Жаңа ақпараттық технологиялар, оны білім беру жүйесінде пайдаланудың маңыздылығы
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1. Жаңа ақпараттық технологиялар, оны білім беру жүйесінде
пайдаланудың маңыздылығы
1.2. Жаңа ақпараттық технологияларды оқытудың педагогикалық
негіздемесі
1.3. Ақпараттық технологияларды оқытудың алғышарттары
2. Компьютерлiк оқыту жуйелерi
2. 1. Электронды оқулық
2.2. Электронды оқулықтардың түрлері. Оны жасаудың
алғышарттары, заңдылықтары және құру технологиясы
2.3. Электронды оқулықтардың оқу үрдісінде тигізетін пайдасы
3. БЕЙСИК, ПАСКАЛЬ, СИ ТIЛДЕРiНДЕ МАССИВТЕРДI ӨҢДЕУ
3.1. Массив туралы жалпы түсiнiк
3.2. Бір өлшемді массивтер
3.2.1. Бiр өлшемдi массивтердi жариялау
3.2.2. Бір өлшемді массивтерді реттеу
3.2.3. 3.2.3. Бір өлшемді массивтерде іздеу
жұмыстарын жүргізу
3.2.4. Динамикалық массивтер
3.3. Екі өлшемді массив
3.3.1. Екі өлшемді массивтерді жариялау
3.3.2. Екі өлшемді массивтермен орындалатын
амалдар
3.3.3. Динамикалық массивтер
4. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛIМ
4.1. Зертханалық жұмыстар
4.2. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ ПРИНЦИПІ
5. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
6. ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Алғашқы компьютердi өнеркәсiптiк
дайындаудың басталуымен және олардың бiлiм беру мекемелерiнде пайда
болуымен педагогикада жаңа бағыт – оқытудың компьютерлiк технологиясы бой
көтердi. Ол бiрте-бiрте мамандарды даярлау мен алдын-ала дайындық жасауды
жүргiзетiн барлық құрылымдарға енгiзiлiп жатқан жаңа бiлiм беру стандартына
ауысады. Бiлiм берудi дамытудың қазiргi кездегi өзектi идеясы - электронды
оқулық болып табылады. Олар оқу процесiн даралау мен дифференциалдауға,
қатенi тексерудi бақылау мен керi байланысты жүзеге асыруға, оқу барысында
өзiн-өзi бақылау мен өзiн-өзi түзетудi, әртүрлi жағдайларда тиiмдi шешiмдi
қабылдай бiлу ептiлiгiн қалыптастыруға, ойлаудың белгiлi бiр типiн дамытуға
(көрнектi-бейнелi, теориялық), оқуға ынтасын күшейтуге, танымдық iс-
әрекетiнiң мәдениетiн қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
Қазіргі уақытта электронды оқулықтар мен оқу құралдарын жасау
мәселесі өзекті болып табылады. Толық өңделген электронды оқулық лекция
барысында – демонстрациялау құралы, компьютерлік кластарда өзіндік
жұмыстарды орындау үшін – репетитор, компьютер, емтихан алушы алдында –
семинар сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау ретінде қызмет
атқара алады. Дегенмен, электронды оқулық осы функциялардың барлығын
орындау үшін оқулықты құрастырушы оқытушының педагогикалық шеберлігі,
оқытылатын пәннің ерекшеліктерін ескеретін күрделі әдістемелік құралдары
болу қажет.
Кері байланысты ұйымдастыру – оқу процесінің дидактикалық циклінің ең
маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Электронды оқулықтар әрбір
пайдаланушыларға білім алудың немесе дағды мен біліктілікті қалыптастырудың
жеке траекториясын таңдау, құру мен жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Дегенмен, толықтай өз бетiнше білім алу – оқушылардың әртүрлі психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты әрқашан тиімді болып табылмайды.
Электронды оқулықты жасаудың ең ыңғайлы программалау құралы Delphi
объект-бағытталған ортасы болып табылады. Delphi ортасы күрделі, “кәсіби”,
соның ішінде Windows-те жұмыс істеуге арналған программаларды қолданады.
Әрбір тақырып семинар сабақтарды орындаудың қадамдық ұсыныстарын қамтиды.
Әрбір тақырыпқа сұрақтар тізімі құрастырылған, оларға жауап беру арқылы
сыналушы өзінің білімін тексере және бекіте алады.
Электронды оқулық мазмұнының түсініктілiгiмен, көрнекті мысалдар
санының көптiгiмен ерекшеленедi және білімгерлерге, жоғары сынып
оқушыларына, өз бетiнше үйренушiлерге арналған.
Жұмыс бойынша болжам. Бейсик, Паскаль, Си программалау тiлдерiнде
массивпен жумыс iстеу такырыбын арнайы өңделген әдістеме бойынша оқытса,
онда:
- педагогикаға деген қызығушылық және қоғамдық өмірге деген ғылыми
көзқарастың дамуы өрістейді;
- табиғи түрде оқушылардың ойлау қабілеті дамиды;
- оқушылар алған білімдерін өздерінің оқу қызметіне қолдану шеберлігін
игереді.
Жұмыстың мақсаты: Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде
массивтерді өңдеу тақырыбына байланысты электронды оқулық жасау және
өңдеу.
Жұмысқа тапсырма. Жұмыстың мақсатына, мәсәлесіне, болжамға сәйкес
келесі тапсырмалар қойылды:
Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді өңдеу
курсының мазмұнын анықтау;
Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді өңдеу курсын
оқытуға көмекші құрал ретінде программалық - әдістемелік жабдық өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және
тәжірибелік бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Теориялық бөлім өз кезегінде екі бөлімді қамтиды. Бірінші
бөлімде қазіргі ақпараттық технологияның білім беру жүйесіндегі алатын
орны, маңыздылығы ашып көрсетіледі.
Ал, екінші бөлімде электронды оқулық туралы түсінік, түрлері, оның
жасау технологиясы және оқу үрдісінде алатын орны ұсынылған.
Тәжірибелік бөлімде жұмыс бойынша қойылған екінші тапсырма
жүзеге асырылған. Яғни мұнда Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде
массивтерді өңдеу курсын оқытуға көмекші ретінде программалық–әдістемелік
жабдық ұсынылған. Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді
өңдеу тақырыбы бойынша жалғасын тапқан бұл электронды оқулық оқытушы,
үйретуші, бақылаушы жүйені қамтиды.
Жұмысты орындау барысында программалау тiлдерiне байланысты
оқулықтарды, оқу құралдарын, әдістемелік нұсқауларды, мақалаларды
пайдаландым.
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1. Жаңа ақпараттық технологиялар, оны білім беру
жүйесінде пайдаланудың маңыздылығы
Қазіргі уақытта Қазақстан дамудың индустриялық кезеңінен ақпараттық
кезеңіне біртіндеп аяқ басуға бет бұрды. Адам өмірінде компьютерлердің
белсенді орын алуы осыған байланысты. Сондықтан жаңа технологияларды
игеруге қажетті білім мен дағдының жаңаруы өндіріс құрылымын өзгертудің
маңыздылығын арттыра түсті. Мұндай жағдайда елдің одан ары дамуы үздіксіз
білім беру жүйесін тиімді ұйыдастырумен тығыз байланысты. Үздіксіз білім
беру қоғамның әрбір мүшесінің білімін көтеруге немесе мамандығын арттыруға
жағдай жасап, оны ақпараттық қоғамда өмір сүруге дайындайды. Бұл орайда
жаңа ақпараттық технологиялар мен оларды пайдаланудың жаңа әдістемелік
құралдарын дайындаудың ролі зор. Олар бір жағынан, халық шаруашылығының
түрлі салаларындағы жаңа технологияларды игеруге жағдай жасайды, екінші
жағынан, білім таратушы ретінде оқыту құрылғылары болып шыға алады [1].
Сонымен, жай ақпараттық технологиялар деп көбінесе қағаз жүзінде
әртүрлі информацияларды дайындау, жинау, өңдеу және жеткізу процестерін
айтады. Жаңа ақпараттық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың желілері
арқылы, әсіресе, дербес компьютерлер көмегі арқылы, информацияны дайындау,
жинау, жеткізу және өңдеу технологияларын айтады.
Ақпараттық процестер - адамдар арасында, тірі организмдерде,
техникалық құрылғыларда және қоғамдық өмірде информацияны жеткізу,
жинақтау және түрлендіру процестері.
Дербес ЭЕМ-дер - жұмыста және адамның үйде пайдалануына арналған
шағын компьютерлер [2].
Дербес ЭЕМ-дер журналдар, кітаптар және әртүрлі құжаттар дайындауда
мәтін теріп, оны түзету үшін кеңінен қолданылады.
Сондай-қара, жаңа ақпараттық технологиялар дегеніміз - ЭЕМ жадындағы
сақталған картотекадағы, каталогтардағы, әртүрлі архивтермен
кітапханалардағы информацияларды жинақтауға, біріктіріп сақтауға,
керектілерін жылдам іздеп табуға болатын әртүрлі мәліметтер базасы мен
информациялық жүйелер. Жаңа ақпараттық технологиялардың дамуын ЭЕМ
желілеріне негізделген электронды почтасыз, байланыс желілері мен
информациялық комуникацияларынсыз көзге елестету мүмкін емес. Қоғамды
дербес компьютерлермен, ЭЕМ желілерімен, информациялық қорлармен толық
қамтамасыз етсек информацияны пайдалану, алу және тарату істерін
ұйымдастыру жаңа сатыға көтеріледі. Олар бұған дейінгі қолданылған
“қағаздағы” информацияны алу мен таратуды толықтыра отырып, қоғамымызды
ақпараттандыру процестерін арттыра түседі. Жаңа ақпараттық технологияларды
жан-жақтылығын дұрыс түсіну үшін “технология” ұғымының мәнін ашып алу
қажет. Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінде “технология” деп белгілі бір
ұйымдарды жасау кезіндегі тәсілдер жиынын айтатын еді [3].
Еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сай білім
беруді жетілдіру бағыттарының бірі - білім беруді ақпараттандыру. Осы
бағыттағы жұмыстар 1997 жылы қабылданған орта білім беру жүйесін
ақпараттандыруды. Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда.
Қазіргі постиндустриялық қоғамда ақпараттық технологиялардың (АТ)
рөлі өте маңызды, олар бүгінде қоғамды ақыл-парасатпен байыту, оның
экономикасын, білім беру жүйесі мен мәдениетін дамыту үрдісінде шешуші
орында. Олардың адам өмірінің сан алуан салаларында кеңінен пайдалануына
байланысты олармен оқу мен танымның бастапқы кезеңдерінде жедел таныса
бастау қажеттілігі туды. Білім беру жүйесі қоғамды ақпараттандыру үрдісінің
негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда республика мектептерін жаңа компьютерлік технологиямен
қамтамасыз ету жұмыстары іске асырылып, енді сол ақпараттық технологияны
қолдану мен оны мектептерге ендіру саласында, оқушылардың ақпараттық
мәдениетін қалыптастыру мақсатында оқытуды жетілдіру жұмыстары жүргізілуде
[4].
Бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелігін
зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Бұған себеп
психологиялық-педагогикалық проблематиканың оқыту процесін ком-
пьютерлендірудің барлық бағыттарын жан-жақты қамтуы болып табылады.
Зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, мектеп пәндерін оқыту
процесінде компьютерді қолдану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың іс-әрекеттерінің мазмұнын, құрылымын өзгерте отырып түрлендіреді
және осы әрекет мүшелерінің мотивінде әсер ете отырып, олардың
мотивациялық, эмоциональдық ортасына, сезімнің өсуіне әсер етеді. Демек,
оқыту процесінде компьютерді қолдану білім мен біліктілікке қоятын
талаптарды қайта қарап, жетілдіріп жүйелеуді талап етеді [5].
Оқушылардың жалпы оқу біліктілігіне жататын оқу-компьютерлік
біліктіліктерін (клавиатурамен жұмыс, программа түзу, принтермен жұмыс
істей білу, дайын программаларды қолдана білу, текстік, графикалық
редакторлармен жұмыс істей білу) жүйелі түрде қалыптастыру бүгінгі күннің
кезек күттірмес талабына айналуда [6].
Қазіргі ақпараттық және телекомуникациялық өзара ықпал
технологияларының мүмкіндіктерін іске асыру оқу ісін байытады,
информатиканы ғана емес, басқа да көп пәндерді оқытудың ұйымдық түрлері мен
тәсілдерін жетілдіруге, жаңартуға мүмкіндік беретіні дәлелденген. Бұл жерде
оқу материалының мазмұнын іріктеу критерийлері өзгереді. Олар оқушы
тұлғасының өзін-өзі дамытуының және ақыл-ойының қарқынды дамуының
қажеттілігіне дүние туралы білім алу, өздігінен іздену, заңдылықтар арқылы
шағын "жаңалықтар ашу", қазіргі ақпараттық технологияларды заттық әлемді
өлшеу, т. б. бейнелеу және оған әсер ету құралы етіп пайдалануға
негізделеді.
Қазіргі таңда ғылым мен техниканың даму қарқыны оқу-ағарту саласының
оқыту үрдісіне жаңа технологиялық әдістер мен қондырғыларды кең көлемде
қолдануды қажет етуде. Электронды байланыс жүйелері арқылы ақпарат
алмасудың тиімділігі өркенниетті елдердің іс-тәжірбиесінде айқын
сезілуде. Республикамызда білім беру жүйесі білім беруді тексеру мақсатында
ақпараттық технологияларды ендіру басты мәселелерге айналуда. Қазақстандағы
барлық орта мектептердің компьютермен жоспарлы түрде жабдықталуы оның
айқын дәләлі [7].
Заман ағымына сай күнделікті сабаққа бейне, дыбыс қондырғылары мен
теледидарды, компьютерді қолдану айтарлықтай нәтижелер беруде. Бұндай
қондырғылар оқушылардың қызығушылығын арттырып, зейін қойып тыңдаумен
қатар, түсінбей қалған сәттерін қайталап көруге, тыңдауға және алған
мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді. Оқушылардың өздері де алынған
ақпаратты көшіріп алып (дискетке, бейне таспаға) онымен өз ыңғайына қарай
жұмыс істей алады.
Әсіресе, олардың тиімділігі:
1. Қашықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы;
2. Қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі;
3. Экономикалық тиімділігі (бару, келу, тұрмыс тауқыметі т.с.с. материалдық
шығынды қажет етпеуі);
4. Білім сапасына әсері зор. Әсіресе, тіл сабақтарын игеруде (ағылшын,
орыс, қазақ т.с.с. тілдерді) айқын сезіледі;
5. Іс-әрекет қимылды қажет ететін пәндермен тапсырмаларды оқып үйренуде (би
өнері, қол еңбек, дене шынықтыру сабақтары т.с.с.);
6. Қарапайым көзбен көріп, қолмен ұстап сезіну немесе құлақпен есту
мүмкіндіктері болмайтын табиғаттың таңғажайып процестері мен әр түрлі
физикалық, химиялық, биологиялық тәжірбие нәтижелерін көріп, сезінуге
мүмкіндік береді;
7. Оқушының ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтуге де, ықпалы зор (теледидардағы
ғылыми-көпшілік, рухани, тарихи-танымдық хабарлар мен компьютерлік
жүйедегі шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ т.с.с. логикалық тұрғыдағы ойындар).
Қазіргі таңда білім беру жүйесінде электронды байланыс жүйелерінде
ақпарат алмасу Интернет, электронды почта, телеконференция,
бейнеконференция, телекомуникациялық жүйелер арқылы іске асырылуда. Бірақ
кез келген жаңалықтың жақсылығымен қатар зияны да болатыны белгілі. Мұндағы
ең басты назар аударарлық мәселе: олардың ара салмағы. Демек кемшілігін
түзеп, зиянын жойып, артықшылығын жетілдіре түсу қажет.
Сонымен бірге жаңа ақпараттық технологияларды қолдану үрдісін
бағдарламалық-техникалық қамтамасыз ету саласында да, оның психологиялық-
педагогикалық, физиологиялық-гигиеналық, эргономикалық және технологиялық
аспектілерде өзгеріс әкеледі.
1.2. Жаңа ақпараттық технологияларды оқытудың
педагогикалық негіздемесі
Осылайша қазіргі отандық педагогика ғылымында қайшылық туды, бір
жағынан педгогикадағы жаңа бағыт - білім беруді ақпараттандыру қарқынды
дамуда ол қазіргі ақпараттық технология құралдары базасында әзірленген
бағдарламалық оқу құралдарын пайдаланып жалпы білім беретін және арнайы оқу
пәндерін оқытуды ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі мәселелерін
қамтиды, екінші жағынан ақпараттық және коммуникациялық технология
құралдарын тиімді қолдануды бағдарламалық-техникалық және педагогикалық-
эргономикалық қамтамасыз ету, оқу әдістемелік мәліметтер базалары мен
банктерін, интеллектуалдық оқыту жүйелерін пәндік толықтыру, ғылыми-
педагогикалық мазмұн жасау және білім беру мекемелерінің бірлескен
ақпараттық жүйелері мен желілерін, білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарын толықтыру, оқыту нәтижесін бағалауды, білім беруді
ұйымдық басқаруды, ақпараттық әдістемелік қамтамасыз етуді автоматтандыру
мәселелері жетіп артылады. Бұл мәселелер тізбесі, біріншіден, жартылай
функционалдық және интегралдық сипатта, екіншіден жүйелі, ал олар басқа да
бір қатар ғылымдардың мүмкіндігін пайдаланғанда шешімін табады [8].
1.3. Ақпараттық технологияларды оқытудың алғышарттары
Бұл қайшылықты шешу үшін қоғамда білім беруді ақпараттандарудың
әдістемесі мен технологиясын меңгерген жоғары сапалы мамандар болу қажет.
Бірақ ғылыми мамандықтардың қазіргі номенклатурасында ақпараттандыру және
қарым-қатынас құралдарын әзірлеп білім беру мақсатында қолданудың
психологиялық-педагогикалық, бағдарламалық-техникалық, физиологиялық-
гигиеналық және эргономикалық мәселелері, яғни білім беруді
ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі лайықты көрініс таппай отыр, бұл
сөз жоқ, отандық-педагогикалық зерттеулер ауқымын шектейді. Бұл мәселе
шешімін күтуде. "Білім беруді ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі"
мынандай зерттеу бағыттарынан тұрады:
➢ қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық телекомуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес, оқытудың ұйымдық түрлері мен
әдістерін, білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын
жетілдіру;
➢ оқушының ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау,
беру, өндіру ісіндегі әр түрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра
білуді қалыптастыруды, сондай-қара білім алу мен түсіну үрдістерін
қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
➢ бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында
жұмыс істейтін "виртуалдық" білім беру мекемелерін дүниеге әкелу,
телекоммуникацияға қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарының әлеуетін пайдалану;
➢ Оқу-тәрбие ісін ақпараттық әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін және оқу
орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру негізінде
білім беру жүйесін басқару механизімдерін жетілдіру, ғылыми-педагогикалық
ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық-әдістемелік
материалдарды, телекоммуникациялық желілерді пайдалану;
➢ есептеу техникасы ақпараттандыру және телекоммуникация құралдарын білім
беру саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық-эргономикалық
шарттарын анықтау;
➢ оқушының ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші.
Диагностикалаушы әдістемелерін жасап, пайдалану.
Нақты немесе бейнелі түрде өтетін оқу тәжірбиесінің (зертханалық,
демонстрациялық) нәтижелерін өңдеу үрдісін автоматтандыру құралдарына
сүйеніп ғылыми-зерттеу және тәжірбие жұмыстарын ұйымдастыру.
ІІ. Электронды оқулық және олардың оқыту технологиясындағы
алар орны, ерекшеліктері, жасалу жолдары
2. Компьютерлiк оқыту жуйелерi
2. 1. Электронды оқулық
Қазіргі таңда білімді ақпараттандыру жүйесін дамыту процесіне
үлкен, зор үлес қосатын негізінен – жоғарғы дәрежелі ақпараттық жүйелер.
Оларға жататындар: бақылайтын және тест жүргізетін программалар,
компьютерлік ойындар, ақпараттық жүйелер, оқыту орталары, электронды
оқулықтар, мультимедиялық оқулықтар және программалар. Сондықтан бұл
жүйелер - ең жоғарғы дәрежелі оқыту технологияларының құрылғылары болып
табылады.
Программалау біліктілігінің жүйелі қалыптасуы соңғы уақытта пайда
бола бастаған электронды оқулықтармен тиімділене түседі. Ал электронды
оқулықтарды білім беру процесін ақпараттандыру құралының бірі деуге болады.
Оқу материалдарын ұтымды игерудегі электронды оқу құралдарының
атқаратын ролі зор. Онда пәндегі теориялық тақырыптар кеңінен беріліп
түсіндіріледі. Теориялық материалдарды графикалық иллюстрация түріндегі
әртүрлі суреттер, сызба–тәсілдер арқылы толықтырып отырса, онда теориялық
білімді оқып, көзбен көріп, түйсініп, оны мида бекіту үрдістері бір уақытта
өтіп отырады да, материалды қорыту үрдісі ұтымды болады.
Электронды оқулықтар – барлық оқулықтардың материалдарын модульдік
түрде құрастыру оның мазмұнын бірыңғай тұрғыдан қарастыруға негізделген.
Оқушылардың танымдық негіздері мен ерекшеліктері, жас ерекшелік
өзгешеліктеріне байланысты ғылыми теориялық ұғымдар жүйесі арқылы жалпыдан
жалқыға, абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу электронды оқулықтардың
кәдімгі оқу құралдарынан, оның ішінде соңғы буын оқулықтарынан басты
айырмашылығы екеніне күмән жоқ [9].
Электронды оқулықтар ғылыми негізінде дайындалған
педагогикалық–ақпараттық өнім. Электронды оқулық дайындаудың концептуальды
негізі модульдік оқытудың педагогикалық теориясы болып табылады. Сонымен
қатар электронды оқулық дайындау жүйесі оқытудың дидактикалық жүйесіне
сәйкес келеді. Яғни, электронды оқулықтар оқыту процесінің
автоматтандырылған формасы іспетті. Осындай ойды қорытындылай келе:
Электронды оқулық – дисплей экранында көрінетін жай ғана мәтін емес,
ол оқушыға өз жолымен керекті материалдарды жекеше меңгеруге арналған
күрделі, көпсатылы жүйе.
Осы жүйеге орай электронды оқулықтар оқулықтың қажетті бөлімдерін
қайталап, игеру тәсілдері мен логикасын өзіне тән етіп таңдап алып, осы
сәтте ең керек деген материалдарды қарап шығуға мүмкіндік береді.
2.2. Электронды оқулықтардың түрлері. Оны жасаудың
алғышарттары, заңдылықтары және құру технологиясы
Қазіргі таңда автоматизацияланған оқыту жүйелерін соның ішінде,
электронды оқулық жасаудың көптеген түрлері қарастырылған. Оларды құру
әдістері де алуан түрлі. Оқу материалдарын ұсыну түрлері бойынша оларды
негізінен 3 түрге бөледі. Олар:
• жай (қарапайым) түрі
• мультимедиялық
• гипермәтіндік
Материалды ұсынудың кәдімгі құжат түрінде көрсетілуі, яғни, қарапайым
түрдегі электронды оқулық дайындау – ол сызықтық түрде жалғаса қолданылатын
текстік жүйе. Бұл электронды оқулық түрі бойынша аздаған материал
тақырыпқа және бетке бөлінген, мазмұнды суреттер мен текстік материалдар
көлемінде берілуі мүмкін. Бұл электронды оқулықпен жұмыс жасау принципі
бойынша оқытылатын тақырыппен танысу алдын ала белгіленген, өзгертуге
болмайтын заңдылықпен жүзеге асады. Бұл кезде жүйе бірінен-соң бірі
орындалады және оқытудың ең басынан бастап қолдануды ұсынады. Бұл оқулық
түрі бойынша білімді бағалауда тестік жүйе құрылмайды. Мұнда тек өтілген
тақырыпқа және оқылып біткен материалдарға ғана баға беру процесі жүреді.
Мультимедиялық электронды оқулық - ол оқу материалдарын
демонстрацияланған гармоникалық түрде таратады. Онда пәндегі теориялық
тақырыптар кеңінен беріліп түсіндіріледі. Теориялық материалдарды
графикалық иллюстрация түріндегі әртүрлі суреттер, сызба–тәсілдер арқылы
толықтырып отырса, онда теориялық білімді оқып, көзбен көріп, түйсініп, оны
мида бекіту үрдістері бір уақытта өтіп отырады да материалды қорыту үрдісі
ұтымды болады. Мұнда практикум компьютерлік имитаторда құрылады. Ал білімді
бағалау тестік жүйе бойынша, ал толықтырушы материалдар интерактивті
компьютерлік типте жүзеге асады. Мультимедиялық оқулық - оқушылардың
қызығушылығын арттырып, зейін қойып көрумен қатар, түсінбей қалған сәттерін
қайталап көруге, тыңдауға және алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік
береді және білім алу кезіндегі олардың белсенділігі арта бастайды.
Оқушылардың өздері де алынған ақпаратты көшіріп алып (дискетке, бейне
таспаға) онымен өз ыңғайына қарай жұмыс істей алады. Мұғалімдер үшін –
мультимедиялық электронды оқулық бұл күнбе – күн дамытылып отыратын ашық
түрдегі әдістемелік жүйе. Оны әрбір оқытушы өз педагогикалық
тәжірибесіндегі материалдармен толықтыра отырып, ары қарай жетілдіре алады.
Бірақ мультимедиялық оқулықтардың бір кемшілігі – олар жоғарғы дәрежелі
ақпараттық қолдауды қажет етеді, компьютер жадысынан көп мөлшерде орын
алады [10].
Оқыту жүйесінің типтері бойынша электронды оқулық жасаудың үшінші
түрі – гипермәтіндік электронды оқыту жүйесі болып табылады. Гипермәтін -
бұл информацияны басқарудың өзге тәсілдермен байланысқан түрі, пайдаланушы
қызметі жұмыс істеуде көптеген керекті информациялардан іздеуден тұрады.
Мұнда керекті пән не қажетті құжаттар мағынасы бойынша бір бірімен
байланысады және гипермәтін мазмұнымен танысу информационды фрагмент арқылы
жүзеге асады. Информациямен танысуда алдын-ала көрсетілген мазмұндама
бойынша жүзеге асады. Мазмұн бойынша көрсетілген тақырып арқылы өзіңізге
керекті мәліметтерді қуалау әдісі арқылы ала аласыз. Гипермәтіндердің
бір-бірімен байланысуы тақырыптық ұқсастыққа байланысты болады.
Гипермәтіндік құжаттарды құрудың көптеген тәсілдері құрылған, ал жалпы
өте тиімді болып саналатын екі түрлі тәсілі қарастырылған.
Бірінші тәсіл бойынша, берілгендер негізін Windows жүйесінің
көмегімен, анықтамалық түрде құру. Бұл тәсілдің жақсы жақтары, яғни
артықшылықтары бар. Ең бастысы – ол реализацияланған, новигацияланған
жүйе. Оның қызметі: өзімізге керекті мәлімет не информацияны автоматты
түрде глоссариі құрылған кілттік сөзбен іздеу және құжатты баспаға жіберу
мүмкіндігі бар. Анықтамалық жүйе файлы форматталған текст профикасымен,
анимациясымен құрылуы мүмкін. Бірақ мұндай файлдарды құру арнайы
компиляциялау процесінің көмегімен құрылатын мүмкіндікті қалайды. Мұнда
файлдар компиляторсыз жұмыс жасай алмайды. Анықтамалық файлдар –
программалық элементтерді ұстамайды, анықтамалық жүйе ішкі қандай да бір
тілдің көмегімен құрылуын қамтымайды. Есесіне локальды компьютердің қатты
дискісінде орналасқан пайдаланылатын файлдарды жүктей аламыз. Сонымен қатар
текстік материалдарды және оқыту программаларын бөлуге болады.
Негізгі кемшілігі – Windows анықтамалық жүйесін қолданудағы
модификацияның мүмкін болмауынан интерфейсті өзгертуге болмайды. Оқулықты
көру терезесі операциондық жүйелер объектісінде құрылған және өзгертулерді
новигациялық механизм арқылы беру қамтылмаған.
Екінші тәсіл бойынша толық түрдегі гипермәтіндік құжаттарды құру –
HTML тілінің негізінде. Бірақ бұл тәсіл өте қиын және гипермәтіндік құжатты
құрудың ескіше тәсілі. Сондықтан, электронды оқулық құру түрлі тәсілдермен
іске асырылуы керек және әлі де болса дамыта түсу мүмкіндігі бар.
Электронды оқулықтарды құрастыру технологиясы оқыту процесінің
заңдылықтарына негізделіп жасылып, бір –бірімен тығыз байланыстағы негізгі
төрт бөліктен тұрады. Олар:
1. мотивациялы –мақсаттық;
2. мазмұнды-операциялық;
3. нәтижелік бақылау компоненттері.
Электронды оқулықтардың мотивациялы–мақсаттық компоненттері
модульдерді (микромодульдерді) құрастырудан тұрады. Модуль дегеніміз –
жергілікті (локальды), жүйелік және функциональдық білім жиындары. Ол
оқушының өз танысдық әрекетін ұйымдастыратын түйіні болып саналады.
Электронды оқулықтардың мазмұнды компоненті гипермәтін арқылы жүзеге
асырылады. Гипермәтін – терминдерден, ұғымдардан, әртүрлі консепциялардан,
кестелерден, графиктерден және диаграммалардан тұратын мәліметтер базасы
ретінде берілетін ақпараттық оқыту ортасы. Мәтіндерді қазақ, орыс, ал
кейбірін ағылшын тіліндегі дыбыстар арқылы айтуға болады. Гипермәтін бейне
материалдарымен толтырылады. Гипермәтін нақты құрылымдардан тұрады да, бір-
бірімен тығыз байланысқан ықшам логикалық жүйе болып табылады. Электронды
оқулықтардың операциялық компоненті интерактивті формада берілген
тапсырмаларды орындау арқылы іске асады.
Электронды оқулықтардың нәтижелік-бақылау компоненті тест алу
жолдарымен жүргізіледі. Электронды оқулықта тестердің екі түрі беріледі:
бір дұрыс жауабы немесе бірнеше дұрыс жауабы бар. Тест соңында оқушы өзі
қателескен сұрақтарды тексеріп, көре алады. Әрбір тестен соң сұрақтардың
реттік орны ауыстырылып отырады.
Электронды оқулықтарды дайындаудың бір жүйеге келтірілген заңдылығы
бар. Осыған байланысты электронды оқулықтарды дайындауда мынадай
дидактикалық шарттарды ескеру керек:
❖ белгілі бір пәнге байланысты дайындалған электронды оқулықтың сол
пәннің типтік бағдарламасына сәйкес болуын;
❖ электронды оқулықтар курста оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты лекция конспектісін қамтитын негізгі; зертханалық және
тәжірибелік тапсырмаларды орындауға арналған қосымша; материалға
байланысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекші; аралық және
қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест; материалды дайындауда
пайдаланылған әдебиеттер тізімі бөлімдерін қамтуын;
❖ электронды оқулықтың кәдімгі оқулықтар мазмұнын қайталамауын, яғни
берілетін тақырыпқа қатысты ақпараттың нақты әрі қысқа берілуін ескеру
керек;
❖ белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық болмауы
тиіс. Егер мәтін көлемі бірнеше экрандық бетті қамтитын болса, онда
экранда пайда болатын оң, тік, төменгі, көлденең жылжыту сызықтарын
электронды оқулықты пайдаланушының көп пайдалануына тура келеді. Мұның
өзі пайдаланушының материалға қатысты ойын бөледі және мәтінді
жоғары–төмен, оңға–солға жылжыта беру пайдаланушының шыдамдылығына да
әсер етеді.
❖ бір қатардағы мәтін 62 – 65 таңбадан аспауы тиіс. Себебі, материалды
баспаға шығару қажет болса, ол А4 көлемді параққа дұрыс түсетіндей болуы
керек.
❖ оқулықты шектен тыс иллюстрациялық, анимациялық тұрғыдан көркемдеу
пайдаланушыға кері әсерін тигізуі мүмкін, бірақ кейбір пәндерге, атап
айтқанда, физика, химия, биология сияқты пәндерге қатысты процестерді
анимациялап көрсету, тіпті, кинофильмдер мен диафильмдер үзінділерін
MPEG, AVI типті файлдар ретінде сақтап, оларды гипермәтінді формат арқылы
электронды оқулыққа кірістіру оқулықтың көркемдік, әдістемелік деңгейін
арттырады.
Оқыту дидактикасының заңдылықтары бойынша электронды оқулық жасауда
текстпен жұмыс жасауда, яғни берілетін тақырып не мәліметтерді қолдануда,
оны электронды оқулық жасауға даярлауда мына заңдылықтарды қолдану керек:
❖ оқу курсындағы кілттік тақырыптар гипермәтін түріндегі көрінуі
құрылымдық элементпен, иллюстрациямен, дыбыс-бейне комментаримен не
бейнеиллюстрациямен болуы керек;
❖ таңдалған пәндегі немесе курстағы мәліметтер құрылымды болуы тиіс және
аяқталатын фрагмент және жаңа түсінік санымен шектелінетін болуы тиіс
(дәстүрлі оқулықтағы барлық талап-тілектер автоматты электронды оқулықтар
үшін де шешуші бағыт болып саналады);
❖ оқулықтың негізгі фрагменті (негізгі тақырып) текст түрінде және
оқылатын материал иллюстрациямен, дыбыс не авторлық (не лекторлық) бейне
жазба түрінде болуы тиіс. Бұл элементті тірі лекциялар деп атауға да
болады. Өйткені мұнда түсіндірілетін материал кілттік түсініктемелермен
берілетін бейне-лекция. Мұнда маман-лектор оқытылатын пәннің жай
(дәстүрлі) оқулықта түсінуге күрделі тиетін акценттік ойларын бөлектеп
түсіндіреді. Тірі лекцияларда міндетті түрде айналмалы сызғыштар болуы
керек. Өйткені лекцияны қайталау, қосылған жерден бастау, кез келген
орыннан қайталау сызғыштарды керек етеді.
❖ текстік информациялармен біршама бөлігін тірі лекциялар түрінде жасау
автоматты электронды оқулықтағы кез-келген текст фрагментін баспадан
шығару мүмкіндігін қамтуы керек. Бұл қазіргі күннің талабы. Өйткені
арнайы курстарда берілетін лекциялар баспалық түрде шығаруды қажет етеді.
Адаптация механизмі бойынша пайдаланылатын шрифт өлшемі пайдаланушы
сұранысы бойынша құрылуы тиіс. Қандай жағдайда да монитор экранында шрифт
өлшемі 12-ден кіші болмауы керек.
❖ иллюстрациялар, күрделі модельдерді көрсететін сызбалар (карталар,
пландар, схемалар, өндіріс орнының чертеждері т. б.) не құрылғы түрдегі
иллюстрациялар тез арада пайда болатын көмекші құрал ретінде, жеке
элемент иллюстрациясымен пайда болып жоғалып тұратын синхронды курсордың
қозғалысымен пайда болатын түрде құрылуы керек. Гипермедиялық графикті
қолдануда тексте пайда болған көмекшілер арқылы (асты сызылған текст)
толық экрандық көлемдегі иллюстрацияларды қолдану керек. Текстерде
гипермедиялық ауысу күрделі иллюстрация элементтеріне байланысты.
❖ электронды оқулық көпжақты интерфейсті ұсынады. Мұнда әр терезеде
информациялық байланыс болады (мысалы, ғимарат планында таңдалған бөлме
көрсетіледі, ал негізгі терезе - таңдалған бөлменің өзі не оның
панорамасы, ал келесіде –керекті цифрлық информациялар және т. б.)
❖ текстік бөлім көпсанды, тоғыспалы, түйінді гипермәтіндермен (сілтеме)
байланысып тұруы керек. Себебі керекті информацияны іздеу көп уақыт
алмауы тиіс. Сонымен қатар іздеу және индекстеу де қамтылуы керек.
Перспективалы элементтермен байланысқан пайымды анықтамалық-сөздік пәндік
облыстар бойынша құрылған болуы тиіс.
❖ толықтырғыш информациялар не анимацияланған клиптер текстік шығармада
түсінуге қиын бөлімдерге қойылуы тиіс.
❖ дыбыстық информацияны оқытуда оқу алдында өзгертілмейтін музыкалық
аспаптың даусымен, құстарды және олардың тамылжыта ән салғанын үнін
айырумен, жүрек қағысымен ауруды айыруды, шет тілдерін үйрену т. б.
варианттарын қоюға болады. Көп жағдайларда мұндай бөлімдер оқулықтың
мазмұнды бөлімінде қарастырылады. Электронды оқулықтардың новигациясының
дұрыс көрсетілуі үшін дыбыстық сигналдарды қосу пайдалы және т. б.
Сонымен қатар информацияларды есте сақтауға көмектесетін қатты емес
фондық музыкаларды пайдалану мүмкін.
❖ барлық автоматтандырылған электронды оқулықтарда таңдалған текстің
көшірмесін алу мүмкіндігі, блокнотта редакциялау және баспаға шығару осы
оқулықтардың арқасында жүзеге асуы тиіс. Өйткені автоматтандырылған
электронды оқулықтар көмегімен курстық жұмыстар және рефераттар дайындау
мүмкіндігі бар.
❖ автоматтандырылған электронды оқулықтар баспаның толық аналогы болмауы
керек, ол қарапайым (дәстүрлі) оқулықпен салыстырғанда принципті түрде
өзін компьютерлік және педагогикалық технологиялар біріктірілген жоғарғы
сапаға ие болуы керек. Кері жағдайда автоматтандырылған электронды
оқулықтар дәстүрлі оқулықтардан сапасы жағынан да, пайдалану жағынан да
төмен болып қалады.
Жалпы электронды оқулықтарды пайдалану үшін Microsoft Internet
Explorer, Netscare Navigator сияқты программалық жабдықтар пайдаланылса,
оларды дайындау үшін HTML (Hypertext Markup Language), FrontPage Express
программалары қолданылады. Электронды оқулықтар жасау үшін бұл
программалармен қатар Java, JavaScript, VBScript, ActiveX қосымшаларын
пайдалануға болады. Бұл қосымшалар HTML–дің мүмкіндігін жете бермейтін
функцияларды, амалдарды орындауға қол жеткізеді. Сонымен, қазіргі таңда
электронды оқулық жасаудың заман талабына сай құрылған варинаттары білім
алудағы автоматтандыруды, оқушы мен мұғалім арасындағы байланысты одан әрі
сапалы түрде дамытуды, оқушының өзіндік ізденуіне көп көңіл бөлуді, өзін -
өзі тексеруді қалыптастырады.
2.3. Электронды оқулықтардың оқу үрдісінде тигізетін пайдасы
Оқушылар үшін электронды оқулық – мектепте оқыған жылдардың
барлығында да өздері толықтырып отыра алатын және нәтижелік емтиханға
дайындалуға көмектесетін мәліметтер базасы болып келеді. Электронды
оқулықтармен жұмыс істеу әрбір оқушының өз мүмкіндіктерін есепке ала
отырып, оқып үйрену ісін жеке дара жүргізу болып саналады. Электронды
оқулықтар мектеп оқушыларының сыныптан тыс өз бетімен жұмыс істеуіне толық
мүмкіндік туғызады. Осы жүйе арқылы оқушы практикалық негізде алгоритмдік
ойлау қабілетін дамыта алады. Ал өзіне қажетті мәліметті компьютер жадынан,
керекті ұясынан іздеп таба білу де әр баланың бүгін талап етілетін
стратегиялық ойлау қабілетін қалыптастырады. Мұнда сабаққа деген
қызығушылық пайда болып, білім алу кезіндегі олардың белсенділігі арта
бастайды. Оқулықтардың модульдік жүйеге негізделіп құрылуы осы оқулықтың
тиімділігін айқындай түседі. Модульдерге бөлуде теориялық заңдылықтардың
практикалық тақырыптарға сәйкес келуі негізге алынған.
Мұғалімдер үшін - электронды оқулық бұл күнбе–күн дамытылып отыратын
ашық түрдегі әдістемелік жүйе. Оны әрбір оқытушы өз педагогикалық
тәжірибесіндегі материалдармен толықтыра отырып, ары қарай жетілдіре алады.
Сол себепті электронды оқулықтардың әзірлеп, оны дамытудағы жұмыс та қайта
оралып келіп, түсіп жатқан ұсыныстар мен пікірлер арқылы тиімділігі бірте-
бірте артады. Электронды оқулықтарды пайдалануда мұғалім ғылыми
-әдістемелік потенциялын дамытып, оның сабақ үстіндегі еңбегін жеңілдетеді.
Электронды оқулықтар арқылы сабақтың ыңғайына қарай қосымша материал
ретінде де, факультативтік және қосымша сабақтарда да қолдануға болады.
Әсіресе, саясат, білім, экология тақырыптары қазіргі өмірмен байланыста
болады. Электронды оқулық көрнекілік ретінде де, оқу мен компьютер
арасындағы байланыс жасауда да оқытушыларға көп көмек көрсетеді. Оқытудың
әр сатысында компьютерлік тестер арқылы оқушыны жекелей бақылауды,
графикалық, бейнелеу мәтіндері түрінде, мультимедиялық, бейне және дыбыс
бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көмегін
тигізеді. Электронды оқулықтарды жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетін
қалыптастыру құралы ретінде пайдалану – алғашқы қадам, бірақ бұл білім
жүйесін дамытудың көрнекі белесі, ол мұғалімнің қазіргі кездегі ролін дұрыс
түсінуге мүмкіндік береді. Енді мұғалім білім мен ақпарат беретін тұлға
емес, ол алға қойған мақсатқа жету жолындағы керекті мәліметтерді әр жерден
тауып алуға көмектесетін кеңесші әрі әріптеске айналып кетеді.
3. БЕЙСИК, ПАСКАЛЬ, СИ ТIЛДЕРІНДЕ МАССИВТЕРДI ӨҢДЕУ
3.1. Массив туралы жалпы түсiнiк
Массив дегеніміз – индекс арылы қатынау жүргізілетін бір типті
шамалардың реттелген белгілі бір тобы. Массивке кіретін айнымалыларды
массивтің элементтері дейді, олардың саны сипаттама бөлімінде жарияланып
анықталады да, прогармманың орындалу барысында өзгермейді. Массив
элементтерінің типі файлдан басқа кез – келген (бүтін, нақты, символдық,
жолдықбмассивтік т. б.) типті бола алады. Яғни Си тілінде жолдар массивін,
символдар массивін, массивтер массивін т. с. с. қарастыруға мүмкіншілік
бар. Массив элементтерінің типін массивтің негізгі базалық типі деп
атаймыз.
Массив тұтасымен бір атпен аталады, ал элементтерінің реті индекс
арқылы көрсетіледі. Индекс массивтің иденфикаторынан соң тік жақшаға алынып
жазылады, мысалыға: a[1], a[2], a[i], a[n]. Индекстің типі массив
элементтірінің ретінің өзгеру аралығын көрсетеді де, шектелген жәй
типтердің (байттық, логикалық, аралық, атау) бірімен беріледі.
3.2. Бір өлшемді массивтер
3.2.1. Бiр өлшемдi массивтердi жариялау
Бейсикте бір өлшемді массивтер және матрицалар мен жұмыс істеуі
мүмкін; массив элементі осы массивтің атымен белгіленіп, оның қатарына
элементтің нөмірі (индексі) жай жақшаларға алынып жазылады және
элементтерді нөмірлеу әдетте 0-ден басталады. Мысалы, төрт нақты сандардан
тұратын сызықты А – массив эелементтерінің белгіленуі А (0), А (1) , А
(2), А(3). Мұндағы 0, 1, 2, 3-элемент нөмірлері.
IBM Бейсикте құрылатын программада пайланатын массивтен бұрын OPTION
BASE операторларын енгізіп қоюға болады(option base –берілгендерді таңдай)
ол А (N) массиві үшін жадтан n орын ғана қалдырып кетеді. Бұл кезде массив
элементтерін 1-ден бастап нөмірленген дұрыс.
Жадта нақты сандардан тұратын әр массив элементіне қалдырылатын орын
4 байт, яғни элемент үшін бөлінетін орын сәйкес типті сан үшін бөлінетін
орынмен бірдей. Элементтер қатар орналасқан ұяшықтарға ендіріледі; олардың
индекстері-сәйкес ұяшықтарды белгілейтін ен(таңба).
Массивтермен жұмыс істеу програмамсына оларды сипаттайтын DIM
операторларын алдын ала енгізіп қою керек. Оператотордың сипаталу үлгісі:
DIMайнымалы (индекстер)[,айнымалы(индекстер) ,]...
Айнымалы - массив аты, оның соғына элементтер типін сипаттау символы
енгізілуі тиіс (%, $); индекстер – ең соңғы элементтің индекстері (не
индекс). Мысалы, DIM A%(15) B$(20), C(24). Мұнда үш сызықты массив бір DIM
операторы арқылы сипатталған. Мәшине DIM A%(15) сипаттамасын оқып шығып
жадтан бүтін типті А % массиві үшін қатар орналасқан, әр қайсысын екі
байдты 16 ұяшық қалдырып кетеді. (Программаға OPTION BASE 1операторы
енгізщілген жағдайда 16 ұяшық қалдырады. Дара дәлодікті нақты сандардан
тұратын массив үшін сипаттау символын енгізу міндетті емес) , т.с.с.
Бейсиктье жолдармен бағаналарының саны n+1, m+1 болатын А матрицасының
элементтерінің А(k,j) белгіленеді (k=0,1...n; j=0,1...m). Мысалы,
1 4 1,6
2 –7 15
1-мысал. Мәндері 5, 8, 4, 10, 14, 2.6, 9.8 болатын сызықтық А массиві
элементтерінің қосындысын және 0.001 дәлдік бойынша олардың орта мәнін табу
керек.
10 REM
20 OPTION BASE
30 INPUT ''n='';N:DIMA(N):s=0
40 FOR K=1 TO N
50 PRINT ''A(''K'')='':INPUTA(K)
60 S=S+A(K)
70 NEXT:ortaman=S\N
80 PRINT''S='';S
90 PRINT’’Орта мән=’’;
100 PRINT USING’’##.###’’;ortaman
110 PRINTA(J);
120 NEXT
RUN
N= ? 7
A(2)?5
A(2)=?8
... ... ...
A(7)=?9, 8
S=53, 4
Орта мән+7.629
5 8 4 10 14 2.6 9.8
Ескерту. 50-жолда алдымен PRINT “A(“K”)=”; операторы жазылуы. Себебі
бұл жолда 50 INPUT “A(“K”)=”; A(K) түрінде жазу синтаксистік қате (INPUT
операторының сұрақ түрінде жазылған параметрінің ішіне қосымша тырнақшалар
жазу мүмкін емес).
Соңғы программаны READ – DATA операторлары арқылы құру үшін 50-жолды
50 READ A(K) түрінде жазып, программаға 140 DATA 5,8,4,10,14,2.6,9.8 жолын
қосса болғаны.
2-мысал. Көпмүшелік мәнін Горнер схемасы бойынша есептеу программасын
құру керек.
Нұсқау. Горнер схемасы бойынша а0xn + a1xn-1+...+an-1x+an
көпмүшелігінің жазылуы: (...(а0xn + a1 )x+a2)x...+an-1) x+an .
10 REM
20 INPUT ’’n,x=’’N, X:DIM A(N):Y=0
30 FOR K=0 TO N
40 PRINT ‘a(‘k’)=;:INPUT A(K)
50 Y=Y*X+A(K)
60 NEXT K
70 PRINT’’Y(‘X’)=’’;Y
80 COTO 20
2-көпмүшелік үшін мысалы, x1=2 үшін y=5*x^3-6*x+8 мәні:
RUN
N, X=? 3.2
a(0)=? 5
a(1)?0
a(2)=-?-6
a(2)=?8
y(2)=?36
N, X=?
3-мысал. y=3*x^2+5*B(k) функциясының мәнін есептеу керек, мұндағы B(k) –B
массивтерінің эелементтері (k=1,2,...15), x аргументі B(k) мен бір кезде
x1 мәнінен бастап Һ қадам бойынша өзгереді.
10 REM (Бір кезде өзгеретін бірнеше)
20 REM параметірлі цикілді есептеу
30 DIM B(15): OPTION BASE 1
40 FOR K=1 TO 15
50 PRINT ''(''K'')='';:INPUT B(K)
60 NEXT
70 INPUT ''x1, h='';X1, H:X=X1
80 FOR K=1 TO15
90 Y=3*X^2+5B(K)
100 PRINT''x'';X;''B(''k'')='';b(k); yy='';Y
110 X+X+H
120NEXT
130 END
Паскаль программалау тiлiнде берiлгендер типi жай жане курделi болып
бөлiнедi. Жай типтерге стандартты, аталынатын жане шектеулi типтер жатады.
Ал курделi типтерге массив типi, жиын, жазба, файл жатады. Паскаль тiлiнде
тағы да 2 курделi тип string жане Pchar типтерi бар, олар массивтердiн бiр
түрi болып табылады. Тiл стандартында буылған (packed) жане буылмаған
күрделi типтер бар. Паскаль тiлiнде packed ұғымы буылған типтi сипаттайды,
мүмкiн болған жағдайда, берiлгендер буылуы автоматты түрде орындалады.
Күрделi типтердiң элементтерi жай, күрделi де типтер болуы мумкiн.
Күрделi типтердi енгiзу программалау тiлдi қуаттырақ және тиiмдi
программаларды кұруға мумкiндiк бередi. Паскальда массив бiр ғана типтен
тұратын, саны алдын-ала анықталған элементтер жиыны. Массивтi бiр қалыпты
анықталатын (регулярлык) тип деп те атайды. Массив бiр атпен белгiленедi:
-1,6 14,9 -5 8,5 0,46 накты сандар жиынын массив деп санап, бiр
атпен белгiлеуге болады, мысалы А. Массивтердiң әр элементi индексi бар
массив атымен белгiленедi. Массив элементтерi индекс мәндерi бойынша
реттелген. Математикада бұл былай белгiленедi: A1, A2, A3, A4, A5. Паскаль
тiлiнде индекс квадрат жақшаға алынады. Жоғарыда қарастырылған мысал үшiн A
[1]=-1.6 ( А массивiнiң I-шi элементi)
A [2]=14.9 (А массивiнiң II-шi элементi)
A [3]=-5 (А массивiнiң III-шi элементi)
A [4]=8.5 (А массивiнiң IV-шi элементi)
A [5]=0.46 (А массивiнiң V-шi элементi)
Егер программада массив қолданылса, онда ол не VAR айнымалылар бөлiмiнде,
не TYPE типтер бөлiмiнде сипатталуы тиiс.
1- жазылу форматы:
TYPE тип аты=ARRAY [t1] OF t2
VAR массив аты: тип аты;
2- жазылу форматы:
VAR массив аты: ARRAY [t1] OF t2;
мұндагы ARRAY [t1] OF t2– массивтi анықтау; t2 - массив элементтерiнiң типi
(оны негiздiк тип деп атайды); t1 - элемент индексiнiң типi (ол integer,
real типтерiнен басқа кез келген жай тип болуы мүмкiн); тип аты – типтi
(массивтi) анықтайтын кез келген белгiлеме (айнымалы); массив аты – типi
тип атауынан туратын айнымалы; TYPE (тип), ARRAY (массив), OF- қызметшi
сөздер. Келтiрiлген мысалдың массивiн сипаттайық:
VAR A: ARRAY [1..5] OF REAL;
немесе
TYPE mas=ARRAY [1..5] OF REAL;
VAR A: mas;
Массивтi тип бөлiмiнде сипаттау программаның көлемiн кобейтедi, бiрак
сонымен бiрге программанын отладкасын женiлдетедi жане абсурд кателерден
сақтайды. Сипаттау бөлiмiнде типтердi көрсету програманы жақсы стилi болып
табылады. Атап кететiн жағдай, mas типi тек сипатталу бөлiмiнде формальдi
енгiзiлген және программада не көрсетiлмейдi, не өнделмейдi. Бiр массивке
басқа массивтердiн мәндерiн меншiктеуге болады, бiрак тек ұқсас типтi болу
керек. Егер массив элементтерiнің типi бiрдей және саны тең болса, оларды
бiрiктiруге болады. Мысалы:
VAR A, B, C: ARRAY [1..50] OF REAL;
немесе
TYPE MAS=ARRAY [1..50] OF REAL;
VAR A, B, C: MAS;
Бұл жерде әрқайсысы 50 нақты типтi элементтерден тұратын А, В, С массивi
сипатталып тұр:
A [1], A [2], ?,A [50]
B [1], B [2], ?,B [50]
C [1], C [2], ?,C [50].
Массивтердiң элементтерi индекстi айнымалы болып табылады. Жай айнымалыға
колданылатын амалдарды массив элементтерiне де қолдануға болады. Мысалы:
B [5]:=B [3]+1;
SUM:=SUM-C[k];
P1:=A [2*i+1];
Массивтердiң сан мәндерiн енгiзу жане шығару үшiн цикл колданылады. Мысалы,
FOR I:=1 TO 9 DO
READ (A [I]);
циклi А массивiнiң 9 элементiнiң мәндерiн енгiзудi ұйымдастырады:
A [1], A [2],?, A [9]. Ae
FOR I:=1 TO 9 DO
WRITE (A [I]);
циклы сол массивтiн элементтерiнiң 9 мәнiн экранға шығарады.
Си тілінде массив келесі түрде сипатталады (жарияланады):
элементтер _ типі атау типі [өлшемі];
мұндағы,
элементтер _ типі – массив типі;
атау – массив аты;
өлшемі – массивтің элементтер санын анықтайды.
Бір өлшемді массивті жариялануын көрсететін мысал көрсетейік.
Int mas[10]; -10 бүтін саннан тұратын массивті жариялау. Осы жариялау
арқылы келесі айнымалылар келтіріледі:
mas[1] mas[2] mas[3] mas[4] ... mas[10].
Тура осылай басқа да типті элементтерден тұратын массивтерді
жариялауға болады, мысалыға:
Char mas[14] –14 символдан тұратын массив.
Flоat mas[100] –100нақты саннан тұратын массив.
String mas[5] –5текстік жолдан тұратын массив.
Boolean mas[7] –логикалық типті элементтерден тұратын массив.
Егер де екі массив элементтерінің типі бірдей болса және бірдей типті
индекстері бар болса, онда бұл массивтерді (қатынас = немесе
айнымалыларын қолданып) тұтасымен бір бірімен салыстыруға болады. Бірақ бұл
операторлар өте сирек пайдаланылады, әдетте массивтерді өңдеу элементтері
бойынша жүргізіледі. Егер де массив жарияланса, онда массивтің кез –келген
элементін шақыру үшін массивтің аты және де тік жақшалармен шектелген
массивтегі элементтердің реттік нөмері (индексі) жазылуы тиіс.
Массив элементтерін өңдеу операцияларына мысалдар қарастырудан бұрын
келесі массивке және қосымша айнымалыға сипаттама келтірейік:
float a[4];
int i;
Массив элементтеріне бастапқы мәндерін шектеу. Бұл ұғым массивтің әр
элементіне базалық типке сәйкес болатын бір мәнді шектеуді білдіреді. Бұл
операцияның for операторы арқылы орындалуы тиімді болады:
for(i=0;i=4;i++) a[i]=0;
Массив элементінің мәнін жоғарыда көрсетілгендей меншіктеу операторы
арқылы жүргізуге болады, бірақта іс жүзінде олардың мәндері Scanf()
операторы арқылы клавиатурадан енгізіледі:
for(i=0;i=4;i++) scanf(“%f ”, &a[i]);
Массив элементін экранға немесе баспаға шығару үшін Printf()
операторы пайдаланылады:
for(i=0;i=4;i++) printf(“a[%d]=%f”,i,a[i]);
Массив элементтерін көшіру үшін бір массивтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1. Жаңа ақпараттық технологиялар, оны білім беру жүйесінде
пайдаланудың маңыздылығы
1.2. Жаңа ақпараттық технологияларды оқытудың педагогикалық
негіздемесі
1.3. Ақпараттық технологияларды оқытудың алғышарттары
2. Компьютерлiк оқыту жуйелерi
2. 1. Электронды оқулық
2.2. Электронды оқулықтардың түрлері. Оны жасаудың
алғышарттары, заңдылықтары және құру технологиясы
2.3. Электронды оқулықтардың оқу үрдісінде тигізетін пайдасы
3. БЕЙСИК, ПАСКАЛЬ, СИ ТIЛДЕРiНДЕ МАССИВТЕРДI ӨҢДЕУ
3.1. Массив туралы жалпы түсiнiк
3.2. Бір өлшемді массивтер
3.2.1. Бiр өлшемдi массивтердi жариялау
3.2.2. Бір өлшемді массивтерді реттеу
3.2.3. 3.2.3. Бір өлшемді массивтерде іздеу
жұмыстарын жүргізу
3.2.4. Динамикалық массивтер
3.3. Екі өлшемді массив
3.3.1. Екі өлшемді массивтерді жариялау
3.3.2. Екі өлшемді массивтермен орындалатын
амалдар
3.3.3. Динамикалық массивтер
4. ПРАКТИКАЛЫҚ БӨЛIМ
4.1. Зертханалық жұмыстар
4.2. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ ПРИНЦИПІ
5. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
6. ТЕХНИКА ҚАУІПСІЗДІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Алғашқы компьютердi өнеркәсiптiк
дайындаудың басталуымен және олардың бiлiм беру мекемелерiнде пайда
болуымен педагогикада жаңа бағыт – оқытудың компьютерлiк технологиясы бой
көтердi. Ол бiрте-бiрте мамандарды даярлау мен алдын-ала дайындық жасауды
жүргiзетiн барлық құрылымдарға енгiзiлiп жатқан жаңа бiлiм беру стандартына
ауысады. Бiлiм берудi дамытудың қазiргi кездегi өзектi идеясы - электронды
оқулық болып табылады. Олар оқу процесiн даралау мен дифференциалдауға,
қатенi тексерудi бақылау мен керi байланысты жүзеге асыруға, оқу барысында
өзiн-өзi бақылау мен өзiн-өзi түзетудi, әртүрлi жағдайларда тиiмдi шешiмдi
қабылдай бiлу ептiлiгiн қалыптастыруға, ойлаудың белгiлi бiр типiн дамытуға
(көрнектi-бейнелi, теориялық), оқуға ынтасын күшейтуге, танымдық iс-
әрекетiнiң мәдениетiн қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
Қазіргі уақытта электронды оқулықтар мен оқу құралдарын жасау
мәселесі өзекті болып табылады. Толық өңделген электронды оқулық лекция
барысында – демонстрациялау құралы, компьютерлік кластарда өзіндік
жұмыстарды орындау үшін – репетитор, компьютер, емтихан алушы алдында –
семинар сабақтарды орындауға арналған әдістемелік нұсқау ретінде қызмет
атқара алады. Дегенмен, электронды оқулық осы функциялардың барлығын
орындау үшін оқулықты құрастырушы оқытушының педагогикалық шеберлігі,
оқытылатын пәннің ерекшеліктерін ескеретін күрделі әдістемелік құралдары
болу қажет.
Кері байланысты ұйымдастыру – оқу процесінің дидактикалық циклінің ең
маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Электронды оқулықтар әрбір
пайдаланушыларға білім алудың немесе дағды мен біліктілікті қалыптастырудың
жеке траекториясын таңдау, құру мен жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Дегенмен, толықтай өз бетiнше білім алу – оқушылардың әртүрлі психологиялық
ерекшеліктеріне байланысты әрқашан тиімді болып табылмайды.
Электронды оқулықты жасаудың ең ыңғайлы программалау құралы Delphi
объект-бағытталған ортасы болып табылады. Delphi ортасы күрделі, “кәсіби”,
соның ішінде Windows-те жұмыс істеуге арналған программаларды қолданады.
Әрбір тақырып семинар сабақтарды орындаудың қадамдық ұсыныстарын қамтиды.
Әрбір тақырыпқа сұрақтар тізімі құрастырылған, оларға жауап беру арқылы
сыналушы өзінің білімін тексере және бекіте алады.
Электронды оқулық мазмұнының түсініктілiгiмен, көрнекті мысалдар
санының көптiгiмен ерекшеленедi және білімгерлерге, жоғары сынып
оқушыларына, өз бетiнше үйренушiлерге арналған.
Жұмыс бойынша болжам. Бейсик, Паскаль, Си программалау тiлдерiнде
массивпен жумыс iстеу такырыбын арнайы өңделген әдістеме бойынша оқытса,
онда:
- педагогикаға деген қызығушылық және қоғамдық өмірге деген ғылыми
көзқарастың дамуы өрістейді;
- табиғи түрде оқушылардың ойлау қабілеті дамиды;
- оқушылар алған білімдерін өздерінің оқу қызметіне қолдану шеберлігін
игереді.
Жұмыстың мақсаты: Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде
массивтерді өңдеу тақырыбына байланысты электронды оқулық жасау және
өңдеу.
Жұмысқа тапсырма. Жұмыстың мақсатына, мәсәлесіне, болжамға сәйкес
келесі тапсырмалар қойылды:
Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді өңдеу
курсының мазмұнын анықтау;
Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді өңдеу курсын
оқытуға көмекші құрал ретінде программалық - әдістемелік жабдық өңдеу.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, теориялық және
тәжірибелік бөлімдерден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен,
қосымшадан тұрады.
Теориялық бөлім өз кезегінде екі бөлімді қамтиды. Бірінші
бөлімде қазіргі ақпараттық технологияның білім беру жүйесіндегі алатын
орны, маңыздылығы ашып көрсетіледі.
Ал, екінші бөлімде электронды оқулық туралы түсінік, түрлері, оның
жасау технологиясы және оқу үрдісінде алатын орны ұсынылған.
Тәжірибелік бөлімде жұмыс бойынша қойылған екінші тапсырма
жүзеге асырылған. Яғни мұнда Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде
массивтерді өңдеу курсын оқытуға көмекші ретінде программалық–әдістемелік
жабдық ұсынылған. Бейсик, Паскаль, Си программалау тілдерінде массивтерді
өңдеу тақырыбы бойынша жалғасын тапқан бұл электронды оқулық оқытушы,
үйретуші, бақылаушы жүйені қамтиды.
Жұмысты орындау барысында программалау тiлдерiне байланысты
оқулықтарды, оқу құралдарын, әдістемелік нұсқауларды, мақалаларды
пайдаландым.
1. ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1.1. Жаңа ақпараттық технологиялар, оны білім беру
жүйесінде пайдаланудың маңыздылығы
Қазіргі уақытта Қазақстан дамудың индустриялық кезеңінен ақпараттық
кезеңіне біртіндеп аяқ басуға бет бұрды. Адам өмірінде компьютерлердің
белсенді орын алуы осыған байланысты. Сондықтан жаңа технологияларды
игеруге қажетті білім мен дағдының жаңаруы өндіріс құрылымын өзгертудің
маңыздылығын арттыра түсті. Мұндай жағдайда елдің одан ары дамуы үздіксіз
білім беру жүйесін тиімді ұйыдастырумен тығыз байланысты. Үздіксіз білім
беру қоғамның әрбір мүшесінің білімін көтеруге немесе мамандығын арттыруға
жағдай жасап, оны ақпараттық қоғамда өмір сүруге дайындайды. Бұл орайда
жаңа ақпараттық технологиялар мен оларды пайдаланудың жаңа әдістемелік
құралдарын дайындаудың ролі зор. Олар бір жағынан, халық шаруашылығының
түрлі салаларындағы жаңа технологияларды игеруге жағдай жасайды, екінші
жағынан, білім таратушы ретінде оқыту құрылғылары болып шыға алады [1].
Сонымен, жай ақпараттық технологиялар деп көбінесе қағаз жүзінде
әртүрлі информацияларды дайындау, жинау, өңдеу және жеткізу процестерін
айтады. Жаңа ақпараттық технологиялар деп ЭЕМ-дер мен олардың желілері
арқылы, әсіресе, дербес компьютерлер көмегі арқылы, информацияны дайындау,
жинау, жеткізу және өңдеу технологияларын айтады.
Ақпараттық процестер - адамдар арасында, тірі организмдерде,
техникалық құрылғыларда және қоғамдық өмірде информацияны жеткізу,
жинақтау және түрлендіру процестері.
Дербес ЭЕМ-дер - жұмыста және адамның үйде пайдалануына арналған
шағын компьютерлер [2].
Дербес ЭЕМ-дер журналдар, кітаптар және әртүрлі құжаттар дайындауда
мәтін теріп, оны түзету үшін кеңінен қолданылады.
Сондай-қара, жаңа ақпараттық технологиялар дегеніміз - ЭЕМ жадындағы
сақталған картотекадағы, каталогтардағы, әртүрлі архивтермен
кітапханалардағы информацияларды жинақтауға, біріктіріп сақтауға,
керектілерін жылдам іздеп табуға болатын әртүрлі мәліметтер базасы мен
информациялық жүйелер. Жаңа ақпараттық технологиялардың дамуын ЭЕМ
желілеріне негізделген электронды почтасыз, байланыс желілері мен
информациялық комуникацияларынсыз көзге елестету мүмкін емес. Қоғамды
дербес компьютерлермен, ЭЕМ желілерімен, информациялық қорлармен толық
қамтамасыз етсек информацияны пайдалану, алу және тарату істерін
ұйымдастыру жаңа сатыға көтеріледі. Олар бұған дейінгі қолданылған
“қағаздағы” информацияны алу мен таратуды толықтыра отырып, қоғамымызды
ақпараттандыру процестерін арттыра түседі. Жаңа ақпараттық технологияларды
жан-жақтылығын дұрыс түсіну үшін “технология” ұғымының мәнін ашып алу
қажет. Қоғамдық дамудың алғашқы кезеңдерінде “технология” деп белгілі бір
ұйымдарды жасау кезіндегі тәсілдер жиынын айтатын еді [3].
Еліміздің саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге сай білім
беруді жетілдіру бағыттарының бірі - білім беруді ақпараттандыру. Осы
бағыттағы жұмыстар 1997 жылы қабылданған орта білім беру жүйесін
ақпараттандыруды. Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылуда.
Қазіргі постиндустриялық қоғамда ақпараттық технологиялардың (АТ)
рөлі өте маңызды, олар бүгінде қоғамды ақыл-парасатпен байыту, оның
экономикасын, білім беру жүйесі мен мәдениетін дамыту үрдісінде шешуші
орында. Олардың адам өмірінің сан алуан салаларында кеңінен пайдалануына
байланысты олармен оқу мен танымның бастапқы кезеңдерінде жедел таныса
бастау қажеттілігі туды. Білім беру жүйесі қоғамды ақпараттандыру үрдісінің
негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Қазіргі таңда республика мектептерін жаңа компьютерлік технологиямен
қамтамасыз ету жұмыстары іске асырылып, енді сол ақпараттық технологияны
қолдану мен оны мектептерге ендіру саласында, оқушылардың ақпараттық
мәдениетін қалыптастыру мақсатында оқытуды жетілдіру жұмыстары жүргізілуде
[4].
Бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелігін
зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Бұған себеп
психологиялық-педагогикалық проблематиканың оқыту процесін ком-
пьютерлендірудің барлық бағыттарын жан-жақты қамтуы болып табылады.
Зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, мектеп пәндерін оқыту
процесінде компьютерді қолдану мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы жүйесін,
олардың іс-әрекеттерінің мазмұнын, құрылымын өзгерте отырып түрлендіреді
және осы әрекет мүшелерінің мотивінде әсер ете отырып, олардың
мотивациялық, эмоциональдық ортасына, сезімнің өсуіне әсер етеді. Демек,
оқыту процесінде компьютерді қолдану білім мен біліктілікке қоятын
талаптарды қайта қарап, жетілдіріп жүйелеуді талап етеді [5].
Оқушылардың жалпы оқу біліктілігіне жататын оқу-компьютерлік
біліктіліктерін (клавиатурамен жұмыс, программа түзу, принтермен жұмыс
істей білу, дайын программаларды қолдана білу, текстік, графикалық
редакторлармен жұмыс істей білу) жүйелі түрде қалыптастыру бүгінгі күннің
кезек күттірмес талабына айналуда [6].
Қазіргі ақпараттық және телекомуникациялық өзара ықпал
технологияларының мүмкіндіктерін іске асыру оқу ісін байытады,
информатиканы ғана емес, басқа да көп пәндерді оқытудың ұйымдық түрлері мен
тәсілдерін жетілдіруге, жаңартуға мүмкіндік беретіні дәлелденген. Бұл жерде
оқу материалының мазмұнын іріктеу критерийлері өзгереді. Олар оқушы
тұлғасының өзін-өзі дамытуының және ақыл-ойының қарқынды дамуының
қажеттілігіне дүние туралы білім алу, өздігінен іздену, заңдылықтар арқылы
шағын "жаңалықтар ашу", қазіргі ақпараттық технологияларды заттық әлемді
өлшеу, т. б. бейнелеу және оған әсер ету құралы етіп пайдалануға
негізделеді.
Қазіргі таңда ғылым мен техниканың даму қарқыны оқу-ағарту саласының
оқыту үрдісіне жаңа технологиялық әдістер мен қондырғыларды кең көлемде
қолдануды қажет етуде. Электронды байланыс жүйелері арқылы ақпарат
алмасудың тиімділігі өркенниетті елдердің іс-тәжірбиесінде айқын
сезілуде. Республикамызда білім беру жүйесі білім беруді тексеру мақсатында
ақпараттық технологияларды ендіру басты мәселелерге айналуда. Қазақстандағы
барлық орта мектептердің компьютермен жоспарлы түрде жабдықталуы оның
айқын дәләлі [7].
Заман ағымына сай күнделікті сабаққа бейне, дыбыс қондырғылары мен
теледидарды, компьютерді қолдану айтарлықтай нәтижелер беруде. Бұндай
қондырғылар оқушылардың қызығушылығын арттырып, зейін қойып тыңдаумен
қатар, түсінбей қалған сәттерін қайталап көруге, тыңдауға және алған
мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді. Оқушылардың өздері де алынған
ақпаратты көшіріп алып (дискетке, бейне таспаға) онымен өз ыңғайына қарай
жұмыс істей алады.
Әсіресе, олардың тиімділігі:
1. Қашықтан білім алу мүмкіндігінің туындауы;
2. Қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі;
3. Экономикалық тиімділігі (бару, келу, тұрмыс тауқыметі т.с.с. материалдық
шығынды қажет етпеуі);
4. Білім сапасына әсері зор. Әсіресе, тіл сабақтарын игеруде (ағылшын,
орыс, қазақ т.с.с. тілдерді) айқын сезіледі;
5. Іс-әрекет қимылды қажет ететін пәндермен тапсырмаларды оқып үйренуде (би
өнері, қол еңбек, дене шынықтыру сабақтары т.с.с.);
6. Қарапайым көзбен көріп, қолмен ұстап сезіну немесе құлақпен есту
мүмкіндіктері болмайтын табиғаттың таңғажайып процестері мен әр түрлі
физикалық, химиялық, биологиялық тәжірбие нәтижелерін көріп, сезінуге
мүмкіндік береді;
7. Оқушының ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтуге де, ықпалы зор (теледидардағы
ғылыми-көпшілік, рухани, тарихи-танымдық хабарлар мен компьютерлік
жүйедегі шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ т.с.с. логикалық тұрғыдағы ойындар).
Қазіргі таңда білім беру жүйесінде электронды байланыс жүйелерінде
ақпарат алмасу Интернет, электронды почта, телеконференция,
бейнеконференция, телекомуникациялық жүйелер арқылы іске асырылуда. Бірақ
кез келген жаңалықтың жақсылығымен қатар зияны да болатыны белгілі. Мұндағы
ең басты назар аударарлық мәселе: олардың ара салмағы. Демек кемшілігін
түзеп, зиянын жойып, артықшылығын жетілдіре түсу қажет.
Сонымен бірге жаңа ақпараттық технологияларды қолдану үрдісін
бағдарламалық-техникалық қамтамасыз ету саласында да, оның психологиялық-
педагогикалық, физиологиялық-гигиеналық, эргономикалық және технологиялық
аспектілерде өзгеріс әкеледі.
1.2. Жаңа ақпараттық технологияларды оқытудың
педагогикалық негіздемесі
Осылайша қазіргі отандық педагогика ғылымында қайшылық туды, бір
жағынан педгогикадағы жаңа бағыт - білім беруді ақпараттандыру қарқынды
дамуда ол қазіргі ақпараттық технология құралдары базасында әзірленген
бағдарламалық оқу құралдарын пайдаланып жалпы білім беретін және арнайы оқу
пәндерін оқытуды ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі мәселелерін
қамтиды, екінші жағынан ақпараттық және коммуникациялық технология
құралдарын тиімді қолдануды бағдарламалық-техникалық және педагогикалық-
эргономикалық қамтамасыз ету, оқу әдістемелік мәліметтер базалары мен
банктерін, интеллектуалдық оқыту жүйелерін пәндік толықтыру, ғылыми-
педагогикалық мазмұн жасау және білім беру мекемелерінің бірлескен
ақпараттық жүйелері мен желілерін, білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарын толықтыру, оқыту нәтижесін бағалауды, білім беруді
ұйымдық басқаруды, ақпараттық әдістемелік қамтамасыз етуді автоматтандыру
мәселелері жетіп артылады. Бұл мәселелер тізбесі, біріншіден, жартылай
функционалдық және интегралдық сипатта, екіншіден жүйелі, ал олар басқа да
бір қатар ғылымдардың мүмкіндігін пайдаланғанда шешімін табады [8].
1.3. Ақпараттық технологияларды оқытудың алғышарттары
Бұл қайшылықты шешу үшін қоғамда білім беруді ақпараттандарудың
әдістемесі мен технологиясын меңгерген жоғары сапалы мамандар болу қажет.
Бірақ ғылыми мамандықтардың қазіргі номенклатурасында ақпараттандыру және
қарым-қатынас құралдарын әзірлеп білім беру мақсатында қолданудың
психологиялық-педагогикалық, бағдарламалық-техникалық, физиологиялық-
гигиеналық және эргономикалық мәселелері, яғни білім беруді
ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі лайықты көрініс таппай отыр, бұл
сөз жоқ, отандық-педагогикалық зерттеулер ауқымын шектейді. Бұл мәселе
шешімін күтуде. "Білім беруді ақпараттандырудың теориясы мен әдістемесі"
мынандай зерттеу бағыттарынан тұрады:
➢ қазіргі ақпараттық қоғам мен ғаламдық телекомуникация жағдайында оқушы
тұлғасын дамыту міндеттеріне сәйкес, оқытудың ұйымдық түрлері мен
әдістерін, білім беру мазмұнын таңдаудың әдіснамасы мен стратегиясын
жетілдіру;
➢ оқушының ақыл-ой әлеуетін дамытуды, оқу ақпаратын жинау, өңдеу, сақтау,
беру, өндіру ісіндегі әр түрлі дербес әрекет түрлерін жүзеге асыра
білуді қалыптастыруды, сондай-қара білім алу мен түсіну үрдістерін
қалыптастыру бойынша оқу әрекетін қамтамасыз ететін педагогикалық
технологияны оқытудың әдістемелік жүйесін жасау;
➢ бірлескен ақпараттық желілер мен ғаламдық коммуникациялар базасында
жұмыс істейтін "виртуалдық" білім беру мекемелерін дүниеге әкелу,
телекоммуникацияға қол жететін ашық білім беру жүйелерінің таратылған
ақпараттық ресурстарының әлеуетін пайдалану;
➢ Оқу-тәрбие ісін ақпараттық әдістемелік қамтамасыз ету үрдісін және оқу
орнын (оқу орындары жүйесін) ұйымдық басқаруды автоматтандыру негізінде
білім беру жүйесін басқару механизімдерін жетілдіру, ғылыми-педагогикалық
ақпараттық мәліметтер базалары мен банктерін, ақпараттық-әдістемелік
материалдарды, телекоммуникациялық желілерді пайдалану;
➢ есептеу техникасы ақпараттандыру және телекоммуникация құралдарын білім
беру саласында тиімді әрі қауіпсіз қолданудың педагогикалық-эргономикалық
шарттарын анықтау;
➢ оқушының ақыл-ой қуатының деңгейін белгілеудің, оның білімі мен
жетістігін бақылау және бағалаудың компьютерлік тестілеуші.
Диагностикалаушы әдістемелерін жасап, пайдалану.
Нақты немесе бейнелі түрде өтетін оқу тәжірбиесінің (зертханалық,
демонстрациялық) нәтижелерін өңдеу үрдісін автоматтандыру құралдарына
сүйеніп ғылыми-зерттеу және тәжірбие жұмыстарын ұйымдастыру.
ІІ. Электронды оқулық және олардың оқыту технологиясындағы
алар орны, ерекшеліктері, жасалу жолдары
2. Компьютерлiк оқыту жуйелерi
2. 1. Электронды оқулық
Қазіргі таңда білімді ақпараттандыру жүйесін дамыту процесіне
үлкен, зор үлес қосатын негізінен – жоғарғы дәрежелі ақпараттық жүйелер.
Оларға жататындар: бақылайтын және тест жүргізетін программалар,
компьютерлік ойындар, ақпараттық жүйелер, оқыту орталары, электронды
оқулықтар, мультимедиялық оқулықтар және программалар. Сондықтан бұл
жүйелер - ең жоғарғы дәрежелі оқыту технологияларының құрылғылары болып
табылады.
Программалау біліктілігінің жүйелі қалыптасуы соңғы уақытта пайда
бола бастаған электронды оқулықтармен тиімділене түседі. Ал электронды
оқулықтарды білім беру процесін ақпараттандыру құралының бірі деуге болады.
Оқу материалдарын ұтымды игерудегі электронды оқу құралдарының
атқаратын ролі зор. Онда пәндегі теориялық тақырыптар кеңінен беріліп
түсіндіріледі. Теориялық материалдарды графикалық иллюстрация түріндегі
әртүрлі суреттер, сызба–тәсілдер арқылы толықтырып отырса, онда теориялық
білімді оқып, көзбен көріп, түйсініп, оны мида бекіту үрдістері бір уақытта
өтіп отырады да, материалды қорыту үрдісі ұтымды болады.
Электронды оқулықтар – барлық оқулықтардың материалдарын модульдік
түрде құрастыру оның мазмұнын бірыңғай тұрғыдан қарастыруға негізделген.
Оқушылардың танымдық негіздері мен ерекшеліктері, жас ерекшелік
өзгешеліктеріне байланысты ғылыми теориялық ұғымдар жүйесі арқылы жалпыдан
жалқыға, абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу электронды оқулықтардың
кәдімгі оқу құралдарынан, оның ішінде соңғы буын оқулықтарынан басты
айырмашылығы екеніне күмән жоқ [9].
Электронды оқулықтар ғылыми негізінде дайындалған
педагогикалық–ақпараттық өнім. Электронды оқулық дайындаудың концептуальды
негізі модульдік оқытудың педагогикалық теориясы болып табылады. Сонымен
қатар электронды оқулық дайындау жүйесі оқытудың дидактикалық жүйесіне
сәйкес келеді. Яғни, электронды оқулықтар оқыту процесінің
автоматтандырылған формасы іспетті. Осындай ойды қорытындылай келе:
Электронды оқулық – дисплей экранында көрінетін жай ғана мәтін емес,
ол оқушыға өз жолымен керекті материалдарды жекеше меңгеруге арналған
күрделі, көпсатылы жүйе.
Осы жүйеге орай электронды оқулықтар оқулықтың қажетті бөлімдерін
қайталап, игеру тәсілдері мен логикасын өзіне тән етіп таңдап алып, осы
сәтте ең керек деген материалдарды қарап шығуға мүмкіндік береді.
2.2. Электронды оқулықтардың түрлері. Оны жасаудың
алғышарттары, заңдылықтары және құру технологиясы
Қазіргі таңда автоматизацияланған оқыту жүйелерін соның ішінде,
электронды оқулық жасаудың көптеген түрлері қарастырылған. Оларды құру
әдістері де алуан түрлі. Оқу материалдарын ұсыну түрлері бойынша оларды
негізінен 3 түрге бөледі. Олар:
• жай (қарапайым) түрі
• мультимедиялық
• гипермәтіндік
Материалды ұсынудың кәдімгі құжат түрінде көрсетілуі, яғни, қарапайым
түрдегі электронды оқулық дайындау – ол сызықтық түрде жалғаса қолданылатын
текстік жүйе. Бұл электронды оқулық түрі бойынша аздаған материал
тақырыпқа және бетке бөлінген, мазмұнды суреттер мен текстік материалдар
көлемінде берілуі мүмкін. Бұл электронды оқулықпен жұмыс жасау принципі
бойынша оқытылатын тақырыппен танысу алдын ала белгіленген, өзгертуге
болмайтын заңдылықпен жүзеге асады. Бұл кезде жүйе бірінен-соң бірі
орындалады және оқытудың ең басынан бастап қолдануды ұсынады. Бұл оқулық
түрі бойынша білімді бағалауда тестік жүйе құрылмайды. Мұнда тек өтілген
тақырыпқа және оқылып біткен материалдарға ғана баға беру процесі жүреді.
Мультимедиялық электронды оқулық - ол оқу материалдарын
демонстрацияланған гармоникалық түрде таратады. Онда пәндегі теориялық
тақырыптар кеңінен беріліп түсіндіріледі. Теориялық материалдарды
графикалық иллюстрация түріндегі әртүрлі суреттер, сызба–тәсілдер арқылы
толықтырып отырса, онда теориялық білімді оқып, көзбен көріп, түйсініп, оны
мида бекіту үрдістері бір уақытта өтіп отырады да материалды қорыту үрдісі
ұтымды болады. Мұнда практикум компьютерлік имитаторда құрылады. Ал білімді
бағалау тестік жүйе бойынша, ал толықтырушы материалдар интерактивті
компьютерлік типте жүзеге асады. Мультимедиялық оқулық - оқушылардың
қызығушылығын арттырып, зейін қойып көрумен қатар, түсінбей қалған сәттерін
қайталап көруге, тыңдауға және алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік
береді және білім алу кезіндегі олардың белсенділігі арта бастайды.
Оқушылардың өздері де алынған ақпаратты көшіріп алып (дискетке, бейне
таспаға) онымен өз ыңғайына қарай жұмыс істей алады. Мұғалімдер үшін –
мультимедиялық электронды оқулық бұл күнбе – күн дамытылып отыратын ашық
түрдегі әдістемелік жүйе. Оны әрбір оқытушы өз педагогикалық
тәжірибесіндегі материалдармен толықтыра отырып, ары қарай жетілдіре алады.
Бірақ мультимедиялық оқулықтардың бір кемшілігі – олар жоғарғы дәрежелі
ақпараттық қолдауды қажет етеді, компьютер жадысынан көп мөлшерде орын
алады [10].
Оқыту жүйесінің типтері бойынша электронды оқулық жасаудың үшінші
түрі – гипермәтіндік электронды оқыту жүйесі болып табылады. Гипермәтін -
бұл информацияны басқарудың өзге тәсілдермен байланысқан түрі, пайдаланушы
қызметі жұмыс істеуде көптеген керекті информациялардан іздеуден тұрады.
Мұнда керекті пән не қажетті құжаттар мағынасы бойынша бір бірімен
байланысады және гипермәтін мазмұнымен танысу информационды фрагмент арқылы
жүзеге асады. Информациямен танысуда алдын-ала көрсетілген мазмұндама
бойынша жүзеге асады. Мазмұн бойынша көрсетілген тақырып арқылы өзіңізге
керекті мәліметтерді қуалау әдісі арқылы ала аласыз. Гипермәтіндердің
бір-бірімен байланысуы тақырыптық ұқсастыққа байланысты болады.
Гипермәтіндік құжаттарды құрудың көптеген тәсілдері құрылған, ал жалпы
өте тиімді болып саналатын екі түрлі тәсілі қарастырылған.
Бірінші тәсіл бойынша, берілгендер негізін Windows жүйесінің
көмегімен, анықтамалық түрде құру. Бұл тәсілдің жақсы жақтары, яғни
артықшылықтары бар. Ең бастысы – ол реализацияланған, новигацияланған
жүйе. Оның қызметі: өзімізге керекті мәлімет не информацияны автоматты
түрде глоссариі құрылған кілттік сөзбен іздеу және құжатты баспаға жіберу
мүмкіндігі бар. Анықтамалық жүйе файлы форматталған текст профикасымен,
анимациясымен құрылуы мүмкін. Бірақ мұндай файлдарды құру арнайы
компиляциялау процесінің көмегімен құрылатын мүмкіндікті қалайды. Мұнда
файлдар компиляторсыз жұмыс жасай алмайды. Анықтамалық файлдар –
программалық элементтерді ұстамайды, анықтамалық жүйе ішкі қандай да бір
тілдің көмегімен құрылуын қамтымайды. Есесіне локальды компьютердің қатты
дискісінде орналасқан пайдаланылатын файлдарды жүктей аламыз. Сонымен қатар
текстік материалдарды және оқыту программаларын бөлуге болады.
Негізгі кемшілігі – Windows анықтамалық жүйесін қолданудағы
модификацияның мүмкін болмауынан интерфейсті өзгертуге болмайды. Оқулықты
көру терезесі операциондық жүйелер объектісінде құрылған және өзгертулерді
новигациялық механизм арқылы беру қамтылмаған.
Екінші тәсіл бойынша толық түрдегі гипермәтіндік құжаттарды құру –
HTML тілінің негізінде. Бірақ бұл тәсіл өте қиын және гипермәтіндік құжатты
құрудың ескіше тәсілі. Сондықтан, электронды оқулық құру түрлі тәсілдермен
іске асырылуы керек және әлі де болса дамыта түсу мүмкіндігі бар.
Электронды оқулықтарды құрастыру технологиясы оқыту процесінің
заңдылықтарына негізделіп жасылып, бір –бірімен тығыз байланыстағы негізгі
төрт бөліктен тұрады. Олар:
1. мотивациялы –мақсаттық;
2. мазмұнды-операциялық;
3. нәтижелік бақылау компоненттері.
Электронды оқулықтардың мотивациялы–мақсаттық компоненттері
модульдерді (микромодульдерді) құрастырудан тұрады. Модуль дегеніміз –
жергілікті (локальды), жүйелік және функциональдық білім жиындары. Ол
оқушының өз танысдық әрекетін ұйымдастыратын түйіні болып саналады.
Электронды оқулықтардың мазмұнды компоненті гипермәтін арқылы жүзеге
асырылады. Гипермәтін – терминдерден, ұғымдардан, әртүрлі консепциялардан,
кестелерден, графиктерден және диаграммалардан тұратын мәліметтер базасы
ретінде берілетін ақпараттық оқыту ортасы. Мәтіндерді қазақ, орыс, ал
кейбірін ағылшын тіліндегі дыбыстар арқылы айтуға болады. Гипермәтін бейне
материалдарымен толтырылады. Гипермәтін нақты құрылымдардан тұрады да, бір-
бірімен тығыз байланысқан ықшам логикалық жүйе болып табылады. Электронды
оқулықтардың операциялық компоненті интерактивті формада берілген
тапсырмаларды орындау арқылы іске асады.
Электронды оқулықтардың нәтижелік-бақылау компоненті тест алу
жолдарымен жүргізіледі. Электронды оқулықта тестердің екі түрі беріледі:
бір дұрыс жауабы немесе бірнеше дұрыс жауабы бар. Тест соңында оқушы өзі
қателескен сұрақтарды тексеріп, көре алады. Әрбір тестен соң сұрақтардың
реттік орны ауыстырылып отырады.
Электронды оқулықтарды дайындаудың бір жүйеге келтірілген заңдылығы
бар. Осыған байланысты электронды оқулықтарды дайындауда мынадай
дидактикалық шарттарды ескеру керек:
❖ белгілі бір пәнге байланысты дайындалған электронды оқулықтың сол
пәннің типтік бағдарламасына сәйкес болуын;
❖ электронды оқулықтар курста оқытылатын тараулар мен тақырыптарға
қатысты лекция конспектісін қамтитын негізгі; зертханалық және
тәжірибелік тапсырмаларды орындауға арналған қосымша; материалға
байланысты анықтама, библиографиядан тұратын көмекші; аралық және
қорытынды бақылау сұрақтарынан тұратын тест; материалды дайындауда
пайдаланылған әдебиеттер тізімі бөлімдерін қамтуын;
❖ электронды оқулықтың кәдімгі оқулықтар мазмұнын қайталамауын, яғни
берілетін тақырыпқа қатысты ақпараттың нақты әрі қысқа берілуін ескеру
керек;
❖ белгілі бір тақырыпқа қатысты материал 2-3 экрандық беттен артық болмауы
тиіс. Егер мәтін көлемі бірнеше экрандық бетті қамтитын болса, онда
экранда пайда болатын оң, тік, төменгі, көлденең жылжыту сызықтарын
электронды оқулықты пайдаланушының көп пайдалануына тура келеді. Мұның
өзі пайдаланушының материалға қатысты ойын бөледі және мәтінді
жоғары–төмен, оңға–солға жылжыта беру пайдаланушының шыдамдылығына да
әсер етеді.
❖ бір қатардағы мәтін 62 – 65 таңбадан аспауы тиіс. Себебі, материалды
баспаға шығару қажет болса, ол А4 көлемді параққа дұрыс түсетіндей болуы
керек.
❖ оқулықты шектен тыс иллюстрациялық, анимациялық тұрғыдан көркемдеу
пайдаланушыға кері әсерін тигізуі мүмкін, бірақ кейбір пәндерге, атап
айтқанда, физика, химия, биология сияқты пәндерге қатысты процестерді
анимациялап көрсету, тіпті, кинофильмдер мен диафильмдер үзінділерін
MPEG, AVI типті файлдар ретінде сақтап, оларды гипермәтінді формат арқылы
электронды оқулыққа кірістіру оқулықтың көркемдік, әдістемелік деңгейін
арттырады.
Оқыту дидактикасының заңдылықтары бойынша электронды оқулық жасауда
текстпен жұмыс жасауда, яғни берілетін тақырып не мәліметтерді қолдануда,
оны электронды оқулық жасауға даярлауда мына заңдылықтарды қолдану керек:
❖ оқу курсындағы кілттік тақырыптар гипермәтін түріндегі көрінуі
құрылымдық элементпен, иллюстрациямен, дыбыс-бейне комментаримен не
бейнеиллюстрациямен болуы керек;
❖ таңдалған пәндегі немесе курстағы мәліметтер құрылымды болуы тиіс және
аяқталатын фрагмент және жаңа түсінік санымен шектелінетін болуы тиіс
(дәстүрлі оқулықтағы барлық талап-тілектер автоматты электронды оқулықтар
үшін де шешуші бағыт болып саналады);
❖ оқулықтың негізгі фрагменті (негізгі тақырып) текст түрінде және
оқылатын материал иллюстрациямен, дыбыс не авторлық (не лекторлық) бейне
жазба түрінде болуы тиіс. Бұл элементті тірі лекциялар деп атауға да
болады. Өйткені мұнда түсіндірілетін материал кілттік түсініктемелермен
берілетін бейне-лекция. Мұнда маман-лектор оқытылатын пәннің жай
(дәстүрлі) оқулықта түсінуге күрделі тиетін акценттік ойларын бөлектеп
түсіндіреді. Тірі лекцияларда міндетті түрде айналмалы сызғыштар болуы
керек. Өйткені лекцияны қайталау, қосылған жерден бастау, кез келген
орыннан қайталау сызғыштарды керек етеді.
❖ текстік информациялармен біршама бөлігін тірі лекциялар түрінде жасау
автоматты электронды оқулықтағы кез-келген текст фрагментін баспадан
шығару мүмкіндігін қамтуы керек. Бұл қазіргі күннің талабы. Өйткені
арнайы курстарда берілетін лекциялар баспалық түрде шығаруды қажет етеді.
Адаптация механизмі бойынша пайдаланылатын шрифт өлшемі пайдаланушы
сұранысы бойынша құрылуы тиіс. Қандай жағдайда да монитор экранында шрифт
өлшемі 12-ден кіші болмауы керек.
❖ иллюстрациялар, күрделі модельдерді көрсететін сызбалар (карталар,
пландар, схемалар, өндіріс орнының чертеждері т. б.) не құрылғы түрдегі
иллюстрациялар тез арада пайда болатын көмекші құрал ретінде, жеке
элемент иллюстрациясымен пайда болып жоғалып тұратын синхронды курсордың
қозғалысымен пайда болатын түрде құрылуы керек. Гипермедиялық графикті
қолдануда тексте пайда болған көмекшілер арқылы (асты сызылған текст)
толық экрандық көлемдегі иллюстрацияларды қолдану керек. Текстерде
гипермедиялық ауысу күрделі иллюстрация элементтеріне байланысты.
❖ электронды оқулық көпжақты интерфейсті ұсынады. Мұнда әр терезеде
информациялық байланыс болады (мысалы, ғимарат планында таңдалған бөлме
көрсетіледі, ал негізгі терезе - таңдалған бөлменің өзі не оның
панорамасы, ал келесіде –керекті цифрлық информациялар және т. б.)
❖ текстік бөлім көпсанды, тоғыспалы, түйінді гипермәтіндермен (сілтеме)
байланысып тұруы керек. Себебі керекті информацияны іздеу көп уақыт
алмауы тиіс. Сонымен қатар іздеу және индекстеу де қамтылуы керек.
Перспективалы элементтермен байланысқан пайымды анықтамалық-сөздік пәндік
облыстар бойынша құрылған болуы тиіс.
❖ толықтырғыш информациялар не анимацияланған клиптер текстік шығармада
түсінуге қиын бөлімдерге қойылуы тиіс.
❖ дыбыстық информацияны оқытуда оқу алдында өзгертілмейтін музыкалық
аспаптың даусымен, құстарды және олардың тамылжыта ән салғанын үнін
айырумен, жүрек қағысымен ауруды айыруды, шет тілдерін үйрену т. б.
варианттарын қоюға болады. Көп жағдайларда мұндай бөлімдер оқулықтың
мазмұнды бөлімінде қарастырылады. Электронды оқулықтардың новигациясының
дұрыс көрсетілуі үшін дыбыстық сигналдарды қосу пайдалы және т. б.
Сонымен қатар информацияларды есте сақтауға көмектесетін қатты емес
фондық музыкаларды пайдалану мүмкін.
❖ барлық автоматтандырылған электронды оқулықтарда таңдалған текстің
көшірмесін алу мүмкіндігі, блокнотта редакциялау және баспаға шығару осы
оқулықтардың арқасында жүзеге асуы тиіс. Өйткені автоматтандырылған
электронды оқулықтар көмегімен курстық жұмыстар және рефераттар дайындау
мүмкіндігі бар.
❖ автоматтандырылған электронды оқулықтар баспаның толық аналогы болмауы
керек, ол қарапайым (дәстүрлі) оқулықпен салыстырғанда принципті түрде
өзін компьютерлік және педагогикалық технологиялар біріктірілген жоғарғы
сапаға ие болуы керек. Кері жағдайда автоматтандырылған электронды
оқулықтар дәстүрлі оқулықтардан сапасы жағынан да, пайдалану жағынан да
төмен болып қалады.
Жалпы электронды оқулықтарды пайдалану үшін Microsoft Internet
Explorer, Netscare Navigator сияқты программалық жабдықтар пайдаланылса,
оларды дайындау үшін HTML (Hypertext Markup Language), FrontPage Express
программалары қолданылады. Электронды оқулықтар жасау үшін бұл
программалармен қатар Java, JavaScript, VBScript, ActiveX қосымшаларын
пайдалануға болады. Бұл қосымшалар HTML–дің мүмкіндігін жете бермейтін
функцияларды, амалдарды орындауға қол жеткізеді. Сонымен, қазіргі таңда
электронды оқулық жасаудың заман талабына сай құрылған варинаттары білім
алудағы автоматтандыруды, оқушы мен мұғалім арасындағы байланысты одан әрі
сапалы түрде дамытуды, оқушының өзіндік ізденуіне көп көңіл бөлуді, өзін -
өзі тексеруді қалыптастырады.
2.3. Электронды оқулықтардың оқу үрдісінде тигізетін пайдасы
Оқушылар үшін электронды оқулық – мектепте оқыған жылдардың
барлығында да өздері толықтырып отыра алатын және нәтижелік емтиханға
дайындалуға көмектесетін мәліметтер базасы болып келеді. Электронды
оқулықтармен жұмыс істеу әрбір оқушының өз мүмкіндіктерін есепке ала
отырып, оқып үйрену ісін жеке дара жүргізу болып саналады. Электронды
оқулықтар мектеп оқушыларының сыныптан тыс өз бетімен жұмыс істеуіне толық
мүмкіндік туғызады. Осы жүйе арқылы оқушы практикалық негізде алгоритмдік
ойлау қабілетін дамыта алады. Ал өзіне қажетті мәліметті компьютер жадынан,
керекті ұясынан іздеп таба білу де әр баланың бүгін талап етілетін
стратегиялық ойлау қабілетін қалыптастырады. Мұнда сабаққа деген
қызығушылық пайда болып, білім алу кезіндегі олардың белсенділігі арта
бастайды. Оқулықтардың модульдік жүйеге негізделіп құрылуы осы оқулықтың
тиімділігін айқындай түседі. Модульдерге бөлуде теориялық заңдылықтардың
практикалық тақырыптарға сәйкес келуі негізге алынған.
Мұғалімдер үшін - электронды оқулық бұл күнбе–күн дамытылып отыратын
ашық түрдегі әдістемелік жүйе. Оны әрбір оқытушы өз педагогикалық
тәжірибесіндегі материалдармен толықтыра отырып, ары қарай жетілдіре алады.
Сол себепті электронды оқулықтардың әзірлеп, оны дамытудағы жұмыс та қайта
оралып келіп, түсіп жатқан ұсыныстар мен пікірлер арқылы тиімділігі бірте-
бірте артады. Электронды оқулықтарды пайдалануда мұғалім ғылыми
-әдістемелік потенциялын дамытып, оның сабақ үстіндегі еңбегін жеңілдетеді.
Электронды оқулықтар арқылы сабақтың ыңғайына қарай қосымша материал
ретінде де, факультативтік және қосымша сабақтарда да қолдануға болады.
Әсіресе, саясат, білім, экология тақырыптары қазіргі өмірмен байланыста
болады. Электронды оқулық көрнекілік ретінде де, оқу мен компьютер
арасындағы байланыс жасауда да оқытушыларға көп көмек көрсетеді. Оқытудың
әр сатысында компьютерлік тестер арқылы оқушыны жекелей бақылауды,
графикалық, бейнелеу мәтіндері түрінде, мультимедиялық, бейне және дыбыс
бөлімдерінің бағдарламасы бойынша алатын жаңалықтарды іске асыруға көмегін
тигізеді. Электронды оқулықтарды жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетін
қалыптастыру құралы ретінде пайдалану – алғашқы қадам, бірақ бұл білім
жүйесін дамытудың көрнекі белесі, ол мұғалімнің қазіргі кездегі ролін дұрыс
түсінуге мүмкіндік береді. Енді мұғалім білім мен ақпарат беретін тұлға
емес, ол алға қойған мақсатқа жету жолындағы керекті мәліметтерді әр жерден
тауып алуға көмектесетін кеңесші әрі әріптеске айналып кетеді.
3. БЕЙСИК, ПАСКАЛЬ, СИ ТIЛДЕРІНДЕ МАССИВТЕРДI ӨҢДЕУ
3.1. Массив туралы жалпы түсiнiк
Массив дегеніміз – индекс арылы қатынау жүргізілетін бір типті
шамалардың реттелген белгілі бір тобы. Массивке кіретін айнымалыларды
массивтің элементтері дейді, олардың саны сипаттама бөлімінде жарияланып
анықталады да, прогармманың орындалу барысында өзгермейді. Массив
элементтерінің типі файлдан басқа кез – келген (бүтін, нақты, символдық,
жолдықбмассивтік т. б.) типті бола алады. Яғни Си тілінде жолдар массивін,
символдар массивін, массивтер массивін т. с. с. қарастыруға мүмкіншілік
бар. Массив элементтерінің типін массивтің негізгі базалық типі деп
атаймыз.
Массив тұтасымен бір атпен аталады, ал элементтерінің реті индекс
арқылы көрсетіледі. Индекс массивтің иденфикаторынан соң тік жақшаға алынып
жазылады, мысалыға: a[1], a[2], a[i], a[n]. Индекстің типі массив
элементтірінің ретінің өзгеру аралығын көрсетеді де, шектелген жәй
типтердің (байттық, логикалық, аралық, атау) бірімен беріледі.
3.2. Бір өлшемді массивтер
3.2.1. Бiр өлшемдi массивтердi жариялау
Бейсикте бір өлшемді массивтер және матрицалар мен жұмыс істеуі
мүмкін; массив элементі осы массивтің атымен белгіленіп, оның қатарына
элементтің нөмірі (индексі) жай жақшаларға алынып жазылады және
элементтерді нөмірлеу әдетте 0-ден басталады. Мысалы, төрт нақты сандардан
тұратын сызықты А – массив эелементтерінің белгіленуі А (0), А (1) , А
(2), А(3). Мұндағы 0, 1, 2, 3-элемент нөмірлері.
IBM Бейсикте құрылатын программада пайланатын массивтен бұрын OPTION
BASE операторларын енгізіп қоюға болады(option base –берілгендерді таңдай)
ол А (N) массиві үшін жадтан n орын ғана қалдырып кетеді. Бұл кезде массив
элементтерін 1-ден бастап нөмірленген дұрыс.
Жадта нақты сандардан тұратын әр массив элементіне қалдырылатын орын
4 байт, яғни элемент үшін бөлінетін орын сәйкес типті сан үшін бөлінетін
орынмен бірдей. Элементтер қатар орналасқан ұяшықтарға ендіріледі; олардың
индекстері-сәйкес ұяшықтарды белгілейтін ен(таңба).
Массивтермен жұмыс істеу програмамсына оларды сипаттайтын DIM
операторларын алдын ала енгізіп қою керек. Оператотордың сипаталу үлгісі:
DIMайнымалы (индекстер)[,айнымалы(индекстер) ,]...
Айнымалы - массив аты, оның соғына элементтер типін сипаттау символы
енгізілуі тиіс (%, $); индекстер – ең соңғы элементтің индекстері (не
индекс). Мысалы, DIM A%(15) B$(20), C(24). Мұнда үш сызықты массив бір DIM
операторы арқылы сипатталған. Мәшине DIM A%(15) сипаттамасын оқып шығып
жадтан бүтін типті А % массиві үшін қатар орналасқан, әр қайсысын екі
байдты 16 ұяшық қалдырып кетеді. (Программаға OPTION BASE 1операторы
енгізщілген жағдайда 16 ұяшық қалдырады. Дара дәлодікті нақты сандардан
тұратын массив үшін сипаттау символын енгізу міндетті емес) , т.с.с.
Бейсиктье жолдармен бағаналарының саны n+1, m+1 болатын А матрицасының
элементтерінің А(k,j) белгіленеді (k=0,1...n; j=0,1...m). Мысалы,
1 4 1,6
2 –7 15
1-мысал. Мәндері 5, 8, 4, 10, 14, 2.6, 9.8 болатын сызықтық А массиві
элементтерінің қосындысын және 0.001 дәлдік бойынша олардың орта мәнін табу
керек.
10 REM
20 OPTION BASE
30 INPUT ''n='';N:DIMA(N):s=0
40 FOR K=1 TO N
50 PRINT ''A(''K'')='':INPUTA(K)
60 S=S+A(K)
70 NEXT:ortaman=S\N
80 PRINT''S='';S
90 PRINT’’Орта мән=’’;
100 PRINT USING’’##.###’’;ortaman
110 PRINTA(J);
120 NEXT
RUN
N= ? 7
A(2)?5
A(2)=?8
... ... ...
A(7)=?9, 8
S=53, 4
Орта мән+7.629
5 8 4 10 14 2.6 9.8
Ескерту. 50-жолда алдымен PRINT “A(“K”)=”; операторы жазылуы. Себебі
бұл жолда 50 INPUT “A(“K”)=”; A(K) түрінде жазу синтаксистік қате (INPUT
операторының сұрақ түрінде жазылған параметрінің ішіне қосымша тырнақшалар
жазу мүмкін емес).
Соңғы программаны READ – DATA операторлары арқылы құру үшін 50-жолды
50 READ A(K) түрінде жазып, программаға 140 DATA 5,8,4,10,14,2.6,9.8 жолын
қосса болғаны.
2-мысал. Көпмүшелік мәнін Горнер схемасы бойынша есептеу программасын
құру керек.
Нұсқау. Горнер схемасы бойынша а0xn + a1xn-1+...+an-1x+an
көпмүшелігінің жазылуы: (...(а0xn + a1 )x+a2)x...+an-1) x+an .
10 REM
20 INPUT ’’n,x=’’N, X:DIM A(N):Y=0
30 FOR K=0 TO N
40 PRINT ‘a(‘k’)=;:INPUT A(K)
50 Y=Y*X+A(K)
60 NEXT K
70 PRINT’’Y(‘X’)=’’;Y
80 COTO 20
2-көпмүшелік үшін мысалы, x1=2 үшін y=5*x^3-6*x+8 мәні:
RUN
N, X=? 3.2
a(0)=? 5
a(1)?0
a(2)=-?-6
a(2)=?8
y(2)=?36
N, X=?
3-мысал. y=3*x^2+5*B(k) функциясының мәнін есептеу керек, мұндағы B(k) –B
массивтерінің эелементтері (k=1,2,...15), x аргументі B(k) мен бір кезде
x1 мәнінен бастап Һ қадам бойынша өзгереді.
10 REM (Бір кезде өзгеретін бірнеше)
20 REM параметірлі цикілді есептеу
30 DIM B(15): OPTION BASE 1
40 FOR K=1 TO 15
50 PRINT ''(''K'')='';:INPUT B(K)
60 NEXT
70 INPUT ''x1, h='';X1, H:X=X1
80 FOR K=1 TO15
90 Y=3*X^2+5B(K)
100 PRINT''x'';X;''B(''k'')='';b(k); yy='';Y
110 X+X+H
120NEXT
130 END
Паскаль программалау тiлiнде берiлгендер типi жай жане курделi болып
бөлiнедi. Жай типтерге стандартты, аталынатын жане шектеулi типтер жатады.
Ал курделi типтерге массив типi, жиын, жазба, файл жатады. Паскаль тiлiнде
тағы да 2 курделi тип string жане Pchar типтерi бар, олар массивтердiн бiр
түрi болып табылады. Тiл стандартында буылған (packed) жане буылмаған
күрделi типтер бар. Паскаль тiлiнде packed ұғымы буылған типтi сипаттайды,
мүмкiн болған жағдайда, берiлгендер буылуы автоматты түрде орындалады.
Күрделi типтердiң элементтерi жай, күрделi де типтер болуы мумкiн.
Күрделi типтердi енгiзу программалау тiлдi қуаттырақ және тиiмдi
программаларды кұруға мумкiндiк бередi. Паскальда массив бiр ғана типтен
тұратын, саны алдын-ала анықталған элементтер жиыны. Массивтi бiр қалыпты
анықталатын (регулярлык) тип деп те атайды. Массив бiр атпен белгiленедi:
-1,6 14,9 -5 8,5 0,46 накты сандар жиынын массив деп санап, бiр
атпен белгiлеуге болады, мысалы А. Массивтердiң әр элементi индексi бар
массив атымен белгiленедi. Массив элементтерi индекс мәндерi бойынша
реттелген. Математикада бұл былай белгiленедi: A1, A2, A3, A4, A5. Паскаль
тiлiнде индекс квадрат жақшаға алынады. Жоғарыда қарастырылған мысал үшiн A
[1]=-1.6 ( А массивiнiң I-шi элементi)
A [2]=14.9 (А массивiнiң II-шi элементi)
A [3]=-5 (А массивiнiң III-шi элементi)
A [4]=8.5 (А массивiнiң IV-шi элементi)
A [5]=0.46 (А массивiнiң V-шi элементi)
Егер программада массив қолданылса, онда ол не VAR айнымалылар бөлiмiнде,
не TYPE типтер бөлiмiнде сипатталуы тиiс.
1- жазылу форматы:
TYPE тип аты=ARRAY [t1] OF t2
VAR массив аты: тип аты;
2- жазылу форматы:
VAR массив аты: ARRAY [t1] OF t2;
мұндагы ARRAY [t1] OF t2– массивтi анықтау; t2 - массив элементтерiнiң типi
(оны негiздiк тип деп атайды); t1 - элемент индексiнiң типi (ол integer,
real типтерiнен басқа кез келген жай тип болуы мүмкiн); тип аты – типтi
(массивтi) анықтайтын кез келген белгiлеме (айнымалы); массив аты – типi
тип атауынан туратын айнымалы; TYPE (тип), ARRAY (массив), OF- қызметшi
сөздер. Келтiрiлген мысалдың массивiн сипаттайық:
VAR A: ARRAY [1..5] OF REAL;
немесе
TYPE mas=ARRAY [1..5] OF REAL;
VAR A: mas;
Массивтi тип бөлiмiнде сипаттау программаның көлемiн кобейтедi, бiрак
сонымен бiрге программанын отладкасын женiлдетедi жане абсурд кателерден
сақтайды. Сипаттау бөлiмiнде типтердi көрсету програманы жақсы стилi болып
табылады. Атап кететiн жағдай, mas типi тек сипатталу бөлiмiнде формальдi
енгiзiлген және программада не көрсетiлмейдi, не өнделмейдi. Бiр массивке
басқа массивтердiн мәндерiн меншiктеуге болады, бiрак тек ұқсас типтi болу
керек. Егер массив элементтерiнің типi бiрдей және саны тең болса, оларды
бiрiктiруге болады. Мысалы:
VAR A, B, C: ARRAY [1..50] OF REAL;
немесе
TYPE MAS=ARRAY [1..50] OF REAL;
VAR A, B, C: MAS;
Бұл жерде әрқайсысы 50 нақты типтi элементтерден тұратын А, В, С массивi
сипатталып тұр:
A [1], A [2], ?,A [50]
B [1], B [2], ?,B [50]
C [1], C [2], ?,C [50].
Массивтердiң элементтерi индекстi айнымалы болып табылады. Жай айнымалыға
колданылатын амалдарды массив элементтерiне де қолдануға болады. Мысалы:
B [5]:=B [3]+1;
SUM:=SUM-C[k];
P1:=A [2*i+1];
Массивтердiң сан мәндерiн енгiзу жане шығару үшiн цикл колданылады. Мысалы,
FOR I:=1 TO 9 DO
READ (A [I]);
циклi А массивiнiң 9 элементiнiң мәндерiн енгiзудi ұйымдастырады:
A [1], A [2],?, A [9]. Ae
FOR I:=1 TO 9 DO
WRITE (A [I]);
циклы сол массивтiн элементтерiнiң 9 мәнiн экранға шығарады.
Си тілінде массив келесі түрде сипатталады (жарияланады):
элементтер _ типі атау типі [өлшемі];
мұндағы,
элементтер _ типі – массив типі;
атау – массив аты;
өлшемі – массивтің элементтер санын анықтайды.
Бір өлшемді массивті жариялануын көрсететін мысал көрсетейік.
Int mas[10]; -10 бүтін саннан тұратын массивті жариялау. Осы жариялау
арқылы келесі айнымалылар келтіріледі:
mas[1] mas[2] mas[3] mas[4] ... mas[10].
Тура осылай басқа да типті элементтерден тұратын массивтерді
жариялауға болады, мысалыға:
Char mas[14] –14 символдан тұратын массив.
Flоat mas[100] –100нақты саннан тұратын массив.
String mas[5] –5текстік жолдан тұратын массив.
Boolean mas[7] –логикалық типті элементтерден тұратын массив.
Егер де екі массив элементтерінің типі бірдей болса және бірдей типті
индекстері бар болса, онда бұл массивтерді (қатынас = немесе
айнымалыларын қолданып) тұтасымен бір бірімен салыстыруға болады. Бірақ бұл
операторлар өте сирек пайдаланылады, әдетте массивтерді өңдеу элементтері
бойынша жүргізіледі. Егер де массив жарияланса, онда массивтің кез –келген
элементін шақыру үшін массивтің аты және де тік жақшалармен шектелген
массивтегі элементтердің реттік нөмері (индексі) жазылуы тиіс.
Массив элементтерін өңдеу операцияларына мысалдар қарастырудан бұрын
келесі массивке және қосымша айнымалыға сипаттама келтірейік:
float a[4];
int i;
Массив элементтеріне бастапқы мәндерін шектеу. Бұл ұғым массивтің әр
элементіне базалық типке сәйкес болатын бір мәнді шектеуді білдіреді. Бұл
операцияның for операторы арқылы орындалуы тиімді болады:
for(i=0;i=4;i++) a[i]=0;
Массив элементінің мәнін жоғарыда көрсетілгендей меншіктеу операторы
арқылы жүргізуге болады, бірақта іс жүзінде олардың мәндері Scanf()
операторы арқылы клавиатурадан енгізіледі:
for(i=0;i=4;i++) scanf(“%f ”, &a[i]);
Массив элементін экранға немесе баспаға шығару үшін Printf()
операторы пайдаланылады:
for(i=0;i=4;i++) printf(“a[%d]=%f”,i,a[i]);
Массив элементтерін көшіру үшін бір массивтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz