КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ
Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
Диплом жұмысы
Тақырыбы “КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ”
Ғылыми жетекші:
доцент, экономика
ғылымдарының
кандинаты
Қорғауға жіберілді :
Экономика доцент, экономика кафедрасының
ғылымдарының
меңгерушісі: кандидаты
Экономика кафедрасының
меңгерушісі:
Жоспар:
Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ.
Кіріспе:
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
1. Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде.
2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау.
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы.
4. Баланс өтімділігіне талдау жасалынады.
IІI – тарау. Көрсеткіштерді талдау және “ЖШС Бағара” өндірістік кәсіпорында
тұрақтылық дәрежесін табу.
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу.
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау.
3.3. Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау
жасау Жеделдік дәрежесін анықтау.
Қорытынды.
Пайдаланаған әдебиеттердің тізімі.
Қосымшалар.
МАЗМҰНЫ.
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кіріспе
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде____________________________ _____
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және
бағалау____________________________ __________________
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
сипаттамасы________________________ __________________
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы______________
IІI – тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік
кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу___________
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу________________________
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау
жасау______________________________ ____________________
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне
талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау_____
Қорытынды__________________________ ____________________
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі___________________________
Қосымшалар_________________________ ____________________
Кіріспе.
Еліміздіњ нарыќтыќ экономикалыќ ќатынастарѓа µту жаѓдайында
кєсіпорындардыњ ќарсылыќ жаѓдайына талдау жасау µте жоѓары дєрежедегі ролге
ие болады.
Б±л жаѓдай єсіресе кєсіпорындардыњ µз дербестігіне ие болѓаннан бері
жєне µндірістіњ кєсіпкерлік ќызметі нєтижесінде меншік иелері, комерциялыќ
серіктестіктерімен басќа контрагентіктер алдында толыќ жауапкершієлікті µз
міндетіне алу себепші болды жєне оны мањызы арта т‰сті.
¤ндірістіњ ќарсылыќ жаѓдайын оны, т‰рлі жаќтарын білдіретін єрт‰рлі
кµрсеткіштердіњ есептеу нєтижесінеде аныќталынады. Б±ндай кµрсеткіштерге
мыналар жатады: ењбек µнімділігі, ќорлардыњ ќайтарылымы, µзіндік ќ±н, жалпы
табыс, рентабельділік, т.б. Осы кµрсеткіштерді ‰йрену негізінде олардыњ
єрќайсысынан жалпы баѓа тигізетін єсері белгіленеді жєне мањызы
аныќталынады. Соњында бєсекелі нарыќтыќ экономика жаѓдайында кєсіпорынныњ
ќаржылыќ жаѓдайыныњ тиімділігі т±раќтылыѓы жєне болашаѓы туралы толыќ
мєлімет береді. Ќаржылыќ жаѓдай сонымен бірге шаруашылыќ ќызметін ‰здіксіз
іске асыру ‰шін жєне µзініњ іс жаѓдайындаѓы міндеттемелерді (ќазіргі
ќарызын) орнын (толтыру ‰шін) µтеу ‰шін белгілі бір кезењде кєсіпорынныњ
ќаржылыќ т±раќтылыѓын кµрсетеді жєне оны ќаржы ресурстармен ќамтамасыз
етеді.
Кейбір мамандар былай дейді: кєсіпорынныњ ќаржылыќ т±раќтылыѓы
дегеніміз б±л кєсіпорынныњ ќаржы ресурстарын пайдалану жєне бµлу негізінде
кєсіпорынныњ дамуына жаѓдай жасайтын пайда мен капиталдыњ µсуі, осы
тєуекел дєрежесініњ жаѓдайы арќылы тµлем ќабілеті мен несиелік ќабілетіні
саќтап ќалу. Басќа бір мамандар былай деді: олар алдын айтќан мамандардыњ
пікіріне толыѓымен ќосылѓандай болады, біраќ олар ќаржы т±раќтылыѓын тиімді
ќалыптасќанмен , ќаржы ресурстарын бµлу жєне пайдалану мен толыќ ќосылѓысы
келмейді. Олар ќаржы т±раќтылыѓыныњ мєні дегенде кєсіпорынныњ заттарымен
ќамтамасыз етілуі жєне ќайнар кµздерді ќалыптастырудыњ шыѓындары мен
белгіленеді деп есептейді.
Кєсіпорынныњ ќаржы ќызметініњ нормал єрекеті деп - µнімдердіњ
‰здіксіз µндірілуін ќамтамасыз етуі ‰шін, кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайын
нормал т±раќты болуы ‰шін жаѓдай жасау жєне оныњ төлем ќабілетті болуына
кепілдік жасау болып табылады. Егер кєсіпорын ќаржы жаѓынан т±раќты болса
оныњ тµлем ќабілеті де болады, басќа кєсіпорындардыњ алдын оныњ ‰стемдігі
басымдылыѓы байќалады, несие алу ‰шін жаѓдай жасалынады.
Ж±мыстыњ предметі – ќаржы т±раќтылыѓы аспектісінде кєсіпорынныњ ќаржы
жаѓдайы.
Зерттеу нысаны – “ЖШС БАҒАРА” µндірістік кәсіпорыны.
Ж±мыстыњ маќсаты – меншікті ќаржылардыњ ќайнар кµзініњ запастарын табу,
аныќтау жєне ол арќылы басќаруды жетілдірудіњ іс шараларын істеп шыѓу,
сонымен бірге дебиторлыќ ќарыздарды басќарудыњ сапасын арттырудыњ
резервтерін іздестіру болып табылады.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты: ќаражы коэффицентерініњ кµмегі арќылы
кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓын баѓалау. Ол коэффицентері мыналар: ќаржы
тєуекелі, ќарыз, автономия, ќаржы т±раќтылыѓы, ж±мылдыру, ж±мылдырылѓан
ќаржылардыњ т±раќты ќ±рылымы, меншікті ќаржы кµздері арќылы айналмалы
капиталды ќамтамасыз етеді, сонымен бірге кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ
оптимал ‰лгісін (модель) істеп шыѓу. Диплом ж±мысында таблицалар мен
графиктер де пайдаланылады.
“АШМ орталыќ сервис” µндірістік кооперативі ќаржылыќ т±раќтылыќты баѓалау
кєсіпорынныњ 2004ж ќаражыныњ есеп беру баѓасы негізінде баѓаланады.
Ќаржы жаѓдайына талдау жасау ќаржы т±раќтылыѓын талдау жасаудан
басталады, олар тµмендегі мєселелерді µз ішіне ќамтиды.
- Кєсіпорынныњ актив баланысыныњ ќ±рамы мен ќ±рылымыныњ ќозѓалысына
талдау жасау
- актив баланысыныњ ќалыптасу кµздерініњ ќ±рамы мен ќ±рылым єрекетіне
талдау жасау.
- кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ абсолют жєне атносительді
кµрсеткіштеріне талдау жасау
- баланс µтімділігіне талдау жасау
- кєсіпорынныњ тµлемќабілеті мен несиелік ќабілетіне талдау
жасау.
Қәзіргі экорномикалық жақдайда шаруашылық жүргізуші суьбектінің
қызметі айналадағы нарықтың Қатынастарға қатысушылардың көңілін,ен шығатын
қызметтердің нәтижесіне мүдделі болады. Олар бұл жақдайдағы есеп беру
ақпараттары негізінде кәсіпорынның қаржылық жақдайын білуге ұмтылады. Бұл
орында қаржылық талдау жасау негізгі құрал қызметін атқарады.
Қаржылық талдау жасау төмендегідей жолдарға баға беруге
мүмкіндік береді.
1. Кәсчіпорынның мүліктік хәлі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел дәрежесі, үшінші тұлға алдында міндеттемелерді жою
мүмкіндігі.
3. Ағымдағы қызмет пен ұзақ мерзімді инвестициялар үшін капиталдың
жеткіліктілігі.
4. Қаржыландырудың қосымша қайнар көздеріне қажеттілік пен талаптың
болуы.
5. Капиталды көбейтудегі қабілеттілік.
6. Қарыз қаржыларды тартудағы тиімділік.
7. Пайданы бөлу мен пайдаланудағы саясаттың негізделгендігі.
8. Инвестиция мен тағы басқаларды таңдаудағы мақсаттың болуы
Қаржы талдау қаржы менеджмент пен аудиттің ең маңызды элементі болып
табылады да қаржы есебін пайдаланушылар белгілі бір шешім қабылдануда
қаржы есебін пайдаланушылар үшін қаржы талдау әдісін қолданады . Меншік
иелері капиталдың табыстылығын көтеру фирма жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында қаржы есебіне талдау жасайды . Кредиторлар мен
инвесторлар болса қарыздар мен салымдар бойынша өзінің тәуекелділігін
төмендету мақсатында қаржы есебін талдау жасайды. Қабылданған шешімнің
сапасы көбінесе талдау жасауда негізділігінің сапасына жоғары дәрежеде
байланысты болады.
Сонымен ќаржылыќ талдаудыњ негізгі маќсаты: кєсіпорыныњ
ќаржылыќ жаѓыдайыныњ обьективтік жєне наќты суретін беретін, оныњ пайдасы
мен зиянындаѓы, актив пен пассивтердіњ ќ±рамындаѓы µзгерістерді,
девидторлар жєне кредитормен болған есептерді беретін тиімді аќпараттарды
алу болып табылады.
Талдаудыњ маќсаты µзара бір – бірімен байланыста жиналѓан, талданѓан
мєселелерді б±л талдаудыњ аќпараттыќ, техникалыќ жєне механикалыќ
м‰мкіндіктерін есепке алѓан жаѓыдайда талдау маќсатын наќтылау арќылы іске
асќанын білдіреді. Б±л орында негізгі фактор болып шыѓатын аќпараттыќ
кµлемі мен сапасы есептелінеді.
Сонымен ќаржы ќызыметі талдауына негізделген жаќсы ±йымдастырылѓан
ќаржы жоспарлауы жаќсы тиімді ќаржы жаѓыдайыныњ болуына кепілдік етеді.
Ќаржылыќ жаѓдай – кєсіпорынныњ экономикалыќ ќызыметініњ ењ мањызды
сипаттамасы. Ол кєсіпорынныњ бєсеке к‰ресіне ќабілеттілігін, ынтымаќтасу іс
єрекетіндегі оныњ потенциялын білдіреді, кєсіпорынныњ µзініњ жєне
єріптестерініњ ќаржы жєне басќа ќатынастар бойынша экономикалыќ
м‰делердіњ кепілділік дєрежесініњ баѓасы болып табылады. Т±раќты ќаржы
жаѓдайы кєсіпорынныњ µндірістік – шаруашылыќ ќызыметерініњ барша
процестерінде ќалыптасады. Кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайын сипаттайтын таѓы
бір ерекшелігі ол- ±заќ мерзімді келешектегі ќызыметтердіњ т±раќтылыѓы. Ол
кµбінесе кєсіпорын балансыныњ ќ±рлымына байланысты болады жєне кредиторлар
мен
Инвесторларѓа тєуелділік дєрежесімен байланысты болады. Б±дан басќа
кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайы салыќ органдарына байланысты оны µз
мезгілінде жєне толыѓымен тµлей алатын ќабілеттілікті білдіреді. Соњында
кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайы б±л кєсіпорынѓа (маќсаты несие беру) байланысты
белгілі бір мезгілде пайыз дєрежесінде маќсатты несие беру туралы мєселені
шешу ‰шін банктіњ негізгі бас µлшемі болып табылады.
Ќаржылыќ жаѓдайды баѓалау бес негізгі баѓыттар бойынша
µткізіледі.
1. М‰ліктік жаѓдай
2. ¤тімділік
3. Ќаржылыќ т±раќтылыќ
4. Ж±мыс- іс белсенділігі
5. Рентабельділік
Ќаржылыќ жаѓдай сыртќы пайдаланушылар ‰шін екі баѓыт бойынша µткізіледі.
1. Есептелінген баѓаланѓан коэффициенттерді нормативтік белгілерімен
салыстыру.
2. Кµрсеткіштердіњ µзгеруі динамикасына талдау жасау.
Ќаржылыќ т±раќтылыќ б±л кєсіпорынныњ нарыќтыќ экономикалыќ жаѓдайда
ќаржылыќ – экономикалыќ ќызметтерді сипаттайтын объект болып табылады.
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық- шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай- ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруышылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Егер беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір- бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел- статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, оларды
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал
шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъекте өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшалайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс: қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын (оқиғаларын)
бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған)
мәліметтер өз септігін тигізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез- келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай- ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелігін сақтау мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы) болып
табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі
түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде
жасалған жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және
жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел- статистикалық есеп беру
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын
бухгалтерлік және жедел – статистикалық есепке алудың деректері бойынша
жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық
қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып,
жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай
есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс,
қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша- қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС- нің қаржылық- шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы
есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін
ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4
БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен
қатар, жалпы белгіленген тәртіпке біріккен (жиынтық) есебіне де береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті, есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1- наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладғы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін.
1.2. Қаржылық есеп берудің элементтері.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, құлшылық- қажылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының ақысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдеі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
тиімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі тағы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
инвесторлар- жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара- пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін
сатып алудың, немесе өз иесін сақтаудың қажеттілігі анықтау үшін;
кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
кредитор- алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
жабдықтаушылар- кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
көтеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
қызметкерлер- кәсіпорынның тұрақты және рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер- тұрақты түрде дивидент алып тұруын
көздейді;
Мемлекеттік органдар- кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
деңгейіне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай- ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
Жұртшылық- жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді-
мекенді, аймақты дамытуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып
келеді.
Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу
жасап дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға,
кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы
органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін
тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі
құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы
не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
(активтер құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажеттілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің Өз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорынның ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық, оперативтік
қызметінің нәтижесінде,
кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі
ақша қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір
ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында жасалады, өлшем бірлігі-
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін- заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезеңдігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады,
бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты,
қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар
үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын
активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
“ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз
іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз
меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен
оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар
уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс келе бермейді
(мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі
табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект
келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу
жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-
ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып
саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру- шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
кез- келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен
сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан)
қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс
табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе
қортындыланады);
баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Кәсіпорын балансы
1 қаңтар 2006 ж.
кодтары
Ұйымның атауы АШМ “Сервис орталығы”
Мекен- жайы Атакент өңірі
Өндіріс ұйымының қызмет ету түрі
Шаруашылық нысаны
Мемлекеттік мүлікті басқару органы
Өлшем бірлігі
Берілу мерзімі
Нақты берілген мерзімі
Активтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны (10)
Жинақталған амортизация (11)
Қалдық құны (010- 011)
Негізгі құралдар
Бастапқы құны (121- 125 пюттар)
Жер (121)
Ғимараттар мен қондырғылар (122)
Машиналар мен құрал- жабдықтар (123)
Басқа да негізгі құралдар (124- 125)
Жинақталған амортизация (13)
Қалдық құны (020- 021)
Аяқталмаған құрылыс (126)
Инвестиция (14)
Бас (еншілес) серіктестік
Тәуелді серіктестік
Ұзақ мерзімді дабиторлық қарыздар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ағымдағы активтер
Материалдар (20)
Аяқталмаған өндіріс (21)
Тараулар (22)
Дайын өнім (221)
Басқа ТМҚ (223)
Дебиторлық қарыздар:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы) (30)
Бас (еншілес) және тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарызы (32)
Басқа да дебиторлық қарыздар (33)
Оның ішінде ҚҚС (331)
Болашақ кезеңнің шығыстары (34)
Берілген аванстар (35)
Қаржы инвестициясы (40)
Ақша қаражаттары (41, 42, 43, 44, 45)
оның ішінде есеп айырысу қаражаты (44)
аударылған ақша қаражатының жолдағысы (41)
Валюталық плюттағы ақша қаражаты (43)
Басқа да ағымдағы активтер
Жиыны
Барлығы
Пассивтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Меншік капитлы
Қосымша төленген капитал
Қосымша төленбеген капитал
Резервтік капитал
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)
өткен жылдардағы
Есептік жылдағы
Негізгі құралдар, орталықтандырылған күрделі салымдардың есебінен
пайдалануға берілген және еншілес (бас) кәсіпорындардан тегін алынған
негізгі құралдар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
Кейінге қалдырылған салықтар
Жиыны
ІІІ Бөлім. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер
Кредиторлық қарыздар
Бюджетпен есеп айырысу
соның ішінде
Кейінге қалдырылған салықтар
Еншілес (тәуелді) серіктестердің кредиторлық қарызы
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
Алынған аванстар
Жабдықтаушылармен және мердігерлер мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
Еңбеккерлердің демалысы бойынша қарыздарын есептеу
Басқа да кредиторлық қарыздар
Басқалары
Жиыны
Барлығы
Басшы_____________________________ ________
Бас бухгалтер__________________________ _____
ІІ –тарау. Кєсіпорындарды басќаруда ќаржы талдауы мен ролі.
1. Ќаржы т±раќтылыѓы – ќаржы жаѓдайды баѓалайтын
кµрсеткіштері ретінде.
Єдетте кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓы ќаржы есеп беру активтерініњ
ќ±ралы мен ќ±рылымы динамикасын зерттеуден басталады. Б±л жаѓдай
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер м‰ліктері мен олардыњ жеке т‰рлерініњ
абсалют жєне относителді µскендігін немесе кемейгендігін білдіреді, сонымен
бірге кєсіпорынныњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓы туралы пікір айтуѓа
м‰кіндік жасайды.
Активтерді талдау жасау кезінде ќаржылыќ есеп беру негізгі элемент
болып табылады, себебі сол арќылы баланс активтерініњ кµлемі, ќ±рамы
ќ±рылымы мен ондаѓы µзгерістердіњ болуы туралы толыќ мєлімет алуѓа болады.
Баланс активтерініњ єсері шаруашылыќ ж‰ргізуші ењбекшілердіњ
ќарамаѓындаѓы м‰ліктердіњ кµбейгендігін білдіреді. Активтерді талдау
кезінде шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ µндірістік потенциал жаѓдайы
аныќталынады. Оныњ ќ±рамындаѓы негізгі ќ±ралдардыњ, єсіресе ж±мылдырылѓан
м‰ліктердіњ орналасќан жаѓдайына кµњіл бµлінеді.
Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы екі єдіспен белгіленеді. Бірінші
єдіс – б±л жаѓдайда µндірістік потенциал кєсіпорынныњ ќарамаѓындаѓы негізгі
ќ±ралдардыњ, µндірістік запастардыњ жєне аяќталмаѓан µндірістіњ ќ±ндары
арќылы белгіленеді.
Екінші єдіс – б±л жаѓдайда кєсіпорынныњ µндірістік потенциалына
аяќталмаѓан капитал салымдары мен ќ±рал-саймандарыныњ ќ±ндары кіреді. Б±л
кµрініс кєсіпорынныњ жєне оныњ материалды-техникалыќ базасыныњ дамыѓандыѓын
білдіреді.
Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы тµмендегідей кµрсеткіштермен аныќталады.
1- Кµрсеткіш. Өндірістік маќсаттаѓы м‰ліктер коэффициенті. Ол
тµмендегідей формуламен жазылады.
Кn = _¤ндірістік заттар + НЌ + аяќталмаѓан µндіріс
Активтердіњ ќ±ны
Б±л жаѓдайды б±л кµрсеткіштегі нормал шек ќою: Кn( 0.5:
2-Кµрсеткіш. Шаруашылыќ субъект активтерін ж±мылдыру (мобильность)
коэффициенті. Б±л коэффициент аѓымдаѓы активтер жиынныњ субъектініњ барша
м‰ліктер жиыны ќатысы арќылы аныќталынады. Б±л ќарыздарды тµлеу ‰шін
ажыратылѓан ќаржылардыњ ‰лесін сипаттайды. Коэффициент жоѓары болѓан сапйын
‰здіксіз ж±мыс істеу жаѓдай жасалынады. Активтерді ж±мылдыру жоѓары болѓан
сайын кєсіпорыннныњ ќаржылыќ жаѓдайы жаќсара береді.
Ќаржылыќ кµзќарас жаѓынан ќараѓанда кооффициентіњ жоѓарылауы баланс
активініњ ќ±рылымында оњ µзгерістердіњ болѓандыѓы байќатады: м‰ліктіњ
ќалыптасуы жаѓы жетіліп ж±мылдырылады оныњ айналымы жылдамдатылады, оны
пайдалануда экономикалыќ тиімділіктіњ µскендігін білдіреді.
Активтердіњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓын білдіретін кµрсеткіш б±л:
ќаржылардыњ ж±мылдырылѓан жєне ж±мылдырылмаѓан араќатынас коэффициенті.
Бұл ағымдағы активтер құнының ұзақ мерзімді активтер құндарына жеке бөлінуі
арқылы анықталыды. Бұл жағдайдағы оптимал дәреже шарушылық субъектілерінің
салалық ерекшеліктеріне байланысты болды, мысалы өнеркәсіп салаларда бұл
көрсеткіш 0.5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгерісі өндірістік
потенциалдың негізгі элементі болып табылатын материалдық – техникалық
базасы арқылы яғни негізгі қорлардың жағдайы арқылы анықталынады. Бұл
жағдай негізгі құралдардың нақты құн коэффициенті арқылы белгілінеді.
Жалпы мүліктік құнда негізгі құралдардың нақты (қалдық) құнының өзгеруі
кәсіпкердің қандай мақсатта қызмет еткендігін білдіреді. Жалпы алғанда
шаруашылық субъектінің мүліктік құнында негізгі құралдардың үлесі 50% -
тен кем болмауы тиіс. Әсіресе негізгі құралдардың ішіндегі оның актив
(машина трактор т.б) бөлегі көбейген сайын оның жағдайы жақсара береді,
шаруашылықтың материалдық – техникалық базасы дамиды. Негізгі құралдардың
құрамында оның үлесінің артуы қорлардың қайтарылымын асырады, негізгі
құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғарылайды, негізгі
құралдардың техникалық жағдайы оның тозу (ескіру) коэффициенті арқылы
анықталынады. Бұл коэффициент ескіру (тозу) құнының негізгі құралдардың
бастапқы құны арқылы анықталынады. Негізінде бұл коэффициент 50%- дан
жоғары болмауы тиіс.
Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жасағанда
материалдық құндылықтардың санында өзгерістер мен орнын алмастыру
болғандығын анықтау қажет, әсіресе сұраныс болмайтын өнімдердің қиын
реализация етілетіндігі, мөлшерден тыс шикізат запастарының материалдық
аяқталмаған өндірістердің болуы еске алынуы қажет. Дебитарлық қарыздарды
тиянақты түрде үйрену қажет, әсіресе қарыздарды төлей алатындығы немесе
келешекте болатын күдікті жағдайларды бағалап бару тиіс.
Кәсіпорында қиын өтейтін товарлы – материалдық құндылықтардың
болуы, үлкен көлемде девиторлық қарыздардың кобеюі айнымалы қаржылардың
айналымын бәсеңдетеді және шаруашылық субъектің қаржылық жағдайына теріс
әсер етеді , өндірістің тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы тұрақтылығына талдау жасағанда қаржы
ситуация типінің үшкомпонент көрсеткіштері пайдаланылады. Бұл
көрсеткіуштерде запас және шығындар көлемі мен оны қалыптастыратын қаржы
көздерінің жиынтығы пайдаланылады.
1. Меншікті айналмалы қаржылардың болуы мынадай формуламен
белгіленеді: СОС=CC-BA-У
Б±нда: СОС – меншікті айнымалы ќаржылар;
СС – меншікті капитал кµзініњ кµлем;
ВА – айналмалыдан тыс активтердіњ кµлемі;
У – зиян.
2 Кµптеген мамандар меншікті айналмалы ќаржыларды есептегенде меншікті
ќарыз кµздерініњ орнына µзгермелі капиталды алады.
ПК = (CC+ДЗС) – ВА – (У).
Б±нда: ПК - µзгермелі капитал
ДЗС - ±заќ мерзімді ќаржы ќарыздары.
3. Запастармен шыѓындары ќалыптастырудыњ негізгі ќайнар кµзініњ жалпы
мµлшері тµмендегідей формула мен белгіленеді:
ВИ =(CC+ ДЗС +КЗС)-ВА – У.
Б±нда: ВИ- барша ќаржы кµздері:
КЗС – ќысќа мерзімді ќарыз ќаржылары.
Авторлардыњ айтуынша ќысќа мерзімді несиелер мен ќарыз ќаржыларына
ссудалар мен мерзімінде µтелгендер ќосылмайды.
Ќаржы кµздері ќалыптасуыныњ ‰ш кµрсеткішіне сєйкес запастар мен
шыѓындары ќамтамасыз етудіњ ‰ш кµрсеткіштері бар.
1. Артыќ немесе кем меншікті айналмалы ќаржылар.
ФСОС =COC –33
Б±нда: ФСОС = артыќ немесе кем меншікті айнымалы ќаржылар.
2. Артыќ немесе кем µзгермелі ФПК=ПК-33. Б±нда ФПК – артыќ немесе кем
µзгермелі капитал, ПК - өзгермелі капитал, 33-запастар мен шығындар.
3. Артыќ немесе кем барша ќаржы ќайнар кµздері
ФВИ=ВИ-33. Б±нда: ФВИ – артыќ немесе кем жалпы, осы
кµрсеткіштер арќылы ќаржы жаѓдайы белгіленеді.
2.2. Т±раќтылыќтыњ ќаржылыќ коэффицентерін есептеу жєне
баѓалау.
Халыќаралыќ тєжірбиеде жєне прогрессивтік фирмаларда негізгі кезењде
ќаржы т±раќтылыѓы относительді баѓалау ќаржы коэффицентері кµмегімен
µткізіледі.
Ќаржы т±раќтылыѓы тµмендегідей єдіспен сипатталынады.
1. Меншікті жєне ќарыз ќаржыларыныњ араќатынасы арқылы.
2. Меншікті ќаржы кµздерініњ ќорландыру ќарќыны (темпі) арќылы.
3. ¦заќмерзімді жєне ќысќа мерзімді міндеттемелердіњ араќатынастары
арќылы.
4. Материалдыќ айнымалы ќаржыларды меншікті ќаржы кµздермен ќамтамасыз
ету арќылы сипатталынады.
Баланс кµздерініњ ќалыптастыру кµздеріне талдау жасаѓанда шаруашылыќ
субьектілері м‰ліктерініњ т‰суі (сатып алынады) ќалыптастыруын меншікті
жєне ќарыз капиталдардыњ есебінен пайда болады. Олардыњ арасындаѓы
араќатынас ќаржы т±раќтылыѓын аныќтайды. Ќалыптасу кµздеріне талдау жасау
процесінде активтер µз меншігініњ жєне тартылѓан (ќарызѓа алѓан) капиталдыњ
наќты кµлемімен белгіленеді, есеп беру кезењінде олардыњ арасында болѓан
µзгерістердіњ себептері аныќталады, тиісті баѓалары беріледі. Єсіресе б±л
жаѓыдайда µзініњ меншікті капиталына кµбірек кµњіл бµлінеді, себебі µзініњ
ќарамаѓындаѓы запас меншікті ќаржылардыњ ќайнар кµзі, қаржылық
тұрақтылықтың запасы болып есептелінеді. Сонымен бірге оның тек көлемін
ғана анықтап қоймастан, оның капиталдың жалпы жиынтығындағы үлесін де
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш тәжірибеде әртүрлі атаумен
аталады: Меншіктік коэффициент, тәуелсіздік, автономия коэффициенттері деп
айтылады. Мәні жағынан бұл коэффициент қарыз капиталдарына бағынышты
болмай өзінің меншікті қаржыларын жұмылдыру әдісімен дербестігі
анықталынады. Тәуелсіздік коэффициенті дегеніміз бұл жеке капиталдың жалпы
жиынтық капиталға болған қатынасын білдіреді. Ол мынадай формуламен
жазылады:
КН= СК:ОК
Бұнда КН – тәуелсіздік коэффициенті.
СК – меншікті капитал
ОК – жалпы, жиынтық капитал (баланс валютасы)
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін рыноктар қатынастар жағдайында
инвесторлармен кредиторлардың пікірімен санасқан жағдайда тұрақты қаржы
жағдайының жетерлі қамтамасыз етілуі үшін меншікті капитал мен жалпы
капитал арасындағы арақатынас 0,5-0,6 дәрежеде болуы тиімді болып
есептелінеді.
Тәуелсіздік коэффициенттің өсуі субъектілердің қаржылық
тәуелсіздігінің артқандығын білдіреді. Әлбетте кәсіпкерлер үшін
тәуелсіздік коэффициент 50 % -дан жоғары болғанда барша қаржылардың
жартысының көбі өзінің меншікті қаржылар есебінен болғандығын білдіреді.
Бұл көрініс тиімді әрі қолайлы жағдай жасайды.
Қаржы көздерінің құрылымын үйрену және оны бағалау қажет, себебі ол
олардың орынды, ұтымды орналасқандығын білдіреді. Сонымен бірге ол
ақпараттарды іштей және сырттай пайдаланғандығын бағалайды. Ақпараттарды
іштей пайдаланушылар - банк кредиторлары капиталдың жалпы жиынтығындағы
меншікті капитал үлесінің өзгергенін бағалайды, әсіресе бұл жағдай келісім
– шарт жасалғанда ғана қаржы нарығында байқалады. Меншікті капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекел толысады, қауіп күшейеді.Сонымен бірге капитал
құрылымын үйрену шаруашылық қызметі кеңейту немесе тарылту туралы шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиенің кемеюі мен меншікті
капиталдың ұлғаюы субъект қызметінің тұрақты түрде сақталуына мүмкіндік
жасайды. Бірақ бір жақты мұндай қорытынды жасауға да бола бермейді. Себебі
бұнда қаржылар үлесінің көбеюі басқа факторлардың әсерінен де болуы мүмкін:
кредит үшін пайыз ставкалары мен девиденттерден де болуы мүмкін. Егер несие
ставкасы девиденттен төмен болса ол жағдайда тартылған қаржыларды ұтымды
түрде ұлғайтуға болады. Егер жағдай керісінше болса, онда меншікті
капиталды мақсатты түрде пайдалануға болады. Капиталдың құрылымы әрқашан
жоғарыда қаралған шарттарға тікелей байланысты тәуелді болады.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын тағы бір көрсеткіш – бұл
қаржыландыру коэффициенті болып есептелінеді.
Ол төмендігідей формуламен жазылады:
Кф=Ск: 3к. Бұнда Кф- қаржыландыру коэффициенті. Ск – меншікті капитал;
3к –қарыз капиталды қаржыландыру коэффициенті жоғары болған сайын банкирлер
мен инвеситорлар көбірек қаржыландыруға ұмтылады және оған сенім артады.
Егер Ск 3к болса, онда жағдай қауіпті болады, қаржыландыру шеттен келмей
қиындай түседі.
Егер жалпы көлемде меншікті капиталдың үлесі жартысынан төмен болса,
ол жағдайда кәсіпорында қаржылық тұрақтылықтың жоғары дәрежесі
сақталынады. Егер белгілі бір мақсатқа белгіленген активтердің үлесінде
қарыз қаржылықтардың үлесі 40.50 % дан жоғары болса қаржы тұрақтылығы үшін
қауіпті болады.
Қаржыландыру коэффициентінің теріс көрсеткіші бұл қарыз және
тартылған қаржылардың арақатынас коэффициенті. Бұл тартылған капиталдың
меншікті капиталға болған қатынасы арқылы белгіленеді.
К3С=3K:CK: Бұл меншікті қаржы активіне салынған бір тенгеге субъект
қанша қарыз қаржысын жұмсалғандығын білдіреді. Нормал шегі бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысы
Тақырыбы “КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ”
Ғылыми жетекші:
доцент, экономика
ғылымдарының
кандинаты
Қорғауға жіберілді :
Экономика доцент, экономика кафедрасының
ғылымдарының
меңгерушісі: кандидаты
Экономика кафедрасының
меңгерушісі:
Жоспар:
Тақырыбы: КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ.
Кіріспе:
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
2. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
1. Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде.
2. Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және бағалау.
3. Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік сипаттамасы.
4. Баланс өтімділігіне талдау жасалынады.
IІI – тарау. Көрсеткіштерді талдау және “ЖШС Бағара” өндірістік кәсіпорында
тұрақтылық дәрежесін табу.
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу.
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау жасау.
3.3. Баланс өтімділігі дәрежесін анықтау және оның көрсеткіштеріне талдау
жасау Жеделдік дәрежесін анықтау.
Қорытынды.
Пайдаланаған әдебиеттердің тізімі.
Қосымшалар.
МАЗМҰНЫ.
Тақырыбы: Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау.
Кіріспе
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
5. Қаржылық талдауды есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
6. Қаржылық есеп берудің элементтері
ІI-тарау Кәсіпорындарды басқаруда қаржы талдауының ролі.
2.1 Қаржы тұрақтылығы – қаржылық жағдайды бағалайтын көрсеткіштері
ретінде____________________________ _____
2.2 Тұрақтылықтың қаржылық коэффициентерін есептеу және
бағалау____________________________ __________________
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілік және несие қабілеттілік
сипаттамасы________________________ __________________
2.4 Баланс өтімділігіне талдау жасалынуы______________
IІI – тарау. Көрсеткіштерге талдау жасау және “ЖШС БАҒАРА” өндірістік
кәсіпорында тұрақтылық дәрежесін табу___________
3.1 Баланс активтері мен пассивтері құрамы мен құрылым динамикасы
көрсеткіштерін есептеу________________________
3.2 Кәсіпорынның төлем қабілеті мен несие қабілетіне талдау
жасау______________________________ ____________________
3.3 Баланс өтімділігі дәцрежесін анықтау жәцне оның көрсеткіштеріне
талдау жасау Жеделдік дәрежесін анықтау_____
Қорытынды__________________________ ____________________
Пайдаланағн әдебиеттердің тізімі___________________________
Қосымшалар_________________________ ____________________
Кіріспе.
Еліміздіњ нарыќтыќ экономикалыќ ќатынастарѓа µту жаѓдайында
кєсіпорындардыњ ќарсылыќ жаѓдайына талдау жасау µте жоѓары дєрежедегі ролге
ие болады.
Б±л жаѓдай єсіресе кєсіпорындардыњ µз дербестігіне ие болѓаннан бері
жєне µндірістіњ кєсіпкерлік ќызметі нєтижесінде меншік иелері, комерциялыќ
серіктестіктерімен басќа контрагентіктер алдында толыќ жауапкершієлікті µз
міндетіне алу себепші болды жєне оны мањызы арта т‰сті.
¤ндірістіњ ќарсылыќ жаѓдайын оны, т‰рлі жаќтарын білдіретін єрт‰рлі
кµрсеткіштердіњ есептеу нєтижесінеде аныќталынады. Б±ндай кµрсеткіштерге
мыналар жатады: ењбек µнімділігі, ќорлардыњ ќайтарылымы, µзіндік ќ±н, жалпы
табыс, рентабельділік, т.б. Осы кµрсеткіштерді ‰йрену негізінде олардыњ
єрќайсысынан жалпы баѓа тигізетін єсері белгіленеді жєне мањызы
аныќталынады. Соњында бєсекелі нарыќтыќ экономика жаѓдайында кєсіпорынныњ
ќаржылыќ жаѓдайыныњ тиімділігі т±раќтылыѓы жєне болашаѓы туралы толыќ
мєлімет береді. Ќаржылыќ жаѓдай сонымен бірге шаруашылыќ ќызметін ‰здіксіз
іске асыру ‰шін жєне µзініњ іс жаѓдайындаѓы міндеттемелерді (ќазіргі
ќарызын) орнын (толтыру ‰шін) µтеу ‰шін белгілі бір кезењде кєсіпорынныњ
ќаржылыќ т±раќтылыѓын кµрсетеді жєне оны ќаржы ресурстармен ќамтамасыз
етеді.
Кейбір мамандар былай дейді: кєсіпорынныњ ќаржылыќ т±раќтылыѓы
дегеніміз б±л кєсіпорынныњ ќаржы ресурстарын пайдалану жєне бµлу негізінде
кєсіпорынныњ дамуына жаѓдай жасайтын пайда мен капиталдыњ µсуі, осы
тєуекел дєрежесініњ жаѓдайы арќылы тµлем ќабілеті мен несиелік ќабілетіні
саќтап ќалу. Басќа бір мамандар былай деді: олар алдын айтќан мамандардыњ
пікіріне толыѓымен ќосылѓандай болады, біраќ олар ќаржы т±раќтылыѓын тиімді
ќалыптасќанмен , ќаржы ресурстарын бµлу жєне пайдалану мен толыќ ќосылѓысы
келмейді. Олар ќаржы т±раќтылыѓыныњ мєні дегенде кєсіпорынныњ заттарымен
ќамтамасыз етілуі жєне ќайнар кµздерді ќалыптастырудыњ шыѓындары мен
белгіленеді деп есептейді.
Кєсіпорынныњ ќаржы ќызметініњ нормал єрекеті деп - µнімдердіњ
‰здіксіз µндірілуін ќамтамасыз етуі ‰шін, кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайын
нормал т±раќты болуы ‰шін жаѓдай жасау жєне оныњ төлем ќабілетті болуына
кепілдік жасау болып табылады. Егер кєсіпорын ќаржы жаѓынан т±раќты болса
оныњ тµлем ќабілеті де болады, басќа кєсіпорындардыњ алдын оныњ ‰стемдігі
басымдылыѓы байќалады, несие алу ‰шін жаѓдай жасалынады.
Ж±мыстыњ предметі – ќаржы т±раќтылыѓы аспектісінде кєсіпорынныњ ќаржы
жаѓдайы.
Зерттеу нысаны – “ЖШС БАҒАРА” µндірістік кәсіпорыны.
Ж±мыстыњ маќсаты – меншікті ќаржылардыњ ќайнар кµзініњ запастарын табу,
аныќтау жєне ол арќылы басќаруды жетілдірудіњ іс шараларын істеп шыѓу,
сонымен бірге дебиторлыќ ќарыздарды басќарудыњ сапасын арттырудыњ
резервтерін іздестіру болып табылады.
Ж±мыстыњ негізгі маќсаты: ќаражы коэффицентерініњ кµмегі арќылы
кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓын баѓалау. Ол коэффицентері мыналар: ќаржы
тєуекелі, ќарыз, автономия, ќаржы т±раќтылыѓы, ж±мылдыру, ж±мылдырылѓан
ќаржылардыњ т±раќты ќ±рылымы, меншікті ќаржы кµздері арќылы айналмалы
капиталды ќамтамасыз етеді, сонымен бірге кєсіпорыныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ
оптимал ‰лгісін (модель) істеп шыѓу. Диплом ж±мысында таблицалар мен
графиктер де пайдаланылады.
“АШМ орталыќ сервис” µндірістік кооперативі ќаржылыќ т±раќтылыќты баѓалау
кєсіпорынныњ 2004ж ќаражыныњ есеп беру баѓасы негізінде баѓаланады.
Ќаржы жаѓдайына талдау жасау ќаржы т±раќтылыѓын талдау жасаудан
басталады, олар тµмендегі мєселелерді µз ішіне ќамтиды.
- Кєсіпорынныњ актив баланысыныњ ќ±рамы мен ќ±рылымыныњ ќозѓалысына
талдау жасау
- актив баланысыныњ ќалыптасу кµздерініњ ќ±рамы мен ќ±рылым єрекетіне
талдау жасау.
- кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓыныњ абсолют жєне атносительді
кµрсеткіштеріне талдау жасау
- баланс µтімділігіне талдау жасау
- кєсіпорынныњ тµлемќабілеті мен несиелік ќабілетіне талдау
жасау.
Қәзіргі экорномикалық жақдайда шаруашылық жүргізуші суьбектінің
қызметі айналадағы нарықтың Қатынастарға қатысушылардың көңілін,ен шығатын
қызметтердің нәтижесіне мүдделі болады. Олар бұл жақдайдағы есеп беру
ақпараттары негізінде кәсіпорынның қаржылық жақдайын білуге ұмтылады. Бұл
орында қаржылық талдау жасау негізгі құрал қызметін атқарады.
Қаржылық талдау жасау төмендегідей жолдарға баға беруге
мүмкіндік береді.
1. Кәсчіпорынның мүліктік хәлі.
2. Кәсіпкерлік тәуекел дәрежесі, үшінші тұлға алдында міндеттемелерді жою
мүмкіндігі.
3. Ағымдағы қызмет пен ұзақ мерзімді инвестициялар үшін капиталдың
жеткіліктілігі.
4. Қаржыландырудың қосымша қайнар көздеріне қажеттілік пен талаптың
болуы.
5. Капиталды көбейтудегі қабілеттілік.
6. Қарыз қаржыларды тартудағы тиімділік.
7. Пайданы бөлу мен пайдаланудағы саясаттың негізделгендігі.
8. Инвестиция мен тағы басқаларды таңдаудағы мақсаттың болуы
Қаржы талдау қаржы менеджмент пен аудиттің ең маңызды элементі болып
табылады да қаржы есебін пайдаланушылар белгілі бір шешім қабылдануда
қаржы есебін пайдаланушылар үшін қаржы талдау әдісін қолданады . Меншік
иелері капиталдың табыстылығын көтеру фирма жағдайының тұрақтылығын
қамтамасыз ету мақсатында қаржы есебіне талдау жасайды . Кредиторлар мен
инвесторлар болса қарыздар мен салымдар бойынша өзінің тәуекелділігін
төмендету мақсатында қаржы есебін талдау жасайды. Қабылданған шешімнің
сапасы көбінесе талдау жасауда негізділігінің сапасына жоғары дәрежеде
байланысты болады.
Сонымен ќаржылыќ талдаудыњ негізгі маќсаты: кєсіпорыныњ
ќаржылыќ жаѓыдайыныњ обьективтік жєне наќты суретін беретін, оныњ пайдасы
мен зиянындаѓы, актив пен пассивтердіњ ќ±рамындаѓы µзгерістерді,
девидторлар жєне кредитормен болған есептерді беретін тиімді аќпараттарды
алу болып табылады.
Талдаудыњ маќсаты µзара бір – бірімен байланыста жиналѓан, талданѓан
мєселелерді б±л талдаудыњ аќпараттыќ, техникалыќ жєне механикалыќ
м‰мкіндіктерін есепке алѓан жаѓыдайда талдау маќсатын наќтылау арќылы іске
асќанын білдіреді. Б±л орында негізгі фактор болып шыѓатын аќпараттыќ
кµлемі мен сапасы есептелінеді.
Сонымен ќаржы ќызыметі талдауына негізделген жаќсы ±йымдастырылѓан
ќаржы жоспарлауы жаќсы тиімді ќаржы жаѓыдайыныњ болуына кепілдік етеді.
Ќаржылыќ жаѓдай – кєсіпорынныњ экономикалыќ ќызыметініњ ењ мањызды
сипаттамасы. Ол кєсіпорынныњ бєсеке к‰ресіне ќабілеттілігін, ынтымаќтасу іс
єрекетіндегі оныњ потенциялын білдіреді, кєсіпорынныњ µзініњ жєне
єріптестерініњ ќаржы жєне басќа ќатынастар бойынша экономикалыќ
м‰делердіњ кепілділік дєрежесініњ баѓасы болып табылады. Т±раќты ќаржы
жаѓдайы кєсіпорынныњ µндірістік – шаруашылыќ ќызыметерініњ барша
процестерінде ќалыптасады. Кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайын сипаттайтын таѓы
бір ерекшелігі ол- ±заќ мерзімді келешектегі ќызыметтердіњ т±раќтылыѓы. Ол
кµбінесе кєсіпорын балансыныњ ќ±рлымына байланысты болады жєне кредиторлар
мен
Инвесторларѓа тєуелділік дєрежесімен байланысты болады. Б±дан басќа
кєсіпорынныњ ќаржылыќ жаѓдайы салыќ органдарына байланысты оны µз
мезгілінде жєне толыѓымен тµлей алатын ќабілеттілікті білдіреді. Соњында
кєсіпорынныњ ќаржы жаѓдайы б±л кєсіпорынѓа (маќсаты несие беру) байланысты
белгілі бір мезгілде пайыз дєрежесінде маќсатты несие беру туралы мєселені
шешу ‰шін банктіњ негізгі бас µлшемі болып табылады.
Ќаржылыќ жаѓдайды баѓалау бес негізгі баѓыттар бойынша
µткізіледі.
1. М‰ліктік жаѓдай
2. ¤тімділік
3. Ќаржылыќ т±раќтылыќ
4. Ж±мыс- іс белсенділігі
5. Рентабельділік
Ќаржылыќ жаѓдай сыртќы пайдаланушылар ‰шін екі баѓыт бойынша µткізіледі.
1. Есептелінген баѓаланѓан коэффициенттерді нормативтік белгілерімен
салыстыру.
2. Кµрсеткіштердіњ µзгеруі динамикасына талдау жасау.
Ќаржылыќ т±раќтылыќ б±л кєсіпорынныњ нарыќтыќ экономикалыќ жаѓдайда
ќаржылыќ – экономикалыќ ќызметтерді сипаттайтын объект болып табылады.
І-тарау Қаржылық талдауда есеп берудің жасалуы
1. Қаржылық талдауда есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық- шаруашылық
қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз.
Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына потенциалды
инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер,
сондай- ақ мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін, сондай-
ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруышылық қызметін жедел басқару
үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты
(бастапқы) база болып табылады.
Егер беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір- бірімен
қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел- статистикалық есеп берудің
сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да ережелерді
сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас бухгалтері
Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап, оларды
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады (көрініс табады), ал
шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап танылады.
Толассыздық. Субъекте өз қызметін жақын арада тоқтатпауды топшалайды
және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да мақсат тұтпайды.
Түсініктілік. Қаржылық есеп беруде берілген ақпарат пайдаланушыларға
түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы мәліметтерге
қанағаттануы тиіс: қаржылық, шаруашылық, жедел жағдайларын (оқиғаларын)
бағалаған кезде олардың қабылданған шешіміне алынған (немесе пайдаланған)
мәліметтер өз септігін тигізуі керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне әсер етуі
мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құралады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің ақша
қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы туралы
пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсыну тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні бұрын
ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы болғаны
абзал.
Сақтық. Кез- келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін сақтаған
жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай- ақ міндеттемелер мен
шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы тиіс.
Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір есептік кезеңі
екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның әртүрлі
есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек, өйткені оның
көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін анықтай алады, демек
қабылданатын шешімдердің жүйелігін сақтау мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы) болып
табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің мәліметі
түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің мерзімінде
жасалған жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік, статистикалық және
жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жедел- статистикалық есеп беру
кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметінің жекелеген жақтарын
бухгалтерлік және жедел – статистикалық есепке алудың деректері бойынша
жасалады. Бухгалтерлік есеп беру кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық
қызметін бастапқы құжаттармен және есепке алу жазбаларымен расталып,
жинақталған деректерден жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай
есеп шұғыл және почта арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде ЖО,
ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі (баланс,
қаржылық- шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақша- қаражаттарының
қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС- нің қаржылық- шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде есепші
қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп жұмыстарының
кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті жиынтық
құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген көлемдерде есептік
тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің негізінде талдау
жасалынады.
Жасалған баланстық және басқа берілетін есептердің көрсеткіштерінің
дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және логикалық тұрғыдан мұқият
тексеру керек. Баланстың сабақтастығын есепті кезеңнің басындағы баланс
баптарының деректерін ағымдағы кезеңнің осы баптағы деректерімен
салыстырып, жыл соңындағы көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы
есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 “Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі көрсеткіштерін
ашып көрсету” (2 БЕС); “Қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы
есеп беру” (3 БЕС) және “Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру” (4
БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық есептің меншік иелерінде (қатысушыларында, құрылтайшыларында)
немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген мәліметтері бойынша тиісті
органдарға: салық инспекциясына (кәсіпорынның тұрған жері бойынша);
жергілікті қаржы органына, мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін берумен
қатар, жалпы белгіленген тәртіпке біріккен (жиынтық) есебіне де береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасының заңдарында басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті, есепті
жылдан кейінгі келесі жылдың 1- наурызынан кешіктірмей береді. Бухгалтерлік
есеп берудің нақты күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде салық
органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері (қатысушылары,
құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін оның
барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа қаладғы
кәсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен қаржы
жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі пайдаланушылар үшін
жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің түзетілуі,
сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін жасалады.
Мұндайда өткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған деректерге қажетті
түзетулер енгізілуі мүмкін.
1.2. Қаржылық есеп берудің элементтері.
Жоғарыда айтқанымыздай, қаржылық есеп берудің құрамына бухгалтерлік
баланс, құлшылық- қажылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, ақша
қаражатының ақысы туралы есеп беру және түсіндірме хаттамасы (жазбасы)
кіреді.
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдеі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
тиімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі тағы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
инвесторлар- жасаған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара- пар келетіндігін анықтау үшін; кәсіпорынға
салған инвестициясын инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес активтерін
сатып алудың, немесе өз иесін сақтаудың қажеттілігі анықтау үшін;
кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
кредитор- алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
(мүмкіндігін) анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
жабдықтаушылар- кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
көтеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
қызметкерлер- кәсіпорынның тұрақты және рентабельді болғанына
мүдделі, өйткені олар, өзінің еңбек ақысын және басқа жеңілдіктері мен
төлемін алады, ал акционерлер- тұрақты түрде дивидент алып тұруын
көздейді;
Мемлекеттік органдар- кәсіпорынның тұрақты әрі рентабельді жұмыс
деңгейіне мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты
(салық шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай- ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
Жұртшылық- жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді-
мекенді, аймақты дамытуға керек ақпараттарды жинауға (алуға) мүдделі болып
келеді.
Қаржылық есеп беру қорының инвестициялық саясатын жасауға, несиелеу
жасап дұрыс қалыптастыруға, болашақ ақша қаражатының ағынын бағалауға,
кәсіпорынның міндеттемесі мен ресурстарын бағалауға және олардың басқарушы
органдарының қызметіне қажет ақпараттармен қамтамасыз етуге өз септігін
тигізеді.
Кәсіпорынның қаржылық есеп беруін әрқилы пайдаланушылардың әр түрлі
құқы бойынша пайдалануы кәсіпорынның сол жалпы талапқа сай келуі үін оның
қызметіне капиталдың жеткілікті болғаны абзал. Сондықтан олардың негізгі
құқы (басқа жағдайлары бірдей болғанда): кәсіпорыннан алған меншік капиталы
не басқа инвестициясы туралы ақпараттар оларды қанағаттандыруы тиіс.
Бұл ереже барлық пайдаланушылардың мүддесіне ортақ әрі сай келетін
ақпарат деп саналады. Жалпы алғанда, пайдаланушылар келесі ақпараттарға
мүдделі болып келеді.
Есеп берудің мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін
(активтер құрылымы) бағалау және болашақта болатын ақша
қаражаты
Қаржылық құрылымы (кәсіпорынның Қарыз қаражатының келешекке
қарызы мен меншік капиталының ара қажеттілігін бағалау және болашақта
қатынасы) алынатын пайда мен ақша қаражатын
мүдделі тараптардың арасына тарату;
кәсіпорынның сырттан инвестицияны
тартудың потенциалдық икемділігін
бағалау
Өтемділік пен төлем қабілеттігінің Өз міндеттемесіне жауап беретін
коэффициенті кәсіпорынның ұзақ және қысқа
мерзімдегі қарыздарын төлеу
қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен іскерлік Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану
белсенділігінің коэффициенті тімділігін бағалау
Қажылық жағдайының өзгеруі Қаржылық инвестициялық, оперативтік
қызметінің нәтижесінде,
кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі
ақша қаражатына қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы шаруашылықтың бір
ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады. Әрбір есеп беру әртүрлі
ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша күйінде шаруашылық жүргізуші
субъект пайдаланылады.
Қажылық есеп пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық
мәнді ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
(жазбасында) баптардың жіктемесі мен ақша қаражаттары туралы қосымша
мәліметтер арқылы олардың мазмұнын түсіндіру керек.
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай- ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс.
Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің мәліметтерімен салыстырылады.
Есеп беру Қазақстан Республикасының валятасында жасалады, өлшем бірлігі-
мың теңге. Жылдық есеп берудің есептік кезеңі болып толық календарлық жыл
саналады; ал жаңадан құрылған субъектілер үшін- заңды тұлға ретінде
статусын алған күнінен бастап есепті жылдың 31- ші желтоқсанына дейін
саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа да кезеңдігін белгілеуге құқығы
бар (жылына бір реттен кем болмауы керек).
Қаржылық есеп берудің элементтері. Қаржылық есеп беру мәміленің және
басқа да оқиғаның нәтижесін класқа топтастырып, экономикалық мазмұнына
сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері
болып табылады.
Актив- бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке мүліктік және
мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
көрсетіледі. Ол өткен мәміленің немесе оқиғаның нәтижесі болып табылады,
бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив өнімді (жұмысты,
қызметті) өндіру үшін, сондай- ақ өндірісті басқару және басқа мақсаттар
үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа ретінде жүзеге асатын
активтер өндірісте және күрделі құрылыста сатылуы немесе басқа активтерге
айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін өтеу үшін қолданылуы, меншік
иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін (лицензия,
“ноу- хау”, гудвилл және т.б.); сондай- ақ активтер дебиторлық қарыз
іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы да
және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға немесе
қайта өңдеуге қабылданған тауарлар т.б.) бірақ сол активтер кәсіпорынның өз
меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын қамтамасыз етеді және оларды
пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа активтерді жасау мен
оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей байланыс болады, бірақ олар
уақыт кеңістігінде әр уақытта бір- бірімен тұспа- тұс келе бермейді
(мысалға, аяқталмаған құрылыс, көп жылдық екпе ағаштарын егу және негізгі
табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын тек болашақ олжаны іздестіру үшін
жасалғандығын көрсетеді (пайдалануға берілген объектіден, көп жылдық екпе
ағаштарын пайдаланудан, малды өсіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті
өз арналымдарына сәйкестігін көрсетпейді.
Міндеттемелер- бұл өткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге асқандықтан
қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір әрекеттің
кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу немесе одан бас
тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндеттемесін орындалуын талап етуге
құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен болашақтағысының жігін ашу
қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу ниеті міндеттеменің пайда
болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив алынған кезде немесе субъект
келісім- шарттық қатынасқа отырған кезде пайда болады. Міндеттеме оны төлеу
жолымен өтеледі, немесе басқа активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-
ақ міндеттемеден кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып
саналады (сот шешімі бойынша, немесе іздестіру мерзімі өтіп кетсе).
Меншік капиталы- бұл субъекттің міндеттемесі шегерілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше класқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, тартылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушылар үшін бұндай бөліну, шаруашылық қызметін талдаған
кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік капиталының үлес
салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық жағдайының тұрақтылығын
көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі- бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-
шаруышылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық
нәтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс- бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс- бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын
таратып беру- шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне
(өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға,
өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және
т.б., сондай- ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан
алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Табыстар- бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді, жұмысты,
қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай- ақ тауарлы- материалдық
құндылықтардан, жалға беруден, инвестициялық қызметтерден түсетін табыстары
жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін табыстардың қатарына: негізгі
құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды (акция бойынша
табыс және пайыз түріндегі табыс) сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен
табыстары жатады.
Шығыстар- өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті көрсетумен
байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен шеккен зияндар
және төтенше жағдайдан туындаған шығындары. Шығыстар, әдетте, шығыс (отток)
нысанын қабылдайды немесе активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша
қаражаттары, материалдық запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян
экономикалық олжаның азайғанын көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша,
шығыстан айтарлықтай ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та
саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану- бұл бухгалтерлік балансқа
енгізу процесі немесе қаржылық- шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп
берудің бабы, ал ол элементтерге берілген анықтамаларына сәйкес келеді және
мынадай тану тұжырымдамасын (критериясын) қанағаттандырады:
кез- келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны- активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген және
олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп түскен
сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының (салдарынан)
қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны- активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша көрініс
табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол сомада
төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы бойынша
көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны- активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойынша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны- активтер келешекте келіп түсетін ақша қаражатының
дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс табады, ол
субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап көрсетіледі (немесе
қортындыланады);
баланстық құны- актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Кәсіпорын балансы
1 қаңтар 2006 ж.
кодтары
Ұйымның атауы АШМ “Сервис орталығы”
Мекен- жайы Атакент өңірі
Өндіріс ұйымының қызмет ету түрі
Шаруашылық нысаны
Мемлекеттік мүлікті басқару органы
Өлшем бірлігі
Берілу мерзімі
Нақты берілген мерзімі
Активтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Ұзақ мерзімді активтер:
Материалдық емес активтер
Бастапқы құны (10)
Жинақталған амортизация (11)
Қалдық құны (010- 011)
Негізгі құралдар
Бастапқы құны (121- 125 пюттар)
Жер (121)
Ғимараттар мен қондырғылар (122)
Машиналар мен құрал- жабдықтар (123)
Басқа да негізгі құралдар (124- 125)
Жинақталған амортизация (13)
Қалдық құны (020- 021)
Аяқталмаған құрылыс (126)
Инвестиция (14)
Бас (еншілес) серіктестік
Тәуелді серіктестік
Ұзақ мерзімді дабиторлық қарыздар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ағымдағы активтер
Материалдар (20)
Аяқталмаған өндіріс (21)
Тараулар (22)
Дайын өнім (221)
Басқа ТМҚ (223)
Дебиторлық қарыздар:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы (борышы) (30)
Бас (еншілес) және тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарызы (32)
Басқа да дебиторлық қарыздар (33)
Оның ішінде ҚҚС (331)
Болашақ кезеңнің шығыстары (34)
Берілген аванстар (35)
Қаржы инвестициясы (40)
Ақша қаражаттары (41, 42, 43, 44, 45)
оның ішінде есеп айырысу қаражаты (44)
аударылған ақша қаражатының жолдағысы (41)
Валюталық плюттағы ақша қаражаты (43)
Басқа да ағымдағы активтер
Жиыны
Барлығы
Пассивтер
Баб кодтары
Жыл басындағы кезеңге
Жыл соңындағы кезеңге
І Бөлім. Меншік капитлы
Қосымша төленген капитал
Қосымша төленбеген капитал
Резервтік капитал
Таратылмаған табыс (жабылмаған зиян)
өткен жылдардағы
Есептік жылдағы
Негізгі құралдар, орталықтандырылған күрделі салымдардың есебінен
пайдалануға берілген және еншілес (бас) кәсіпорындардан тегін алынған
негізгі құралдар
Жиыны
ІІ Бөлім. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді несиелер
Ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар
Кейінге қалдырылған салықтар
Жиыны
ІІІ Бөлім. Ағымдағы міндеттемелер
Қысқа мерзімді несиелер
Кредиторлық қарыздар
Бюджетпен есеп айырысу
соның ішінде
Кейінге қалдырылған салықтар
Еншілес (тәуелді) серіктестердің кредиторлық қарызы
Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу
Алынған аванстар
Жабдықтаушылармен және мердігерлер мен есеп айырысу
Еңбек ақы бойынша персоналдармен есеп айырысу
Еңбеккерлердің демалысы бойынша қарыздарын есептеу
Басқа да кредиторлық қарыздар
Басқалары
Жиыны
Барлығы
Басшы_____________________________ ________
Бас бухгалтер__________________________ _____
ІІ –тарау. Кєсіпорындарды басќаруда ќаржы талдауы мен ролі.
1. Ќаржы т±раќтылыѓы – ќаржы жаѓдайды баѓалайтын
кµрсеткіштері ретінде.
Єдетте кєсіпорынныњ ќаржы т±раќтылыѓы ќаржы есеп беру активтерініњ
ќ±ралы мен ќ±рылымы динамикасын зерттеуден басталады. Б±л жаѓдай
шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілер м‰ліктері мен олардыњ жеке т‰рлерініњ
абсалют жєне относителді µскендігін немесе кемейгендігін білдіреді, сонымен
бірге кєсіпорынныњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓы туралы пікір айтуѓа
м‰кіндік жасайды.
Активтерді талдау жасау кезінде ќаржылыќ есеп беру негізгі элемент
болып табылады, себебі сол арќылы баланс активтерініњ кµлемі, ќ±рамы
ќ±рылымы мен ондаѓы µзгерістердіњ болуы туралы толыќ мєлімет алуѓа болады.
Баланс активтерініњ єсері шаруашылыќ ж‰ргізуші ењбекшілердіњ
ќарамаѓындаѓы м‰ліктердіњ кµбейгендігін білдіреді. Активтерді талдау
кезінде шаруашылыќ ж‰ргізуші субъектілердіњ µндірістік потенциал жаѓдайы
аныќталынады. Оныњ ќ±рамындаѓы негізгі ќ±ралдардыњ, єсіресе ж±мылдырылѓан
м‰ліктердіњ орналасќан жаѓдайына кµњіл бµлінеді.
Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы екі єдіспен белгіленеді. Бірінші
єдіс – б±л жаѓдайда µндірістік потенциал кєсіпорынныњ ќарамаѓындаѓы негізгі
ќ±ралдардыњ, µндірістік запастардыњ жєне аяќталмаѓан µндірістіњ ќ±ндары
арќылы белгіленеді.
Екінші єдіс – б±л жаѓдайда кєсіпорынныњ µндірістік потенциалына
аяќталмаѓан капитал салымдары мен ќ±рал-саймандарыныњ ќ±ндары кіреді. Б±л
кµрініс кєсіпорынныњ жєне оныњ материалды-техникалыќ базасыныњ дамыѓандыѓын
білдіреді.
Кєсіпорынныњ µндірістік потенциалы тµмендегідей кµрсеткіштермен аныќталады.
1- Кµрсеткіш. Өндірістік маќсаттаѓы м‰ліктер коэффициенті. Ол
тµмендегідей формуламен жазылады.
Кn = _¤ндірістік заттар + НЌ + аяќталмаѓан µндіріс
Активтердіњ ќ±ны
Б±л жаѓдайды б±л кµрсеткіштегі нормал шек ќою: Кn( 0.5:
2-Кµрсеткіш. Шаруашылыќ субъект активтерін ж±мылдыру (мобильность)
коэффициенті. Б±л коэффициент аѓымдаѓы активтер жиынныњ субъектініњ барша
м‰ліктер жиыны ќатысы арќылы аныќталынады. Б±л ќарыздарды тµлеу ‰шін
ажыратылѓан ќаржылардыњ ‰лесін сипаттайды. Коэффициент жоѓары болѓан сапйын
‰здіксіз ж±мыс істеу жаѓдай жасалынады. Активтерді ж±мылдыру жоѓары болѓан
сайын кєсіпорыннныњ ќаржылыќ жаѓдайы жаќсара береді.
Ќаржылыќ кµзќарас жаѓынан ќараѓанда кооффициентіњ жоѓарылауы баланс
активініњ ќ±рылымында оњ µзгерістердіњ болѓандыѓы байќатады: м‰ліктіњ
ќалыптасуы жаѓы жетіліп ж±мылдырылады оныњ айналымы жылдамдатылады, оны
пайдалануда экономикалыќ тиімділіктіњ µскендігін білдіреді.
Активтердіњ тиімді дєрежеде орналасќандыѓын білдіретін кµрсеткіш б±л:
ќаржылардыњ ж±мылдырылѓан жєне ж±мылдырылмаѓан араќатынас коэффициенті.
Бұл ағымдағы активтер құнының ұзақ мерзімді активтер құндарына жеке бөлінуі
арқылы анықталыды. Бұл жағдайдағы оптимал дәреже шарушылық субъектілерінің
салалық ерекшеліктеріне байланысты болды, мысалы өнеркәсіп салаларда бұл
көрсеткіш 0.5-тен төмен болмауы тиіс.
Кәсіпорынның мүліктік жағдайының сапалы өзгерісі өндірістік
потенциалдың негізгі элементі болып табылатын материалдық – техникалық
базасы арқылы яғни негізгі қорлардың жағдайы арқылы анықталынады. Бұл
жағдай негізгі құралдардың нақты құн коэффициенті арқылы белгілінеді.
Жалпы мүліктік құнда негізгі құралдардың нақты (қалдық) құнының өзгеруі
кәсіпкердің қандай мақсатта қызмет еткендігін білдіреді. Жалпы алғанда
шаруашылық субъектінің мүліктік құнында негізгі құралдардың үлесі 50% -
тен кем болмауы тиіс. Әсіресе негізгі құралдардың ішіндегі оның актив
(машина трактор т.б) бөлегі көбейген сайын оның жағдайы жақсара береді,
шаруашылықтың материалдық – техникалық базасы дамиды. Негізгі құралдардың
құрамында оның үлесінің артуы қорлардың қайтарылымын асырады, негізгі
құралдарды пайдаланудың экономикалық тиімділігі жоғарылайды, негізгі
құралдардың техникалық жағдайы оның тозу (ескіру) коэффициенті арқылы
анықталынады. Бұл коэффициент ескіру (тозу) құнының негізгі құралдардың
бастапқы құны арқылы анықталынады. Негізінде бұл коэффициент 50%- дан
жоғары болмауы тиіс.
Ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымына талдау жасағанда
материалдық құндылықтардың санында өзгерістер мен орнын алмастыру
болғандығын анықтау қажет, әсіресе сұраныс болмайтын өнімдердің қиын
реализация етілетіндігі, мөлшерден тыс шикізат запастарының материалдық
аяқталмаған өндірістердің болуы еске алынуы қажет. Дебитарлық қарыздарды
тиянақты түрде үйрену қажет, әсіресе қарыздарды төлей алатындығы немесе
келешекте болатын күдікті жағдайларды бағалап бару тиіс.
Кәсіпорында қиын өтейтін товарлы – материалдық құндылықтардың
болуы, үлкен көлемде девиторлық қарыздардың кобеюі айнымалы қаржылардың
айналымын бәсеңдетеді және шаруашылық субъектің қаржылық жағдайына теріс
әсер етеді , өндірістің тиімділігін төмендетеді.
Экономикалық әдебиеттерде қаржы тұрақтылығына талдау жасағанда қаржы
ситуация типінің үшкомпонент көрсеткіштері пайдаланылады. Бұл
көрсеткіуштерде запас және шығындар көлемі мен оны қалыптастыратын қаржы
көздерінің жиынтығы пайдаланылады.
1. Меншікті айналмалы қаржылардың болуы мынадай формуламен
белгіленеді: СОС=CC-BA-У
Б±нда: СОС – меншікті айнымалы ќаржылар;
СС – меншікті капитал кµзініњ кµлем;
ВА – айналмалыдан тыс активтердіњ кµлемі;
У – зиян.
2 Кµптеген мамандар меншікті айналмалы ќаржыларды есептегенде меншікті
ќарыз кµздерініњ орнына µзгермелі капиталды алады.
ПК = (CC+ДЗС) – ВА – (У).
Б±нда: ПК - µзгермелі капитал
ДЗС - ±заќ мерзімді ќаржы ќарыздары.
3. Запастармен шыѓындары ќалыптастырудыњ негізгі ќайнар кµзініњ жалпы
мµлшері тµмендегідей формула мен белгіленеді:
ВИ =(CC+ ДЗС +КЗС)-ВА – У.
Б±нда: ВИ- барша ќаржы кµздері:
КЗС – ќысќа мерзімді ќарыз ќаржылары.
Авторлардыњ айтуынша ќысќа мерзімді несиелер мен ќарыз ќаржыларына
ссудалар мен мерзімінде µтелгендер ќосылмайды.
Ќаржы кµздері ќалыптасуыныњ ‰ш кµрсеткішіне сєйкес запастар мен
шыѓындары ќамтамасыз етудіњ ‰ш кµрсеткіштері бар.
1. Артыќ немесе кем меншікті айналмалы ќаржылар.
ФСОС =COC –33
Б±нда: ФСОС = артыќ немесе кем меншікті айнымалы ќаржылар.
2. Артыќ немесе кем µзгермелі ФПК=ПК-33. Б±нда ФПК – артыќ немесе кем
µзгермелі капитал, ПК - өзгермелі капитал, 33-запастар мен шығындар.
3. Артыќ немесе кем барша ќаржы ќайнар кµздері
ФВИ=ВИ-33. Б±нда: ФВИ – артыќ немесе кем жалпы, осы
кµрсеткіштер арќылы ќаржы жаѓдайы белгіленеді.
2.2. Т±раќтылыќтыњ ќаржылыќ коэффицентерін есептеу жєне
баѓалау.
Халыќаралыќ тєжірбиеде жєне прогрессивтік фирмаларда негізгі кезењде
ќаржы т±раќтылыѓы относительді баѓалау ќаржы коэффицентері кµмегімен
µткізіледі.
Ќаржы т±раќтылыѓы тµмендегідей єдіспен сипатталынады.
1. Меншікті жєне ќарыз ќаржыларыныњ араќатынасы арқылы.
2. Меншікті ќаржы кµздерініњ ќорландыру ќарќыны (темпі) арќылы.
3. ¦заќмерзімді жєне ќысќа мерзімді міндеттемелердіњ араќатынастары
арќылы.
4. Материалдыќ айнымалы ќаржыларды меншікті ќаржы кµздермен ќамтамасыз
ету арќылы сипатталынады.
Баланс кµздерініњ ќалыптастыру кµздеріне талдау жасаѓанда шаруашылыќ
субьектілері м‰ліктерініњ т‰суі (сатып алынады) ќалыптастыруын меншікті
жєне ќарыз капиталдардыњ есебінен пайда болады. Олардыњ арасындаѓы
араќатынас ќаржы т±раќтылыѓын аныќтайды. Ќалыптасу кµздеріне талдау жасау
процесінде активтер µз меншігініњ жєне тартылѓан (ќарызѓа алѓан) капиталдыњ
наќты кµлемімен белгіленеді, есеп беру кезењінде олардыњ арасында болѓан
µзгерістердіњ себептері аныќталады, тиісті баѓалары беріледі. Єсіресе б±л
жаѓыдайда µзініњ меншікті капиталына кµбірек кµњіл бµлінеді, себебі µзініњ
ќарамаѓындаѓы запас меншікті ќаржылардыњ ќайнар кµзі, қаржылық
тұрақтылықтың запасы болып есептелінеді. Сонымен бірге оның тек көлемін
ғана анықтап қоймастан, оның капиталдың жалпы жиынтығындағы үлесін де
анықтауға мүмкіндік береді. Бұл көрсеткіш тәжірибеде әртүрлі атаумен
аталады: Меншіктік коэффициент, тәуелсіздік, автономия коэффициенттері деп
айтылады. Мәні жағынан бұл коэффициент қарыз капиталдарына бағынышты
болмай өзінің меншікті қаржыларын жұмылдыру әдісімен дербестігі
анықталынады. Тәуелсіздік коэффициенті дегеніміз бұл жеке капиталдың жалпы
жиынтық капиталға болған қатынасын білдіреді. Ол мынадай формуламен
жазылады:
КН= СК:ОК
Бұнда КН – тәуелсіздік коэффициенті.
СК – меншікті капитал
ОК – жалпы, жиынтық капитал (баланс валютасы)
Шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін рыноктар қатынастар жағдайында
инвесторлармен кредиторлардың пікірімен санасқан жағдайда тұрақты қаржы
жағдайының жетерлі қамтамасыз етілуі үшін меншікті капитал мен жалпы
капитал арасындағы арақатынас 0,5-0,6 дәрежеде болуы тиімді болып
есептелінеді.
Тәуелсіздік коэффициенттің өсуі субъектілердің қаржылық
тәуелсіздігінің артқандығын білдіреді. Әлбетте кәсіпкерлер үшін
тәуелсіздік коэффициент 50 % -дан жоғары болғанда барша қаржылардың
жартысының көбі өзінің меншікті қаржылар есебінен болғандығын білдіреді.
Бұл көрініс тиімді әрі қолайлы жағдай жасайды.
Қаржы көздерінің құрылымын үйрену және оны бағалау қажет, себебі ол
олардың орынды, ұтымды орналасқандығын білдіреді. Сонымен бірге ол
ақпараттарды іштей және сырттай пайдаланғандығын бағалайды. Ақпараттарды
іштей пайдаланушылар - банк кредиторлары капиталдың жалпы жиынтығындағы
меншікті капитал үлесінің өзгергенін бағалайды, әсіресе бұл жағдай келісім
– шарт жасалғанда ғана қаржы нарығында байқалады. Меншікті капиталдың үлесі
төмендегенде тәуекел толысады, қауіп күшейеді.Сонымен бірге капитал
құрылымын үйрену шаруашылық қызметі кеңейту немесе тарылту туралы шешім
қабылдауға мүмкіндік береді. Қысқа мерзімді несиенің кемеюі мен меншікті
капиталдың ұлғаюы субъект қызметінің тұрақты түрде сақталуына мүмкіндік
жасайды. Бірақ бір жақты мұндай қорытынды жасауға да бола бермейді. Себебі
бұнда қаржылар үлесінің көбеюі басқа факторлардың әсерінен де болуы мүмкін:
кредит үшін пайыз ставкалары мен девиденттерден де болуы мүмкін. Егер несие
ставкасы девиденттен төмен болса ол жағдайда тартылған қаржыларды ұтымды
түрде ұлғайтуға болады. Егер жағдай керісінше болса, онда меншікті
капиталды мақсатты түрде пайдалануға болады. Капиталдың құрылымы әрқашан
жоғарыда қаралған шарттарға тікелей байланысты тәуелді болады.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын тағы бір көрсеткіш – бұл
қаржыландыру коэффициенті болып есептелінеді.
Ол төмендігідей формуламен жазылады:
Кф=Ск: 3к. Бұнда Кф- қаржыландыру коэффициенті. Ск – меншікті капитал;
3к –қарыз капиталды қаржыландыру коэффициенті жоғары болған сайын банкирлер
мен инвеситорлар көбірек қаржыландыруға ұмтылады және оған сенім артады.
Егер Ск 3к болса, онда жағдай қауіпті болады, қаржыландыру шеттен келмей
қиындай түседі.
Егер жалпы көлемде меншікті капиталдың үлесі жартысынан төмен болса,
ол жағдайда кәсіпорында қаржылық тұрақтылықтың жоғары дәрежесі
сақталынады. Егер белгілі бір мақсатқа белгіленген активтердің үлесінде
қарыз қаржылықтардың үлесі 40.50 % дан жоғары болса қаржы тұрақтылығы үшін
қауіпті болады.
Қаржыландыру коэффициентінің теріс көрсеткіші бұл қарыз және
тартылған қаржылардың арақатынас коэффициенті. Бұл тартылған капиталдың
меншікті капиталға болған қатынасы арқылы белгіленеді.
К3С=3K:CK: Бұл меншікті қаржы активіне салынған бір тенгеге субъект
қанша қарыз қаржысын жұмсалғандығын білдіреді. Нормал шегі бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz