 10 - Мақтаарал ауданы аймағының ландшафттық жүйесін табиғи - климаттық тұрғыда бағалау
о
С)
, мб)
, кДж/см
2
)
, мм)
, мм)
) ;
, мм)
, кДж/см
2
) ;
; мм)
климаттың континентальдығы (
) :
,
, см)
, см)
Табиғи жүйенің агроклиматтық қорларын бағалау үшін мына көрсет-кіштер пайдаланылды: гидротермикалық коэффициенті (
), ылғалдану көрсеткіші (
), ылғалдану коэффициенті (
), ылғалданудың бағасы (
), құрғақшылық белгісі (
), климаттың биологиялық өнімділігі (
) .
Агроклиматтық көрсеткіштерді пайдалана отырып анықталған Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғалмен және жылумен қамтамасыз етілу дәрежесі 4- кестеде көрсетілген.
Кесте 4 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғал және жылумен қамтамасыз етілу дәрежесін бағалау
;
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағының табиғи ылғалдану коэффицентінің көрсеткіші (
) - 0. 11-0. 15, ылғалдану көрсеткіші (
) - 0. 05-0. 08, «құрғақшылық» белгісі (
) - 6. 78- 10. 0 және гидротермикалық коэффициенті (
) - 0. 32-0. 39, яғни өсімдік жамылғысының табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілуінің өте төмен екендігін көрсетеді.
Сонымен, 4 кестедегі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының жүргізілген ақпарат-картографиялық талдау, оның энергетикалық қорының және ылғал-жылумен қамтамасыз етілу дәрежесінің көрсеткіштерінің бірдей деңгейде сипаттай-тынын көрсетеді.
Қазіргі кезде көптеген елдерде табиғи жүйенің ландшафттарының эколо-гиялық өнімділігін анықтау үшін мынандай интегралдық табиғи-экологиялық сынақтық көрсеткіштері пайдаланады: топырақтың биологиялық өнімділігі (
), топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы (
), топырақтағы қарашіріктің шамасының өзгеруі (
), топырақ қабатымен жер асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны (
), аймақтың экологиялық жағдайы (
), топырақ белгісі (
), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші (
), ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі (
) .
Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафттық жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын, мынандай интегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелердің математикалық үлгісін пайдалануға болады:
1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі:
,
мұнда
- ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимиялық қамтамасыз ету жағдайындағы әлеуеттік өнімділігі;
-өсімдіктің жағдайын ескеретін коэффициент;
- пропорционалдық коэффициент;
-мелиорацияның әсерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.
2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы:
,
мұнда
- топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы, ккал/см
2
год;
- топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.
3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдіктің келтірілген шамасы:
,
,
мұнда
- жер бетінен болатын булану, мм;
- нақты суғармалау шамасы, мм;
- жер бетіндегі ағын, мм;
- топырақ қабаты мен жер асты суының арасындағы су алмасудың шамасы, мм;
-гиперболық тангенс, синус и косинус.
4. Климаттың ыңғайлылық көрсеткіші:
,
мұнда:
- ауа жылулығының орташа жылдық шамасы,
о
С;
- В. Р. Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші:
.
5. Интегралдық көрсеткіш және топырақ белгісі:
,
мұнда
- гуматтық қарашірік, т/га;
-фульваттық қарашірік, т/га;
- топырақтың құрамында жартылай және толық пайдалануға болатын азот, фосфор және калийдың, жоғарғы мүмкіншілік шамасына қатынасы;
-гидротермикалық қышқылдық, мг-экв/100 г. почвы.
Жоғарыда көрсетілген табиғи жүйенің экологиялық өнімдігін анықтауға арналған интегралдық сынақтық мөлшерлі көрсеткіштерді пайдаланып есептелген Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық өнімділігі туралы мәліметтер 5 - кестеде берілген.
Кесте 5 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттарының экологиялық өнімділігін бағалау
)
, кДж/см
2
)
)
)
)
)
Сондықтан, табиғи жағдайда Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ландшафттар жүйесінде топырақтың дамуына пайданылатын күн сәулесі қуатының шамасы өте төмен (
) - 0. 0268-0. 0393, оған осы өңірде жиі кездесетін тақырға ұқсаған топырақтар және тақырлар, сор және ақ сорлармен бірлескен сазды-батпақтар дәлел бола алады.
1. 5 Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі Сырдарья өзенінің ортанғы саласында, яғни суғармалы егістік жүйесі «Достық» бас арығының бойына орналасқан (сурет 1 ) .
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі техникалық пайдалану сипатамасы 6 - кестеде берілген.
Кесте 6 - Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
6- кестенің жалғасы
Сурет 1- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі орналасу желісі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағына көптеген кәріз коллектор жүйелері соғылған және оларға жиынақталған төкпе сулардың барлығы Сырдарья өзеніне тасталады.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Агрономия, мысалға математика секілді нақты ғылым емес. Бірақта, оған қарамастан бірнеше ғасырлар бойы бұл ғылыми бағытта кең көлемде зерттеу жұмыстары жүргізу арқасында, суғармалаудың, тыңайтқыштың жәнеде басқада дәлелдемелердің өсімдіктің өсуіне әсері туралы ақпараттық мәліметтер жиынақталғанына қарамастан, ауылшаруашылық өндірісін жүріс-терін жоспарлау және жобалау толық қол жеткіздік деп айту мүмкін емес. Жалпы олардың арасында нақты байланыстың болмауына қарамастан, біз қолда бар ақпараттық мәліметтердің негізінде, ауылшаруашылық дақыл-дардың өнімділігіне тікелей әсер ететін кейбір дәлелдемелерге түзетулер енгізуге қол жеткіздік. Осындай дәлелдемелердің бірі суғару болып табылады. Ал егерде тікелей ауылшаруашылық дақылдарды тиімді суңару-дың бірден бір әдісі ретінде, бүгінгі күні толығымен тамшылатып суғару әдісін айта аламыз.
... жалғасыСіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz