Каспий теңізі құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
Бітіру жұмысы
Каспий теңізі құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық
мәселелері
Орындаған
ғылыми жетекшісі –
Қорғауға рұқсат етілді
20__ғж.
Халықаралық құқық кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к.,
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық
ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі.
... ... ... ... ... ... ... ...23
1. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы
мемлекеттерінің ұстанымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3ғ
2. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың
саяси-құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .ғ1
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .69
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының µзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және
Каспий бассейні тµңірегінде жағдайдың µзгеруімен Каспий мәселесінің
құқықтық сұрақтары қазіргі заң ғылымында маңызды орындардың бірін алып
отыр. Бұл Каспий мәртебесінің анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа
м‰мкіндіктердің ашылуымен, м‰дделердің µсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен т‰сіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ,
мәртебесін кµл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің
теңіздің бай кµмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға
саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бµлу немесе кондоминиум режимін
бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет
жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жµн деп
тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦
Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты т‰рде теңіз бен оның пайдалы
қазбаларын пайдалану бойынша кµптеген мәселелерді шешер еді. Ал кµл
мәртебесін беру кµлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін
реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы м‰мкін
мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау
мемлекеттерге ‰лкен ж‰к артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем
рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем
рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы м‰мкін емес. Қазақстанда
әлем рыноктарына жолы м‰лдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар
бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен µтеді. Бұл Қазақстанды
Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әрт‰рлі бағыттағы
баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай, Ресей, Иран
сияқты ірі мемлекеттердің стратегиялық м‰дделері т‰йіскен жер деп жариялап
қойды.[1] Табылған және болжанатын мұнайдың ірі қоры бұл аймақты екінші
Парсы шығанағына айналдыруы м‰мкін. Каспий теңізінің тәжірибесінде мұнай
кен орындарына қатысты µз м‰дделерін қорғап қалу мақсатында мемлекеттер
“кез келген әдістерді” қолданатынын да жариялаған еді.[2] КСРО ыдырағаннан
кейін әлем картасында пайда болған жаңа мемлекеттердің экономикалары
құлдыраған еді. Ал Каспий бассейнімен байланысты ашылған жаңа м‰мкіндіктер
экономиканы дағдарыстан шығарудың негізгі тірегі еді. Қазақстан ‰шін де
Каспийдің маңыздылығы – экономикасын демеуде, басқа саладағы инфрақұрылымды
қолдауда. Сейсмикалық зерттеулердің нәтижесінде Каспий теңізінің
қазақстандық бµлігінде қор 10 млрд.тонна мұнай мен 2 трлн.метр3 газдан
тұратыны белгілі болды.[3] салыстыратын болсақ, егер тек Тенгиз кен орнында
1 млрд.тонна мұнай табылса, осы кµлемдегі он кен орны барын айтуға болады.
Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан кейін тұр, бірақ
Солт‰стік теңіздің қорынан екі есе асып т‰седі.
Зерттеу мақсаты. Бітіру жұмысының кµздеген мақсаты - теоретикалық,
нормативтік және эмпирикалық материалдарды талдау мен зерттеу және осының
негізінде мемлекеттердің Каспий ресурстарын игерудегі қызметінің құқықтық
жақтарын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу. Мақсатына жету ‰шін автор
келесі талаптарды алға қояды:
- 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦ Конвенциясына және мемлекеттердің
кµл мәртебесін бекітудегі тәжірибесін талдау. Соған сәйкес, Каспий
су айдынынының ерекшеліктерін кµрсете отырып, оған теңіз мәртебесін
берудің артықшылықтарын келтіру;
- Каспий мәртебесі және 1991 жылға дейін минералды ресурстарды игеруді
реттеуге қатысты ИРИ мен КСРО арасындағы шарттық тәжірибеге талдау
жасау, сондай-ақ оның Каспий аймағында қалыптасқан жаңа геосаяси
жағдайға қолдану м‰мкіндігін зерделеу;
- Қазақстанның Каспий мұнайын әлемдік рыноктарға тасымалдаудың
құқықтық мәселелеріне талдау жасау;
- теңіз құрлықтық шельфінің ресурстарын игерудің алғышарты ретінде
Каспий аймағының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын
зерделеу.
Әдістемелік негізі мен қайнар кµздері. Бітіру жұмысының заң ғылымында
қолданылатын құқықтық т‰сініктерді талдаудың жалпы юридикалық әдістері
қолданылады: реми-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық және тарихи-құқықтық.
Бітіру жұмысының нормативтік негізі ретінде: Кеңес-Иран келісімдері,
1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦ Конвенциясы, 19ғ8 жылғы құрлықтық шельф
туралы Конвенция, Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы Конвенция жобалары, халықаралық µзен мен кµлдер мәртебесі
туралы мемлекетаралық келісімдер, құрлықтық шельфте мемлекеттердің
қызметіне қатысты құжаттар мен µзге де су айдындарын пайдалану туралы,
теңіз кеңістіктерін делимитациялау, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша
халықаралық құжаттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ұлттық заңнамасына
с‰йенеді.
Бітіру жұмысында Ресей мен қазақстандық халықаралық құқық ғылымының
теоретикалық ережелері мен қорытындыларын да пайдаландым. Мысалға,
Ю.Н.Колосов, С.В.Молодцов, Л.А.Иванащенко, И.П.Блищенко, В.Я.Шестопалов,
Б.М.Клименко, Р.Ф.Захарова, қазақстандық ғалымдардан Н.Ә.Назарбаев,
Қ.Т.Тоқаев, М.А.Сәрсембаев, Ж.М.Аманжолов, А.А.Сәлімгерей, У.Т.Қасенов,
В.Х.ғиззатов, К.С.Мауленов жұмыстарын атауға болады. Батыс халықаралық-
құқықтық әдебиетінен Л.Опенгейм, В.Е.Батлер, Х.Лаутерпахт, Я.Броунли,
Д.Коломбос, Ф.Пондавен жұмыстары қолданылды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандық халықаралық-құқытық ғылымда
“Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда Қазақстанның қатысуының
құқықтық жақтары” атты А.А.Сәлімгерейдің диссертациялық жұмысын ерекше атап
кеткен жµн. Бұл жұмыста Каспий мәртебесін анықтау мәселесін барлық
қырларынан қарастырдым. Жұмысында Каспий бассейнін теңіз ретінде қараудың
барлық негіздемелерін келтірдім. Сондай-ақ совет халықаралық құқық
ғылымында әзірбайжандық заңгер Р.Ф.Мамедовтың “Каспий теңізінің халықаралық-
құқықтық режимі” атты жұмысын келтіруге болады. Бірақ мұнда Каспийді кµл
деп есептеудің негізі келтіріледі. Осы екі жұмыс та бітіру жұмысын жазуда
‰лкен септігін тигізді.
ғылыми жаңалығы. Барлық Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы жағынан
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру мәселесі халықаралық және
мемлекеттік теория мен тәжірибені ескере отырып кешенді т‰рде зерттеледі.
Солайша келесі қорытындыларды қорғауды кµздеймін:
- жұмыста әрбір мемлекеттің бұл мәселеге қатысты ұстанымы
дәйектелгендігі, негізделгендігі ескеріледі;
- халықаралық құқықтық теорияны зерделеу барысында 1982 жылғы теңіз
құқы туралы Б¦¦ Конвенциясын қолданған ең тиімді, ол мемлекеттердің
теңізде қызметін реттеуде кµптеген мәселелерді автоматты т‰рде
шешеді деген қорытындыға келуге болады. Бірақ мұнда міндетті т‰рде
Каспий теңізінің ерекше тарихы мен геосаяси және географиялық
жағдайын ескеру керектігін айта кеткен жµн;
- 1921-1940 жылғы шарттарды зерттей келе, бұл шарттар Каспийдің
қазіргі жағдайын реттеуге сәйкес келмейді деген қорытынды жасалады.
Олар мемлекеттердің минералды ресурстарды игеру бойынша қызметін
толық кµлемде реттемейді және пайда болған халықаралық құқықтың жаңа
субъектілеріне қатысты юридикалық к‰ші жоқ.
- Мемлекетердің тәжірибесін зерттеу негізінде Каспий бастан-ақ de
facto теңіз болып есептелген деген қорытынды жасалады. Бірақ
мәртебесі нақты бекітілмегендіктен, Каспийді теңіз немесе кµл
ретінде санауға қатысты дау туындайды. Жұмыста Каспийге қатысты кµл
мәртебесін бекіту тиімсіз екендігінің негіздері келтіріледі. Ол
мемлекеттерге жаңа ережелерді қалыптастырумен байланысты қосымша
міндет артып, теңіз ресурстарын игеруде, мұнай құбырларын µткізуде,
кеме қатынасы мен балық аулауда, µзге де қызметте қиыншылықтар мен
даулар тудыруы м‰мкін. Ал 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦
Конвенциясы бірнеше жылдар бойы кµпшілік мемлекеттердің тәжірибесін
жиып келген жалпы қолдау тапқан халықаралық теңіз құқының негізгі
құжаты;
- Талдаудың нәтижесінде теңіздің су мен ауа қабатын ортақ пайдалануда
қалдыра отырып, т‰бін модификациялы медиана сызығымен сабақтастыра
отырып, т‰зу сызықтармен бµлу ең тиімді деп танылып отыр. Бұл
біріншіден Каспий экологиясын қорғауға, екіншіден жағалау
мемлекеттердің ынтымақтастығы мен кеме қатынасының еркіндігін
қамтамасыз етуге бағытталған шешім екені дәйектеледі;
- Зерттеуде барлық м‰мкін және іске қосылған мұнай тасымалы
бағыттарына талдау жасалады. Осы бағыттардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде жағалау мемлекеттердің ынтымақтастығына ерекше рµл
бµлінеді;
- Каспий мұнайы тµңірегіндегі жағдайды зерделей отырып, аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің және болуы м‰мкін қақтығыстардың
алдын алудың құқықтық механизмдерінің қажеттілігі туралы ұсыныс
негізделеді.
Зерттеу пәнін Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз құрлықтық шельфінің
минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері құрайды.
Тәжірибелік маңызы. Каспий теңізінің құрлықтық шельф минералды
ресурстарын игеруге қатысты сұрақтардың ғылыми зерттелуіне ‰лес қосу.
Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы
1.1. Халықаралық құқықта Әлемдік мұхит минералды ресурстарын игеру
Құрлықтық шельфті құрайтын теңіз т‰бінің құқықтық режимі мемлекеттердің
құрлықтық шельфте қызметін реттеуде негізін құрайтын әрт‰рлі құжаттарда
анықталған. Теңіз т‰бінің құқықтық режимі ғылыми техниканың дамуымен соңғы
кезде µзекті сұрақ ретінде Б¦¦ қарауына алынды. 1966 жылдан бастап Б¦¦
теңіз т‰бі мен оның ресурстарын жан-жақты зерделеп келеді. 1966 жылдың
наурызында Б¦¦ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесінің сессиясында Б¦¦ Бас
Хатшысына теңіз ресурстары және оларды µндіру әдістері туралы жалпы
мәліметке шолу жасау тапсырылды. Б¦¦ Бас Ассамблеясының жиырма бірінші
сессиясында бұл сұрақ талқыланып, теңіз ресурстары әлем халықтарының
экономикалық дамуына септігін тигізетіні ерекше белгіленіп ғана қоймай,
табиғи ресурстар туралы білімді кеңейту қажеттігі айтылды. 1967 жылы Б¦¦
жанындағы Мальта тұрақты µкілдігі 17 тамыз 1967 жылы Бас Хатшы атына
меморандум жіберді.[4]
Тұжырымдаманың бірі бойынша, теңіз т‰бі жағалау мемлекеттердің арасында
бµліну керек.[5] Американдық юрист С.Бернфельдің ойы бойынша: құрлықтық
шельф туралы Конвенцияның мақсаты теңіз т‰бін жағалау мемлекеттердің
арасында бµлу. Оның негізгі қажеттілігі болашақ қақтығыстың алдын алу
сұрақтары. Заңгердің ойынша Конвенция негізгі мақсатына жете алмағандықтан,
оған қажеттілік те жоқ, оның орнына, б‰кіл теңіз т‰бі мемлекеттер арасында
бµліну керек. Бұл концепция теңіздерді "ұлттық кµлге" бµліп икемсіз келді.
Оған қарсы идея бойынша бұл сұрақтарды Женева Конвенциясына с‰йене отырып
шешілу керек делінді.[6]
Конвенцияға сәйкес құрлықтық шельфтің сыртқы шекарасы екі белгінің
негізінде анықталады - 200 м. тереңдікте µтетін не бұл шектен аса табиғи
байлықтарды µңдеу м‰мкіндігі жеткенге дейін делінген. Демек, ғылыми техника
дамуымен бұл шек ашық теңізге қарай ығыса береді. Ал мемлекет құрлықтық
шельфте табиғи байлықтарды зерттеу және µңдеуде ерекше құқықтарға ие
болғандықтан, бұл құқықтар ашық теңізге де м‰мкіндіктің кеңеюімен бірге
тарайды. Бұл тұжырымдама АҚШ, ¦лыбритания, Франция сияқты дамыған
мемлекеттерге ‰лкен м‰мкіндіктер берер еді. Теңіз т‰біне мемлекеттер
юрисдикциясын шектеусіз тарату т‰бін бµлу ғана емес, оған бақылау орнатуға
да әкелер еді. Халықаралық тәжірибемен дәлелденгендей, алдында шектеліп
берілген юрисдикция, яғни біздің жағдайымызда теңіз т‰біне тарайтын
юрисдикцияны бекіту кейін егемендікке, яғни бұл аумаққа территориялық сулар
режимін бекітуге әкелуі м‰мкін.
Теңіз т‰бін бµлуде негізделген концепция керек екені белгілі. Женева
Конвенциясы құрлықтық шельфтің шегін нақты анықтамағандықтан оны µз
пайдасына қарай т‰сіндіру талпыныстары кµп. Конференцияда кµптеген
делегациялар ғғ0 метр деп ұсынды. Бірақ бұл шек теңізге қарай ұзақ
созылатындықтан қолдау таппады. Сондықтан негізгі белгі ретінде су т‰бін
қаптайтын 200 метр тереңдік негізге алынды. Су т‰біндегі ерекшеліктерді
ескере отырып, Комиссия ауытқуларды да кµздеді.[7] Бірақ бірінші бапта
кµрсетілгендей, құрлықтық шельф деп жағалауға жанасатын теңіз т‰бі
аумағының беткі қабаты мен жер қойнауы жатады. Яғни жалпы теңіз т‰бі емес,
жағалауға жанасатын бµлігі ғана, сондықтан теңіз т‰біне мемлекет шексіз
юрисдикциясын тарата алмайды. Американдық заңгер У.Гриффинің айтуы бойынша
құрлықтық шельф “жақындық” біткен жерде бітеді. Құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтары шельфтің жағалау мемлекет территориясының
жалғасы деп есептелуіне негізделеді.
Құрлықтық шельфтің т‰сінігі ғылыми техниканың дамуымен, теңіз т‰бі
ресурстарын тиімді пайдалану м‰мкіндіктерінің ашылуымен пайда болды.
Құрлықтық шельф ресурстарын игеруде мемлекеттердің әрекеттері территориялық
сулардан тыс теңіз т‰бі мен оның қойнауына ерекше құқықтарын бекітумен
ұштасты. Алғаш рет талпыныстар АҚШ, кейін Аргентина, Сауд Арабиясы,
‡ндістан, Иран, Гондурас әрекеттерінде байқалды.[8] Сол себепті бұл аймақта
мемлекеттер қызметін реттеудің халықаралық құқықтық шараларын қабылдау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақпен халықаралық құқықтық комиссия айналысып,
екінші (19ғ0ж.), ‰шінші (19ғ1ж.), бесінші (19ғ3ж.), сегізінші (19ғ6ж.)
сессияларын арнады. Комиссия құрлықтық шельф туралы Конвенция жобасын
дайындап, 19ғ8 жылы халықаралық құқық бойынша Б¦¦ конференциясында
ұсынды.[9] Конференция Конвенция жобасын қабылдап, қол қоюға ашық деп
жариялады. Комиссия бұл мәселені қабылдауға алғанда, алдымен жағалау
мемлекеттердің территориялық сулардан тыс теңіз т‰бі аймақтарына
юрисдикциясын таратуы құқыққа сәйкестігі сұрағын шешу керек болды. Комиссия
жағалау мемлекет территориялық сулардан тыс жатқан теңіз т‰бі аймағында жер
қойнауы мен бетіне ондағы табиғи ресурстарды игеру мақсатында юрисдикция
мен бақылауды ж‰зеге асыра алатын ұстанымда болды.
Нәтижесінде мұндай аймақтарды анықтау қажеттігі туды. Мұндай
аймақтарды кейбір мемлекеттердің ұлттық заңдарында, халықаралық құжаттарда,
ғылыми жұмыстарда қолданылғандай “су асты аймақтары” деп атау ұсынылды.
Бірақ бұл термин қарастырылып жатқан аймақтардың сипатын нақты
анықтамайтындықтан қолдау таппады. Нәтижесінде Комиссия геологиялық
ғылымдағы "құрлықтық шельф" ұғымын таңдауды ұйғарды.[10] Комиссия
мемлекеттердің теңіз т‰бі пайдалы қазбаларын игеруде құқықтары "құрлықтық
шельфтің" геологиялық сипатына тәуелді етпеу мақсатында "құрлықтық
шельфтің" геологиялық т‰сінігінен ауытқыды, оған қоса, геолог ғалымдар да
құрлықтық шельфтің шекараларына қатысты әрт‰рлі ұстанымда болды. Сұрақты
қандай да бір аймақтың құрлықтық шельфке жататындығы және оған сәйкесінше
құқықтың тарайтындығы туралы дауларды болдырмайтындай шешу керек болды.
Комиссия егер құрлықтық шельфтегідей қалыпты жолмен тіпті геологиялық
сипатында құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз т‰бі аймақтарында пайдалы
қазбаларды игеретін болса, қысымшылдық кµрсетпеуді әділ деп білді.
Геологиялық сипатта құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз т‰бі аймағында игеру
жұмыстарын ж‰ргізуге м‰дделі мемлекетке қандай да бір кері салдар туындамау
керек.[11]
Құрлықтық шельфтің юридикалық т‰сінігін анықтау оның территориялық
таралу шегі сұрағымен тығыз байланысты. Құрлықтық шельфтің юридикалық
т‰сінігіне жағалау мемлекетпен жанасатын, бірақ территориялық теңіз
зонасынан тыс жатқан аймақ кіреді, яғни ішкі шегі территориялық теңіз
шекарасынан басталады. Құрлықтық шельфтің сыртқы шегіне қатысты ережелерді
қалыптастыру бірқатар қиыншылықтар тудырды. Алдымен бұл сұрақты халықаралық
құқық комиссиясы қарастырды. ‡шінші сессияда дайындаған Конвенцияның
бірінші жобасында Комиссия құрлықтық шельф ұғымын оның игерілу м‰мкіндігіне
с‰йене отырып анықтады. Және бұл термин қаптайтын су тереңдігі теңіз т‰бі
мен оның пайдалы қазбаларын игеруге м‰мкіндік беретін су т‰бі
аймақтарындағы пайдалы қазбаларға қатысты. Талқылауда Комиссия 200 метр
тереңдіктегі шекті қолданбауын ғылыми техниканың дамуымен 200 метрден
асатындай жетістіктерге жеткенде болашақта тұрақсыздық тудыратындығымен
т‰сіндірді. Дегенмен Комиссия кейін бұл шекті мақұлдайды. Оны Комиссия
айқындалмаған бұрынғы мәтіндегі бап кейін т‰сінбеушілік пен дауға әкелуі
м‰мкін деп себептеді. Барлық қажеттіліктерді µтейтін 200 метрдегі шек дәл
осы тереңдікте құрлықтық шельф геологиялық ұғымында тамамдалып, материктік
ойыс басталатындығы белгіленген. Сонымен, сегізінші сессияда Комиссия
айтылған екі белгіні қосып, құрлықтық шельф ретінде жағалауға жанасатын,
бірақ территориялық сулар зонасына енбейтін 200 метрге дейінгі, не одан
асып, пайдалы қазбаларды су қалыңдығы игеруге м‰мкіндік беретін тереңдікке
дейінгі теңіз т‰бінің беті мен қойнауы белгіленеді. Мұндай шешім ұзақ
талқылаудың нәтижесінде қабылданады, µйткені Комиссия м‰шесінің кµбі "игеру
м‰мкіндігі" белгісі алдында қабылдаған 200 метр тереңдік белгісіне
тұрақсыздық енгізетіндіктен қарсы болды.[12] Теңіз т‰бінің
режимі талқылауға алынғанда жағдай к‰рделене т‰сті. 19ғ8 жылы Конвенцияның
құрлықтық шельфке қатысты нақты шекара белгілемеуі және бұл сұрақтағы
әрт‰рлі тәжірбиелер мемлекеттердің теңіз т‰бінде қызмет етуін реттеу
мақсатында негізгі құқықтық қағидаларды қалыптастыруда қиындық тудырады.
Құрлықтық шельф режимі шельфтен тыс теңіз т‰бінің құқықтық статусынан
ерекшелену керек, сондықтан оларды бµлу сызығын нақты анықтай білу қажет.
Сондай-ақ кейбір мемлекеттер конвенцияның ақаулығын пайдаланып, техникасы
кез келген тереңдікте игеруге жарамды деп танып µз құқықтарын теңіз т‰бінің
шектелмеген аймақтарына таратуға талпынады.
¤зінің соңғы жобасында 19ғ6 жылы Комиссия бақылау мен юрисдикция
терминін "егеменді құқық" терминімен алмастырды, және бұл соңғысы құрлықтық
шельфтің табиғи байлықтарын бақылау мен игеруге қатысты барлық құқықтарын
қамтыды. Т‰сіндірмесінде Комиссия жағалау мемлекет теңіз т‰бінің сол
аймағына толық егемендікке иеленетінін белгілеп кµрсетті. Комиссия теңіз
т‰бі аймағына мемлекет егемендігінен гµрі ашық теңіз қағидасын шешуші деп
таныды.[13]
Құрлықтық шельф туралы Конвенция кµптеген сұрақтарды қамтығанмен оларға
толық жауап бермейді. Мысалы, мемлекеттің құрлықтық шельфке қатысты
құқықтың юридикалық табиғатына қатысты нақты ережелері жоқ. Конвенцияда
кейбір мемлекеттің пайымдауынша, жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфтегі
пайдалы қазбаларға құқықтар сол аумақты басып, бақылау орнатқанда ғана
танылады.[14] Дегенмен, бұл әрекеттерді жағалау мемлекет қабылдамаған
жағдайда кез келген µзге мемлекет оны басып, бақылау орнатса, тонау ретінде
бағаланып, к‰рделі салдарға соқтырар еді. Сол себепті кубалық делегацияның
ұсынысымен жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфке құқықтары сол аймақты
басып бақылаудан тәуелсіз қамтамасыз ететін ереже бекітілді (2 бап,3
пункт).
ГФР, Жапония сияқты µзге де мемлекеттер құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтарын мойындамай, шельф байлықтарын барлық
мемлекеттің теңдік пен толық еркіндік қағидасына негізделіп игеру тұжырымын
ұстанады.[15] Бұдан ГФР-ң µзге елдердің құрлықтық шельфіне ену талпынысымен
байланысты м‰дделерін байқауға болады. Әрине мемлекеттің егемендігі
территориялық суларымен шектеледі де, ашық теңіз қағидасы к‰шіне енеді.
Бірақ бұл территориялық сулардан тыс аймақта жағалау мемлекеттің
артықшылықтың құқықтары тарамайтынын білдірмейді. Бұл аймақ территориялық
суларға жанасқандықтан құрлық жалғасы ретінде жағалау мемлекеттің айрықша
м‰дделері ескеріліп, халықаралық кеме ж‰зу м‰дделерімен сабақтастырылады,
осы жолмен ашық теңіз қағидасы µз к‰шін сақтайды.
Мысалы, 1733 жылы 3 мильдік територриялық сулары бар Англия 24 мильге
созылған кеден аймағын белгіледі. Осындай аймақтарды кейін АҚШ, Франция,
Т‰ркия, Польша, Югославия белгіледі. Кеденнен µзге мемлекеттің
тәжірбиесінде балық аулау, санитарлық, фискалды, қауіпсіздік аймақтары да
бекітілгені белгілі.[16] Солайша, територриялық сулардан тыс арнайы
мақсаттарда аймақтарды белгілеу тәжірбиесі 19ғ8 жылғы Конвенцияда
халықаралық құқық нормасы ретінде орынын тапты. Сондай-ақ Конвенция бұл
аймақта мемлекеттерге берілетін құқықтарды нақты анықтап берумен шектеледі.
Конвенцияның 24-бабына сәйкес територриялық суларға жанасатын ашық теңіз
аумақта мемлекет: а) µзінің територриясы не територриялық сулары шегінде
кедендік, фискалды, иммиграциялық, санитарлық ережелерді бұзуды болдырмау;
б) µз територриясы не територриялық сулары шегінде осы айтылған ережелерді
бұзғаны ‰шін жазалауға қажет бақылау ж‰ргізіледі.
Дәл осылайша құрлықтық шельф туралы Конвенция шельф табиғи байлықтарын
барлау мен µңдеу мақсатында територриялық суларынан тыс аймаққа жағалау
мемлекеттің юрисдикциясы таралу м‰мкіндігін мақұлдады.
Територриялық сулардан тыс аумақта жағалау мемлекетке артықшылықты
құқықтарды беруді кµздейтін кез келген, соның ішінде құрлықтық шельф
концепциясының да бұлжытпас шартының бірі - мұндай құқықтар ж‰ретін
аумақты шектеу. Құрлықтық шельф туралы конвенцияны дайындауда да µзге су
аумақтарынікі сияқты мемлекеттер µз артықшылықты құқықтарын ж‰зеге асыратын
теңіз т‰бі аумағының шекараларын бекітуді дұрыс деп тапты.
Дегенмен, конференцияда бұл талпынысты ж‰зеге асыратындай нақты ережені
бекітуге қол жетпеді.
Әрине бұл құрлықтық шельф мәртебесінің құқықтық сипатын µзгертпейді.
Осы мақсатпен құрлықтық шельф туралы конвенцияға осы ережені бекітетін
бірқатар баптар енгізілді. Солайша, мысалға ‰шінші бапта құрлықтық шельфке
жағалау мемлекеттердің құқықтары ашық теңіз бетін қаптайтын сулардың және
‰стіндегі ауа қабатының құқықтық мәртебесін қамтымайтыны бекітілген. Бұл
алғышартты Конвенцияның су асты кабельдері мен құбыр жолдарын салуға
қатысты тµртінші бап та бекітеді. Халықаралық құқық комиссиясының жобасы
жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфте кабель мен құбыр жолдарын салуға
салуға кедергі етуге тыйым салады.
Конференцияда Венесуэла жағалау мемлекеттерге кабельдердің µту жолдарын
анықтаудың жалпы ережелерін белгілеу құқын беруді ұсынды.[17] Бірақ ұсыныс
кейін тәжірибеде су асты кабельдерін салуда қиындық тудыруы м‰мкін
болғандықтан және ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы болғандықтан
мардымсыз болды. Бесінші бапта да құрлықтық шельфте табиғи байлықтарды
барлау мен µңдеу ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келмеуінің алғышарт
ережелері бекітілді. Осы бапқа сәйкес жағалау мемлекетке табиғи ресурстарды
барлау мен µңдеуге қажет бекініс пен құрылыс салуға, сондай-ақ шеткі
н‰ктесінен бастап ғ00 метрден аспайтын айналасында қауіпсіздік аймағын
белгілеуге құқық берілді. Бапта табиғи байлықтарды барлау мен µңдеу кеме
ж‰зуіне, балық аулау мен теңіз тірі ресурстарын қорғауға себепсіз кедергі
етпеуді талап етеді. Құрлықтық шельфте табиғи ресурстарды барлау және
µңдеумен байланысы жоқ кедергі ашық теңіз қағидасын бұза алмайды. Бұл кең
қолдау тауып конвенцияда бірқатар ережелермен бекітілген.
Құрлықтық шельф байлықтарын барлау мен игеру жариялау мақсатымен
орындалатын ғылыми зерттеуге кедергі келтірмеуі тиіс делінген. Дания
делегациясының ұсынысы кең қолдау тауып, ғ-баптың бірінші пунктісімен
бекітілді. Кейін µзге делегациялардың ұсынысымен осы бапқа қосымша пункт
қосылып, құрлықтық шельф аймағында зерттеу ж‰ргізу ‰шін жағалау мемлекеттің
рұқсатын қажет ететін ереже бекітілді: егер ұсыныс беруші сәйкесінше
маманданған мекеме болып, құрлықтық шельфтің биологиялық және физикалық
қасиеттерін ғылыми зерттеумен айналысқан жағдайда, жағалау мемлекет жалпы
тәртіп пен тәжірибе бойынша бас тартпауы тиіс, және де бір шарт - жағалау
мемлекет қалаған жағдайда нәтижелері жариялануға жататын зерттеулерге
қатысуға құқылы. Бұл шарт жағалау мемлекеттен рұқсат алу тәртібін
жеңілдетуге бағытталған ереже.[18]
Осы айтылғанды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттің құрлықтық шельфке
құқықтарының юридикалық табиғаты ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы
емес, керсінше оны ұстана отырып, ашық теңіздің кейбір аймақтарда жағалау
мемлекетке артықшылықты құқықтар беруді кµздейді.
Халықаралық құқық комиссиясы конвенцияны дайындауда теңіз және оның
‰стіндегі ауа қабатының еркіндігі қағидасын сақтай отырып, континенталлды
шельф режимін анықтауы тиіс болды. Бұл қағиданы µзгету немесе одан
ауытқуларға жол берілмейді.
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі
Құрлықтық шельфті бµлу туралы алғашқы шарт 26 ақпан 1942 жылы
¦лыбритания мен Венесуэла арасында жасалды. Шарт Парий бұғазының су т‰бі
аймағын бµлуге қатысты жағалау мемлекет Венесуэла мен бұрынғы ¦лыбритания
боданы Тринидад және Тобаго арасында бекітілді. Шартта бекітілген бµлу
сызығының арғы жағында жатқан Парий бұғазының су т‰бі аймағына егемендік
пен бақылауға қатысты тараптар бір-біріне шағым келтірмейтіні кµзделді.
[19]
Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім
жасасудан бұрын құрлықтық шельфті бµлуге қажетті ережелерді қамтитын заңи
актілер жариялаумен толды. Мысалы, 28 қырк‰йек 194ғ жылы АҚШ
декларациясында құрлықтық шельф екі мемлекетке ортақ болған жағдайда
шекарасы АҚШ пен м‰дделі мемлекетпен арада анықталу керек делінген. ¦қсас
ережелер Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Никарагуа, заңдарында да шекара µзара
келісім негізінде анықтау қажеттігі айтылды.[20]
19ғ8 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер
территорияларына жанасатын құрлықтық шельфті бµлудің қағидалары кµрсетілді.
Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды
сақтай отырып, құрлықтық шельф жағдайы м‰дделі мемлекеттер арасында
анықталады. Территориялық сулардың шекарасын анықтау сұрағы 19ғ3 жылы
Комиссия қарауына алынып, сараптамашылар µз ұсыныстарын енгізді. Әсіресе,
араласып жатқан мемлекеттердің территориялық суларын анықтау қиынға соқты.
Жағалау сызығынан бірдей қашықтықта ортаңғы сызық ж‰ргізу ең тиімді деп
танылды. Жағалау т‰зу болған жағдайда, құрлықтағы шекара жағалаумен
қиылысқан н‰ктеге қатысты бµлу сызығы тік бұрышта µтеді. Ал жағалау
бірқалыпты болмаса, сызық жағалаудың жалпы пішініне сай µткізіледі.
Комиссия ұсынысты мақұлдап, Конвенцияға келесідей мазмұнда енгізді:
террриториялық сулары аралас мемлекеттер арасындағы шекара µзара келісіліп
анықталады. Келісім болмаған жағдайда және µзге де негіз болмаса, шекара
осы мемлекеттердің территориялық сулары есептелетін бастау сызығын µлшеудің
біршама жақын н‰ктелерінен бірдей қашықтықта µткізілетін сызық қағидасына
с‰йене отырып анықталады.
Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында
ортаңғы сызыққа қатысты Комиссия алғашында екі бап дайындап, бірін
бұғаздағы территориялық сулар шекарасын анықтауға арнаған еді. Бірақ 19ғ6
жылғы жобасында бұғаздың жағалауындағы мемлекеттің жағдайы қарама-қарсы
жатқан мемлекеттің жағдайынан айтарлықтай µзгешеліктер болмағандықтан бір
бап етіп біріктірді.[21] Мұнда да ортаңғы сызықпен анықтаудан бұрын м‰дделі
мемлекеттердің µзара келісіміне басым рµл бµлінді. Бұл ережелер
Конвенцияның 12-бабына енгізіліп, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.
Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф
туралы Конвенцияның 6-бабының арасындағы ұқсастық - ортаңғы сызықтың болуы.
Дегенмен, арада айырмашылықтар да бар. 12-бапқа сәйкес жағалау мемлекеттер
µзгеше келіспесе, ортаңғы сызықтан асатын аймаққа µз юрисдикциясын таратуға
құқы жоқ. 6-бапта бұған ұқсаснақты ережелер жоқ. Оған себеп: мемлекеттерге
ортаңғы сызықты қатаң ұстанбай, құрлықтық шельфті µздеріне қолайлы етіп
бµліп келісуге м‰мкіндік берілгендігінде. Дегенмен, бұл ереже кейбір
заңгерлермен айқынсыздық деп бағаланады. Ескеретін жайт, екі бапта да
ортаңғы сызықты µткізуге ж‰гінбестен бұрын ерекше мән-жайларға орын
беріледі, бірақ қандай мән-жайларды ерекше ретінде бағалау туралы ештеме
айтылмайды.
Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бµлу құрлықтық шельфті
бµлумен салыстырғанда айтарлықтай мәселе тудырмайды. ¤йткені құрлықтық
шельфтегідей пайдалы қазбаларға қатысты мемлекеттердің м‰дделері
қақтығыспайды.
Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық
шельфті бµлуді таңдамастан бұрын 19ғ1 жылы Комиссия тараптар арасында
келісім немесе арбитражды кµздеген еді. Бірақ 19ғ3 жылы сараптамашылардың
ұсынысымен Комиссия ортаңғы сызық қағидасын бекітті.[22]
19ғ8 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық
қағидасын к‰шейту мақсатында ерекше мән-жайларды ескермеуді ұсынғанмен,
Комиссия кµпшілік дауыспен бас тартты. Сол сияқты Венесуэла да
конференцияда жағалаудан бірдей қашықтық қағидасын қабылдамауды ұсынды. Бұл
ұсыныс та икемсіз болғандықтан қолдауын таппады. [23]
Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап
айтарлықтай µзгертусіз Конвенцияға енгізілді. Басым мемлекетке тиімді
болып, құрлықтық шельфті әділетті бµлуге құқықтық алғышарт қалыптастырғанда
ғана ереже дұрыс бекітілді деп айтуға болады.
Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай
объективті кµзқараспен бµліну керек, ал ортаңғы сызық әділ шешім шығарудың
с‰йену н‰ктесі болу керек. Шаловиц та теңіз т‰бі аймағы екі тарапқа да
әділеттілікті қамтамасыз ететіндей негізде бµлінуін қостайды. Мак Дугал мен
Берке да мұндағы саясат мақсаты деп болашақта дау тудырмайтындай және
тараптардың м‰дделерін қанағаттандыратындай етіп құрлықтық шельфті бµлуді
дұрыс деп есептейді.[24]
Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бµлуде әділ шешімге келу Конвенцияның
6-бабындағы "ерекше мән-жайларды" т‰сіндірумен байланысты. Конвенцияны
дайындау кезінде ерекше мән-жайларға Комиссия аралдардың, кеме µту
жолдарының болуы, жағалаудың ерекше иірімін жатқызса, сараптамашылар
комитеті сондай-ақ балық аулау мен навигация құқықтарын да жатқызды.
Әдебиетте кабельдердің жолдары, қауіпсіздік пен қорғаныс қажеттіліктері,
балық банкісін қорғау, мұнай мен газдың бµлінбейтін қорларын да ерекше мән-
жайларға жатқызады. Оған қоса ортаңғы сызық территориялық сулар сияқты
құрлықтық шельфке де қолданылғандықтан, құрлықтық шельфке қатысты тарихи
қалыптасқан жағдайды ерекше мән-жай ретінде бағалау ұсынылды. Халықаралық
құқықта теңдік қағидасы ж‰ргенмен, кейбір жағдайларда мемлекеттің халқы мен
территориясының кµлемі де ерекше мән-жайға жатқызылуы м‰мкін. Ал мысалға,
Кеңестер Одағының кµзқарасы бойынша, ерекше мән-жай ретінде бағалауда су
асты аймағының геологиялық құрылымы және әрбір жағалау аймақтың
экономикалық жағдайы ескерілуі керек делінген.[25] Аралдардың болуы
құрлықтық шельфті әділ бµлуде бірқатар қиындықтар туындатады.19ғ8 Женева
конференциясында аралдардың болуы ортаңғы сызықтан ауытқуға м‰мкіндік
беретін ерекше мән-жай ретінде бағаланған еді, кейін аралдардың болуы
құрлықтық шельфті бµлу сызығын µткізуге әрт‰рлі әсер ететіні қосталды. Кµп
жағдайларда аралдардың жағалаумен ара-қашықтығы олардың құрлықтық шельфті
бµлуде ескерілуіне әсер етеді. Мысалға жағалауға жақын орналасса, есепке
алынып, ал территориялық суларда немесе одан тыс аумақта орналасса, дау
тудыруы м‰мкін. Тәжірибеде сондай-ақ белгілі бір мемлекеттің құрлықтық
шельф суларында орналасқанмен, µзге мемлекеттің егемендігіндегі аралдар да
бар. Осыған қатысты конференцияда Аргентина делегациясының келтірген
мысалында айтылғандай, Африка суларында Әулие Елена аралы орналасуы теңіз
суын екі арада бµліп, ‰лкен аумаққа құқықтарды аралға беруді білдірмеуі
тиіс. Мұндағы ойы осыған ұқсас жағдайда аралдар құрлықтық шельфті бµлуге
әсер етпеуі тиіс.
Тәжірибеде құрлықтық шельфті бµлу біршама к‰рделі процесс. Әсіресе
Солт‰стік теңізді бµлу қиынға соққан еді. Т‰бі пайдалы қазбаларға толы бұл
аймақ теңіз суымен жуылатын жағалау мемлекеттердің м‰дделерінің қақтығысына
әкелді. Алғашында ешбір заң актілерімен реттелмеген Солт‰стік теңізге
қатысты 1963 жылы бірнеше айдың ішінде Норвегия, Дания, Батыс Германия,
¦лыбритания нормативтік акт қабылдау арқылы теңіздегі µз құрлықтық шельфін
белгілеудің құқықтық негізін бекітуге тырысты. [26]
Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан
Германиямен арада бµлу ұзаққа созылды.[27] Бұл аймаққа қызығушылық әсіресе
19ғ9 жылы Нидерланды территориясындағы Гронинген провинциясы аумағында
табиғи газдың әлемдегі ірі кен орындарының бірі Слохтеренское ашылғаннан
бастап µрбіді. Мамандар болжауымен жақын аумақта осыған ұқсас ірі кен
орындар болуы м‰мкін еді. Дания мен ГФР, ГФР мен Нидерланды арасында
құрлықтық шельфтің аз ғана аймағын бµлу туралы келісімдер жасалғанмен,
толық бµлу сызығын анықтауға бағытталған келісімдер нәтижесіз болды. 2
ақпан 1967 жылы Боннда ГФР Дания және Нидерландымен екі жақты келісім
негізінде дауды халықаралық сотқа беруге келісті. Тараптар алдында жасалған
келісімнің негізінде бекітілген шекарадан басқа аймақтарда шекараны
анықтауда негізге алынатын қағидалар мен нормаларды анықтап беруді µтінді.
Сот бұл істі екі жыл бойы қарады. Даулы аймақтың жалпы кµлемі 146 900
квадрат километр, мамандар аймақты игеруге жеңіл, мұнай мен газ қоры
жағынан болашағы зор деп бағалады. ГФР тұжырымы құрлықтық шельфты былайша
бµлуді ұсынды: Данияға ғ3 900 квадрат километр, Нидерландыға ғ6 300 квадрат
километр, ГФР-на 36 000 кваадрат километр. Дания мен Нидерландының
ұсынысына сәйкес ГФР-на 23 600 квадрат километр, Данияға 61 ғ00 квадрат
километр, Нидерландыға 61 800 квадрат километр µту керек болды.
20 ақпан 1969 жылы қабылдаған µз шешімінде алты дауысқа қарсы он бір
судьяның қолдауымен Халықаралық сот бірқатар құрлықтық шельфті бµлуге
қатысты ескертулер жасады. Сот бастау сызығынан бірдей қашықтық қағидасын
бұл іске қатысты халықаралық құқық нормасы ретінде танылатындай жеткіліксіз
деп білді. Сот Конвенцияда алдымен м‰дделі тараптар арасында шартқа тек
екінші кезекте ғана бірдей қашықтық қағидасына, оның µзінде ерекше мән-
жайлар болмағанда жол берілітіндігіне назар аудартады. Сондықтан кез-келген
жағдайда құрлықтық шельфты бµлудің міндетті бір әдісі жоқ. Құрлықтық
шельфті бµлудің бµлек немесе қосымша µзге де әдістері бар. Осының
негізінде сот бұл қағиданы халықаралық құқықтың жалпы нормасы және
құрлықтық шельфтің құқықтық режимі тұжырымдамасының құрамдас бµлшегі
ретінде бағалауға болмайды деген қорытындыға келді. Сот бірдей қашықтық
қағидасы халықаралық әдет-ғұрып құқығы нормасы ретінде бағалаумен де
келіспеді. ¤йткені 6-баптың µзінде басымдыққа ие келісім негізінде
құрлықтық шельфті бµлу міндетінен кейін ғана бірдей қашықтық әдісі
қолданылады. Оның µзінде тізіміне анықтау белгілері жоқ ерекше мән-
жайлардың кедергі ету м‰мкіндігі мен 6-бапқа ескертпе жасау құқығы, бұл
баптың нормативті сипатына к‰мән тудырады.
Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты
қолданып, құрлықтық шельфті бµлген 1ғ оқиғаны келтірді. Сот мемлекеттер бұл
қағиданы халықаралық әдет- ғұрып құқық нормасы ретінде қолданғанын
себептеп, ескруден бас тартты.
Шешімінде құрлықтық шельфті бµлу қағидасына келесідей ескертулер
жасалды: м‰дделі тараптар арасында келісімнің пәні бµлу болу керек; мұндай
келісім әділеттілік негізінде жасалу керек; тараптар келіссµз µткізуде
келісімге келуді мақсаттауы керек, келісім болмаған жағдайда автоматты
т‰рде құрлықтық шельфті бµлудің басқа жолын қолдану ‰шін ресми саты болмауы
керек.
Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі
құрлықтық шельфтің ені туралы талқылауға әсер етіп, “құрлықтың табиғи
жалғасы”, “құрлықтың теңізден басымдығы” межесін қалытастырды.
Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық кµзқарас
бойынша құрлықтың табиғи жалғасы болғандықтан мемлекеттердің оның пайдалы
қазбаларын игеруге айрылмас құқы ipso faсto және ab initio мелекеттердің
µз территориясына егемен құқықтарынан туындайды. Құрлықтық шельф пен
құрлықтағы территория бір б‰тін екендігі “физикалық факт болғандықтан”,
құрлықтық шельфтің т‰сінігі осы физикалық фактіні танудан пайда болды және
осы факт пен құқықтың арасындағы байланыс құрлықтық шельфтің юридикалық
режимін анықтаудың маңызды элементі. Табиғи жалғастық тезисін қолдай
отырып, Сот қандай да бір теңіз т‰бі аймағын құрлықтық шельфке жатқызуда
жақындық межесін дұрыс емес деп бағалады, µйткені бұл мемлекеттердің ол
аймаққа құқықтарын таратуға негіз болмады. Сот сондай-ақ “жағалауға
жанасуды” қандай да бір ілгерінді немесе ажырағысыз норма ретінде
қарастыруға да қарсы болды.
Сот заң актілерінде, µзге құжаттардағы кейбір т‰сініктерге де
(“жағалауға жақын”, “шектес”, “жанасатын”) талқылама жасады. Олардың жалпы
идеясы бір болғанмен әрт‰рлі т‰сіндірілуі м‰мкін. “Жағалауға жанасу”,
мысалға, 100 миль қашықтықтағы аймақты жағалауға жанасады деп оның қалыпты
мағынасында айту қиын. Бұған салыстырмалы “құрлықтың табиғи жалғасы”
қағидасы арқылы, мысалға, Солт‰стік теңіздегі жағалаудан 190 мильдегі
аймақты жағалау мемлекеттің территориясының жалғасы деп т‰сіндіру және
дәлелдеу ақылға қонымды. Солайша Сот жаңа доктринаның қалыптасуы барысында
µзінше дамыған жаңа тұжырымдама енгізіліп, мемлекеттердің тәжірибесінде µз
жалғасын тапты.
Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында кµрініс
тапты.[28] Құрлықтық шельфті АҚШ құрлығындағы жер массивінің жалғасы деп
тауып, ондағы ресурстарды мемлекет территориясы шегінде кеніштердің жалғасы
ретінде есептеді.[29] АҚШ пайымдауын Латын Америка елдері жақтап, кейбірі
тіпті егемен құқықтарын ашық теңіз айдынына да таратты.
Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бµлудің халықаралық тәжірибесі де
кең қолданысын тапты. 20 мамыр 196ғ жылы КСРО мен Финляндия арасында Фин
заливінде теңіз сулары мен құрлықтық шельф шекаралары туралы келісімге қол
қойылды. Келісім 1940 жылы бекітілген шекаралар мен 1947 жылы Финляндиямен
арадағы бейбіт шартта бекітілген шекаралардан µзге аймақты бірдей қашықтық
қағидасына негізделіп белгіледі. ғ маусым 1967 жылы Балтық теңізінің
солт‰стік-шығыс бµлігіне қатысты құрлықтық шельф шекарасын анықтау туралы
совет-фин келісіміне қол қойылды, негізге ортаңғы сызық қағидасы
алынды.[30]
28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск шығанағы мен
Балтық теңізінің оңт‰стік-шығыс бµлігінде континентады шельф шекарасын
µткізу туралы келісімде де ортаңғы сызық қағидасы басым қолданылды. Ерекше
назар аударатыны 23 қазан 1968 жылы КСРО, ПХР, ГДР арасында құрлықтық шельф
туралы декларация қабылданды.[31]
Декларацияда алдымен Балтық теңізі т‰бінің беткі қабаты мен қойнауы
таяз сулы, яғни тегістей континентады шельфке жататындықтан жағалау
мемлекеттердің арасында бµлінуге жатады делінген. Балтық теңізін бµлуде
Женева Конвенциясының әсіресе 6-бабында с‰йенетіндігіне баса назар
аударылған. Мемлекеттер құрлықтық шельфті бµлуде Женева Конвенциясының
территориялық теңіз және жанасатын аймақ туралы баптарға сәйкес бекітілген
территориялық теңіз енін µлшеуге арналған бастау сызықтарын µзара танып,
мақұлдайды. Сондай-ақ Декларация Балтық теңізіндегі континеталды шельф
шекараларының нақты координаттары м‰дделі тараптардың арасында екі және кµп
жақты келісімдер арқылы бекітілу қажеттігін белгілейді.
Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына
берік негіз қалыптастыра білді. Әсіресе континеталды шельфті пайдалануда
м‰дделердің қиылысуы сұрағы бойынша тараптардың кеңесуін қарастырған
ережелердің маңызы зор. Және құрлықтық шельф аймақтарын Балтық теңізі
жағалауына жатпайтын басқа мемлекеттерге, олардың заңды және жеке
тұлғаларына барлау, игеру, µзге де қолданысқа беруге тыйым салынады. КСРО-
ғын тиісінше құлақтандырған кез-келген Балтық теңізі жағалау мемлекеті бұл
Декларацияға м‰ше бола алады. Декларация, сондай-ақ, жағалау мемлекеттердің
құрлықтық шельф аймағына қатысты егемен құқықтарын растайды.
Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін Парсы
шығанағын бµлу де ұзақ уақыт бойы жағалау мемлекеттердің назарында болды.
Жағалау мемлекеттердің экономикасы тµмен болғандықтан µздері құрлықтық
шельфті игере алмады, игілікті табыс кµзі деп бағаланған бұл аймақта
кµптеген шетел компаниялары жұмыс істеді. Осы және аралдардың болуы мен
жағалаулардың к‰рделі пішіні сияқты себептер құрлықтық шельфті бµлуді
қиынға соқтырды. Бұған қоса, қол қойғанмен, ратификацияламаған Ираннан
басқа жағалау мемлекеттер 19ғ8 жылғы Конвенцияға м‰ше емес. Әсіресе, Парсы
шығанағының солт‰стік ауданын бµлу ұзаққа созылды. Бұл аумаққа қатысты жеке
заң актілері шықты. Мысалға, Сауд Арабиясының 28 мамыр 1949 жылғы
Декретінде құрлықтық шельф шекарасын бекітуге қатысты олар әділеттілік
қағидасын ұстана отырып, жағалау аймақтағы теңіз т‰бі пайдалы қазбаларына
юрисдикция мен бақылау ж‰ргізетін µзге мемлекеттермен арадағы келісім
арқылы ж‰зеге асыратынын жариялады. Иран мен Кувейт те әділеттілік
қағидасына негізделетінін және бµлу сызығын жағдайға қарай кµршілес
мемлекеттермен кеңес арқылы анықтайтынын бекітті. Дегенмен біреуі де µз
шекарасын нақтылыған жоқ.
Теорияға сәйкес, Парсы шығанағы Оман шығанағына дейін жалғасатын 1700
километр ортаңғы сызықпен бµлінгенмен, шынындығында бірде бір мемлекеттің
атынан сызық танылған жоқ.[32]
1968 жылы Швеция мен Норвегия арасында Скагерран мен Каттеган
бұғаздарының құрлықтық шельфін бµлу туралы келісім жасалып, негізге бірдей
қашықтық қағидасы алынды. 1969 жылы Куала-Лумпурда Малакка бұғазы мен
Оңт‰стік Қытай теңізіндегі Малайзия мен Индонезияның құрлықтық шельфін
айқындаған шартқа қол қойылды.[33]
Қорытындылайтын болсақ, осы келтірілген тәжірибені Каспий теңізін
бµлуде ескеруге болады. Бірақ Каспий теңізін бұл айтылған су бассейндерімен
салыстыруға болмайтынын айтқан да жµн. Каспий теңізі біріншіден, кµлемі
жағынан ірі және кµл деп атауға келмейді. Екіншіден, µзге су айдындарынан
айырмашылығы – пайдалы қазбалар қорының байлығында. Жағалау мемлекеттердің
м‰дделері артуынан оны делимитациялау және мәртебесін анықтау ұзаққа
созылып отыр. ‡шіншіден, байқайтын болсақ, Каспийдің жағалау мемлекеттер
саны екіден кµп, бұл ортақ шешімге келу процесін к‰рделендіретіні анық.
Оған қоса, Каспий теңізі құқықтық тарихындағы айқынсыздықтар дауға т‰рткі
болады және де қазіргі геосаяси маңызын ескеру қажет.
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
2.1. Теңіз минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін анықтау қажеттігі
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің
тәжірибесін талқыламастан бұрын су бассейндерін кµл немесе теңіз ретінде
танудың халықаралық доктринасы мен тәжірибесін келтірген жµн.
Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің µмір с‰руінің
материалдық негізі болып, егемендігі мен ерекше билігі таралатын
мемлекеттік территорияға халықаралық құқықтың қатынасы - қазіргі заң
ғылымының µзекті мәселелерінің бірі. Территория кеңестігінің халықаралық
құқықтық реттелуінің маңызы зор. Ол территориялық, әсіресе мемлекеттік
территориялық мәселелердің планетаның әр т‰рлі континенттеріндегі халықтар
µмірінде ‰лкен рµл ойнайтындығымен себептеледі.
Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бµлігіне: шекаралық,
ішкі сулар енетіндігі белгілі. Бұл сулар тек мемлекеттерді байланыстырушы
жол ғана емес, минералды және тірі ресурстардың ірі қоры ретінде де тек
саяси ғана емес, экономикалық жағынан да маңызға ие.
Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені
бекіту он бесінші ғасырлардан бастау алады. Шекаралық кµлдерге байланысты
алғашқы шарт 1426 жылы швейцар контоны мен милан герцогтігі арасында
соңғысына Лугано кµлін беру туралы болды. Мұндай кµлдердің категориясына
¦лы кµлдер, Леман мен Каспий кµлі кіргізілді.
Кµлдерді бµлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген
т‰сініктер бар. И.Н.Тарасованың ойы бойынша, халықаралық кµл - әрт‰рлі
мемлекеттердің құрлық территорияларымен қоршалған су айдыны. Оны пайдалану
мемлекеттік шекараларын белгілейтін, кеме ж‰зу және µзге мақсаттарда
мемлекеттердің қызметін реттейтін шарттармен ж‰зеге асырылады.[34] Ал
португалдық ғалым Жуаким Сильва Кунья бұл терминге анықтама берместен бұрын
алдымен ұлттық кµлдерді халықаралық кµлдерден айыра білу қажеттігін айтады,
яғни халықаралық деп - бірнеше мелекеттің территорияларына жанасатын, ал
ұлттық деп - тек бір мемлекеттің территорияларына кіретін суларды айтады.
Оның ойынша, теңізбен байланысы жоқ халықаралық кµлдер жағалау мемлекеттің
юрисдикциясында болады және су айдыны қанша жағалау мемлекет болса, бірдей
ендіктегі сонша аймаққа бµлінеді. Ал Ф.Пондавен кµлдерді ‰ш категорияға
бµледі: ұлттық, халықаралық, шекаралық. Халықаралық кµл дегеніміз - екі
немесе бірнеше мемлекеттің шекара сызықтары бойында орналасқан, кеме
қатынасы жолдары Барселона Конвенциясы және 1921 жылғы халықаралық маңызға
ие кеме қатынасы су жолының режиміне қатысты Статусқа сәйкес, халықаралық
маңызға ие және сулары жеке не шаруашылық мақсатта қолданылуы м‰мкін
кµлдер. Автор айтуынша, шекаралық кµлдер µзендердің орналасуына қарай жалпы
халықаралық болады, бірақ халықаралық кµлдер ‰немі шекаралық бола
бермейді.[35]
Дегенмен, кµлдерді “халықаралық” және “шекаралық” деп айырған қисынсыз.
Шекаралық кµлдерде мемлекеттер µзара келісіліп қызмет етеді, сондықтан да
олардың “халықаралық” аталуы әділетті. Ал шекаралық кµлдерді халықаралық
кеме ж‰зуіне ашық деп жариялағаннан ол "шекаралық" мәртебесінен айрылмайды.
Ф.Пондавеннің тұжырымдамасын талдайтын болсақ, шекаралық кµлдерді
халықаралық құқықтық мәртебесі және қолдану режиміне қарай
келесідей бµлуге болады :
- қалыпты шекаралық кµлдер; оның су айдыны мен ресурстары арасындағы
келісім негізінде тек жағалау мемлекеттермен қолданылады.
- халықаралық кеме қатнасына ашық, Ф.Пондавен халықаралық деп атаған
кµлдер (Чад, Рудольф, Малави).[36]
Сондай-ақ, Пондавен шекаралық кµлдер деп - ашық теңізбен табиғи,
жасанды және халықаралық µзен арқылы қатынасы бар су бассейндерін атайды.
Тұйық теңіз тұжырымдамасының авторы - ағылшын заңгері, саясаткер Джон
Сельден. Оның тұжырымдамасына сәйкес, ағылшын тағы Британ империясының
бµлінбес және мәңгі бµлігі ретінде жанасатын теңізінің иесі, мырзасы болды.
Сельден теңіздің құрлық сияқты меншікте болу м‰мкіндігін дәлелдеуі тиіс
болды. Ол Гуго Гроцийдің ашық теңіз еркіндігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Каспий теңізі құрлықтық шельфінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық
мәселелері
Орындаған
ғылыми жетекшісі –
Қорғауға рұқсат етілді
20__ғж.
Халықаралық құқық кафедрасының
меңгерушісі, з.ғ.к.,
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..7
1.1. Халықаралық құқықта Әлем мұхитының минералды ресурстарын
игеру ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі ... ... ...14
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық
ұстанымы ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Теңіздің минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін реттеу мәселесі.
... ... ... ... ... ... ... ...23
1. Каспий минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий маңы
мемлекеттерінің ұстанымы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3ғ
2. Каспий минералды ресурстарын әлемдік сауда рыноктарына тасымалдаудың
саяси-құқықтық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .ғ1
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .69
Библиография
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .72
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының µзектілігі. Жаңа мемлекеттердің қалыптасуымен және
Каспий бассейні тµңірегінде жағдайдың µзгеруімен Каспий мәселесінің
құқықтық сұрақтары қазіргі заң ғылымында маңызды орындардың бірін алып
отыр. Бұл Каспий мәртебесінің анықталмағандығымен, мұнаймен байланысты жаңа
м‰мкіндіктердің ашылуымен, м‰дделердің µсуімен, сондай-ақ, осы аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігімен т‰сіндіріледі.
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері
астарында оның мәртебесін анықтау мәселесі жатыр. Дәлірек айтсақ,
мәртебесін кµл немесе теңіз ретінде анықтау емес, жағалау мемлекеттің
теңіздің бай кµмірсутегі ресурстарына юрисдикциясының сипатын анықтауға
саяды, яғни теңізді ұлттық секторларға бµлу немесе кондоминиум режимін
бекіту. Қазақстан Республикасының ұстанымы 19 шілде 1994 жылы алғаш рет
жарияланды. Қазақстан тарабы Каспийге теңіз мәртебесін беруді жµн деп
тапты. Бұл Каспий теңізіне қатысты 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦
Конвенциясының қолданылуын білдіріп, автоматты т‰рде теңіз бен оның пайдалы
қазбаларын пайдалану бойынша кµптеген мәселелерді шешер еді. Ал кµл
мәртебесін беру кµлдерді делимитациялау мен жағалау мемлекеттердің қызметін
реттеу тәжірибесінің жеткіліксіздігі себебінен пайда болуы м‰мкін
мәселелерді шешуде қосымша ережелер қабылдауды қажет етеді, бұл жағалау
мемлекеттерге ‰лкен ж‰к артады.
Минералды ресурстарды игерудің бірден-бір мәселесі - шикізатты әлем
рыноктарына тасымалдау. Ашық теңізге қол жетпей және мұнайды әлем
рыноктарында сатпай, бұл аймақтың болашақта дамуы м‰мкін емес. Қазақстанда
әлем рыноктарына жолы м‰лдем жоқ деп айтуға болмайды. Магистралды жолдар
бар, бірақ олардың барлығы Ресей территориясымен µтеді. Бұл Қазақстанды
Ресейге тәуелді етеді. Қазақстанға мұнай тасымалдаудың әрт‰рлі бағыттағы
баламалы жолдар қажет. Сондай-ақ, ол жолдардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету бойынша шаралар қабылдау қажет.
Каспийді тек жағалау мемлекеттердің ғана емес, АҚШ, Қытай, Ресей, Иран
сияқты ірі мемлекеттердің стратегиялық м‰дделері т‰йіскен жер деп жариялап
қойды.[1] Табылған және болжанатын мұнайдың ірі қоры бұл аймақты екінші
Парсы шығанағына айналдыруы м‰мкін. Каспий теңізінің тәжірибесінде мұнай
кен орындарына қатысты µз м‰дделерін қорғап қалу мақсатында мемлекеттер
“кез келген әдістерді” қолданатынын да жариялаған еді.[2] КСРО ыдырағаннан
кейін әлем картасында пайда болған жаңа мемлекеттердің экономикалары
құлдыраған еді. Ал Каспий бассейнімен байланысты ашылған жаңа м‰мкіндіктер
экономиканы дағдарыстан шығарудың негізгі тірегі еді. Қазақстан ‰шін де
Каспийдің маңыздылығы – экономикасын демеуде, басқа саладағы инфрақұрылымды
қолдауда. Сейсмикалық зерттеулердің нәтижесінде Каспий теңізінің
қазақстандық бµлігінде қор 10 млрд.тонна мұнай мен 2 трлн.метр3 газдан
тұратыны белгілі болды.[3] салыстыратын болсақ, егер тек Тенгиз кен орнында
1 млрд.тонна мұнай табылса, осы кµлемдегі он кен орны барын айтуға болады.
Мұнай қоры бойынша Каспий теңізі Парсы шығанағынан кейін тұр, бірақ
Солт‰стік теңіздің қорынан екі есе асып т‰седі.
Зерттеу мақсаты. Бітіру жұмысының кµздеген мақсаты - теоретикалық,
нормативтік және эмпирикалық материалдарды талдау мен зерттеу және осының
негізінде мемлекеттердің Каспий ресурстарын игерудегі қызметінің құқықтық
жақтарын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізу. Мақсатына жету ‰шін автор
келесі талаптарды алға қояды:
- 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦ Конвенциясына және мемлекеттердің
кµл мәртебесін бекітудегі тәжірибесін талдау. Соған сәйкес, Каспий
су айдынынының ерекшеліктерін кµрсете отырып, оған теңіз мәртебесін
берудің артықшылықтарын келтіру;
- Каспий мәртебесі және 1991 жылға дейін минералды ресурстарды игеруді
реттеуге қатысты ИРИ мен КСРО арасындағы шарттық тәжірибеге талдау
жасау, сондай-ақ оның Каспий аймағында қалыптасқан жаңа геосаяси
жағдайға қолдану м‰мкіндігін зерделеу;
- Қазақстанның Каспий мұнайын әлемдік рыноктарға тасымалдаудың
құқықтық мәселелеріне талдау жасау;
- теңіз құрлықтық шельфінің ресурстарын игерудің алғышарты ретінде
Каспий аймағының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңыздылығын
зерделеу.
Әдістемелік негізі мен қайнар кµздері. Бітіру жұмысының заң ғылымында
қолданылатын құқықтық т‰сініктерді талдаудың жалпы юридикалық әдістері
қолданылады: реми-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық және тарихи-құқықтық.
Бітіру жұмысының нормативтік негізі ретінде: Кеңес-Иран келісімдері,
1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦ Конвенциясы, 19ғ8 жылғы құрлықтық шельф
туралы Конвенция, Қазақстан мен Ресейдің Каспий теңізінің құқықтық
мәртебесі туралы Конвенция жобалары, халықаралық µзен мен кµлдер мәртебесі
туралы мемлекетаралық келісімдер, құрлықтық шельфте мемлекеттердің
қызметіне қатысты құжаттар мен µзге де су айдындарын пайдалану туралы,
теңіз кеңістіктерін делимитациялау, қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша
халықаралық құжаттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ұлттық заңнамасына
с‰йенеді.
Бітіру жұмысында Ресей мен қазақстандық халықаралық құқық ғылымының
теоретикалық ережелері мен қорытындыларын да пайдаландым. Мысалға,
Ю.Н.Колосов, С.В.Молодцов, Л.А.Иванащенко, И.П.Блищенко, В.Я.Шестопалов,
Б.М.Клименко, Р.Ф.Захарова, қазақстандық ғалымдардан Н.Ә.Назарбаев,
Қ.Т.Тоқаев, М.А.Сәрсембаев, Ж.М.Аманжолов, А.А.Сәлімгерей, У.Т.Қасенов,
В.Х.ғиззатов, К.С.Мауленов жұмыстарын атауға болады. Батыс халықаралық-
құқықтық әдебиетінен Л.Опенгейм, В.Е.Батлер, Х.Лаутерпахт, Я.Броунли,
Д.Коломбос, Ф.Пондавен жұмыстары қолданылды.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Қазақстандық халықаралық-құқытық ғылымда
“Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтауда Қазақстанның қатысуының
құқықтық жақтары” атты А.А.Сәлімгерейдің диссертациялық жұмысын ерекше атап
кеткен жµн. Бұл жұмыста Каспий мәртебесін анықтау мәселесін барлық
қырларынан қарастырдым. Жұмысында Каспий бассейнін теңіз ретінде қараудың
барлық негіздемелерін келтірдім. Сондай-ақ совет халықаралық құқық
ғылымында әзірбайжандық заңгер Р.Ф.Мамедовтың “Каспий теңізінің халықаралық-
құқықтық режимі” атты жұмысын келтіруге болады. Бірақ мұнда Каспийді кµл
деп есептеудің негізі келтіріледі. Осы екі жұмыс та бітіру жұмысын жазуда
‰лкен септігін тигізді.
ғылыми жаңалығы. Барлық Каспий маңы мемлекеттерінің ұстанымы жағынан
Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру мәселесі халықаралық және
мемлекеттік теория мен тәжірибені ескере отырып кешенді т‰рде зерттеледі.
Солайша келесі қорытындыларды қорғауды кµздеймін:
- жұмыста әрбір мемлекеттің бұл мәселеге қатысты ұстанымы
дәйектелгендігі, негізделгендігі ескеріледі;
- халықаралық құқықтық теорияны зерделеу барысында 1982 жылғы теңіз
құқы туралы Б¦¦ Конвенциясын қолданған ең тиімді, ол мемлекеттердің
теңізде қызметін реттеуде кµптеген мәселелерді автоматты т‰рде
шешеді деген қорытындыға келуге болады. Бірақ мұнда міндетті т‰рде
Каспий теңізінің ерекше тарихы мен геосаяси және географиялық
жағдайын ескеру керектігін айта кеткен жµн;
- 1921-1940 жылғы шарттарды зерттей келе, бұл шарттар Каспийдің
қазіргі жағдайын реттеуге сәйкес келмейді деген қорытынды жасалады.
Олар мемлекеттердің минералды ресурстарды игеру бойынша қызметін
толық кµлемде реттемейді және пайда болған халықаралық құқықтың жаңа
субъектілеріне қатысты юридикалық к‰ші жоқ.
- Мемлекетердің тәжірибесін зерттеу негізінде Каспий бастан-ақ de
facto теңіз болып есептелген деген қорытынды жасалады. Бірақ
мәртебесі нақты бекітілмегендіктен, Каспийді теңіз немесе кµл
ретінде санауға қатысты дау туындайды. Жұмыста Каспийге қатысты кµл
мәртебесін бекіту тиімсіз екендігінің негіздері келтіріледі. Ол
мемлекеттерге жаңа ережелерді қалыптастырумен байланысты қосымша
міндет артып, теңіз ресурстарын игеруде, мұнай құбырларын µткізуде,
кеме қатынасы мен балық аулауда, µзге де қызметте қиыншылықтар мен
даулар тудыруы м‰мкін. Ал 1982 жылғы теңіз құқы туралы Б¦¦
Конвенциясы бірнеше жылдар бойы кµпшілік мемлекеттердің тәжірибесін
жиып келген жалпы қолдау тапқан халықаралық теңіз құқының негізгі
құжаты;
- Талдаудың нәтижесінде теңіздің су мен ауа қабатын ортақ пайдалануда
қалдыра отырып, т‰бін модификациялы медиана сызығымен сабақтастыра
отырып, т‰зу сызықтармен бµлу ең тиімді деп танылып отыр. Бұл
біріншіден Каспий экологиясын қорғауға, екіншіден жағалау
мемлекеттердің ынтымақтастығы мен кеме қатынасының еркіндігін
қамтамасыз етуге бағытталған шешім екені дәйектеледі;
- Зерттеуде барлық м‰мкін және іске қосылған мұнай тасымалы
бағыттарына талдау жасалады. Осы бағыттардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде жағалау мемлекеттердің ынтымақтастығына ерекше рµл
бµлінеді;
- Каспий мұнайы тµңірегіндегі жағдайды зерделей отырып, аймақтың
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің және болуы м‰мкін қақтығыстардың
алдын алудың құқықтық механизмдерінің қажеттілігі туралы ұсыныс
негізделеді.
Зерттеу пәнін Каспий маңы мемлекеттерінің теңіз құрлықтық шельфінің
минералды ресурстарын игерудің құқықтық мәселелері құрайды.
Тәжірибелік маңызы. Каспий теңізінің құрлықтық шельф минералды
ресурстарын игеруге қатысты сұрақтардың ғылыми зерттелуіне ‰лес қосу.
Құрлықтық шельфтің минералды ресурстарын игеру сұрақтарын реттейтін
халықаралық шарттардың жалпы талдауы
1.1. Халықаралық құқықта Әлемдік мұхит минералды ресурстарын игеру
Құрлықтық шельфті құрайтын теңіз т‰бінің құқықтық режимі мемлекеттердің
құрлықтық шельфте қызметін реттеуде негізін құрайтын әрт‰рлі құжаттарда
анықталған. Теңіз т‰бінің құқықтық режимі ғылыми техниканың дамуымен соңғы
кезде µзекті сұрақ ретінде Б¦¦ қарауына алынды. 1966 жылдан бастап Б¦¦
теңіз т‰бі мен оның ресурстарын жан-жақты зерделеп келеді. 1966 жылдың
наурызында Б¦¦ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесінің сессиясында Б¦¦ Бас
Хатшысына теңіз ресурстары және оларды µндіру әдістері туралы жалпы
мәліметке шолу жасау тапсырылды. Б¦¦ Бас Ассамблеясының жиырма бірінші
сессиясында бұл сұрақ талқыланып, теңіз ресурстары әлем халықтарының
экономикалық дамуына септігін тигізетіні ерекше белгіленіп ғана қоймай,
табиғи ресурстар туралы білімді кеңейту қажеттігі айтылды. 1967 жылы Б¦¦
жанындағы Мальта тұрақты µкілдігі 17 тамыз 1967 жылы Бас Хатшы атына
меморандум жіберді.[4]
Тұжырымдаманың бірі бойынша, теңіз т‰бі жағалау мемлекеттердің арасында
бµліну керек.[5] Американдық юрист С.Бернфельдің ойы бойынша: құрлықтық
шельф туралы Конвенцияның мақсаты теңіз т‰бін жағалау мемлекеттердің
арасында бµлу. Оның негізгі қажеттілігі болашақ қақтығыстың алдын алу
сұрақтары. Заңгердің ойынша Конвенция негізгі мақсатына жете алмағандықтан,
оған қажеттілік те жоқ, оның орнына, б‰кіл теңіз т‰бі мемлекеттер арасында
бµліну керек. Бұл концепция теңіздерді "ұлттық кµлге" бµліп икемсіз келді.
Оған қарсы идея бойынша бұл сұрақтарды Женева Конвенциясына с‰йене отырып
шешілу керек делінді.[6]
Конвенцияға сәйкес құрлықтық шельфтің сыртқы шекарасы екі белгінің
негізінде анықталады - 200 м. тереңдікте µтетін не бұл шектен аса табиғи
байлықтарды µңдеу м‰мкіндігі жеткенге дейін делінген. Демек, ғылыми техника
дамуымен бұл шек ашық теңізге қарай ығыса береді. Ал мемлекет құрлықтық
шельфте табиғи байлықтарды зерттеу және µңдеуде ерекше құқықтарға ие
болғандықтан, бұл құқықтар ашық теңізге де м‰мкіндіктің кеңеюімен бірге
тарайды. Бұл тұжырымдама АҚШ, ¦лыбритания, Франция сияқты дамыған
мемлекеттерге ‰лкен м‰мкіндіктер берер еді. Теңіз т‰біне мемлекеттер
юрисдикциясын шектеусіз тарату т‰бін бµлу ғана емес, оған бақылау орнатуға
да әкелер еді. Халықаралық тәжірибемен дәлелденгендей, алдында шектеліп
берілген юрисдикция, яғни біздің жағдайымызда теңіз т‰біне тарайтын
юрисдикцияны бекіту кейін егемендікке, яғни бұл аумаққа территориялық сулар
режимін бекітуге әкелуі м‰мкін.
Теңіз т‰бін бµлуде негізделген концепция керек екені белгілі. Женева
Конвенциясы құрлықтық шельфтің шегін нақты анықтамағандықтан оны µз
пайдасына қарай т‰сіндіру талпыныстары кµп. Конференцияда кµптеген
делегациялар ғғ0 метр деп ұсынды. Бірақ бұл шек теңізге қарай ұзақ
созылатындықтан қолдау таппады. Сондықтан негізгі белгі ретінде су т‰бін
қаптайтын 200 метр тереңдік негізге алынды. Су т‰біндегі ерекшеліктерді
ескере отырып, Комиссия ауытқуларды да кµздеді.[7] Бірақ бірінші бапта
кµрсетілгендей, құрлықтық шельф деп жағалауға жанасатын теңіз т‰бі
аумағының беткі қабаты мен жер қойнауы жатады. Яғни жалпы теңіз т‰бі емес,
жағалауға жанасатын бµлігі ғана, сондықтан теңіз т‰біне мемлекет шексіз
юрисдикциясын тарата алмайды. Американдық заңгер У.Гриффинің айтуы бойынша
құрлықтық шельф “жақындық” біткен жерде бітеді. Құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтары шельфтің жағалау мемлекет территориясының
жалғасы деп есептелуіне негізделеді.
Құрлықтық шельфтің т‰сінігі ғылыми техниканың дамуымен, теңіз т‰бі
ресурстарын тиімді пайдалану м‰мкіндіктерінің ашылуымен пайда болды.
Құрлықтық шельф ресурстарын игеруде мемлекеттердің әрекеттері территориялық
сулардан тыс теңіз т‰бі мен оның қойнауына ерекше құқықтарын бекітумен
ұштасты. Алғаш рет талпыныстар АҚШ, кейін Аргентина, Сауд Арабиясы,
‡ндістан, Иран, Гондурас әрекеттерінде байқалды.[8] Сол себепті бұл аймақта
мемлекеттер қызметін реттеудің халықаралық құқықтық шараларын қабылдау
қажеттігі туындады. Бұл сұрақпен халықаралық құқықтық комиссия айналысып,
екінші (19ғ0ж.), ‰шінші (19ғ1ж.), бесінші (19ғ3ж.), сегізінші (19ғ6ж.)
сессияларын арнады. Комиссия құрлықтық шельф туралы Конвенция жобасын
дайындап, 19ғ8 жылы халықаралық құқық бойынша Б¦¦ конференциясында
ұсынды.[9] Конференция Конвенция жобасын қабылдап, қол қоюға ашық деп
жариялады. Комиссия бұл мәселені қабылдауға алғанда, алдымен жағалау
мемлекеттердің территориялық сулардан тыс теңіз т‰бі аймақтарына
юрисдикциясын таратуы құқыққа сәйкестігі сұрағын шешу керек болды. Комиссия
жағалау мемлекет территориялық сулардан тыс жатқан теңіз т‰бі аймағында жер
қойнауы мен бетіне ондағы табиғи ресурстарды игеру мақсатында юрисдикция
мен бақылауды ж‰зеге асыра алатын ұстанымда болды.
Нәтижесінде мұндай аймақтарды анықтау қажеттігі туды. Мұндай
аймақтарды кейбір мемлекеттердің ұлттық заңдарында, халықаралық құжаттарда,
ғылыми жұмыстарда қолданылғандай “су асты аймақтары” деп атау ұсынылды.
Бірақ бұл термин қарастырылып жатқан аймақтардың сипатын нақты
анықтамайтындықтан қолдау таппады. Нәтижесінде Комиссия геологиялық
ғылымдағы "құрлықтық шельф" ұғымын таңдауды ұйғарды.[10] Комиссия
мемлекеттердің теңіз т‰бі пайдалы қазбаларын игеруде құқықтары "құрлықтық
шельфтің" геологиялық сипатына тәуелді етпеу мақсатында "құрлықтық
шельфтің" геологиялық т‰сінігінен ауытқыды, оған қоса, геолог ғалымдар да
құрлықтық шельфтің шекараларына қатысты әрт‰рлі ұстанымда болды. Сұрақты
қандай да бір аймақтың құрлықтық шельфке жататындығы және оған сәйкесінше
құқықтың тарайтындығы туралы дауларды болдырмайтындай шешу керек болды.
Комиссия егер құрлықтық шельфтегідей қалыпты жолмен тіпті геологиялық
сипатында құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз т‰бі аймақтарында пайдалы
қазбаларды игеретін болса, қысымшылдық кµрсетпеуді әділ деп білді.
Геологиялық сипатта құрлықтық шельфке жатпайтын теңіз т‰бі аймағында игеру
жұмыстарын ж‰ргізуге м‰дделі мемлекетке қандай да бір кері салдар туындамау
керек.[11]
Құрлықтық шельфтің юридикалық т‰сінігін анықтау оның территориялық
таралу шегі сұрағымен тығыз байланысты. Құрлықтық шельфтің юридикалық
т‰сінігіне жағалау мемлекетпен жанасатын, бірақ территориялық теңіз
зонасынан тыс жатқан аймақ кіреді, яғни ішкі шегі территориялық теңіз
шекарасынан басталады. Құрлықтық шельфтің сыртқы шегіне қатысты ережелерді
қалыптастыру бірқатар қиыншылықтар тудырды. Алдымен бұл сұрақты халықаралық
құқық комиссиясы қарастырды. ‡шінші сессияда дайындаған Конвенцияның
бірінші жобасында Комиссия құрлықтық шельф ұғымын оның игерілу м‰мкіндігіне
с‰йене отырып анықтады. Және бұл термин қаптайтын су тереңдігі теңіз т‰бі
мен оның пайдалы қазбаларын игеруге м‰мкіндік беретін су т‰бі
аймақтарындағы пайдалы қазбаларға қатысты. Талқылауда Комиссия 200 метр
тереңдіктегі шекті қолданбауын ғылыми техниканың дамуымен 200 метрден
асатындай жетістіктерге жеткенде болашақта тұрақсыздық тудыратындығымен
т‰сіндірді. Дегенмен Комиссия кейін бұл шекті мақұлдайды. Оны Комиссия
айқындалмаған бұрынғы мәтіндегі бап кейін т‰сінбеушілік пен дауға әкелуі
м‰мкін деп себептеді. Барлық қажеттіліктерді µтейтін 200 метрдегі шек дәл
осы тереңдікте құрлықтық шельф геологиялық ұғымында тамамдалып, материктік
ойыс басталатындығы белгіленген. Сонымен, сегізінші сессияда Комиссия
айтылған екі белгіні қосып, құрлықтық шельф ретінде жағалауға жанасатын,
бірақ территориялық сулар зонасына енбейтін 200 метрге дейінгі, не одан
асып, пайдалы қазбаларды су қалыңдығы игеруге м‰мкіндік беретін тереңдікке
дейінгі теңіз т‰бінің беті мен қойнауы белгіленеді. Мұндай шешім ұзақ
талқылаудың нәтижесінде қабылданады, µйткені Комиссия м‰шесінің кµбі "игеру
м‰мкіндігі" белгісі алдында қабылдаған 200 метр тереңдік белгісіне
тұрақсыздық енгізетіндіктен қарсы болды.[12] Теңіз т‰бінің
режимі талқылауға алынғанда жағдай к‰рделене т‰сті. 19ғ8 жылы Конвенцияның
құрлықтық шельфке қатысты нақты шекара белгілемеуі және бұл сұрақтағы
әрт‰рлі тәжірбиелер мемлекеттердің теңіз т‰бінде қызмет етуін реттеу
мақсатында негізгі құқықтық қағидаларды қалыптастыруда қиындық тудырады.
Құрлықтық шельф режимі шельфтен тыс теңіз т‰бінің құқықтық статусынан
ерекшелену керек, сондықтан оларды бµлу сызығын нақты анықтай білу қажет.
Сондай-ақ кейбір мемлекеттер конвенцияның ақаулығын пайдаланып, техникасы
кез келген тереңдікте игеруге жарамды деп танып µз құқықтарын теңіз т‰бінің
шектелмеген аймақтарына таратуға талпынады.
¤зінің соңғы жобасында 19ғ6 жылы Комиссия бақылау мен юрисдикция
терминін "егеменді құқық" терминімен алмастырды, және бұл соңғысы құрлықтық
шельфтің табиғи байлықтарын бақылау мен игеруге қатысты барлық құқықтарын
қамтыды. Т‰сіндірмесінде Комиссия жағалау мемлекет теңіз т‰бінің сол
аймағына толық егемендікке иеленетінін белгілеп кµрсетті. Комиссия теңіз
т‰бі аймағына мемлекет егемендігінен гµрі ашық теңіз қағидасын шешуші деп
таныды.[13]
Құрлықтық шельф туралы Конвенция кµптеген сұрақтарды қамтығанмен оларға
толық жауап бермейді. Мысалы, мемлекеттің құрлықтық шельфке қатысты
құқықтың юридикалық табиғатына қатысты нақты ережелері жоқ. Конвенцияда
кейбір мемлекеттің пайымдауынша, жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфтегі
пайдалы қазбаларға құқықтар сол аумақты басып, бақылау орнатқанда ғана
танылады.[14] Дегенмен, бұл әрекеттерді жағалау мемлекет қабылдамаған
жағдайда кез келген µзге мемлекет оны басып, бақылау орнатса, тонау ретінде
бағаланып, к‰рделі салдарға соқтырар еді. Сол себепті кубалық делегацияның
ұсынысымен жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфке құқықтары сол аймақты
басып бақылаудан тәуелсіз қамтамасыз ететін ереже бекітілді (2 бап,3
пункт).
ГФР, Жапония сияқты µзге де мемлекеттер құрлықтық шельфке жағалау
мемлекеттің ерекше құқықтарын мойындамай, шельф байлықтарын барлық
мемлекеттің теңдік пен толық еркіндік қағидасына негізделіп игеру тұжырымын
ұстанады.[15] Бұдан ГФР-ң µзге елдердің құрлықтық шельфіне ену талпынысымен
байланысты м‰дделерін байқауға болады. Әрине мемлекеттің егемендігі
территориялық суларымен шектеледі де, ашық теңіз қағидасы к‰шіне енеді.
Бірақ бұл территориялық сулардан тыс аймақта жағалау мемлекеттің
артықшылықтың құқықтары тарамайтынын білдірмейді. Бұл аймақ территориялық
суларға жанасқандықтан құрлық жалғасы ретінде жағалау мемлекеттің айрықша
м‰дделері ескеріліп, халықаралық кеме ж‰зу м‰дделерімен сабақтастырылады,
осы жолмен ашық теңіз қағидасы µз к‰шін сақтайды.
Мысалы, 1733 жылы 3 мильдік територриялық сулары бар Англия 24 мильге
созылған кеден аймағын белгіледі. Осындай аймақтарды кейін АҚШ, Франция,
Т‰ркия, Польша, Югославия белгіледі. Кеденнен µзге мемлекеттің
тәжірбиесінде балық аулау, санитарлық, фискалды, қауіпсіздік аймақтары да
бекітілгені белгілі.[16] Солайша, територриялық сулардан тыс арнайы
мақсаттарда аймақтарды белгілеу тәжірбиесі 19ғ8 жылғы Конвенцияда
халықаралық құқық нормасы ретінде орынын тапты. Сондай-ақ Конвенция бұл
аймақта мемлекеттерге берілетін құқықтарды нақты анықтап берумен шектеледі.
Конвенцияның 24-бабына сәйкес територриялық суларға жанасатын ашық теңіз
аумақта мемлекет: а) µзінің територриясы не територриялық сулары шегінде
кедендік, фискалды, иммиграциялық, санитарлық ережелерді бұзуды болдырмау;
б) µз територриясы не територриялық сулары шегінде осы айтылған ережелерді
бұзғаны ‰шін жазалауға қажет бақылау ж‰ргізіледі.
Дәл осылайша құрлықтық шельф туралы Конвенция шельф табиғи байлықтарын
барлау мен µңдеу мақсатында територриялық суларынан тыс аймаққа жағалау
мемлекеттің юрисдикциясы таралу м‰мкіндігін мақұлдады.
Територриялық сулардан тыс аумақта жағалау мемлекетке артықшылықты
құқықтарды беруді кµздейтін кез келген, соның ішінде құрлықтық шельф
концепциясының да бұлжытпас шартының бірі - мұндай құқықтар ж‰ретін
аумақты шектеу. Құрлықтық шельф туралы конвенцияны дайындауда да µзге су
аумақтарынікі сияқты мемлекеттер µз артықшылықты құқықтарын ж‰зеге асыратын
теңіз т‰бі аумағының шекараларын бекітуді дұрыс деп тапты.
Дегенмен, конференцияда бұл талпынысты ж‰зеге асыратындай нақты ережені
бекітуге қол жетпеді.
Әрине бұл құрлықтық шельф мәртебесінің құқықтық сипатын µзгертпейді.
Осы мақсатпен құрлықтық шельф туралы конвенцияға осы ережені бекітетін
бірқатар баптар енгізілді. Солайша, мысалға ‰шінші бапта құрлықтық шельфке
жағалау мемлекеттердің құқықтары ашық теңіз бетін қаптайтын сулардың және
‰стіндегі ауа қабатының құқықтық мәртебесін қамтымайтыны бекітілген. Бұл
алғышартты Конвенцияның су асты кабельдері мен құбыр жолдарын салуға
қатысты тµртінші бап та бекітеді. Халықаралық құқық комиссиясының жобасы
жағалау мемлекеттің құрлықтық шельфте кабель мен құбыр жолдарын салуға
салуға кедергі етуге тыйым салады.
Конференцияда Венесуэла жағалау мемлекеттерге кабельдердің µту жолдарын
анықтаудың жалпы ережелерін белгілеу құқын беруді ұсынды.[17] Бірақ ұсыныс
кейін тәжірибеде су асты кабельдерін салуда қиындық тудыруы м‰мкін
болғандықтан және ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы болғандықтан
мардымсыз болды. Бесінші бапта да құрлықтық шельфте табиғи байлықтарды
барлау мен µңдеу ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы келмеуінің алғышарт
ережелері бекітілді. Осы бапқа сәйкес жағалау мемлекетке табиғи ресурстарды
барлау мен µңдеуге қажет бекініс пен құрылыс салуға, сондай-ақ шеткі
н‰ктесінен бастап ғ00 метрден аспайтын айналасында қауіпсіздік аймағын
белгілеуге құқық берілді. Бапта табиғи байлықтарды барлау мен µңдеу кеме
ж‰зуіне, балық аулау мен теңіз тірі ресурстарын қорғауға себепсіз кедергі
етпеуді талап етеді. Құрлықтық шельфте табиғи ресурстарды барлау және
µңдеумен байланысы жоқ кедергі ашық теңіз қағидасын бұза алмайды. Бұл кең
қолдау тауып конвенцияда бірқатар ережелермен бекітілген.
Құрлықтық шельф байлықтарын барлау мен игеру жариялау мақсатымен
орындалатын ғылыми зерттеуге кедергі келтірмеуі тиіс делінген. Дания
делегациясының ұсынысы кең қолдау тауып, ғ-баптың бірінші пунктісімен
бекітілді. Кейін µзге делегациялардың ұсынысымен осы бапқа қосымша пункт
қосылып, құрлықтық шельф аймағында зерттеу ж‰ргізу ‰шін жағалау мемлекеттің
рұқсатын қажет ететін ереже бекітілді: егер ұсыныс беруші сәйкесінше
маманданған мекеме болып, құрлықтық шельфтің биологиялық және физикалық
қасиеттерін ғылыми зерттеумен айналысқан жағдайда, жағалау мемлекет жалпы
тәртіп пен тәжірибе бойынша бас тартпауы тиіс, және де бір шарт - жағалау
мемлекет қалаған жағдайда нәтижелері жариялануға жататын зерттеулерге
қатысуға құқылы. Бұл шарт жағалау мемлекеттен рұқсат алу тәртібін
жеңілдетуге бағытталған ереже.[18]
Осы айтылғанды қорытындылайтын болсақ, мемлекеттің құрлықтық шельфке
құқықтарының юридикалық табиғаты ашық теңіз еркіндігі қағидасына қайшы
емес, керсінше оны ұстана отырып, ашық теңіздің кейбір аймақтарда жағалау
мемлекетке артықшылықты құқықтар беруді кµздейді.
Халықаралық құқық комиссиясы конвенцияны дайындауда теңіз және оның
‰стіндегі ауа қабатының еркіндігі қағидасын сақтай отырып, континенталлды
шельф режимін анықтауы тиіс болды. Бұл қағиданы µзгету немесе одан
ауытқуларға жол берілмейді.
1.2. Құрлықтық шельфтің ресурстарын делимитациялау мен игеру сұрақтары
бойынша мемлекеттердің халықаралық тәжірибесі
Құрлықтық шельфті бµлу туралы алғашқы шарт 26 ақпан 1942 жылы
¦лыбритания мен Венесуэла арасында жасалды. Шарт Парий бұғазының су т‰бі
аймағын бµлуге қатысты жағалау мемлекет Венесуэла мен бұрынғы ¦лыбритания
боданы Тринидад және Тобаго арасында бекітілді. Шартта бекітілген бµлу
сызығының арғы жағында жатқан Парий бұғазының су т‰бі аймағына егемендік
пен бақылауға қатысты тараптар бір-біріне шағым келтірмейтіні кµзделді.
[19]
Бұл уақыт аралығында мемлекеттер тәжірибесі халықаралық келісім
жасасудан бұрын құрлықтық шельфті бµлуге қажетті ережелерді қамтитын заңи
актілер жариялаумен толды. Мысалы, 28 қырк‰йек 194ғ жылы АҚШ
декларациясында құрлықтық шельф екі мемлекетке ортақ болған жағдайда
шекарасы АҚШ пен м‰дделі мемлекетпен арада анықталу керек делінген. ¦қсас
ережелер Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Никарагуа, заңдарында да шекара µзара
келісім негізінде анықтау қажеттігі айтылды.[20]
19ғ8 жылғы Конвенцияда қарама-қарсы және сабақтасып жатқан мемлекеттер
территорияларына жанасатын құрлықтық шельфті бµлудің қағидалары кµрсетілді.
Конвенцияның алтыншы бабына сәйкес Комиссия белгілеген қағидаларды
сақтай отырып, құрлықтық шельф жағдайы м‰дделі мемлекеттер арасында
анықталады. Территориялық сулардың шекарасын анықтау сұрағы 19ғ3 жылы
Комиссия қарауына алынып, сараптамашылар µз ұсыныстарын енгізді. Әсіресе,
араласып жатқан мемлекеттердің территориялық суларын анықтау қиынға соқты.
Жағалау сызығынан бірдей қашықтықта ортаңғы сызық ж‰ргізу ең тиімді деп
танылды. Жағалау т‰зу болған жағдайда, құрлықтағы шекара жағалаумен
қиылысқан н‰ктеге қатысты бµлу сызығы тік бұрышта µтеді. Ал жағалау
бірқалыпты болмаса, сызық жағалаудың жалпы пішініне сай µткізіледі.
Комиссия ұсынысты мақұлдап, Конвенцияға келесідей мазмұнда енгізді:
террриториялық сулары аралас мемлекеттер арасындағы шекара µзара келісіліп
анықталады. Келісім болмаған жағдайда және µзге де негіз болмаса, шекара
осы мемлекеттердің территориялық сулары есептелетін бастау сызығын µлшеудің
біршама жақын н‰ктелерінен бірдей қашықтықта µткізілетін сызық қағидасына
с‰йене отырып анықталады.
Жағалаулары бір-біріне қарама-қарсы жатқан мемелекеттердің арасында
ортаңғы сызыққа қатысты Комиссия алғашында екі бап дайындап, бірін
бұғаздағы территориялық сулар шекарасын анықтауға арнаған еді. Бірақ 19ғ6
жылғы жобасында бұғаздың жағалауындағы мемлекеттің жағдайы қарама-қарсы
жатқан мемлекеттің жағдайынан айтарлықтай µзгешеліктер болмағандықтан бір
бап етіп біріктірді.[21] Мұнда да ортаңғы сызықпен анықтаудан бұрын м‰дделі
мемлекеттердің µзара келісіміне басым рµл бµлінді. Бұл ережелер
Конвенцияның 12-бабына енгізіліп, негізге ортаңғы сызық қағидасы алынды.
Территориялық сулар туралы Конвенцияның 12-бабы мен құрлықтық шельф
туралы Конвенцияның 6-бабының арасындағы ұқсастық - ортаңғы сызықтың болуы.
Дегенмен, арада айырмашылықтар да бар. 12-бапқа сәйкес жағалау мемлекеттер
µзгеше келіспесе, ортаңғы сызықтан асатын аймаққа µз юрисдикциясын таратуға
құқы жоқ. 6-бапта бұған ұқсаснақты ережелер жоқ. Оған себеп: мемлекеттерге
ортаңғы сызықты қатаң ұстанбай, құрлықтық шельфті µздеріне қолайлы етіп
бµліп келісуге м‰мкіндік берілгендігінде. Дегенмен, бұл ереже кейбір
заңгерлермен айқынсыздық деп бағаланады. Ескеретін жайт, екі бапта да
ортаңғы сызықты µткізуге ж‰гінбестен бұрын ерекше мән-жайларға орын
беріледі, бірақ қандай мән-жайларды ерекше ретінде бағалау туралы ештеме
айтылмайды.
Ортаңғы сызық арқылы территориялық суларды бµлу құрлықтық шельфті
бµлумен салыстырғанда айтарлықтай мәселе тудырмайды. ¤йткені құрлықтық
шельфтегідей пайдалы қазбаларға қатысты мемлекеттердің м‰дделері
қақтығыспайды.
Жағалаудан бірдей қашықтыққа негізделіп, ортаңғы сызықпен құрлықтық
шельфті бµлуді таңдамастан бұрын 19ғ1 жылы Комиссия тараптар арасында
келісім немесе арбитражды кµздеген еді. Бірақ 19ғ3 жылы сараптамашылардың
ұсынысымен Комиссия ортаңғы сызық қағидасын бекітті.[22]
19ғ8 жылы Женева конференциясында кейбір мемлекеттер ортаңғы сызық
қағидасын к‰шейту мақсатында ерекше мән-жайларды ескермеуді ұсынғанмен,
Комиссия кµпшілік дауыспен бас тартты. Сол сияқты Венесуэла да
конференцияда жағалаудан бірдей қашықтық қағидасын қабылдамауды ұсынды. Бұл
ұсыныс та икемсіз болғандықтан қолдауын таппады. [23]
Солайша мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып құрылған бұл бап
айтарлықтай µзгертусіз Конвенцияға енгізілді. Басым мемлекетке тиімді
болып, құрлықтық шельфті әділетті бµлуге құқықтық алғышарт қалыптастырғанда
ғана ереже дұрыс бекітілді деп айтуға болады.
Лаутерпахттің айтуы бойынша құрлықтық шельф әр жағдайға қарай
объективті кµзқараспен бµліну керек, ал ортаңғы сызық әділ шешім шығарудың
с‰йену н‰ктесі болу керек. Шаловиц та теңіз т‰бі аймағы екі тарапқа да
әділеттілікті қамтамасыз ететіндей негізде бµлінуін қостайды. Мак Дугал мен
Берке да мұндағы саясат мақсаты деп болашақта дау тудырмайтындай және
тараптардың м‰дделерін қанағаттандыратындай етіп құрлықтық шельфті бµлуді
дұрыс деп есептейді.[24]
Ескеретін жайт, құрлықтық шельфті бµлуде әділ шешімге келу Конвенцияның
6-бабындағы "ерекше мән-жайларды" т‰сіндірумен байланысты. Конвенцияны
дайындау кезінде ерекше мән-жайларға Комиссия аралдардың, кеме µту
жолдарының болуы, жағалаудың ерекше иірімін жатқызса, сараптамашылар
комитеті сондай-ақ балық аулау мен навигация құқықтарын да жатқызды.
Әдебиетте кабельдердің жолдары, қауіпсіздік пен қорғаныс қажеттіліктері,
балық банкісін қорғау, мұнай мен газдың бµлінбейтін қорларын да ерекше мән-
жайларға жатқызады. Оған қоса ортаңғы сызық территориялық сулар сияқты
құрлықтық шельфке де қолданылғандықтан, құрлықтық шельфке қатысты тарихи
қалыптасқан жағдайды ерекше мән-жай ретінде бағалау ұсынылды. Халықаралық
құқықта теңдік қағидасы ж‰ргенмен, кейбір жағдайларда мемлекеттің халқы мен
территориясының кµлемі де ерекше мән-жайға жатқызылуы м‰мкін. Ал мысалға,
Кеңестер Одағының кµзқарасы бойынша, ерекше мән-жай ретінде бағалауда су
асты аймағының геологиялық құрылымы және әрбір жағалау аймақтың
экономикалық жағдайы ескерілуі керек делінген.[25] Аралдардың болуы
құрлықтық шельфті әділ бµлуде бірқатар қиындықтар туындатады.19ғ8 Женева
конференциясында аралдардың болуы ортаңғы сызықтан ауытқуға м‰мкіндік
беретін ерекше мән-жай ретінде бағаланған еді, кейін аралдардың болуы
құрлықтық шельфті бµлу сызығын µткізуге әрт‰рлі әсер ететіні қосталды. Кµп
жағдайларда аралдардың жағалаумен ара-қашықтығы олардың құрлықтық шельфті
бµлуде ескерілуіне әсер етеді. Мысалға жағалауға жақын орналасса, есепке
алынып, ал территориялық суларда немесе одан тыс аумақта орналасса, дау
тудыруы м‰мкін. Тәжірибеде сондай-ақ белгілі бір мемлекеттің құрлықтық
шельф суларында орналасқанмен, µзге мемлекеттің егемендігіндегі аралдар да
бар. Осыған қатысты конференцияда Аргентина делегациясының келтірген
мысалында айтылғандай, Африка суларында Әулие Елена аралы орналасуы теңіз
суын екі арада бµліп, ‰лкен аумаққа құқықтарды аралға беруді білдірмеуі
тиіс. Мұндағы ойы осыған ұқсас жағдайда аралдар құрлықтық шельфті бµлуге
әсер етпеуі тиіс.
Тәжірибеде құрлықтық шельфті бµлу біршама к‰рделі процесс. Әсіресе
Солт‰стік теңізді бµлу қиынға соққан еді. Т‰бі пайдалы қазбаларға толы бұл
аймақ теңіз суымен жуылатын жағалау мемлекеттердің м‰дделерінің қақтығысына
әкелді. Алғашында ешбір заң актілерімен реттелмеген Солт‰стік теңізге
қатысты 1963 жылы бірнеше айдың ішінде Норвегия, Дания, Батыс Германия,
¦лыбритания нормативтік акт қабылдау арқылы теңіздегі µз құрлықтық шельфін
белгілеудің құқықтық негізін бекітуге тырысты. [26]
Құрлықтық шельфті Дания мен Нидерланды арасында және екінші жағынан
Германиямен арада бµлу ұзаққа созылды.[27] Бұл аймаққа қызығушылық әсіресе
19ғ9 жылы Нидерланды территориясындағы Гронинген провинциясы аумағында
табиғи газдың әлемдегі ірі кен орындарының бірі Слохтеренское ашылғаннан
бастап µрбіді. Мамандар болжауымен жақын аумақта осыған ұқсас ірі кен
орындар болуы м‰мкін еді. Дания мен ГФР, ГФР мен Нидерланды арасында
құрлықтық шельфтің аз ғана аймағын бµлу туралы келісімдер жасалғанмен,
толық бµлу сызығын анықтауға бағытталған келісімдер нәтижесіз болды. 2
ақпан 1967 жылы Боннда ГФР Дания және Нидерландымен екі жақты келісім
негізінде дауды халықаралық сотқа беруге келісті. Тараптар алдында жасалған
келісімнің негізінде бекітілген шекарадан басқа аймақтарда шекараны
анықтауда негізге алынатын қағидалар мен нормаларды анықтап беруді µтінді.
Сот бұл істі екі жыл бойы қарады. Даулы аймақтың жалпы кµлемі 146 900
квадрат километр, мамандар аймақты игеруге жеңіл, мұнай мен газ қоры
жағынан болашағы зор деп бағалады. ГФР тұжырымы құрлықтық шельфты былайша
бµлуді ұсынды: Данияға ғ3 900 квадрат километр, Нидерландыға ғ6 300 квадрат
километр, ГФР-на 36 000 кваадрат километр. Дания мен Нидерландының
ұсынысына сәйкес ГФР-на 23 600 квадрат километр, Данияға 61 ғ00 квадрат
километр, Нидерландыға 61 800 квадрат километр µту керек болды.
20 ақпан 1969 жылы қабылдаған µз шешімінде алты дауысқа қарсы он бір
судьяның қолдауымен Халықаралық сот бірқатар құрлықтық шельфті бµлуге
қатысты ескертулер жасады. Сот бастау сызығынан бірдей қашықтық қағидасын
бұл іске қатысты халықаралық құқық нормасы ретінде танылатындай жеткіліксіз
деп білді. Сот Конвенцияда алдымен м‰дделі тараптар арасында шартқа тек
екінші кезекте ғана бірдей қашықтық қағидасына, оның µзінде ерекше мән-
жайлар болмағанда жол берілітіндігіне назар аудартады. Сондықтан кез-келген
жағдайда құрлықтық шельфты бµлудің міндетті бір әдісі жоқ. Құрлықтық
шельфті бµлудің бµлек немесе қосымша µзге де әдістері бар. Осының
негізінде сот бұл қағиданы халықаралық құқықтың жалпы нормасы және
құрлықтық шельфтің құқықтық режимі тұжырымдамасының құрамдас бµлшегі
ретінде бағалауға болмайды деген қорытындыға келді. Сот бірдей қашықтық
қағидасы халықаралық әдет-ғұрып құқығы нормасы ретінде бағалаумен де
келіспеді. ¤йткені 6-баптың µзінде басымдыққа ие келісім негізінде
құрлықтық шельфті бµлу міндетінен кейін ғана бірдей қашықтық әдісі
қолданылады. Оның µзінде тізіміне анықтау белгілері жоқ ерекше мән-
жайлардың кедергі ету м‰мкіндігі мен 6-бапқа ескертпе жасау құқығы, бұл
баптың нормативті сипатына к‰мән тудырады.
Дауды қарау барысында Дания мен Нидерланды сотқа бірдей қашықтықты
қолданып, құрлықтық шельфті бµлген 1ғ оқиғаны келтірді. Сот мемлекеттер бұл
қағиданы халықаралық әдет- ғұрып құқық нормасы ретінде қолданғанын
себептеп, ескруден бас тартты.
Шешімінде құрлықтық шельфті бµлу қағидасына келесідей ескертулер
жасалды: м‰дделі тараптар арасында келісімнің пәні бµлу болу керек; мұндай
келісім әділеттілік негізінде жасалу керек; тараптар келіссµз µткізуде
келісімге келуді мақсаттауы керек, келісім болмаған жағдайда автоматты
т‰рде құрлықтық шельфті бµлудің басқа жолын қолдану ‰шін ресми саты болмауы
керек.
Халықаралық соттың Дания, Нидерланды мен ГФР ісі бойынша шешімі
құрлықтық шельфтің ені туралы талқылауға әсер етіп, “құрлықтың табиғи
жалғасы”, “құрлықтың теңізден басымдығы” межесін қалытастырды.
Сот ойынша құрлықтық шельф геологиялық және географиялық кµзқарас
бойынша құрлықтың табиғи жалғасы болғандықтан мемлекеттердің оның пайдалы
қазбаларын игеруге айрылмас құқы ipso faсto және ab initio мелекеттердің
µз территориясына егемен құқықтарынан туындайды. Құрлықтық шельф пен
құрлықтағы территория бір б‰тін екендігі “физикалық факт болғандықтан”,
құрлықтық шельфтің т‰сінігі осы физикалық фактіні танудан пайда болды және
осы факт пен құқықтың арасындағы байланыс құрлықтық шельфтің юридикалық
режимін анықтаудың маңызды элементі. Табиғи жалғастық тезисін қолдай
отырып, Сот қандай да бір теңіз т‰бі аймағын құрлықтық шельфке жатқызуда
жақындық межесін дұрыс емес деп бағалады, µйткені бұл мемлекеттердің ол
аймаққа құқықтарын таратуға негіз болмады. Сот сондай-ақ “жағалауға
жанасуды” қандай да бір ілгерінді немесе ажырағысыз норма ретінде
қарастыруға да қарсы болды.
Сот заң актілерінде, µзге құжаттардағы кейбір т‰сініктерге де
(“жағалауға жақын”, “шектес”, “жанасатын”) талқылама жасады. Олардың жалпы
идеясы бір болғанмен әрт‰рлі т‰сіндірілуі м‰мкін. “Жағалауға жанасу”,
мысалға, 100 миль қашықтықтағы аймақты жағалауға жанасады деп оның қалыпты
мағынасында айту қиын. Бұған салыстырмалы “құрлықтың табиғи жалғасы”
қағидасы арқылы, мысалға, Солт‰стік теңіздегі жағалаудан 190 мильдегі
аймақты жағалау мемлекеттің территориясының жалғасы деп т‰сіндіру және
дәлелдеу ақылға қонымды. Солайша Сот жаңа доктринаның қалыптасуы барысында
µзінше дамыған жаңа тұжырымдама енгізіліп, мемлекеттердің тәжірибесінде µз
жалғасын тапты.
Осы теория алғаш рет АҚШ президентінің прокломациясында кµрініс
тапты.[28] Құрлықтық шельфті АҚШ құрлығындағы жер массивінің жалғасы деп
тауып, ондағы ресурстарды мемлекет территориясы шегінде кеніштердің жалғасы
ретінде есептеді.[29] АҚШ пайымдауын Латын Америка елдері жақтап, кейбірі
тіпті егемен құқықтарын ашық теңіз айдынына да таратты.
Балтық теңізінің құрлықтық шельфін бµлудің халықаралық тәжірибесі де
кең қолданысын тапты. 20 мамыр 196ғ жылы КСРО мен Финляндия арасында Фин
заливінде теңіз сулары мен құрлықтық шельф шекаралары туралы келісімге қол
қойылды. Келісім 1940 жылы бекітілген шекаралар мен 1947 жылы Финляндиямен
арадағы бейбіт шартта бекітілген шекаралардан µзге аймақты бірдей қашықтық
қағидасына негізделіп белгіледі. ғ маусым 1967 жылы Балтық теңізінің
солт‰стік-шығыс бµлігіне қатысты құрлықтық шельф шекарасын анықтау туралы
совет-фин келісіміне қол қойылды, негізге ортаңғы сызық қағидасы
алынды.[30]
28 тамыз 1969 жылы КСРО мен Польша арасында Гданьск шығанағы мен
Балтық теңізінің оңт‰стік-шығыс бµлігінде континентады шельф шекарасын
µткізу туралы келісімде де ортаңғы сызық қағидасы басым қолданылды. Ерекше
назар аударатыны 23 қазан 1968 жылы КСРО, ПХР, ГДР арасында құрлықтық шельф
туралы декларация қабылданды.[31]
Декларацияда алдымен Балтық теңізі т‰бінің беткі қабаты мен қойнауы
таяз сулы, яғни тегістей континентады шельфке жататындықтан жағалау
мемлекеттердің арасында бµлінуге жатады делінген. Балтық теңізін бµлуде
Женева Конвенциясының әсіресе 6-бабында с‰йенетіндігіне баса назар
аударылған. Мемлекеттер құрлықтық шельфті бµлуде Женева Конвенциясының
территориялық теңіз және жанасатын аймақ туралы баптарға сәйкес бекітілген
территориялық теңіз енін µлшеуге арналған бастау сызықтарын µзара танып,
мақұлдайды. Сондай-ақ Декларация Балтық теңізіндегі континеталды шельф
шекараларының нақты координаттары м‰дделі тараптардың арасында екі және кµп
жақты келісімдер арқылы бекітілу қажеттігін белгілейді.
Декларациядағы қағидалар бұл аймақ мемлекеттерінің ынтымақтастығына
берік негіз қалыптастыра білді. Әсіресе континеталды шельфті пайдалануда
м‰дделердің қиылысуы сұрағы бойынша тараптардың кеңесуін қарастырған
ережелердің маңызы зор. Және құрлықтық шельф аймақтарын Балтық теңізі
жағалауына жатпайтын басқа мемлекеттерге, олардың заңды және жеке
тұлғаларына барлау, игеру, µзге де қолданысқа беруге тыйым салынады. КСРО-
ғын тиісінше құлақтандырған кез-келген Балтық теңізі жағалау мемлекеті бұл
Декларацияға м‰ше бола алады. Декларация, сондай-ақ, жағалау мемлекеттердің
құрлықтық шельф аймағына қатысты егемен құқықтарын растайды.
Жер қойнауы бай, таяз болғандықтан игеруге жеңіл келетін Парсы
шығанағын бµлу де ұзақ уақыт бойы жағалау мемлекеттердің назарында болды.
Жағалау мемлекеттердің экономикасы тµмен болғандықтан µздері құрлықтық
шельфті игере алмады, игілікті табыс кµзі деп бағаланған бұл аймақта
кµптеген шетел компаниялары жұмыс істеді. Осы және аралдардың болуы мен
жағалаулардың к‰рделі пішіні сияқты себептер құрлықтық шельфті бµлуді
қиынға соқтырды. Бұған қоса, қол қойғанмен, ратификацияламаған Ираннан
басқа жағалау мемлекеттер 19ғ8 жылғы Конвенцияға м‰ше емес. Әсіресе, Парсы
шығанағының солт‰стік ауданын бµлу ұзаққа созылды. Бұл аумаққа қатысты жеке
заң актілері шықты. Мысалға, Сауд Арабиясының 28 мамыр 1949 жылғы
Декретінде құрлықтық шельф шекарасын бекітуге қатысты олар әділеттілік
қағидасын ұстана отырып, жағалау аймақтағы теңіз т‰бі пайдалы қазбаларына
юрисдикция мен бақылау ж‰ргізетін µзге мемлекеттермен арадағы келісім
арқылы ж‰зеге асыратынын жариялады. Иран мен Кувейт те әділеттілік
қағидасына негізделетінін және бµлу сызығын жағдайға қарай кµршілес
мемлекеттермен кеңес арқылы анықтайтынын бекітті. Дегенмен біреуі де µз
шекарасын нақтылыған жоқ.
Теорияға сәйкес, Парсы шығанағы Оман шығанағына дейін жалғасатын 1700
километр ортаңғы сызықпен бµлінгенмен, шынындығында бірде бір мемлекеттің
атынан сызық танылған жоқ.[32]
1968 жылы Швеция мен Норвегия арасында Скагерран мен Каттеган
бұғаздарының құрлықтық шельфін бµлу туралы келісім жасалып, негізге бірдей
қашықтық қағидасы алынды. 1969 жылы Куала-Лумпурда Малакка бұғазы мен
Оңт‰стік Қытай теңізіндегі Малайзия мен Индонезияның құрлықтық шельфін
айқындаған шартқа қол қойылды.[33]
Қорытындылайтын болсақ, осы келтірілген тәжірибені Каспий теңізін
бµлуде ескеруге болады. Бірақ Каспий теңізін бұл айтылған су бассейндерімен
салыстыруға болмайтынын айтқан да жµн. Каспий теңізі біріншіден, кµлемі
жағынан ірі және кµл деп атауға келмейді. Екіншіден, µзге су айдындарынан
айырмашылығы – пайдалы қазбалар қорының байлығында. Жағалау мемлекеттердің
м‰дделері артуынан оны делимитациялау және мәртебесін анықтау ұзаққа
созылып отыр. ‡шіншіден, байқайтын болсақ, Каспийдің жағалау мемлекеттер
саны екіден кµп, бұл ортақ шешімге келу процесін к‰рделендіретіні анық.
Оған қоса, Каспий теңізі құқықтық тарихындағы айқынсыздықтар дауға т‰рткі
болады және де қазіргі геосаяси маңызын ескеру қажет.
2. Каспий теңізінің минералды ресурстарын игеру сұрағы бойынша Каспий
маңы мемлекеттерінің халықаралық құқықтық ұстанымы
2.1. Теңіз минералды ресурстарын игерудің алғышарты ретінде Каспий
құқықтық мәртебесін анықтау қажеттігі
Каспийдің мәртебесін анықтауға қатысты бұл аймақтағы мемлекеттердің
тәжірибесін талқыламастан бұрын су бассейндерін кµл немесе теңіз ретінде
танудың халықаралық доктринасы мен тәжірибесін келтірген жµн.
Халықаралық құқықтың негізгі субъектісі - мемлекеттің µмір с‰руінің
материалдық негізі болып, егемендігі мен ерекше билігі таралатын
мемлекеттік территорияға халықаралық құқықтың қатынасы - қазіргі заң
ғылымының µзекті мәселелерінің бірі. Территория кеңестігінің халықаралық
құқықтық реттелуінің маңызы зор. Ол территориялық, әсіресе мемлекеттік
территориялық мәселелердің планетаның әр т‰рлі континенттеріндегі халықтар
µмірінде ‰лкен рµл ойнайтындығымен себептеледі.
Кең мағынада мемлекеттік территорияның құрамдас бµлігіне: шекаралық,
ішкі сулар енетіндігі белгілі. Бұл сулар тек мемлекеттерді байланыстырушы
жол ғана емес, минералды және тірі ресурстардың ірі қоры ретінде де тек
саяси ғана емес, экономикалық жағынан да маңызға ие.
Шекаралық аймақтарда орналасқан су айдындарына белгілі бір мәртебені
бекіту он бесінші ғасырлардан бастау алады. Шекаралық кµлдерге байланысты
алғашқы шарт 1426 жылы швейцар контоны мен милан герцогтігі арасында
соңғысына Лугано кµлін беру туралы болды. Мұндай кµлдердің категориясына
¦лы кµлдер, Леман мен Каспий кµлі кіргізілді.
Кµлдерді бµлу тәжірибесінде "халықаралық" және “шекаралық” деген
т‰сініктер бар. И.Н.Тарасованың ойы бойынша, халықаралық кµл - әрт‰рлі
мемлекеттердің құрлық территорияларымен қоршалған су айдыны. Оны пайдалану
мемлекеттік шекараларын белгілейтін, кеме ж‰зу және µзге мақсаттарда
мемлекеттердің қызметін реттейтін шарттармен ж‰зеге асырылады.[34] Ал
португалдық ғалым Жуаким Сильва Кунья бұл терминге анықтама берместен бұрын
алдымен ұлттық кµлдерді халықаралық кµлдерден айыра білу қажеттігін айтады,
яғни халықаралық деп - бірнеше мелекеттің территорияларына жанасатын, ал
ұлттық деп - тек бір мемлекеттің территорияларына кіретін суларды айтады.
Оның ойынша, теңізбен байланысы жоқ халықаралық кµлдер жағалау мемлекеттің
юрисдикциясында болады және су айдыны қанша жағалау мемлекет болса, бірдей
ендіктегі сонша аймаққа бµлінеді. Ал Ф.Пондавен кµлдерді ‰ш категорияға
бµледі: ұлттық, халықаралық, шекаралық. Халықаралық кµл дегеніміз - екі
немесе бірнеше мемлекеттің шекара сызықтары бойында орналасқан, кеме
қатынасы жолдары Барселона Конвенциясы және 1921 жылғы халықаралық маңызға
ие кеме қатынасы су жолының режиміне қатысты Статусқа сәйкес, халықаралық
маңызға ие және сулары жеке не шаруашылық мақсатта қолданылуы м‰мкін
кµлдер. Автор айтуынша, шекаралық кµлдер µзендердің орналасуына қарай жалпы
халықаралық болады, бірақ халықаралық кµлдер ‰немі шекаралық бола
бермейді.[35]
Дегенмен, кµлдерді “халықаралық” және “шекаралық” деп айырған қисынсыз.
Шекаралық кµлдерде мемлекеттер µзара келісіліп қызмет етеді, сондықтан да
олардың “халықаралық” аталуы әділетті. Ал шекаралық кµлдерді халықаралық
кеме ж‰зуіне ашық деп жариялағаннан ол "шекаралық" мәртебесінен айрылмайды.
Ф.Пондавеннің тұжырымдамасын талдайтын болсақ, шекаралық кµлдерді
халықаралық құқықтық мәртебесі және қолдану режиміне қарай
келесідей бµлуге болады :
- қалыпты шекаралық кµлдер; оның су айдыны мен ресурстары арасындағы
келісім негізінде тек жағалау мемлекеттермен қолданылады.
- халықаралық кеме қатнасына ашық, Ф.Пондавен халықаралық деп атаған
кµлдер (Чад, Рудольф, Малави).[36]
Сондай-ақ, Пондавен шекаралық кµлдер деп - ашық теңізбен табиғи,
жасанды және халықаралық µзен арқылы қатынасы бар су бассейндерін атайды.
Тұйық теңіз тұжырымдамасының авторы - ағылшын заңгері, саясаткер Джон
Сельден. Оның тұжырымдамасына сәйкес, ағылшын тағы Британ империясының
бµлінбес және мәңгі бµлігі ретінде жанасатын теңізінің иесі, мырзасы болды.
Сельден теңіздің құрлық сияқты меншікте болу м‰мкіндігін дәлелдеуі тиіс
болды. Ол Гуго Гроцийдің ашық теңіз еркіндігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz