ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ
ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауа-райының жағдайы
1.2 Топырақ және геоморфологиялық жағдайы
1.3 Гидрогелогиялық және геологиялық жағдайлары
1.4 Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін бағалау
1.5 Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Егістік танаптың орналасу жағдайы
2.2 Тамшылатып суғару жүйесіндегі ауыспалы егістіктің құрамы
3.3 Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу
әдістемесі
3.4 Берілген ауданға қажеті су шамасын және суғару құбырының
санын анықтау
3.5 Суғармалы егістік жерлерді суғару танаптарына немесе
аймаққа бөлу
3.6 Суды тұтыну мөлшерін нақтылау және суғару желісін құру
4 ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ЖҮЙЕСІН ЖОБАЛАУ
4.1 Жүйенің негізгі құрамы
4.2 Тамшылатып суғару жүйесін жобалау
4.3 Бас құбырларды есептеу
4.4 Тамшылатып суғару жүйесін жинақтау
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан жағдайында, оның орнықты дамуына және халқын азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін егіншілік жүйесінің, оның ішінде суғармалы егіншіліктің
алатын орны ерекше. Себебі көкөніс пен жеміс-жидектері негізінен
Қазақстанның оңтүстік облыстарының суғармалы жерлерде өндіріледі. Сондықтан
Қазақстан халқын ауылшаруашылық дақылдарының өімімен қамтамасыз етуде
Оңтүстік Қазақстан облысы диқандарының да үлесі үлкен.
Бірақ-та соңғы жылдары облыстың суғармалы жерлерінде су тапшы-лығымен
топырақ құнарлығының төмедеуі, олардың өнімділігін күрт төмен-детіп,
суғармалы егіншіліктен түсетін пайданы азайтты. Осыған байланысты, облыстың
ауыл шаруашылығы саласында әлуметтік және экономикалық ыңғайсыз жағдайлар
туындауда. Сондықтан жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы
жерлерінің тиімділігін бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін енгізу
арқылы арттыру жолдары қарастырылған.
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында суғармалы жерлердің өнімділігінің
төме-деуі, су тапшылығымен қатар олар-дың агроэкологиялық жағдай-ларының
нашарлауы, агротехнологиялардың төмендігі және топырақ қабат-ындағы
қоректік заттардың кемуіне тікелей байланысты. Жамбыл облыс-ының суғармалы
жерлерінде қалыптасқан жағдайда, олардың өнімділігін арт-тыруда,
бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін зерттеп енгізуді қажет етеді.
Себебі Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлері әр түрлі табиғи-
климат-тық жағдайларда қалыптасқан ландшафттарда орналасқан. Сондықтан олар-
дың сумен қамтамасыз етілуін арттырумен қатар жер ресурстарын тиімді
пайдалану үшін бейімделген-ландшафтық егіншілік жүйесінің маңызы зор.
Осыған байланысты Жамбыл облысының әр түрлі табиғи жағдайында орна-ласқан
ландшафттардың өнімділігін талдау және бағалау арқылы, ғылыми тұрғыда
негізделген суармалы егіншілік жүйесінің дамуын қамтамасыз ету бүгінгі
күннің көкейкесті мәселесі болып саналады.
Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлерінде орын алған
агроэкологиялық жағдайларды және олардағы өсірілген дақылдардың өнімділігін
салыс-тырмалы сараптап, талдау арқылы, бейімделген-ландшафттық егіншілік
жүйесін құру.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауа-райының жағдайы
Суғармалы егістік жер Қазақстанның оңтүстік құрғақ ыстық агро-климаттық
ауданында және өте құрғақ тау маңайында орналасқан. Бұл аймақтың
буланғыштығы өте жоғары және вегетациялық кезеңде ауаның ылғалдылығы өте
төмен болып, көпшілік жағдайда құрғақшылыққа әкеліп соғады және соның
нәтижесінде егістіктегі өсімдіктердің көпшілігі күйіп-қурап қалуына дұшар
етеді.
Орташа тәуліктік ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900
оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) шамасы 0.3-0.5 шамасында ауытқып
отырады. Суғармалы егістікжердің ауа-райының жағдаын негізгі көрсеткіштері
Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша 1- кестеде берілген.
Кесте 1- Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша ауа-райының
негізгі орташа айлық көрсеткіштері
Айлар Ауаның Желдің Жауын-шашАуаның Буланғышты
жылу-лығыжылдам-дығын салыстырмалы қ,
, оС ы, мөлшері,мылғалдылығы, мм
мс м %
I -3.3 2.8 26.3 77 25
II -1.8 2.2 25.9 79 24
III 2.8 2.1 40.9 71 35
IV 11.1 2.3 53.6 68 72
V 16.0 1.9 41.6 64 189
VI 22.6 2.1 35.7 52 268
VII 25.4 1.5 10.6 40 350
VIII 22.9 1.5 3.6 41 330
IX 16.5 2.0 5.5 45 231
X 10.1 1.4 21.5 62 107
XI 4.5 1.9 36.1 76 40
XII -1.2 2.0 47.0 82 21
Жылдық 10.5 2.0 347.3 63 1692
Өсімдіктің өсіп өну кезінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын
жауады. Ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С. Абсолюттік максимум
440С, ал абсолюттік минимум – 410С. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 %, ал
абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және
күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды.
Жалпы 0 оС-н жоғарғы температура 5 мартта, +5 оС-н жоғарғы температура –
22 мартта, ал 10оС-н жоғарғы температура 10 апрельден басталады. Осыған
орай вегетация кезеңінің ұзақтығы 260 тәуліктен 152 тәулік аралығында
болады. Аязсыз-қыраусыз кундер 21 сәүірден 10 қазан аралығында, ұзақтығы
161 тәулік.
Қысқы мерзімде қар аз жауады. Кей жылдары қар жауса, оның еру мерзімі
наурыз айының ортасына дейін жататын уақыт болады. Осыған орай топырақтың
қату тереңдігі әр қилы, орташа есеппен 0,94-1,22 м тереңдікке жетеді.
Желдің негізгі соғатын бағыты оңтүстік-батыс, ал оның орташа жылдық
жылдамдығы 2,0 мс.
2. Топырақ және геоморфологиялық жағдайы
Шаруашылық орналасқан жердің топырағы әр түрлі болып келген. Осы алқапта
ең көп тараған және көлемі жағынан көп кездесетін ашық қоңыр өте тастақты,
аз құнарлы орташа саздақ топырақ.
Суғармалы егістік жердің топырақының механикалық құрамының әртүрлігіне
байланысты, олар екі мелиоративтік топқа бөлінген: бірінші топқа жалпы
ауданы 517 га сазды сұр топырақ жатады.
Топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда жоғары
(2.53-1.23 пайыз), топырақ тұзданбаған – құрғақ топырақтың құрамындағы
қалың қалдық 0.29 пайыздан аспайды.
Бұл жерлер сапасы жағынан жоғары және орташа, ауылшаруашылық дақылдарын
өсіруге ыңғайлы, бірақ оганикалық және минералдық тыңайытқыштарды еңгізуді,
аймақтық агротехникаларды және суғару тәртібін сақтауды талап етеді.
Екінші топқа жататын топырақтар суғармалы егістік жердің шағын ауданын
(33 га) алаып жатыр, ол жерде негізінен ортоша сазды орташа сорланған және
орташа құмдақ жоғары сорланған сазды-сұр топырақтар орналасқан.
Бұл топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда 2.53-
1.23 пайыз құрайды, топырақ аздап тұздан – құрғақ топырақтың құрамындағы
қалың қалдық 0.354-506 пайыз, сондықтан жоғарғы аталған шаралардан басқа,
қосымша шаралар 1.5-2.0 мың м3га мөлшерде суғарумен қатар ретінде 1 га
жерге 4-5 тонна гипс енгізуді талап етеді.
Топырақтың суды өткізу қәбілеті төмен, олардың топқа бөліну жағдайы
бойынша бір сағаттағы суды сіңіру жылдамдығы 0.04 және 0.06 мсағат, ал
сүзілу коэффициенті 0.22 және 0.33 м тәулік.
3. Гидрогелогиялық және геологиялық жағдайлары
Шаруашылықтың аймағы тау бөктерінде жазық далаға жатады. Қазақстанның
геоморфологиялық схемесы бойынша шаруашылықтың территориясын ежелгі тау
бөктеріндегі және жазықтық Қаратау жотасына жатады. Шаруашылық
территориясының жер бедері тегістеу дөңес жерлер көп кездеспейді, бұл ауыл
шаруашылық дақылдарын өсіруге өте қолайлы жерлер болып табылады.
Шаруашылықтың гидрогеологиялық жағдай лары, геоқұрылымдық құрылысы
геоморфологиялық және климаттық факторлармен анықталады. Себебі бұл
факторлар жер асты суларының қалыптасу және жеңілдету жағдайларына әсер
етеді. Жер асты, ыза суларының деңгейі 2.4-5.6 м, қозғалыс жылдамдығы 0.004
мтәу.
Судың сапасы жақсы.
1.4 Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін бағалау
Ауылшаруашылық дақылдарды өсіру кезінде ландшафттардың өнім-ділігін
анықтаушы негізгі факторлардың бірі бұл – өсіп-өну кезеңінің жылумен және
ылғалмен қамтамасыз етілуі болып табылады.
Табиғи жүйеде топырақ және өсімдік жамылғысы белгілі бір табиғи
жүйеде жылу және ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты дамиды.
Сондықтан ауылшаруашылық өндіріс күштерін табиғи жүйенің жылу және
ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты тиімді орналастырудың,
табиғи жүйенің қорлық ресурстарының әлеуеттік мүмкін-шілігін пайдалану үшін
маңызы зор.
Табиғи қорды тиімді пайдалануға және ауылшаруашылық өндіріс жүйесін
тиімді орналастыру үшін ауа-райының әсерін бағалаудың негізгі түрі болып
ландшафттың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болып табылады.
Қазіргі кезде ландшафттық агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін бағалаудың
жолдарын негізінен мына топтарға бөліп қарастырады:
Айлық буланудың шамасын метеорологиялық мәліметтердің негізінде
Н.Н.Ивановтың өрнегі арқылы анықтауға болады:
,
мұнда - ауаның орташа айлық температурасы, оС; - ауаның орташа
айлық салыстырмалы ылғалдылығы , %.
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей Қазақстан Республикасының
көптеген метеорологиялық бекеттерінде күн сәулесінің фотосинтетикалық
белсенді радиациясын өлшеу жұмыстарының күрделілігіне байланысты, арнайы
бекеттерде ғана жүргізіледі. Ал іс жүзінде, оның шамасын анықтау үшін күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық
дәлелдемелердің арасындағы эмпирикалық және жартылай эмпирикалық
байланыстарды пайдаланылды.
Соңғы жиырмасыншы жылдың ішінде Ресей және Қазақстан Республикасының
ғалымдары күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа
метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы байланысты есептеуге арналған
аймақтық және жалпы математикалық өрнекті тапты. Оның ішінде, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және жер бетінің
көлбеулігінің () және биіктігінің (), сонымен қатар ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
байланысты жоғары дәрежедегі корреляция коэффициенті дәлел бола алады.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
эмпирикалық байланыс [1]:
- жоғары дәрежеде ылғалданған аудандарда (В.С.Мезенцев және басқалар,
1966):
;
- Орал тауының аймағына (Г.В.Белененко, 1969):
;
- Беларусь мемлекетінің аймағында (М.Г.Голченко, 1971):
;
- Рессей және Орта Азияның құрғақшылық аймақтарында (Ю.Н.Никольский,
В.В.Шабанов, 1986):
;
- Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс аймақтарында (В.В.Дорощенко, 1971):
.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен жер
бетінің көлбеулігінің () және биіктігінің () арасындағы жартылай
эмпирикалық байланыстар:
- Егеменді елдер одағының метеорологиялық бекеттері үшін (Б.М.
Братченко, 1967):
,
мұнда - мамыр және тамыз айларындағы күн сәулесінің шұғыласының
ұзақтығының оның мүмкіншілік шамасының қатынастың дәрежесінің пайызбен
өлшенген мәні;
- Орта Сібір аймағына (В.М.Левшунов, 1971):
.
XX ғасырдың соңғы кездерінде, бұрынғы ССРО-ның агроөндірістік
бөлімінде, ауылшаруашылық дақылдарын алдын ала жобаланған өнімді алуға
арналған өсімдіктерді өсіру технологияларының кеңінен пайдалануына
байланысты, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы ()
арқылы өсімдіктердің потенциалдық өнімін анықтау үшін Ю.Н.Никольский және
В.В.Шабановтың Ресей және Орта Азияның метеорологиялық бекеттерінің
мәліметтері бойынша табылған эмперикалық өрнегі кеңінен пайдаланылды [2].
Сондықтан, метеорологиялық бекеттердің ақпараттық мәліметтерін
пайдаланып, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясын ()
есептеу үшін Ю.Н.Никольскийдің және В.В.Шабановтың [2], күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және ауа жылулығының 10 оС
жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы эмпирикалық байланысын
қолдануға болады.
Табиғи жүйенің энергетикалық сипаттамсы мына көрсеткіштер арқылы
берілген: климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы (),
жауын-шашынның жылдық мөлшері (), аязсыз кезеңнің ұзақтығы (),
ылғалдың булану шамасы (), фотосинтетикалық белсенді радиацияның
жылдық шамасы (), ауадағы жетіспейтін ылғалдықтық жиынтығы ()
климаттың континеталдығы (), ауаның орташа жылдық жылулығы ()
(кесте 10);
Кесте 10 - Мақтаарал ауданы аймағының ландшафттық жүйесін табиғи -
климаттық тұрғыда бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Абсолюттік орналасу биік-тігі, м 642
2 Биологиялық белсенді ауа жылулығының жиынтығы
(оС) 3400
3 Ауадағы жетіспейтін ылғалдың жиынтығы (, мб) 1860
4 Радиациялық теңдестіктің мөлшері (, кДжсм2) 170.9
5 Жылдық жауын-шашын мөлшері (, мм) 287
6 Жылдың суық кезіндегі жауын-шашын мөлшері (, 133
мм)
7 Жылдық орташа ауа жылулығы (); 9.0
8 Булану мөлшері (, мм) 1020
9 Жердің беткі ауа қабатындағы турбуленттік айналым
(, кДжсм2); 111.5
10 Ылғалдың булану мөлшері (; мм) 38.2
11 климаттың континентальдығы (): 31.4
,
12 Қардың қалыңдығы (, см) 22.2
13 Топырақтың қату тереңдігі (, см) 60.0
Табиғи жүйенің агроклиматтық қорларын бағалау үшін мына көрсет-кіштер
пайдаланылды: гидротермикалық коэффициенті ( ), ылғалдану көрсеткіші
(), ылғалдану коэффициенті (), ылғалданудың бағасы (),
құрғақшылық белгісі (), климаттың биологиялық өнімділігі ().
Агроклиматтық көрсеткіштерді пайдалана отырып анықталған Оңтүстік
Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғалмен және жылумен қамтамасыз
етілу дәрежесі 4- кестеде көрсетілген.
Кесте 4 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғал және
жылумен қамтамасыз етілу дәрежесін бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Құрғақшылық белгісі - 5.00
2 Ылғалдану коэффициенті - 0.20
3 Гидротермикалық коэффициент - 0.59
4 0.68
5 Ылғалдану бағасы - 0.47
6 Жылу-ылғал алмасуының энергетикалық коэффициенті - 0.69
7 Ылғалдану көрсеткіші [29]: ; 0.15
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағының табиғи ылғалдану
коэффицентінің көрсеткіші () - 0.11-0.15, ылғалдану көрсеткіші
() – 0.05-0.08, құрғақшылық белгісі () – 6.78- 10.0 және
гидротермикалық коэффициенті () - 0.32-0.39, яғни өсімдік
жамылғысының табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілуінің өте төмен
екендігін көрсетеді.
Сонымен, 4 кестедегі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының
жүргізілген ақпарат-картографиялық талдау, оның энергетикалық қорының және
ылғал-жылумен қамтамасыз етілу дәрежесінің көрсеткіштерінің бірдей
деңгейде сипаттай-тынын көрсетеді.
Қазіргі кезде көптеген елдерде табиғи жүйенің ландшафттарының эколо-
гиялық өнімділігін анықтау үшін мынандай интегралдық табиғи-экологиялық
сынақтық көрсеткіштері пайдаланады: топырақтың биологиялық өнімділігі
(), топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы (),
топырақтағы қарашіріктің шамасының өзгеруі (), топырақ қабатымен жер
асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны (), аймақтың экологиялық
жағдайы ( ), топырақ белгісі (), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші
(), ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі ().
Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафттық
жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын,
мынандай интегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелердің математикалық
үлгісін пайдалануға болады:
1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі:
,
мұнда - ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимиялық
қамтамасыз ету жағдайындағы әлеуеттік өнімділігі; -өсімдіктің
жағдайын ескеретін коэффициент; - пропорционалдық коэффициент; -
мелиорацияның әсерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.
2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы:
,
мұнда - топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы,
ккалсм2 год; - топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.
3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдіктің келтірілген шамасы:
,
,
мұнда - жер бетінен болатын булану, мм; - нақты суғармалау
шамасы , мм; - жер бетіндегі ағын, мм; - топырақ қабаты мен жер
асты суының арасындағы су алмасудың шамасы, мм; -гиперболық
тангенс, синус и косинус.
4. Климаттың ыңғайлылық көрсеткіші:
,
мұнда: – ауа жылулығының орташа жылдық шамасы, оС; - В.Р.
Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші:
.
5. Интегралдық көрсеткіш және топырақ белгісі:
,
мұнда - гуматтық қарашірік, тга; -фульваттық қарашірік, тга;
- топырақтың құрамында жартылай және толық пайдалануға болатын азот,
фосфор және калийдың, жоғарғы мүмкіншілік шамасына қатынасы; -
гидротермикалық қышқылдық, мг-экв100 г. почвы.
Жоғарыда көрсетілген табиғи жүйенің экологиялық өнімдігін анықтауға
арналған интегралдық сынақтық мөлшерлі көрсеткіштерді пайдаланып есептелген
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің
экологиялық өнімділігі туралы мәліметтер 5 – кестеде берілген.
Кесте 5 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттарының
экологиялық өнімділігін бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Топырақтың биологиялық өнімділігі () 0.0080
2 Топырақтың дамуына шығын болатын күн сәулесінің қуаты 16.30
қатынастық шамасы (, кДжсм2)
3 Топырақтың белгісі () 7.40
4 Ауа-райының ыңғайлылық көрсеткіші () 1.59
5 Жер асты суы және топырақ қабатындағы ылғал 0.0015
ара-сындағы су алмасу қарқынының қатынастық шамасы
()
6 Ылғалдану тиімділігінің көрсеткіші () 97.2
Сондықтан, табиғи жағдайда Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал
ландшафттар жүйесінде топырақтың дамуына пайданылатын күн сәулесі қуатының
шамасы өте төмен () – 0.0268-0.0393, оған осы өңірде жиі кездесетін
тақырға ұқсаған топырақтар және тақырлар, сор және ақ сорлармен бірлескен
сазды-батпақтар дәлел бола алады.
1.5 Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Сырдарья өзенінің ортанғы саласында, яғни суғармалы егістік жүйесі Достық
бас арығының бойына орналасқан (сурет 1 ).
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
техникалық пайдалану сипатамасы 6 - кестеде берілген.
Кесте 6 - Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Жүйенің атты Жүйені пайдалану сипаттамасы Су алу
көзі
шығын, ұзын-дығы,ТПК ауданы, га
м3с м
1 2 3 4 5 6
КС-4 0.30 3300
Солтүстік су тастау 5.0 34100
жүйесі
Шығыс коллектор 5.0 44400
желісі
Токсанбай коллекторы 2100
6- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Су тастау жүйесі 2.5 4800
Кызылқұм коллекторы 4.17 12400
К-34 11.9 18.5 0.70 7721
К-30 20.0 20.0 0.80 12980
МХК К-28 11.95 18.1 0.80 9977
РК К-26 6.0 13.74 0.80 6226
РК К-18 12.5 26.0 0.80 11377
МК Достық 260.0 117.0 0.80 1000
Р-15 3.5 6.03 0.80 1500
Сурет 1- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық
жүйесі орналасу желісі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағына көптеген кәріз
коллектор жүйелері соғылған және оларға жиынақталған төкпе сулардың барлығы
Сырдарья өзеніне тасталады.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Агрономия, мысалға математика секілді нақты ғылым емес. Бірақта, оған
қарамастан бірнеше ғасырлар бойы бұл ғылыми бағытта кең көлемде зерттеу
жұмыстары жүргізу арқасында, суғармалаудың, тыңайтқыштың жәнеде басқада
дәлелдемелердің өсімдіктің өсуіне әсері туралы ақпараттық мәліметтер
жиынақталғанына қарамастан, ауылшаруашылық өндірісін жүріс-терін жоспарлау
және жобалау толық қол жеткіздік деп айту мүмкін емес. Жалпы олардың
арасында нақты байланыстың болмауына қарамастан, біз қолда бар ақпараттық
мәліметтердің негізінде, ауылшаруашылық дақыл-дардың өнімділігіне тікелей
әсер ететін кейбір дәлелдемелерге түзетулер енгізуге қол жеткіздік. Осындай
дәлелдемелердің бірі суғару болып табылады. Ал егерде тікелей
ауылшаруашылық дақылдарды тиімді суңару-дың бірден бір әдісі ретінде,
бүгінгі күні толығымен тамшылатып суғару әдісін айта аламыз.
Топырақ, су қоры және дақылдардың түрлері туралы маркетингтік зерттеу
жұмыстарының негізінде және суғармалы егістік жердің ауданына байланысты,
тамшылатып суғару қондырғыларды түрлеріне байланысты, суғару жүйесінің
тікелей есептеу жұмыстарын, жобалаудың мынандай алгоритмін пайдаланады:
- ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының құрамын
таңдау:
- суды тұтынуды алдын ала есептеу;
- өсімдіктің орналасу желісіне сай танаптарға суғару түтіктердің
санын есептеу;
- суғару танаптарын бөліктерге бөлу ( қатардың ұзындығы, сораптың
қуаты, ұнғыдағы судың өнімі);
- сүзу бекетін таңдау (танаптарға берілетін су мөлшері, суғару
уақыты есепке алынады);
- тарату және бас құбырларының түрлерін таңдау.
2.1 Егістік танаптың орналасу жағдайы
Тамшылатып суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал
ауданының Мақта агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа арналған.
Егістік танаптың топырақ картасы 2- суретте көрсетілген, яғни топырағы сұр
және сұр-сазды болып келеді және тұзданбаған. Жер асты суларының көктем
айларындағы орналасу деңгейі 2.5-3.0 метр аралығында және олардың тұздылығы
1.0 гл аспайды. Егістік танаптың ораласу жағдайына байланысты жер асты
суларының Сырдарья өзенінің арнасына бағытталған ағыны бар, сондықтан
олардың өсімдіктің өсіп-өну кездеріндегі жаз айларында 3.0 метрден төменге
түседі. Сондықтан, суғармалы егістік танаптарды жобалау барысында күрделі
мелиоративтік шараларды талап етпейді.
Сурет 10 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Сурет 3- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танаптың топырағы туралы аңыз
Тамшылатып суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының
бұрыннан пайдаланылып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің
бойында орналасқан Мақта агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа
арналып жобаланған (сурет 4).
Сурет 4- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа арналған тамылатып суғару
жүйесін жобалау қарастырылып отырған шаруашылық аралық суғару жүйесінің
желісі
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістік танапына арналып тамшылатып суғаруға арналған
суғару жүйесін жобалауға қажетті негізгі мәліметтер толығымен қамтамасыз
етілген деп қарауға болады.
2.2 Тамшылатып суғару жүйесіндегі ауыспалы егістіктің құрамы
Бір түрлі ауылшаруашылық дақылдарын бір егістік танапқа ұзақ
мерзімде өсіре берсе, онда оның тамырларынан бөлініп шығатын кейбір заттар
топырақ қабатын улайды да, өсімдіктердің өнімділігі төмендейді.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын өсіргенде, олардың егістік танаптарын
барлық уақытта белгілі бір жүйемен алмастырып отыру керек, ол егістік
жерлердің өзінің экологиялық орнықтылығын сақтап қалуына мүмкіншілік
береді, яғни:
- топырақ қабатында шоғырланған зиянды және ауру тудыратын заттардың
әсерін төмендетеді;
- топырақ қабатындағы қоректі заттарды өсімдіктің тиімді
пайдалануына мүмкіншілік береді, яғни бір жерге бір дақылды өсіре
бергеннен, оның өсіп өнуіне өқажетті қоректтік заттардың шамасы төмендейді;
- органикалық және минекралдық тыңайтқыштарды тиімді пайдалануға
мүмкіншілік береді;
- әртүрлі өсімдіктің тамыры тән бөлетін зиянды заттардың кері
әсеріне жол бермейді.
Жалпы ауышаруашылық егістік жүйесінде ауыспалы егістік желісін пайдалану,
егістік жердің топырақ жүйесінің экологиялық орнықтылығын қамтамасыз етеді.
Бірақта, агістік жерді тамшылатып суғарудың бір ерек-шелігі, барлық
ауылшаруашылық дақылдарына тамшылатып суғару жүйесін пайдалануға болмайды
(кесте 7).
Кесте 7 - Ауылшаруашылық дақылдарының суғару түрлері
Дақылдар Суғару түрлері
тамшылатып жаңбырлатып мөлтек
жаңбырлатып
1 2 3 4
Бақша х
Бұрышақ х
Дәнді х
Көк өніс х х
Бақ х х х
Қарбыз х
Жүзім х х
Горох х
Қарақұмық
Алмаұрт х х
Қауын х
Орамжапырақ х
Картоп х х
Зығыр х
Пияз х х
Сәбіз х х
Сұлы х
Қияр х
Бұрыш х
Күнбағар х х
7- кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қызанақ х
Бидай х
Рапс Х
Қант қызылшасы х х
Өрік х х
Томаты х
Асқабақ х
Алма х х
Арпа х
Мақта х
Сондықтан, тамшылатып суғару жүйесін жобалау алдында, алдымен егістік
жүйеге өсірілетін дақылдардың түрін, тамшылатып суғару жүйесінің
ерекшеліктеріне сай таңдап алу керек.
Тамшылатып суғару жүйесін жобалауды қарастырып отырған Оңтүстік
Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта агробірлестігінің егістік
жеріне мақта, күнбағар, дәндік және қанттық жүгері өсіру жоспарланып
отыр.
Мақтаны өсіру кезінде жалпы қабылданған өсімдіктің қартар аралығы 75-
100 см, ал кейде мақтаның түрлерін өсірген кезде олардың аралық қашықтығын
40-50 см дейін қысқартуға болады (сурет 5).
Сурет 5 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы мақтаның себу
желісі
Жергілікті жерлердегі өндірістік тәжірбе және оның табиғи
жағдайына байланыста мақтаның қатардағы ара қашықтығын 10-60 см етіп
қабылдайды.
Дәндік және қанттық жүгерінің тамшылатып суғару кезінде техно-логиялық
тұрғыдан өте тиімді себу желісі, яғни жүгерінің сабақтары өте биік
болатындықтан кең қатарлы 70 х 25 см немесе 60 x 30 см желісі
пайданылады, ал оның кеш пісетін түрлеріне квадраттық ұялы 70 x 70 см
желісін пайдаланады, бірақта тұқым өніп өсіп шыққан соң әрбір ұяда екі
өсімдікті ғана қалдыру керек (сурет 6)
Сурет 6 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы дәндік және
қанттық жүгерілерді және күнбағыс себу желісі
Жоғарыда келтірілген дәндік және қанттық жүгерілерді себу желісін
пайдаланған кезде, өсімдікті себу тығыздығы 40,8 ден 57,1 мың данага
болуы қажет. Ауыр салмақты топырақтарда жүгерінің дәнінің себу тереңдігі 3-
4 см, ал жеңіл салмақты топырақтарда – 5-7 см және бір гектарға себу
мөлшері 15 ден 25 кгга дейін, егілетін жүгерінің түріне байланысты.
Күнбағарды барлық өсіру аймақтарында қатар аралығын кең етіп 70 см
және бір келкі етіп себеді (сурет 7).
Сурет 7 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы күнбағар себу
желісі
Жоғарыда келтірілген себу желісіне байланысты, өсімдіктің дәнін
себудің тығыздығы 57,14 ден 71,43 мың данага болғаны жөн.
Тамшылаптып суғару жүйесін құрудың келесі кезеңі – суғару танаптар-
ының геометриялық өлшемдерін анықтау. Бас құбыр суғару танаптарының ортасы
арқылы өтуі немес суғару танаптарың шекарасына орналасуы мүмкін. Өте
ыңғайлы, құбырлардың өзіндік құндарының жоғары екендігіне байлан-ысты,
егерде су тарату құбырлары екі жақтағы суғару түтіктеріне суды бір-дей
беру үшін суғару танаптарының ортансына орналасқаны. Бірақта, мына-ны естен
шығармау керек, суғару тұтіктерінің ұзындығының шектелген екен-дігін. Жеке
жағдайларда суғару тұтіктерін суғару құбырларының бір жағына
орналастырғанда экономикалық тұрғыда тиімді, егерде суғармалы егістік
жердің орналасу жағдайы ыңғайсыз болған жағдайда және бас құбырдың өзіндік
құны өте жоғары болған жағдайда.
Суғару танаптарының геометриялық өлшеміне әсер ететін екінші жағдай,
ол суғару түтіктерінің техникалық мінездемесі. Суғару танаптарындағы
топырақ қабатының бір келкі ылғалдану шамасын 5-15% қабылдағанның өзінде,
өте жиі пайдаланылып жүрген, суғру түтігінің ( диаметрі 16 мм, эмит-тердің
суды төгу мөлшері 1,2 лсағат және эмиттердің ара қашықтығы 0,3 м)
суғару жүиегінің бойындағы 150 м аумағындағы топырақ қабатының бір келкі
ылғалданбауы 10% жетеді. Сондықтан суғару түтіктерінің техникалық
мінездемесін ескеру қажет, яғни суғару танаптардың ұзындығын суғару
түтіктерінің ұзындығының 70-90% дәрежеде қабылдау экономикалық тұрғы-да
тиімді болады. Суғару танаптарының ұзындығын анықтау арқылы, бас
құбырлардың ұзындығын есептеуге болады. Бірақта бір суғару танабына
әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарды, әсіресе әртүрлі суғару мөлшерімен және
тыңайтқышпен егуге болмайды. Егерде ондай қажеттілік болған жағдайда,
фитинге жалғанған шүмек пайданылады. Сонымен қатар тарату құбырының бір
жағына әртүрлі желімен орналасатын ауылшаруашылық дақылдарында
орналастыруға болмайды.
Ауыспалы егістік жүйесінің құрамындағы ауылшаруашылық дақыл-дардың
тұрін және олардың себу желісінің негізінде сегіз мөлтек танапты ауыспалы
егістік жүйесінің негізін құрдық (кесте 8 және сурет 8)
Кесте 8 – Тамшылатып суғару жүйесіне арналған ауыспалы егістік жүйесінің
құрамы және құрылымы
Дақылдар Дақылдарды себудіңТамшылатып суғару Танаптардың
ара қашықтығы, м түтігінің ауданы, га
ұзындығы, м
1 2 3 4
Дәндік жүгері 0.70 200 4.20
Дәндік жүгері 0.70 200 4.20
Қанттық жүгері 0.70 200 4.20
8 – кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қанттық жүгері 0.70 200 4.20
Күнбағыс 0.70 200 4.20
Күнбағыс 0.70 200 4.20
Мақта 0.50 200 4.20
Мақта 0.50 200 4.20
Жалпы 33.6
Сонымен, тамшылатып суғару егістігінің жалпы ауданы 34.4 га, сегіз
суғару танаптарынан тұрады және әр суғару танаптарының ауданы 4.20 га –ға
тең.
Сурет 8 – Танаптардағы ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
Қабылданған ауыспалы егістік жүйесінің құрамына байланысты тамшылатып
суғару жүйесінің сыңарларын таңдап алу керек, яғни тамшылатып суғару
жүйесінің құрамына кіретін бөлшетерін және қондырғыларын (кесте 9 және
сурет 9)
Кесте 9 – Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының тізімі
Суреттегі Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының Саны, дана
рет саны
1 2 3
1 Баланыстратын дөңгелек шүмек 1
2 Доңғалақ немесе торлы сүзгіш (200 mesh) 1
9 – кестенің жалғасы
1 2 3
3 Қысымды реттеуші 1
4 Құбырға арналған бейімдегіш (дюмдік) 1
5 Бір дюмді ПВХ түтіктері Қатар аралық
қашықтыққа
байланысты
6 Қабырғасы жұқа (15 мм) және диаметрі 20 мм,
тамшылатқыштары 20 см орналасқан жоғарғы
турбулентті тамшыланту таспалары
7 Жарты дюмдік ПВХ түтікшесі тамшылату таспаларың
әрбір бөлігіне
8 Сегізге ұқсас бұқтырма 2
9 Бір дюмдік ПВХ түтікшесіне арналған бұқтырма 2
10 Бір дюмдік ПВХ түтікшесіне арналған шүмек 2
11 Бір дюмдік қыстырғыш үштармақ 1
12 Тамшылату таспаларың әрбір бөлігіне қажеті бір 2
дюмдік қыстырғыш үштармақ (24 мм)
13 Фитинг-қосқыш - 12 мм 20
14 Тамшылатқыш таспаслардың әрқайсысына арналған 20
фитинг-бұқтырма (12 мм)
15 Жарты дюмдік шағын шүмек 2
16 Фитинг-бұрыштама (12 мм) 2
Сурет 9 - Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының орналасу желісің
Жоғарғы 9 – суретте және 9 –кестеде келтірілген шартты тамшылатып суғару
жүйесінің негізінде Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын тамшылатып
суғару жүйесінің желісі құрастырылды н (сурет 10).
Cурет 10 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын тамшылатып
суғару жүйесі
Бас, бөлімдік және тарату құбырларының көлбей бейнесі 11 – суретте
көрсетілген. Құбырлардың желісінің егістік жерде ораласу желісі бойынша,
оның су көзінен бастап суғару құбырларына дейінгі көлбеу бейнесінде жер
бетінің орналасу сызығы, жер бетінің еңештігі және құбырлардың жеке
бөлімшелердегі еңештігі көрсетілген.
Егістік жердің еңештігі 0.0024 және бедерлік денгейінің биіктігі 2.0
м.
Сурет 11 – Егістік жерлердегі тамшылатып суғару жүйесінің құбырларының
көлбей қимасы
2.3 Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу әдістемесі
Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу топырақты ылғалдаудың
өзіндік ерекшелігіне байланысты ерекшеленеді. Оның жапай танаптарды
ылғалдандыру суғарудан ерекшелігі, тамшылатып суғару кезінде барлық суғару
ауданы емес, тек қана өсімдіктің тамыры орналасқан, яғни өсімдіктің тамыры
қоректенетін ауданның көлемінің жиынтығығы ғана суғару ауданы болып
табылады. Сонықтан суды тұтынудың негізгі бөлігі жеке ылғалдану ауданының
пайда болады, ал қалған қатар аралық аудандар суғармалы егістік
танаптардағы су алмасы жалпы қатыспайды немесе өте нашар қатысады.
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесі көрсеткендей суғармалы егістік
жерлердің суды тұтыну шамасы тікелей ауылшаруашылық дақыл-дардың түрлеріне,
атмосфералық дәлелдемелердің қысымына және кернеуіне және өсімдіктің
тамыры қоректенетін қабаттың ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне тікелей
байланысты. Жалпы оңтайлы суғару тәртібін қаматамасыз ететін ауылшаруашылық
дақылдардың суды тұтыну мөлшері 5540 ден 6500 м3га дейін, нақты жылдардағы
табиғи жауын шашындармен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты.
Зеттелген ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі суғару тәртібінің нәтижесі
бойынша:
- топырақтағы ылғал қорын, оның төменгі сиымдылығының 70-75% сай деңгейде
ылғалмен қамтамасыз ететін суғару тәртібі оңтайлы болады;
- оңтайлы қоректік затпен қамтамасыз ету минералдық тыңайтқыштың
N60P60K120құрамына сай келеді.
Су тұтынудың жиынтығы – негізгі бас көрстеткіш, ол арқылы суғару
мезгілін жіне суғару мөлшерін, сонымен қатар суғарудың аралық кезеңінің
ұзақтығын анықтайды. Ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшерін үш
деңгейде анықтау қажет:
- өсімдік жамылғысының транспирациясы ();
- ауылшаруашылық жерлердің экологиялық су тұтыну шамасы ();
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық суды тұтыну мөлшері
();
Ауылшаруашылық дақылдарының жалпы биологиялық суды тұтыну мөлшері
биоклиматтық әдістеменің негізінде мына өрнек арқылы анықтай-ды:
, мм,
мұнда - биологиялық коэффициент; - микроклиматтық коэффи-
циент; - булану.
Булану Н.Н. Ивановтың өрнегі арқылы есептеледі:
,
мұнда - буланудың энергетикалық ділелдемесі; - ауадағы
жетіспейтін ылғалдылық , мб; - желдің әсерін мінездейтін функция.
Буланудың өлшемдері және мына байланыстар арқылы анық-
талады:
;
,
мұнда - ауаның жылулығы, 0С; - қаныққан будың серпінділігі,
мб; - жер бетінен 2 м биіктіктегі желдің жылдамдығы, мс.
Ауылшаруашылық дақылдарының экологиялық суды тұтыну мөлшері, жылудың,
ылғалдың және қоректтік заттардың табиғи тәртібін ескретін энергетикалық
теңгермелігінің қағидасына негізделген және ол топырақ, ылғал алмасу мен
жер асты сумен қаныққан аймағында экологиялық ыңғай-лы энергетикалық
тәртібті қамтамасыз етуге м.мкіндік береді, яғни оны мына өрнек арқылы
анықтауға болады:
,
мұнда – радиациялық теңгерме; – буға айналдыруға қажеті жылу.
Өсімдіктің жапырақ бетінің транспирациялау мүмкіншілігі () және
топырақ бетінен болатын физикалық булану () мына өрнек арқылы
анықталады:
;
;
;
,
мұнда - жер бетіндегі радиациялық теңгерме, кДжсм2; - буға
айналдыруға қажеті меншікті жылу, 2.5 кДжсм2 тең және тұрақты өлшем;
- радиациялық құрғақшылық белгісі немесе показатель гидротермикалық
тәртібтің көрсеткіші; - өсімдіктің жапырағының ауданы.
Суғармалы егістік жердің суғару тәртібі суғару суының, атмосфералық
жауын шашынның, топырақтың ішкі қабатындағы ылғалдың таралуының және
булануға немесе суды тұтынуға керек шығын әсерінен құралады. Осындай
ақпараттық мәліметтердің негізінде әртүрлі дәрежедегі суды тұтынудың
жетіспейтін шамасын немесе суғар мөлшерін анықтайды:
- ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін транспирациялық
мүмкіншілігі:
- ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін биологиялық суды тұтыну
шамасы:
- ауылшаруашылық жерлердің жетіспейтін экологиялық суды тұтыну шамасы:
, где – атмосфералық жауын шашын; - топырақ және жер асты
суының арасындағы тік су алмасу; - топырақтағы су теңгермесінің
мөлшері; - құрғақшылық белгісі.
Интегралдық сынақтың, яғни ылғалдану коэффициенті () және
гидро-термикалық коэффициенті (құрғақшылық белгісі) () пайдаланып,
Қазақстанның аймағына жүргізілген табиғи жылу және ылғалмен қамтамасыз ету
дәрежесін бағалау, Қазақстанның сушаруашылық алқабының кеңістік масштабында
ауылшаруашылық жерлердің суды тұтыну мөлшерін диффер-енциялауға мүмкіншілік
(өсімдіктің транспирациясы (), экологиялық суғару мөлшері () и
биологиялық суғару мөлшері ())( Кесте 10).
Тамшылатып суғару кезіндегі суғару мөлшерін есептеу ауылшаруашылық
дақылдарының транспирациялау мүмкіншілігі болып табылатын жаңа қағидаға
негізделген.
Кесте 10 – Қазақстанның сушаруашылық алқабындағы ауылшаруашылық жерлердің
суды тұтыну мөлшерінің көпжылдық орташа мәні
Агроклиматтық Дақылдар Суды тұтыну мөлшері (мм)
аймақ
Оңтүстік шөлейт 0.20-0.1Бақша 205 455 660
(ПЮ) 0
Күздік бидай 158 350
Жаздық бидай 180 400
Сұрлемдік жүгері 236 525
Картоп 288 640
Бақ және жидектер 364 810
Көк өніс 344 765
Дәндік жүгері 288 640
Бұрышақ 252 560
Мақта 297 660
Көпжылдық шөп 428 950
Күнбағар 288 640
Жамбыл облысының суғармалы егістік алқабтарында ауылшаруашылық
дақылдардың суды тұтыну мөлшері 95 % ылғалмен қамтамасыз ету дәрежесіне
арнап есептеу ұсынылған болғандықтан, оны мына өрнек арқылы анықтауға
болады: .
Тамшылатып суғару кезіндегі дәндік және қанттық жүгерінің 95 %
ылғалмен қамтамасыз ету дәрежесіне сай келетін суғару мөлшері 3200 м3га,
күнбағардың суғару мөлшері 4200 м3га және болгар бұрышының суғару мөлшері
3640 м3га тең.
Өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі ауылшаруашылық дақылдарының
жетіспейтін су тұтыну мөлшерін анықтау үшін , жылдың ішіндегі аймақтың
энергетикалық қуатын мінездейтін, жылу коэффициентін пайдалануға болады.
яғни:
,
мұнда - есептеуге алынған айдағы ауаның жылуының жиынтығы; -
өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі ауаның жылуының жиынтығы.
Жылу коэффициентінің негізінде өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі
ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін әртүрлі су тұтыну мөлшерін
анықтауға болады:
.
Іс жүзінде тамшылатып суғару кезіндегі тәуліктік жетіспейтін су тұтыну
мөлшерін анықтаудыі маңызы зор. Ол үшін мына өрнекті пайдалануға болады:
.
Жамбыл облысының Байзақ ауданындағы Үміт жеке шаруашылығының
суғармалы егістік жеріндегі тамшылатып суғару жүйесіне өсіруге жобаланған
ауылшаруа-шылық дақылдарының суғару тәртібі 11 – кестеде берілген.
Кесте 11 – Ауылшаруашылық дақылдарының тәуліктік жетіспейтін су тұтыну
мөлшері
Дақылдар Көрсет-кіштАйлар Қос-ын
ер -дысы
IV V VI VII
1 Дәндік жүгері 4.20 37.3 18 8.7
2 Қанттық жүгері 4.20 37.3 18 8.7
3 Күнбағар 4.20 37.3 18 8.7
4 Мақта 4.20 31.6 18 7.4
5 Дәндік жүгері 4.20 37.3 18 8.7
6 Қанттық жүгері 4.20 37.3 18 8.7
7 Күнбағар 4.20 37.3 18 8.7
8 Мақта 4.20 31.6 18 7.4
Ауылшаруашылық дақылдардың ең жоғарғы тәуліктік суды тұтыну мөлшері
бойынша анықталған әр бір танаптардағы тәуліктік суды тұтыну шамасы
тамшылатып суғару танаптарында 7.4 тен 8.7 м3сағатқа дейін өзгеріп
отырады. Сондықтан, танаптау жүйесіне таңдап алынатын тамшыла-тып суғару
түтіктерінің бірдей болуын қамтамасыз ету үшін, ауылшаруа-шылық
дақылдарының ең жоғарғы суды тұтыну мөлшері бойынша тәуліктік суды тұтыну
шамасы анықталады, яғни:
= 37.3х33.618 = 63.6 м3сағат.
Егерде су көзі егістік танапқа қажетті есептелген су шығынын қамтамасыз
ете алатын болса, онда жобаны есептеу жұмысының келесі кезеңіне көшуге
болады. Суғару құбырларының санын есептеу, егістік танапқа егілген
ауылшаруашылық дақылдарының түріне байланысты анықталады.
Әрбір дақылға, оның орналасқан ауданына және егу желісіне байланысты
суғару құбырының қажеті ұзындығын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
,
мұнда: - қажетті суғару құбыры, м; - дақылдарды өсіру ауданы;
- егу желісіне байланысты суғару құбырларының ара қашықтығы.
Тамшылатып суғару түтіктерінің егістік танаптарында орналасу ерекше-
ліктеріне байланысты, яғни дәндік және қанттық жүгерілік танаптранындағы
орналасу ара қашықтығы 0.70 м, күнбағар орналасқан танаптарда -0.70 м және
мақта бұрышының орналасу ерекшелігіне байланысты 1.00 м ара қашықтықта екі
қатар суғару түтіктері орналасады.
Егістік танаптардағы ауылшаруашылық дақылдарының егу желісіне
байланысты тамшылатып суғару түтіктерінің қажетті ұзындығын анықтау 13-
кестеде берілген.
Кесте 13 - Тамшылатып суғару түтіктерінің қажетті саны
№ Дақылдар Суғару Бір гектарға Дақылдар орнал-асқан
түтік-терініңқажетті танаптарға қажетті
ара түтік-тердің түтіктердің ұзындығы,
қашықтығы, ұзын-дығы, м м
м
1 Дәндік жүгері 1.40 7142 60000
2 Қанттық жүгері 1.40 7142 60000
3 Күнбағар 1.40 7142 60000
4 Мақта 50х2 10000 84000
Жалпы 264000
Жалпы 33.6 гектар егістік жерлерді тамшылатып суғару үшін 364000 метр
тамшылатып суғаруға арналған жұмсақ түтіктер қажет және олардың жеке
егістік танаптардағы қажеттік шамасы ауылшаруашылық дақылдарын себу
арақашықтығына байланысты өзгеріп отырады, яғни дәндік және қанттық жүгері
орналасқан танаптарға 60000 метрден қажет болса, күнбағар орналасқан
танапқа – 84000 метр және болгар бұрышы орналасқан танапқа – 160000 метрі
қажет.
2.5 Суғармалы егістік жерлерді суғару танаптарына немесе аймаққа бөлу
Егістік жерлерді суғару танаптарға бөлген кезде, бас құбырдың ең
жоғарғы су өткізу мүмкіншілігі білу қажет, себебі оған пайдаланылатын LAY
FLAT 4 су өткізу шамасы 80м3сағатты құрайды, ал LAY FLAT 3 су өткізу
шамасы – 40 м3сағат (кесте 14).
Кесте 14 – Тарату құбырларының ең жоғарғы су өткізу қабілеті
Көрсеткіш Құбырдың диаметрі, мм
32
Дәндік Қанттық Күнбағар Мақта
жүгері жүгері
Суғару түтіктерінің ара 1.40 1.40 1.40 1.00
қашықтығы, м
Бас құбыр LAY FLAT – 4
Эмиттердің ара қашықтығы 0,2 м 0,2 м 0,2 м 0,2 м
Бір эмиттің су шығыны 1,1 1,1 лсағат1,1 1,1 лсағат
лсағат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ
ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауа-райының жағдайы
1.2 Топырақ және геоморфологиялық жағдайы
1.3 Гидрогелогиялық және геологиялық жағдайлары
1.4 Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін бағалау
1.5 Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1 Егістік танаптың орналасу жағдайы
2.2 Тамшылатып суғару жүйесіндегі ауыспалы егістіктің құрамы
3.3 Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу
әдістемесі
3.4 Берілген ауданға қажеті су шамасын және суғару құбырының
санын анықтау
3.5 Суғармалы егістік жерлерді суғару танаптарына немесе
аймаққа бөлу
3.6 Суды тұтыну мөлшерін нақтылау және суғару желісін құру
4 ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ЖҮЙЕСІН ЖОБАЛАУ
4.1 Жүйенің негізгі құрамы
4.2 Тамшылатып суғару жүйесін жобалау
4.3 Бас құбырларды есептеу
4.4 Тамшылатып суғару жүйесін жинақтау
ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан жағдайында, оның орнықты дамуына және халқын азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін егіншілік жүйесінің, оның ішінде суғармалы егіншіліктің
алатын орны ерекше. Себебі көкөніс пен жеміс-жидектері негізінен
Қазақстанның оңтүстік облыстарының суғармалы жерлерде өндіріледі. Сондықтан
Қазақстан халқын ауылшаруашылық дақылдарының өімімен қамтамасыз етуде
Оңтүстік Қазақстан облысы диқандарының да үлесі үлкен.
Бірақ-та соңғы жылдары облыстың суғармалы жерлерінде су тапшы-лығымен
топырақ құнарлығының төмедеуі, олардың өнімділігін күрт төмен-детіп,
суғармалы егіншіліктен түсетін пайданы азайтты. Осыған байланысты, облыстың
ауыл шаруашылығы саласында әлуметтік және экономикалық ыңғайсыз жағдайлар
туындауда. Сондықтан жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы
жерлерінің тиімділігін бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін енгізу
арқылы арттыру жолдары қарастырылған.
Оңтүстік Қазақстан облысы жағдайында суғармалы жерлердің өнімділігінің
төме-деуі, су тапшылығымен қатар олар-дың агроэкологиялық жағдай-ларының
нашарлауы, агротехнологиялардың төмендігі және топырақ қабат-ындағы
қоректік заттардың кемуіне тікелей байланысты. Жамбыл облыс-ының суғармалы
жерлерінде қалыптасқан жағдайда, олардың өнімділігін арт-тыруда,
бейімделген-ландшафттық егіншілік жүйесін зерттеп енгізуді қажет етеді.
Себебі Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлері әр түрлі табиғи-
климат-тық жағдайларда қалыптасқан ландшафттарда орналасқан. Сондықтан олар-
дың сумен қамтамасыз етілуін арттырумен қатар жер ресурстарын тиімді
пайдалану үшін бейімделген-ландшафтық егіншілік жүйесінің маңызы зор.
Осыған байланысты Жамбыл облысының әр түрлі табиғи жағдайында орна-ласқан
ландшафттардың өнімділігін талдау және бағалау арқылы, ғылыми тұрғыда
негізделген суармалы егіншілік жүйесінің дамуын қамтамасыз ету бүгінгі
күннің көкейкесті мәселесі болып саналады.
Оңтүстік Қазақстан облысының суғармалы жерлерінде орын алған
агроэкологиялық жағдайларды және олардағы өсірілген дақылдардың өнімділігін
салыс-тырмалы сараптап, талдау арқылы, бейімделген-ландшафттық егіншілік
жүйесін құру.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МАҚТААРАЛ АУДАНЫНЫҢ ТАБИҒИ-КЛИМАТТЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ауа-райының жағдайы
Суғармалы егістік жер Қазақстанның оңтүстік құрғақ ыстық агро-климаттық
ауданында және өте құрғақ тау маңайында орналасқан. Бұл аймақтың
буланғыштығы өте жоғары және вегетациялық кезеңде ауаның ылғалдылығы өте
төмен болып, көпшілік жағдайда құрғақшылыққа әкеліп соғады және соның
нәтижесінде егістіктегі өсімдіктердің көпшілігі күйіп-қурап қалуына дұшар
етеді.
Орташа тәуліктік ауа жылуының 10оС жоғарғы шамасының жиынтығы 3600-3900
оС, гидротермикалық коэффициенттің (ГТК) шамасы 0.3-0.5 шамасында ауытқып
отырады. Суғармалы егістікжердің ауа-райының жағдаын негізгі көрсеткіштері
Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша 1- кестеде берілген.
Кесте 1- Жетысай метеобекетінің мәліметі бойынша ауа-райының
негізгі орташа айлық көрсеткіштері
Айлар Ауаның Желдің Жауын-шашАуаның Буланғышты
жылу-лығыжылдам-дығын салыстырмалы қ,
, оС ы, мөлшері,мылғалдылығы, мм
мс м %
I -3.3 2.8 26.3 77 25
II -1.8 2.2 25.9 79 24
III 2.8 2.1 40.9 71 35
IV 11.1 2.3 53.6 68 72
V 16.0 1.9 41.6 64 189
VI 22.6 2.1 35.7 52 268
VII 25.4 1.5 10.6 40 350
VIII 22.9 1.5 3.6 41 330
IX 16.5 2.0 5.5 45 231
X 10.1 1.4 21.5 62 107
XI 4.5 1.9 36.1 76 40
XII -1.2 2.0 47.0 82 21
Жылдық 10.5 2.0 347.3 63 1692
Өсімдіктің өсіп өну кезінде орташа есеппен 45-50 мм ғана жауын-шашын
жауады. Ауаның орташа жылдық температурасы 10,5 0С. Абсолюттік максимум
440С, ал абсолюттік минимум – 410С. Ауаның орташа ылғалдылығы 67 %, ал
абсолюттік ылғалдылық 7,8 тең. Жауын-шашынның ең жоғарғы мәні қысқы және
күзгі-көктемгі айларында байқалады. Қар жұқа түседі және көп тұрақтамайды.
Жалпы 0 оС-н жоғарғы температура 5 мартта, +5 оС-н жоғарғы температура –
22 мартта, ал 10оС-н жоғарғы температура 10 апрельден басталады. Осыған
орай вегетация кезеңінің ұзақтығы 260 тәуліктен 152 тәулік аралығында
болады. Аязсыз-қыраусыз кундер 21 сәүірден 10 қазан аралығында, ұзақтығы
161 тәулік.
Қысқы мерзімде қар аз жауады. Кей жылдары қар жауса, оның еру мерзімі
наурыз айының ортасына дейін жататын уақыт болады. Осыған орай топырақтың
қату тереңдігі әр қилы, орташа есеппен 0,94-1,22 м тереңдікке жетеді.
Желдің негізгі соғатын бағыты оңтүстік-батыс, ал оның орташа жылдық
жылдамдығы 2,0 мс.
2. Топырақ және геоморфологиялық жағдайы
Шаруашылық орналасқан жердің топырағы әр түрлі болып келген. Осы алқапта
ең көп тараған және көлемі жағынан көп кездесетін ашық қоңыр өте тастақты,
аз құнарлы орташа саздақ топырақ.
Суғармалы егістік жердің топырақының механикалық құрамының әртүрлігіне
байланысты, олар екі мелиоративтік топқа бөлінген: бірінші топқа жалпы
ауданы 517 га сазды сұр топырақ жатады.
Топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда жоғары
(2.53-1.23 пайыз), топырақ тұзданбаған – құрғақ топырақтың құрамындағы
қалың қалдық 0.29 пайыздан аспайды.
Бұл жерлер сапасы жағынан жоғары және орташа, ауылшаруашылық дақылдарын
өсіруге ыңғайлы, бірақ оганикалық және минералдық тыңайытқыштарды еңгізуді,
аймақтық агротехникаларды және суғару тәртібін сақтауды талап етеді.
Екінші топқа жататын топырақтар суғармалы егістік жердің шағын ауданын
(33 га) алаып жатыр, ол жерде негізінен ортоша сазды орташа сорланған және
орташа құмдақ жоғары сорланған сазды-сұр топырақтар орналасқан.
Бұл топырақтың құрамындағы қарашірік салыстырмалы түрде қарағанда 2.53-
1.23 пайыз құрайды, топырақ аздап тұздан – құрғақ топырақтың құрамындағы
қалың қалдық 0.354-506 пайыз, сондықтан жоғарғы аталған шаралардан басқа,
қосымша шаралар 1.5-2.0 мың м3га мөлшерде суғарумен қатар ретінде 1 га
жерге 4-5 тонна гипс енгізуді талап етеді.
Топырақтың суды өткізу қәбілеті төмен, олардың топқа бөліну жағдайы
бойынша бір сағаттағы суды сіңіру жылдамдығы 0.04 және 0.06 мсағат, ал
сүзілу коэффициенті 0.22 және 0.33 м тәулік.
3. Гидрогелогиялық және геологиялық жағдайлары
Шаруашылықтың аймағы тау бөктерінде жазық далаға жатады. Қазақстанның
геоморфологиялық схемесы бойынша шаруашылықтың территориясын ежелгі тау
бөктеріндегі және жазықтық Қаратау жотасына жатады. Шаруашылық
территориясының жер бедері тегістеу дөңес жерлер көп кездеспейді, бұл ауыл
шаруашылық дақылдарын өсіруге өте қолайлы жерлер болып табылады.
Шаруашылықтың гидрогеологиялық жағдай лары, геоқұрылымдық құрылысы
геоморфологиялық және климаттық факторлармен анықталады. Себебі бұл
факторлар жер асты суларының қалыптасу және жеңілдету жағдайларына әсер
етеді. Жер асты, ыза суларының деңгейі 2.4-5.6 м, қозғалыс жылдамдығы 0.004
мтәу.
Судың сапасы жақсы.
1.4 Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің экологиялық
өнімділігін бағалау
Ауылшаруашылық дақылдарды өсіру кезінде ландшафттардың өнім-ділігін
анықтаушы негізгі факторлардың бірі бұл – өсіп-өну кезеңінің жылумен және
ылғалмен қамтамасыз етілуі болып табылады.
Табиғи жүйеде топырақ және өсімдік жамылғысы белгілі бір табиғи
жүйеде жылу және ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты дамиды.
Сондықтан ауылшаруашылық өндіріс күштерін табиғи жүйенің жылу және
ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты тиімді орналастырудың,
табиғи жүйенің қорлық ресурстарының әлеуеттік мүмкін-шілігін пайдалану үшін
маңызы зор.
Табиғи қорды тиімді пайдалануға және ауылшаруашылық өндіріс жүйесін
тиімді орналастыру үшін ауа-райының әсерін бағалаудың негізгі түрі болып
ландшафттың өнімділігін агроклиматтық тұрғыда бағалау болып табылады.
Қазіргі кезде ландшафттық агроклиматтық тұрғыдан өнімділігін бағалаудың
жолдарын негізінен мына топтарға бөліп қарастырады:
Айлық буланудың шамасын метеорологиялық мәліметтердің негізінде
Н.Н.Ивановтың өрнегі арқылы анықтауға болады:
,
мұнда - ауаның орташа айлық температурасы, оС; - ауаның орташа
айлық салыстырмалы ылғалдылығы , %.
Дүние жүзінің көптеген елдеріндегідей Қазақстан Республикасының
көптеген метеорологиялық бекеттерінде күн сәулесінің фотосинтетикалық
белсенді радиациясын өлшеу жұмыстарының күрделілігіне байланысты, арнайы
бекеттерде ғана жүргізіледі. Ал іс жүзінде, оның шамасын анықтау үшін күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа метеорологиялық
дәлелдемелердің арасындағы эмпирикалық және жартылай эмпирикалық
байланыстарды пайдаланылды.
Соңғы жиырмасыншы жылдың ішінде Ресей және Қазақстан Республикасының
ғалымдары күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясымен басқа
метеорологиялық дәлелдемелердің арасындағы байланысты есептеуге арналған
аймақтық және жалпы математикалық өрнекті тапты. Оның ішінде, күн
сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және жер бетінің
көлбеулігінің () және биіктігінің (), сонымен қатар ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
байланысты жоғары дәрежедегі корреляция коэффициенті дәлел бола алады.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен ауа
жылулығының 10 оС жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы
эмпирикалық байланыс [1]:
- жоғары дәрежеде ылғалданған аудандарда (В.С.Мезенцев және басқалар,
1966):
;
- Орал тауының аймағына (Г.В.Белененко, 1969):
;
- Беларусь мемлекетінің аймағында (М.Г.Голченко, 1971):
;
- Рессей және Орта Азияның құрғақшылық аймақтарында (Ю.Н.Никольский,
В.В.Шабанов, 1986):
;
- Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс аймақтарында (В.В.Дорощенко, 1971):
.
Күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы () мен жер
бетінің көлбеулігінің () және биіктігінің () арасындағы жартылай
эмпирикалық байланыстар:
- Егеменді елдер одағының метеорологиялық бекеттері үшін (Б.М.
Братченко, 1967):
,
мұнда - мамыр және тамыз айларындағы күн сәулесінің шұғыласының
ұзақтығының оның мүмкіншілік шамасының қатынастың дәрежесінің пайызбен
өлшенген мәні;
- Орта Сібір аймағына (В.М.Левшунов, 1971):
.
XX ғасырдың соңғы кездерінде, бұрынғы ССРО-ның агроөндірістік
бөлімінде, ауылшаруашылық дақылдарын алдын ала жобаланған өнімді алуға
арналған өсімдіктерді өсіру технологияларының кеңінен пайдалануына
байланысты, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясы ()
арқылы өсімдіктердің потенциалдық өнімін анықтау үшін Ю.Н.Никольский және
В.В.Шабановтың Ресей және Орта Азияның метеорологиялық бекеттерінің
мәліметтері бойынша табылған эмперикалық өрнегі кеңінен пайдаланылды [2].
Сондықтан, метеорологиялық бекеттердің ақпараттық мәліметтерін
пайдаланып, күн сәулесінің фотосинтетикалық белсенді радиациясын ()
есептеу үшін Ю.Н.Никольскийдің және В.В.Шабановтың [2], күн сәулесінің
фотосинтетикалық белсенді радиациясы () және ауа жылулығының 10 оС
жоғары кезеңіндегі жиынтығының () арасындағы эмпирикалық байланысын
қолдануға болады.
Табиғи жүйенің энергетикалық сипаттамсы мына көрсеткіштер арқылы
берілген: климаттық - биологиялық белсенді жылудың жылдық жиынтығы (),
жауын-шашынның жылдық мөлшері (), аязсыз кезеңнің ұзақтығы (),
ылғалдың булану шамасы (), фотосинтетикалық белсенді радиацияның
жылдық шамасы (), ауадағы жетіспейтін ылғалдықтық жиынтығы ()
климаттың континеталдығы (), ауаның орташа жылдық жылулығы ()
(кесте 10);
Кесте 10 - Мақтаарал ауданы аймағының ландшафттық жүйесін табиғи -
климаттық тұрғыда бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Абсолюттік орналасу биік-тігі, м 642
2 Биологиялық белсенді ауа жылулығының жиынтығы
(оС) 3400
3 Ауадағы жетіспейтін ылғалдың жиынтығы (, мб) 1860
4 Радиациялық теңдестіктің мөлшері (, кДжсм2) 170.9
5 Жылдық жауын-шашын мөлшері (, мм) 287
6 Жылдың суық кезіндегі жауын-шашын мөлшері (, 133
мм)
7 Жылдық орташа ауа жылулығы (); 9.0
8 Булану мөлшері (, мм) 1020
9 Жердің беткі ауа қабатындағы турбуленттік айналым
(, кДжсм2); 111.5
10 Ылғалдың булану мөлшері (; мм) 38.2
11 климаттың континентальдығы (): 31.4
,
12 Қардың қалыңдығы (, см) 22.2
13 Топырақтың қату тереңдігі (, см) 60.0
Табиғи жүйенің агроклиматтық қорларын бағалау үшін мына көрсет-кіштер
пайдаланылды: гидротермикалық коэффициенті ( ), ылғалдану көрсеткіші
(), ылғалдану коэффициенті (), ылғалданудың бағасы (),
құрғақшылық белгісі (), климаттың биологиялық өнімділігі ().
Агроклиматтық көрсеткіштерді пайдалана отырып анықталған Оңтүстік
Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғалмен және жылумен қамтамасыз
етілу дәрежесі 4- кестеде көрсетілген.
Кесте 4 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ылғал және
жылумен қамтамасыз етілу дәрежесін бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Құрғақшылық белгісі - 5.00
2 Ылғалдану коэффициенті - 0.20
3 Гидротермикалық коэффициент - 0.59
4 0.68
5 Ылғалдану бағасы - 0.47
6 Жылу-ылғал алмасуының энергетикалық коэффициенті - 0.69
7 Ылғалдану көрсеткіші [29]: ; 0.15
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағының табиғи ылғалдану
коэффицентінің көрсеткіші () - 0.11-0.15, ылғалдану көрсеткіші
() – 0.05-0.08, құрғақшылық белгісі () – 6.78- 10.0 және
гидротермикалық коэффициенті () - 0.32-0.39, яғни өсімдік
жамылғысының табиғи жағдайда ылғалмен қамтамасыз етілуінің өте төмен
екендігін көрсетеді.
Сонымен, 4 кестедегі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының
жүргізілген ақпарат-картографиялық талдау, оның энергетикалық қорының және
ылғал-жылумен қамтамасыз етілу дәрежесінің көрсеткіштерінің бірдей
деңгейде сипаттай-тынын көрсетеді.
Қазіргі кезде көптеген елдерде табиғи жүйенің ландшафттарының эколо-
гиялық өнімділігін анықтау үшін мынандай интегралдық табиғи-экологиялық
сынақтық көрсеткіштері пайдаланады: топырақтың биологиялық өнімділігі
(), топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы (),
топырақтағы қарашіріктің шамасының өзгеруі (), топырақ қабатымен жер
асты суының арасындағы суалмасудың қарқыны (), аймақтың экологиялық
жағдайы ( ), топырақ белгісі (), климаттың ыңғайлылық көрсеткіші
(), ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігі ().
Топырақтың табиғи-экологиялық өнімділігін бағалау үшін, ландшафттық
жүйенің бөлшектерінің жеке өзгеріске түсуін сандық түрде сипаттай алатын,
мынандай интегралдық көрсеткіштерді және өлшемдік межелердің математикалық
үлгісін пайдалануға болады:
1. Өсімдіктің биологиялық өнімділігі:
,
мұнда - ауылшаруашылық дақылдарының өте ыңғайлы биохимиялық
қамтамасыз ету жағдайындағы әлеуеттік өнімділігі; -өсімдіктің
жағдайын ескеретін коэффициент; - пропорционалдық коэффициент; -
мелиорацияның әсерінен пайда болатын топырақтың биологиялық өнімділігі.
2. Топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы:
,
мұнда - топырақтың дамуына шығын болатын қуаттың шамасы,
ккалсм2 год; - топырақ бетінің жағдайын ескеретін коэффициент.
3. Ылғал және қуат арасындағы тепе-теңдіктің келтірілген шамасы:
,
,
мұнда - жер бетінен болатын булану, мм; - нақты суғармалау
шамасы , мм; - жер бетіндегі ағын, мм; - топырақ қабаты мен жер
асты суының арасындағы су алмасудың шамасы, мм; -гиперболық
тангенс, синус и косинус.
4. Климаттың ыңғайлылық көрсеткіші:
,
мұнда: – ауа жылулығының орташа жылдық шамасы, оС; - В.Р.
Волобуевтың өрнегі бойынша анықталатын ылғалдаудың тиімділік көрсеткіші:
.
5. Интегралдық көрсеткіш және топырақ белгісі:
,
мұнда - гуматтық қарашірік, тга; -фульваттық қарашірік, тга;
- топырақтың құрамында жартылай және толық пайдалануға болатын азот,
фосфор және калийдың, жоғарғы мүмкіншілік шамасына қатынасы; -
гидротермикалық қышқылдық, мг-экв100 г. почвы.
Жоғарыда көрсетілген табиғи жүйенің экологиялық өнімдігін анықтауға
арналған интегралдық сынақтық мөлшерлі көрсеткіштерді пайдаланып есептелген
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттық жүйесінің
экологиялық өнімділігі туралы мәліметтер 5 – кестеде берілген.
Кесте 5 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының ландшафттарының
экологиялық өнімділігін бағалау
№ Көрсеткіштер Сандық мәні
1 Топырақтың биологиялық өнімділігі () 0.0080
2 Топырақтың дамуына шығын болатын күн сәулесінің қуаты 16.30
қатынастық шамасы (, кДжсм2)
3 Топырақтың белгісі () 7.40
4 Ауа-райының ыңғайлылық көрсеткіші () 1.59
5 Жер асты суы және топырақ қабатындағы ылғал 0.0015
ара-сындағы су алмасу қарқынының қатынастық шамасы
()
6 Ылғалдану тиімділігінің көрсеткіші () 97.2
Сондықтан, табиғи жағдайда Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал
ландшафттар жүйесінде топырақтың дамуына пайданылатын күн сәулесі қуатының
шамасы өте төмен () – 0.0268-0.0393, оған осы өңірде жиі кездесетін
тақырға ұқсаған топырақтар және тақырлар, сор және ақ сорлармен бірлескен
сазды-батпақтар дәлел бола алады.
1.5 Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Сырдарья өзенінің ортанғы саласында, яғни суғармалы егістік жүйесі Достық
бас арығының бойына орналасқан (сурет 1 ).
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
техникалық пайдалану сипатамасы 6 - кестеде берілген.
Кесте 6 - Мақтаарал ауданының сушаруашылық жүйесі
Жүйенің атты Жүйені пайдалану сипаттамасы Су алу
көзі
шығын, ұзын-дығы,ТПК ауданы, га
м3с м
1 2 3 4 5 6
КС-4 0.30 3300
Солтүстік су тастау 5.0 34100
жүйесі
Шығыс коллектор 5.0 44400
желісі
Токсанбай коллекторы 2100
6- кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
Су тастау жүйесі 2.5 4800
Кызылқұм коллекторы 4.17 12400
К-34 11.9 18.5 0.70 7721
К-30 20.0 20.0 0.80 12980
МХК К-28 11.95 18.1 0.80 9977
РК К-26 6.0 13.74 0.80 6226
РК К-18 12.5 26.0 0.80 11377
МК Достық 260.0 117.0 0.80 1000
Р-15 3.5 6.03 0.80 1500
Сурет 1- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының сушаруашылық
жүйесі орналасу желісі
Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының аймағына көптеген кәріз
коллектор жүйелері соғылған және оларға жиынақталған төкпе сулардың барлығы
Сырдарья өзеніне тасталады.
2 АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ДАҚЫЛДАРЫН ТАМШЫЛАТЫП СУҒАРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Агрономия, мысалға математика секілді нақты ғылым емес. Бірақта, оған
қарамастан бірнеше ғасырлар бойы бұл ғылыми бағытта кең көлемде зерттеу
жұмыстары жүргізу арқасында, суғармалаудың, тыңайтқыштың жәнеде басқада
дәлелдемелердің өсімдіктің өсуіне әсері туралы ақпараттық мәліметтер
жиынақталғанына қарамастан, ауылшаруашылық өндірісін жүріс-терін жоспарлау
және жобалау толық қол жеткіздік деп айту мүмкін емес. Жалпы олардың
арасында нақты байланыстың болмауына қарамастан, біз қолда бар ақпараттық
мәліметтердің негізінде, ауылшаруашылық дақыл-дардың өнімділігіне тікелей
әсер ететін кейбір дәлелдемелерге түзетулер енгізуге қол жеткіздік. Осындай
дәлелдемелердің бірі суғару болып табылады. Ал егерде тікелей
ауылшаруашылық дақылдарды тиімді суңару-дың бірден бір әдісі ретінде,
бүгінгі күні толығымен тамшылатып суғару әдісін айта аламыз.
Топырақ, су қоры және дақылдардың түрлері туралы маркетингтік зерттеу
жұмыстарының негізінде және суғармалы егістік жердің ауданына байланысты,
тамшылатып суғару қондырғыларды түрлеріне байланысты, суғару жүйесінің
тікелей есептеу жұмыстарын, жобалаудың мынандай алгоритмін пайдаланады:
- ауыспалы егістіктің құрамындағы ауылшаруашылық дақылдарының құрамын
таңдау:
- суды тұтынуды алдын ала есептеу;
- өсімдіктің орналасу желісіне сай танаптарға суғару түтіктердің
санын есептеу;
- суғару танаптарын бөліктерге бөлу ( қатардың ұзындығы, сораптың
қуаты, ұнғыдағы судың өнімі);
- сүзу бекетін таңдау (танаптарға берілетін су мөлшері, суғару
уақыты есепке алынады);
- тарату және бас құбырларының түрлерін таңдау.
2.1 Егістік танаптың орналасу жағдайы
Тамшылатып суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал
ауданының Мақта агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа арналған.
Егістік танаптың топырақ картасы 2- суретте көрсетілген, яғни топырағы сұр
және сұр-сазды болып келеді және тұзданбаған. Жер асты суларының көктем
айларындағы орналасу деңгейі 2.5-3.0 метр аралығында және олардың тұздылығы
1.0 гл аспайды. Егістік танаптың ораласу жағдайына байланысты жер асты
суларының Сырдарья өзенінің арнасына бағытталған ағыны бар, сондықтан
олардың өсімдіктің өсіп-өну кездеріндегі жаз айларында 3.0 метрден төменге
түседі. Сондықтан, суғармалы егістік танаптарды жобалау барысында күрделі
мелиоративтік шараларды талап етпейді.
Сурет 10 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танаптың топырақ картасы
Сурет 3- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танаптың топырағы туралы аңыз
Тамшылатып суғару жүйесі Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының
бұрыннан пайдаланылып келе жатқан шаруашылық аралық суғару жүйесінің
бойында орналасқан Мақта агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа
арналып жобаланған (сурет 4).
Сурет 4- Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің қарамағындағы егістік танапқа арналған тамылатып суғару
жүйесін жобалау қарастырылып отырған шаруашылық аралық суғару жүйесінің
желісі
Сонымен, Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістік танапына арналып тамшылатып суғаруға арналған
суғару жүйесін жобалауға қажетті негізгі мәліметтер толығымен қамтамасыз
етілген деп қарауға болады.
2.2 Тамшылатып суғару жүйесіндегі ауыспалы егістіктің құрамы
Бір түрлі ауылшаруашылық дақылдарын бір егістік танапқа ұзақ
мерзімде өсіре берсе, онда оның тамырларынан бөлініп шығатын кейбір заттар
топырақ қабатын улайды да, өсімдіктердің өнімділігі төмендейді.
Сондықтан ауылшаруашылық дақылдарын өсіргенде, олардың егістік танаптарын
барлық уақытта белгілі бір жүйемен алмастырып отыру керек, ол егістік
жерлердің өзінің экологиялық орнықтылығын сақтап қалуына мүмкіншілік
береді, яғни:
- топырақ қабатында шоғырланған зиянды және ауру тудыратын заттардың
әсерін төмендетеді;
- топырақ қабатындағы қоректі заттарды өсімдіктің тиімді
пайдалануына мүмкіншілік береді, яғни бір жерге бір дақылды өсіре
бергеннен, оның өсіп өнуіне өқажетті қоректтік заттардың шамасы төмендейді;
- органикалық және минекралдық тыңайтқыштарды тиімді пайдалануға
мүмкіншілік береді;
- әртүрлі өсімдіктің тамыры тән бөлетін зиянды заттардың кері
әсеріне жол бермейді.
Жалпы ауышаруашылық егістік жүйесінде ауыспалы егістік желісін пайдалану,
егістік жердің топырақ жүйесінің экологиялық орнықтылығын қамтамасыз етеді.
Бірақта, агістік жерді тамшылатып суғарудың бір ерек-шелігі, барлық
ауылшаруашылық дақылдарына тамшылатып суғару жүйесін пайдалануға болмайды
(кесте 7).
Кесте 7 - Ауылшаруашылық дақылдарының суғару түрлері
Дақылдар Суғару түрлері
тамшылатып жаңбырлатып мөлтек
жаңбырлатып
1 2 3 4
Бақша х
Бұрышақ х
Дәнді х
Көк өніс х х
Бақ х х х
Қарбыз х
Жүзім х х
Горох х
Қарақұмық
Алмаұрт х х
Қауын х
Орамжапырақ х
Картоп х х
Зығыр х
Пияз х х
Сәбіз х х
Сұлы х
Қияр х
Бұрыш х
Күнбағар х х
7- кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қызанақ х
Бидай х
Рапс Х
Қант қызылшасы х х
Өрік х х
Томаты х
Асқабақ х
Алма х х
Арпа х
Мақта х
Сондықтан, тамшылатып суғару жүйесін жобалау алдында, алдымен егістік
жүйеге өсірілетін дақылдардың түрін, тамшылатып суғару жүйесінің
ерекшеліктеріне сай таңдап алу керек.
Тамшылатып суғару жүйесін жобалауды қарастырып отырған Оңтүстік
Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта агробірлестігінің егістік
жеріне мақта, күнбағар, дәндік және қанттық жүгері өсіру жоспарланып
отыр.
Мақтаны өсіру кезінде жалпы қабылданған өсімдіктің қартар аралығы 75-
100 см, ал кейде мақтаның түрлерін өсірген кезде олардың аралық қашықтығын
40-50 см дейін қысқартуға болады (сурет 5).
Сурет 5 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы мақтаның себу
желісі
Жергілікті жерлердегі өндірістік тәжірбе және оның табиғи
жағдайына байланыста мақтаның қатардағы ара қашықтығын 10-60 см етіп
қабылдайды.
Дәндік және қанттық жүгерінің тамшылатып суғару кезінде техно-логиялық
тұрғыдан өте тиімді себу желісі, яғни жүгерінің сабақтары өте биік
болатындықтан кең қатарлы 70 х 25 см немесе 60 x 30 см желісі
пайданылады, ал оның кеш пісетін түрлеріне квадраттық ұялы 70 x 70 см
желісін пайдаланады, бірақта тұқым өніп өсіп шыққан соң әрбір ұяда екі
өсімдікті ғана қалдыру керек (сурет 6)
Сурет 6 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы дәндік және
қанттық жүгерілерді және күнбағыс себу желісі
Жоғарыда келтірілген дәндік және қанттық жүгерілерді себу желісін
пайдаланған кезде, өсімдікті себу тығыздығы 40,8 ден 57,1 мың данага
болуы қажет. Ауыр салмақты топырақтарда жүгерінің дәнінің себу тереңдігі 3-
4 см, ал жеңіл салмақты топырақтарда – 5-7 см және бір гектарға себу
мөлшері 15 ден 25 кгга дейін, егілетін жүгерінің түріне байланысты.
Күнбағарды барлық өсіру аймақтарында қатар аралығын кең етіп 70 см
және бір келкі етіп себеді (сурет 7).
Сурет 7 – Тамшылатып суғару кезіндегі егістік танаптардағы күнбағар себу
желісі
Жоғарыда келтірілген себу желісіне байланысты, өсімдіктің дәнін
себудің тығыздығы 57,14 ден 71,43 мың данага болғаны жөн.
Тамшылаптып суғару жүйесін құрудың келесі кезеңі – суғару танаптар-
ының геометриялық өлшемдерін анықтау. Бас құбыр суғару танаптарының ортасы
арқылы өтуі немес суғару танаптарың шекарасына орналасуы мүмкін. Өте
ыңғайлы, құбырлардың өзіндік құндарының жоғары екендігіне байлан-ысты,
егерде су тарату құбырлары екі жақтағы суғару түтіктеріне суды бір-дей
беру үшін суғару танаптарының ортансына орналасқаны. Бірақта, мына-ны естен
шығармау керек, суғару тұтіктерінің ұзындығының шектелген екен-дігін. Жеке
жағдайларда суғару тұтіктерін суғару құбырларының бір жағына
орналастырғанда экономикалық тұрғыда тиімді, егерде суғармалы егістік
жердің орналасу жағдайы ыңғайсыз болған жағдайда және бас құбырдың өзіндік
құны өте жоғары болған жағдайда.
Суғару танаптарының геометриялық өлшеміне әсер ететін екінші жағдай,
ол суғару түтіктерінің техникалық мінездемесі. Суғару танаптарындағы
топырақ қабатының бір келкі ылғалдану шамасын 5-15% қабылдағанның өзінде,
өте жиі пайдаланылып жүрген, суғру түтігінің ( диаметрі 16 мм, эмит-тердің
суды төгу мөлшері 1,2 лсағат және эмиттердің ара қашықтығы 0,3 м)
суғару жүиегінің бойындағы 150 м аумағындағы топырақ қабатының бір келкі
ылғалданбауы 10% жетеді. Сондықтан суғару түтіктерінің техникалық
мінездемесін ескеру қажет, яғни суғару танаптардың ұзындығын суғару
түтіктерінің ұзындығының 70-90% дәрежеде қабылдау экономикалық тұрғы-да
тиімді болады. Суғару танаптарының ұзындығын анықтау арқылы, бас
құбырлардың ұзындығын есептеуге болады. Бірақта бір суғару танабына
әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарды, әсіресе әртүрлі суғару мөлшерімен және
тыңайтқышпен егуге болмайды. Егерде ондай қажеттілік болған жағдайда,
фитинге жалғанған шүмек пайданылады. Сонымен қатар тарату құбырының бір
жағына әртүрлі желімен орналасатын ауылшаруашылық дақылдарында
орналастыруға болмайды.
Ауыспалы егістік жүйесінің құрамындағы ауылшаруашылық дақыл-дардың
тұрін және олардың себу желісінің негізінде сегіз мөлтек танапты ауыспалы
егістік жүйесінің негізін құрдық (кесте 8 және сурет 8)
Кесте 8 – Тамшылатып суғару жүйесіне арналған ауыспалы егістік жүйесінің
құрамы және құрылымы
Дақылдар Дақылдарды себудіңТамшылатып суғару Танаптардың
ара қашықтығы, м түтігінің ауданы, га
ұзындығы, м
1 2 3 4
Дәндік жүгері 0.70 200 4.20
Дәндік жүгері 0.70 200 4.20
Қанттық жүгері 0.70 200 4.20
8 – кестенің жалғасы
1 2 3 4
Қанттық жүгері 0.70 200 4.20
Күнбағыс 0.70 200 4.20
Күнбағыс 0.70 200 4.20
Мақта 0.50 200 4.20
Мақта 0.50 200 4.20
Жалпы 33.6
Сонымен, тамшылатып суғару егістігінің жалпы ауданы 34.4 га, сегіз
суғару танаптарынан тұрады және әр суғару танаптарының ауданы 4.20 га –ға
тең.
Сурет 8 – Танаптардағы ауылшаруашылық дақылдарының орналасу желісі
Қабылданған ауыспалы егістік жүйесінің құрамына байланысты тамшылатып
суғару жүйесінің сыңарларын таңдап алу керек, яғни тамшылатып суғару
жүйесінің құрамына кіретін бөлшетерін және қондырғыларын (кесте 9 және
сурет 9)
Кесте 9 – Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының тізімі
Суреттегі Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының Саны, дана
рет саны
1 2 3
1 Баланыстратын дөңгелек шүмек 1
2 Доңғалақ немесе торлы сүзгіш (200 mesh) 1
9 – кестенің жалғасы
1 2 3
3 Қысымды реттеуші 1
4 Құбырға арналған бейімдегіш (дюмдік) 1
5 Бір дюмді ПВХ түтіктері Қатар аралық
қашықтыққа
байланысты
6 Қабырғасы жұқа (15 мм) және диаметрі 20 мм,
тамшылатқыштары 20 см орналасқан жоғарғы
турбулентті тамшыланту таспалары
7 Жарты дюмдік ПВХ түтікшесі тамшылату таспаларың
әрбір бөлігіне
8 Сегізге ұқсас бұқтырма 2
9 Бір дюмдік ПВХ түтікшесіне арналған бұқтырма 2
10 Бір дюмдік ПВХ түтікшесіне арналған шүмек 2
11 Бір дюмдік қыстырғыш үштармақ 1
12 Тамшылату таспаларың әрбір бөлігіне қажеті бір 2
дюмдік қыстырғыш үштармақ (24 мм)
13 Фитинг-қосқыш - 12 мм 20
14 Тамшылатқыш таспаслардың әрқайсысына арналған 20
фитинг-бұқтырма (12 мм)
15 Жарты дюмдік шағын шүмек 2
16 Фитинг-бұрыштама (12 мм) 2
Сурет 9 - Тамшылатып суғару жүйесінің сыңарларының орналасу желісің
Жоғарғы 9 – суретте және 9 –кестеде келтірілген шартты тамшылатып суғару
жүйесінің негізінде Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын тамшылатып
суғару жүйесінің желісі құрастырылды н (сурет 10).
Cурет 10 - Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтаарал ауданының Мақта
агробірлестігінің егістігіне арналған ауылшаруашылық дақылдарын тамшылатып
суғару жүйесі
Бас, бөлімдік және тарату құбырларының көлбей бейнесі 11 – суретте
көрсетілген. Құбырлардың желісінің егістік жерде ораласу желісі бойынша,
оның су көзінен бастап суғару құбырларына дейінгі көлбеу бейнесінде жер
бетінің орналасу сызығы, жер бетінің еңештігі және құбырлардың жеке
бөлімшелердегі еңештігі көрсетілген.
Егістік жердің еңештігі 0.0024 және бедерлік денгейінің биіктігі 2.0
м.
Сурет 11 – Егістік жерлердегі тамшылатып суғару жүйесінің құбырларының
көлбей қимасы
2.3 Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу әдістемесі
Тамшылатып суғарудағы суды тұтыну мөлшерін есептеу топырақты ылғалдаудың
өзіндік ерекшелігіне байланысты ерекшеленеді. Оның жапай танаптарды
ылғалдандыру суғарудан ерекшелігі, тамшылатып суғару кезінде барлық суғару
ауданы емес, тек қана өсімдіктің тамыры орналасқан, яғни өсімдіктің тамыры
қоректенетін ауданның көлемінің жиынтығығы ғана суғару ауданы болып
табылады. Сонықтан суды тұтынудың негізгі бөлігі жеке ылғалдану ауданының
пайда болады, ал қалған қатар аралық аудандар суғармалы егістік
танаптардағы су алмасы жалпы қатыспайды немесе өте нашар қатысады.
Көптеген зерттеу жұмыстарының нәтижесі көрсеткендей суғармалы егістік
жерлердің суды тұтыну шамасы тікелей ауылшаруашылық дақыл-дардың түрлеріне,
атмосфералық дәлелдемелердің қысымына және кернеуіне және өсімдіктің
тамыры қоректенетін қабаттың ылғалмен қамтамасыз етілу дәрежесіне тікелей
байланысты. Жалпы оңтайлы суғару тәртібін қаматамасыз ететін ауылшаруашылық
дақылдардың суды тұтыну мөлшері 5540 ден 6500 м3га дейін, нақты жылдардағы
табиғи жауын шашындармен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты.
Зеттелген ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі суғару тәртібінің нәтижесі
бойынша:
- топырақтағы ылғал қорын, оның төменгі сиымдылығының 70-75% сай деңгейде
ылғалмен қамтамасыз ететін суғару тәртібі оңтайлы болады;
- оңтайлы қоректік затпен қамтамасыз ету минералдық тыңайтқыштың
N60P60K120құрамына сай келеді.
Су тұтынудың жиынтығы – негізгі бас көрстеткіш, ол арқылы суғару
мезгілін жіне суғару мөлшерін, сонымен қатар суғарудың аралық кезеңінің
ұзақтығын анықтайды. Ауылшаруашылық дақылдарының суды тұтыну мөлшерін үш
деңгейде анықтау қажет:
- өсімдік жамылғысының транспирациясы ();
- ауылшаруашылық жерлердің экологиялық су тұтыну шамасы ();
- ауылшаруашылық дақылдарының биологиялық суды тұтыну мөлшері
();
Ауылшаруашылық дақылдарының жалпы биологиялық суды тұтыну мөлшері
биоклиматтық әдістеменің негізінде мына өрнек арқылы анықтай-ды:
, мм,
мұнда - биологиялық коэффициент; - микроклиматтық коэффи-
циент; - булану.
Булану Н.Н. Ивановтың өрнегі арқылы есептеледі:
,
мұнда - буланудың энергетикалық ділелдемесі; - ауадағы
жетіспейтін ылғалдылық , мб; - желдің әсерін мінездейтін функция.
Буланудың өлшемдері және мына байланыстар арқылы анық-
талады:
;
,
мұнда - ауаның жылулығы, 0С; - қаныққан будың серпінділігі,
мб; - жер бетінен 2 м биіктіктегі желдің жылдамдығы, мс.
Ауылшаруашылық дақылдарының экологиялық суды тұтыну мөлшері, жылудың,
ылғалдың және қоректтік заттардың табиғи тәртібін ескретін энергетикалық
теңгермелігінің қағидасына негізделген және ол топырақ, ылғал алмасу мен
жер асты сумен қаныққан аймағында экологиялық ыңғай-лы энергетикалық
тәртібті қамтамасыз етуге м.мкіндік береді, яғни оны мына өрнек арқылы
анықтауға болады:
,
мұнда – радиациялық теңгерме; – буға айналдыруға қажеті жылу.
Өсімдіктің жапырақ бетінің транспирациялау мүмкіншілігі () және
топырақ бетінен болатын физикалық булану () мына өрнек арқылы
анықталады:
;
;
;
,
мұнда - жер бетіндегі радиациялық теңгерме, кДжсм2; - буға
айналдыруға қажеті меншікті жылу, 2.5 кДжсм2 тең және тұрақты өлшем;
- радиациялық құрғақшылық белгісі немесе показатель гидротермикалық
тәртібтің көрсеткіші; - өсімдіктің жапырағының ауданы.
Суғармалы егістік жердің суғару тәртібі суғару суының, атмосфералық
жауын шашынның, топырақтың ішкі қабатындағы ылғалдың таралуының және
булануға немесе суды тұтынуға керек шығын әсерінен құралады. Осындай
ақпараттық мәліметтердің негізінде әртүрлі дәрежедегі суды тұтынудың
жетіспейтін шамасын немесе суғар мөлшерін анықтайды:
- ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін транспирациялық
мүмкіншілігі:
- ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін биологиялық суды тұтыну
шамасы:
- ауылшаруашылық жерлердің жетіспейтін экологиялық суды тұтыну шамасы:
, где – атмосфералық жауын шашын; - топырақ және жер асты
суының арасындағы тік су алмасу; - топырақтағы су теңгермесінің
мөлшері; - құрғақшылық белгісі.
Интегралдық сынақтың, яғни ылғалдану коэффициенті () және
гидро-термикалық коэффициенті (құрғақшылық белгісі) () пайдаланып,
Қазақстанның аймағына жүргізілген табиғи жылу және ылғалмен қамтамасыз ету
дәрежесін бағалау, Қазақстанның сушаруашылық алқабының кеңістік масштабында
ауылшаруашылық жерлердің суды тұтыну мөлшерін диффер-енциялауға мүмкіншілік
(өсімдіктің транспирациясы (), экологиялық суғару мөлшері () и
биологиялық суғару мөлшері ())( Кесте 10).
Тамшылатып суғару кезіндегі суғару мөлшерін есептеу ауылшаруашылық
дақылдарының транспирациялау мүмкіншілігі болып табылатын жаңа қағидаға
негізделген.
Кесте 10 – Қазақстанның сушаруашылық алқабындағы ауылшаруашылық жерлердің
суды тұтыну мөлшерінің көпжылдық орташа мәні
Агроклиматтық Дақылдар Суды тұтыну мөлшері (мм)
аймақ
Оңтүстік шөлейт 0.20-0.1Бақша 205 455 660
(ПЮ) 0
Күздік бидай 158 350
Жаздық бидай 180 400
Сұрлемдік жүгері 236 525
Картоп 288 640
Бақ және жидектер 364 810
Көк өніс 344 765
Дәндік жүгері 288 640
Бұрышақ 252 560
Мақта 297 660
Көпжылдық шөп 428 950
Күнбағар 288 640
Жамбыл облысының суғармалы егістік алқабтарында ауылшаруашылық
дақылдардың суды тұтыну мөлшері 95 % ылғалмен қамтамасыз ету дәрежесіне
арнап есептеу ұсынылған болғандықтан, оны мына өрнек арқылы анықтауға
болады: .
Тамшылатып суғару кезіндегі дәндік және қанттық жүгерінің 95 %
ылғалмен қамтамасыз ету дәрежесіне сай келетін суғару мөлшері 3200 м3га,
күнбағардың суғару мөлшері 4200 м3га және болгар бұрышының суғару мөлшері
3640 м3га тең.
Өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі ауылшаруашылық дақылдарының
жетіспейтін су тұтыну мөлшерін анықтау үшін , жылдың ішіндегі аймақтың
энергетикалық қуатын мінездейтін, жылу коэффициентін пайдалануға болады.
яғни:
,
мұнда - есептеуге алынған айдағы ауаның жылуының жиынтығы; -
өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі ауаның жылуының жиынтығы.
Жылу коэффициентінің негізінде өсімдіктің өсіп өну кезеңіндегі
ауылшаруашылық дақылдарының жетіспейтін әртүрлі су тұтыну мөлшерін
анықтауға болады:
.
Іс жүзінде тамшылатып суғару кезіндегі тәуліктік жетіспейтін су тұтыну
мөлшерін анықтаудыі маңызы зор. Ол үшін мына өрнекті пайдалануға болады:
.
Жамбыл облысының Байзақ ауданындағы Үміт жеке шаруашылығының
суғармалы егістік жеріндегі тамшылатып суғару жүйесіне өсіруге жобаланған
ауылшаруа-шылық дақылдарының суғару тәртібі 11 – кестеде берілген.
Кесте 11 – Ауылшаруашылық дақылдарының тәуліктік жетіспейтін су тұтыну
мөлшері
Дақылдар Көрсет-кіштАйлар Қос-ын
ер -дысы
IV V VI VII
1 Дәндік жүгері 4.20 37.3 18 8.7
2 Қанттық жүгері 4.20 37.3 18 8.7
3 Күнбағар 4.20 37.3 18 8.7
4 Мақта 4.20 31.6 18 7.4
5 Дәндік жүгері 4.20 37.3 18 8.7
6 Қанттық жүгері 4.20 37.3 18 8.7
7 Күнбағар 4.20 37.3 18 8.7
8 Мақта 4.20 31.6 18 7.4
Ауылшаруашылық дақылдардың ең жоғарғы тәуліктік суды тұтыну мөлшері
бойынша анықталған әр бір танаптардағы тәуліктік суды тұтыну шамасы
тамшылатып суғару танаптарында 7.4 тен 8.7 м3сағатқа дейін өзгеріп
отырады. Сондықтан, танаптау жүйесіне таңдап алынатын тамшыла-тып суғару
түтіктерінің бірдей болуын қамтамасыз ету үшін, ауылшаруа-шылық
дақылдарының ең жоғарғы суды тұтыну мөлшері бойынша тәуліктік суды тұтыну
шамасы анықталады, яғни:
= 37.3х33.618 = 63.6 м3сағат.
Егерде су көзі егістік танапқа қажетті есептелген су шығынын қамтамасыз
ете алатын болса, онда жобаны есептеу жұмысының келесі кезеңіне көшуге
болады. Суғару құбырларының санын есептеу, егістік танапқа егілген
ауылшаруашылық дақылдарының түріне байланысты анықталады.
Әрбір дақылға, оның орналасқан ауданына және егу желісіне байланысты
суғару құбырының қажеті ұзындығын мына өрнек арқылы анықтауға болады:
,
мұнда: - қажетті суғару құбыры, м; - дақылдарды өсіру ауданы;
- егу желісіне байланысты суғару құбырларының ара қашықтығы.
Тамшылатып суғару түтіктерінің егістік танаптарында орналасу ерекше-
ліктеріне байланысты, яғни дәндік және қанттық жүгерілік танаптранындағы
орналасу ара қашықтығы 0.70 м, күнбағар орналасқан танаптарда -0.70 м және
мақта бұрышының орналасу ерекшелігіне байланысты 1.00 м ара қашықтықта екі
қатар суғару түтіктері орналасады.
Егістік танаптардағы ауылшаруашылық дақылдарының егу желісіне
байланысты тамшылатып суғару түтіктерінің қажетті ұзындығын анықтау 13-
кестеде берілген.
Кесте 13 - Тамшылатып суғару түтіктерінің қажетті саны
№ Дақылдар Суғару Бір гектарға Дақылдар орнал-асқан
түтік-терініңқажетті танаптарға қажетті
ара түтік-тердің түтіктердің ұзындығы,
қашықтығы, ұзын-дығы, м м
м
1 Дәндік жүгері 1.40 7142 60000
2 Қанттық жүгері 1.40 7142 60000
3 Күнбағар 1.40 7142 60000
4 Мақта 50х2 10000 84000
Жалпы 264000
Жалпы 33.6 гектар егістік жерлерді тамшылатып суғару үшін 364000 метр
тамшылатып суғаруға арналған жұмсақ түтіктер қажет және олардың жеке
егістік танаптардағы қажеттік шамасы ауылшаруашылық дақылдарын себу
арақашықтығына байланысты өзгеріп отырады, яғни дәндік және қанттық жүгері
орналасқан танаптарға 60000 метрден қажет болса, күнбағар орналасқан
танапқа – 84000 метр және болгар бұрышы орналасқан танапқа – 160000 метрі
қажет.
2.5 Суғармалы егістік жерлерді суғару танаптарына немесе аймаққа бөлу
Егістік жерлерді суғару танаптарға бөлген кезде, бас құбырдың ең
жоғарғы су өткізу мүмкіншілігі білу қажет, себебі оған пайдаланылатын LAY
FLAT 4 су өткізу шамасы 80м3сағатты құрайды, ал LAY FLAT 3 су өткізу
шамасы – 40 м3сағат (кесте 14).
Кесте 14 – Тарату құбырларының ең жоғарғы су өткізу қабілеті
Көрсеткіш Құбырдың диаметрі, мм
32
Дәндік Қанттық Күнбағар Мақта
жүгері жүгері
Суғару түтіктерінің ара 1.40 1.40 1.40 1.00
қашықтығы, м
Бас құбыр LAY FLAT – 4
Эмиттердің ара қашықтығы 0,2 м 0,2 м 0,2 м 0,2 м
Бір эмиттің су шығыны 1,1 1,1 лсағат1,1 1,1 лсағат
лсағат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz