Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру
Тақырыбы. Салықтар және салық жүйесін ұйымдастыру. Диплом
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4
2. Салық жүйесі 6
3. Салык алуды ұйымдастыру 11
4. Жанама салықтар 14
5. Корпорациялық табыс салығы 19
6. Жеке табыс салығы 24
7. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері 26
8. Әлеуметтік салық 29
9. Меншікке салынатын салықтар 31
Алымдар, баждар, төлемдер 35
11. Арнаулы салық режімдері 38
12. Салықтарды аудару 41
13. Салық төлеуден жалтарыну 43
КІРІСПЕ
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
толенетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың езінің функцияла-ры мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жүмылдыратын үлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуы-ның бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері озгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сүрау салу-ларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
эсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтар-лықтай өрбіді. Мсмлекет
қүрылымының өзгеруі, өркендеуі орқа-шан салық жүйесінің қайта қүрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық қүрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан үлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
—үлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық қүралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмүны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметгік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық қүрылысымен, мемлекеттің таби-ғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды толеу әрбір азаматтың
қасиетті боры-шы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясынын 35-бабында: заң-ды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды жоне езге де міндетті төлемдерді толеу
әркімнің борышы өрі міндеті болып табылады, —деп жазылған.
Салықтарда ежедден салық жуктемесін (салық ауыртпалы-ғын) бөлудіц екі
қагидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) "қайыр көрсету" (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салу-дың
қағидаттарын пайдалану салық молшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты үтымды үйымдастырудың классикалык, қагидатта-рын бүрын А.Смит
үсынған еді. Олар мынаган саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғүрлым қолайлы уақыт-та және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қагидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағида-ты).
Бүл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті,
бүл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке "са-лықтар—оны
төлейтіндерге қүлшылықтың нышаны емес, бостан-дықтың нышаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қагидаттардың
түжырымдамала-ры дәледдеңці, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қагидаттары мыналарға саяды.
1. Салық салудагы оділдік қагидаты скі аспектіде қарастыры-лады:
а) "деңгейлес тендікке" жету - салық толеушілердің табыста-рына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
е) "сатылас тендікті" сақтау — жеке түлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған молшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қагидаты. Салық механизм! салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтыгы — алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас тендігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер қүндық үйлесімдерді
бүрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салык, салудың экономикалык, бейтараптыгы. Салықтар эко-номиканың
жүмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы едцің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалыгы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық жоне бюджстке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемслерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем-дер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындыгы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелсрі туындауының, орындалуының және тоқ-татылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыга бірдей жоне міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым са-лынады.
Қазақстанның салық жуйесі оның бүкіл аумагында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыцгай болып табылады.
Салық салу мәселелерін рсттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануга жатады.
Мемлскетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жсргілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жар-налардан, толем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмүны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан
салықтар қосалқы категория болып та-былатындығын есте үстаған жон,
сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының болгіштік
функциясы-ның қүрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жон.
Қазіргі кезде салықрр фискалдық, ретгеуші және қайта болу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бүлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
комегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның озі салықтардың қогамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, эко-номиканы, өлеуметтік-модени шараларды
жүзеге асыруды қамта-масыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономика-лык қызметінің
үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол үлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың
нысандарын тандау, олар-дың молшерлемелерінің, алу әдістерінің озгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық үдайы
ондірістің қүрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен түтыну колеміне ықпал
етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір болігі
мемлекеттің қарамағына отеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
үлттық онімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол үлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін корсетеді: бүл үлес 1997 жылы — 19,7%,
1998 жылы — 16,6%, 1999 жылы - 17,4%, 2000 жылы — 22,6%, 2001 жылы -22,2%
болды (салыстыру үшін: Украинада — 29%, Ресейде — 33,3%).
Мемлекет салык, саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі олеуметтік-эконо-микалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
2. Салық жүйесі
"Салық" үғымымен "салықжүйесі" үғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысаңдары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиын-тыгы өдетте мемлекеттің салық жуйесін
қүрайды.
1991 жылғадейін, яғни КСРО ыдырағанга дейін елде кобінесе экономиканы
басқарудың оміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларга қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс кездерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген болшек сауда жөне котерме сатып алу
бағаларын қолда-нуға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақ-стан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде түңғыш салық
жүйесі жүмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Рес-публикасындағы салық жүйесі
туралы" заңға негізделді. Бүл заң салық жүйесін қүрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы қүжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының үзақ мерзімді түжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бүл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы ғ 440-1 заңына
сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен
және Қазақстан Рес-публикасының зандарымен бүл заңға өзгертістер мен
толықтыру-лар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығы-нан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қагидаттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасай-тын органга
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды сапу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып
болінеді.
Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар оз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық толеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бүл
жеке адамдар заңи үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық толеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған қүнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сон-дай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық қүнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бүл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты түтынушысы толейді, алайда түтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байла-ныс болмайды.
Салықты алатын жоне оган билік жасайтын органга қарай орталық
(жалпымемлекеттік) жоне жергілікті салықтарды ажы-ратады.
Пайдалану тортібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақ-сатты
(арнаулы) болып болінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғыр-ландырылады
және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржылан-дыруға пайдаланылады.
Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы
толемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және түтынуға салынатын салықтар болып ажыра-тылады. Табысқа салынатын
салықтар толеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тутынуга салынатын салықтар — бүл тауарлар мен
қызметтер корсетуі түтыну кезінде теленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу жоне оларды баеалау тосілдеріне
қарай салық алудың мынадай торт әдісі колданылады: кадастрлық[1], салық
толеушінің мағлүмлдамасы бойынша, табысты алу көзінен үстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жагдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын корсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Маглумдамада салық телеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді корсетеді және салық сомасын есеп-теп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағ-лүмдамасын есепті салык, кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік қүралдарына салынатын салықты және жер салы-ғын телеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңи түлға-ларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлүмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық толеушілер:
толем козінен салық салынбайтын табыстары барлар;
түрғын үй салу мен осындай қүрылыс үшін қүрлыс материал-дарын сатып
алуды іске асыргандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
түлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктсріндсгі
шоттарда ақшасы бар жеке түлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес маглүмдама беру жонінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судья-лар табыс
етеді.
Әскери қызмстшілер мсн ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлүмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен үсынады.
Салық толеушіден салық мағлүмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша отініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлүмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мсрзімге үзартуга
құқылы. Бірақ салық мағлүм-дамасын тапсыру мерзімін озгертпейді.
Үшінші одіс бойынша салық толеуші жүмыс істейтін үйым-ның, мекеменің
бухгалтсриясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, үстайды (толейді).
Тортінші одіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент — арнаулы салык, режімін
қолдану куқыгын куоландыратын жоне салык, сома-сының бюджетке толенгендігін
растайтын қужат.
Салықтық есептің екі әдісі қодданылады: кассалықжәне есеп-теу әдісі.
Кассалык, әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты орындау,
қызмет корсету, мүлікті жонелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
толеу мезетінен бастап есепке ал-нады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегсрімдер ақы толеудің уақытына
қарамастан жүмысты орындау, қызмет корсету, тауарларды откізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бүл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық толеушілері
қолдануға қабылданған. Толеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында теленбеген жаг-дайда да аударылуы тиіс, бүл
айналым қаражаттарын оқшау-ландыруға үрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жү'йесі салықтардың, алым-дардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салык, службасының органдарын кіріктіреді.
Қазақстан Республикасындагы салықтардың, салық сипатын-дағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салыгы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған қүнга салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын паидаланушылардың салықтары мен арнаулы толемдері.
6. Экспортқа шыгарылатын шикі мүнайга салынатын рента салыгы.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салыгы.
9. Колік қүралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
11. Қазақстан Республикасының жасалган келісімшарттары бойынша онімді
болу жоніндегі үлесі.
2. Алымдар.
1. Заңи түлгаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасал-ған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық қүралдарды және жиілігі жоғары қүрыл-ғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
7. Азаматтық өуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік қүралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқыгы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық жоне радиохабар үйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рүқсат бергені үшін алым.
3. Толемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланганы үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланганы үшін төлемақы.
3. Қоршаған органы ластаганы үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланганы үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланганы үшін толемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиги аумақтарды пайдаланганы үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін толемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланганы үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін телемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдаганы үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Қазақстан Республикасының бюджет кодекс!" мен тиісті қаржы жылына
арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттердің кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
телемдердіңтүрлері бойынша тым сараланган. Салық қаты-настарын реттеуші
қүықтық нормалар Қазақстан Республикасы-ның Салық кодексінде сараланган
және тиісті нүсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы оргаңдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан түрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардагы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының болімшелері жатады.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін ба-сқа да
міндетті толемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарна-ларының
толықжәне дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауы-на салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
"Салық" және "салық салу" үғымдарын ажырата білген жон: бірінші
жагдайда — бүл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін ондіріп
алу (есептеу және алу) процесі.
3. Салык алуды ұйымдастыру
Салық салуды уйымдастыру салық қатынастары нысандары-ның элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сон-дай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының төсілдерін кіріктіретін салык, механизмін
қүруға жөне оның жүмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элемент-терден түратын арнаулы нүсқаулық қолданылады. (12.1 сызбаны
қараңыз).
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтар-ды қүру мен
алудың нақтылы өдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың олшемі (единицасы), салық
молшерлемесі, үлес (квота), салықпүл, салық жеңіддіктері, салық толеудің
мерзімі мен төртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының
міндеттіліктері мен құқықтары, салық-тарды толеуді бақылау, салық
заңнамасын бүзганы үшін санкци-ялар жөне басқалары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол — салықты және бюджеткс
басқа төлемдерді толеуші түлға, алайда нарық механизм! арқылы салық
ауыртпалығы басқа түлғаға — салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар —нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке түлғалар, түпкілікті салық толеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық обьектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер[2] болып табылады, олар-дың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі[3] туындайды.
Салық базасы. Салық базасы — салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің қүндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықтала-ды.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
табысқа салынатын салық. Бүган корпорациялық табыс сальны мен жеке
табыс салығы жатады;
тауарларга салынатын салықтар. Олар қосылған қүнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын кіріктіреді;
капиталга салынатын салык,. Оған жер салығы, мүлікке салынатын
салықжәне басқалары жатады;
Салык, өлшемі — есеп-қисап үшін белгіленғен салық объектісін өлшеу
бірлігі (тенге, табыс, айналым, т.б., жердің 1 гектары, тау-арды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне
салық есептеулерінің шамасын біддіреді. Ол салық базасының олшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады:
түрақты (берік) салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қара-мастан
салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мыса-лы, мүнайдың 1
тонасына, газдың 1 текше метріне);
уйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне (оның мелшерін
саралауды есепке алмай) бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;
прогресивті салык, мөлшерлемесі. Бүл жагдайда прогресивті салық
мөлшерлемесі табыстың артуына қарай есіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші
салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де
төлейді. Прогресивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп түлғаларға
ауыртпалық түсіреді;
регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді
және табысы көп түлгаларга тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың
иыгына ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлем-дерге
қатысты белгіленген уақыг кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады жөне бюджетке теленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті телемдердің сомасы есептеледі.
Салықпүл — субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салык, жецілдіктері — заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум — салық салудан толық босаты-латын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асы-раудағы
жандарға, мүгедектерге — халықтан алынатын табыс са-лығы бойынша; күрделі
қаржыларға, әлеуметтік объектілерді үстауға, табиғат қорғау шараларына
жүмсалатын шығындардың сомасынан — пайдаға салынатын салық бойынша және
т.б.);
салык, салынатын табыстыц қурамына кіріктірілмейтін сома (мысалы,
босату кезіндегі уйгарымды жордемақы, халықтан алынатын табыс салыгы
бойынша отемақы төлемдерінің сомасы);
салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін
салык, мәлшерлемесін тәмендету.
Салық жеңіддіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін узарту жоне салық
бойынша бересіні есептеп шыгару да жатады.
Жеқілдік кезеңі — салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының қуқықтары мен міндеттіліктері
— билік пен басқару органдарының салық заңна-масымен реттеледі.
Салықтық бақылау — салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аудары-луын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
салық төлеушілерді тіркеу есебі;
салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
қосылган қүнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
салық тексерістері;
коммерциялық бақылау;
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
фискалдық жады бар бақылау-касса машинарларын қолдану ережелері;
акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, баға-лау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитет! өз қүзыры шегінде Қазақстан Рес-публикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдерді ондіріп алу
жөніндегі салықтық бақылау-ды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асы-рады.
Салык, қупиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашы-лық қызметі
туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер қүрайды.
Салық заңнамасын бүзған салық төлеушілерге олардың жа-сырған сомасын,
темендеткен табыстарын тәлеттіріп алу, бүзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппүл-дар, бюджетке төленетін толемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Жанама салықтар
Жанама салықтар — жоғарьща атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық толеушілердің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Оларды саналы пайдалану баға
белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және түтыну қүрылымына эсер етуі
мүмкін. Бүдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың
осуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
түтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған қүнға салынатын салықты пайдалану-дың көбірек артықшылығы
болады, ойткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бүзушылық
аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады;
тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқ-тығын
қоса олар түтынушыға тандау құқығын сақтап қалады; са-лықтардың
жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда түтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бүл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бүл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да осетін
болса, онда бұл салықтар-дан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметгік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ зандылықтың болатынын есте үстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, түралаушылықта — ондірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда — салық салуды түтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлскеттің шығыстары мүндай
жағдайда қыс-қармайды, тіпті кейде халықтың жүмыспен қамтылуының
төмендеуінің нөтижесінде оны әлеуметгік қолдауды кеңейту, эконо-миканың
қүрылымын қайта қүруға, оның тіршілікті қамтамасыз стстін салаларын
қолдауга жүмсалатын шыгыстарды және басқа ке-зек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сон-дықтан салық ауыртпалығын кеп
түтынатындарға ауыстырудың қажсттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың озіңдік әлеуметгж бағытылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тожірибе мүндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
косы.Іған құнға салынатын салық — ҚҚС болып табыла-ды. Салық толеуші
мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты толеуді сатып алушыға аударады. Салық салу
объектісі материалдық шыгындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза
өнім) болып саналатын қосылган қун болып табылады: қосыл-ған онімге кешенді
шығыстар, мысалы, жарнамаға жүмсалатын жәнс басқа бірқатар шығындар
кіріктірілуі мүмкін.
Демек, бүл салықтың ерекшелігі — оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қам-титын қосылған қүн болып
табылатындығында. ҚҚС дүнис жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық ода-ғының 17 елінде пайдаланылады. Бүл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, оЛ жаңа қүн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін дс
есептеудің сальютырмалы қарапайымдылығымен срскшелснеді және үшіншіден,
багалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық аху-алына, инфляция деңгейіне
қарамастан мсмлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
түрақты базасын қам-тамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды коздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бүл толемнің үлес
салмағы 27,1% қүрады.
Салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодекс! (Салық кодексі) бойынша қосылған қүнға
салынатын салық деп тауарларды (жүмыс-тарды, қызметтер көрсетуді) ондіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды откізу бойынша салық
салынатын айналым қүнының бір болігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақ-
стан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
мен алынған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін толенуге тиісті ҚҚС
сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке
алу механизм! корінісін табады. Заңнамаға сәйкес салык салынатын айналым
және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып
есептеледі. ҚҚС-ты толеушінің тауарларды (жүмыстарды, қызметтер корсетуді)
откізу бойынша жасаган айналым салык, салынатын айналым болып табылады,
оған Салык кодексіне сәйкес қосылған қүн салығынан босатылған және откізу
орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосыл-майды. Салық
салынатын айналым молшері, оған қосылған қүн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, откізілетін
тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) қүны негізінде анықталады.
Өткізілген тауар-лардың (жүмыстардың, қызметтер корсетудің) қүны қандай бір
озгеріске түскен жагдайда, салық салынатын айналым молшері тиісті түрде
тузетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
маглүмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған қүн салығынан босатылғанда-рын қоспағаңда салық салынатын
импорт болып табылады. Салық салынатын импорт молшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік қүны, сондай-ақ
крсылған қүнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті
толемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты откізу бойынша айналым:
тауарға меншік құқығын беруді (тауарды сатуды, тиеп жонелтуді, тауар
экспортын, тауарды тегін беруді, жарғылық капиталға жарна толеуді, жүмыс
берушінің жалдамалы қызметтерге жалақы ссебінен тауарберуін);
тауарларды толем мерзімін үзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жонелтуді;
қарызды толемеген жағдайда кепіл берушінің кепілген қойыл-ған мүлкін
(тауарын) беруін;
кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа
пайдалануын;
қосылған қүнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір
қүрылымдық бөлімшенің екінші қүрылымдық бөлімшеге тауар жөнслтуін
білдіреді.
Жүмыстарды, қызметтер көрсетуді өткізу бойынша айналым кез келген
жүмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді, соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметті білдіреді.
Қосылған қүнға салынатын салық — көп дүркінді, тауарды ондіру мен
еткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар
қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алы-нымдарды қосып алады, бірақ
мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды ондіру мен откізу
стадиясында алынған қосыл-ған қүнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге
кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы тендігі пайда болады.
Қосылған қүнға салынатын салық бойынша есепке жатқызу механизмі
12.2 сызбада корсетілген.
Дайындаушы Сатып алу құны
кәсіпорын
15 еселенген жылдык есептік корссткішке дейін Салық салынатын табыс
сомасы-нан 5 пайыз
15 еселенгеннен бастап 40 еселенген жылдык есептік 15 еселенген жылдык
корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 8
пайыз
40 еселенгеннен бастап 200 еселенген жылдық есептік40 еселенген жылдык.
корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салық сомасы + одан
асатын сомадан 13
пайыз
200 еселенгеннен бастап 600 еселенген жылдық 200 еселенген жылдык
есептік корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 15
пайыз
600 еселенген жылдык, есептік корсеткіштен бастап 600 еселенген жылдык
жоне одан жоғары есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 20
пайыз
Дивидендтер, сыйақылар мен үтыстар түріндегі табыстарға 15%
молшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыста-рына 10% молшерлеме
бойынша салық салынады.
02-16 Төлем көзінен салық салынатын табыстарга мыналар жатады:
қызметкердің табысы;
біржолғы төлемдерден алынган табыс;
жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
дивидендтер, сыйақылар, үтыстар түріндегі табыс;
стипендиялар;
жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.
Салық агенттері[4] жеке табыс салығын есептеу мен үстап қалу-ды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің түрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы
күнінен кейінгі бес жүмыс күні ішінде жүзеге асырады. Салық кодексінде
көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қодданатын
салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері
белгіленген.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай ны-санында алған
табысына оның заттай нысанындағы еңбекақы-сы, қызметкер алған тауарлар,
қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жүмыстар, қызметкерге өтеусіз
негізде көрсетілген қызметтер, қызметкердің үшінші түлғадан алған тауарлар
(жүмы-стар, қызметтер көрсету) қүнын жүмыс берушінің төлеуі, қызметкердің
материалдық пайда түріндегі түрлі табыстары кіреді.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табы-старына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жыл-дан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, сондай-ақ заңи түлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бүйымдарды және
қүрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттар-ды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіндегі
олардың қүнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынган табыс т.б. жатады.
Төлем кезінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер со-масына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс со-масына белгіленген мөлшерлемелерді
қолдану жолымен дербес жүргізеді. Адвокаттардың және нотариустардың
табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша аи сайын есептеледі.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомасы белгіленген тәртіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде
есепке жатқызылады.
Шетелдік резидент[5] - жеке түлға табыстарына олардың Қазақстан
Республикасындағы көздерінен де, сонымен бірге одан тыс жерлерден де алған
табыстары кіреді. Салық салынатын табысты анықтау, резиденттен алынатын
жеке табыс салығын есептеудің, үстаудың және төлеудің тәртібі қызметтің
сипатына қарай (түрақты мекеме арқылы, төлем көзінен және қызмет түрінен)
жүргізіледі.
Түрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салық-ты телем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 20 пайызга дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді
(табыстың түрлеріне қарай); қызметі түрақты мекеме қүруға соқтыратын
бейрезиденттер са-лықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер
сомасына азайтылған табыстардан резиденттерге арналған мөлшерлемелер
бойынша төлейді.
7. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурс-тарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланыс-ты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиги ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруіге болады. Оларға устеме пайдага
салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардық арнаулы төлемдері, су ушін
тәленетін тәлем, орманды пайдаланганы ушін тәлем (орман табысы) және
басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады,
өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шама-сы шығарылатын және
шаруашылық қызметте пайдаланатын материалды, шикізатты, минералды
ресурстарды алу, түтыну, олардың сапасы табиғат факгорларымен байланысты
болады.
Техногендік минералды қүралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса,
Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайда-лану жөніндегі операцияларды
жүзеге асыратын заңи және жеке түлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың
устеме пайдага салынатын салыгы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып та-
былады.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін белгіленетін салықрежімі тек қана
Қазақстан Республикасының үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын
пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.
Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пай-
даланушыларға салық салудың екі үлгісі белгіленген:
бірінші улгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін
көздейді;
екінші улгі жер қойнауын пайдаланушының онімді белу бой-ынша Казахстан
Республикасының улесін төлеуін (беруін), сондай-ақ салық заңнамасында
көзделген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін
төлеуін кездейді, оларға шикі мүнай мен басқа да пайдалы қазбаларға
салынатын акциз, үстеме пайдага салынатын салық, жер салығы, мүлікке
салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы толемдері
мыналарды кіріктіреді:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері: 1) бону стар;
а) қол қойылатын;
ә) коммерциялық табу;
2)роялти;
3) онімді белу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген
мөлшерлерде және тәртіппен ақша ны-санында төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін төлейді: қол
қойылатын бонус және коммерци-ялық табу бонусы. Жасалатын келісімшарттың
техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі
де белгіленуі мүмкін.
Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісімшарт жасалатын
аумақта жер қойнауын пайдалану жоніндегі қызметті жүзеге асыру құқыгы үшін
біржолғы төленетін төлемі болып табылады жөне келісімшарт жасалған кезде
белгіленеді. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар
келемі мен кен орнының экономикалық қүндылығы ескерілген есеп негізінде
Үкімет белгілейді және ол келісімшартпен белгіленген мерзімде, бірақ
келісімшарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен
кешіктірілмей төленуі тиіс.
Коммерциялық табу бонусы келісімшарт аумағында әрбір ком-мерциялық
табу үшін, соның ішінде кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында,
бастапқы анықталған алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың
табылғаны үшін белгіленеді. Оның мөлшері салық салу объектісі, есептеу
базасы мен мөлшерлеме негізге алына отырып белгіленеді. Салык, салу
объектісі кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының осы мақсаттағы
көлемі болып табылады. Коммерциялық табу бонусы-ның молшерлемесі 0,1
пайыздан кем болмауы керек.
Пайдалы қазбаларды өндіруді жер қойнауын пайдалануға келісімшарт
жасамастан жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын
пайдаланғаны үшін республикалық бюджеттің кірісіне үкімет белгілеген
мөлшерде роялти түріндегі аударымдар жасайды. Бүл орайда салық салу
объектісі мен осы аударымдарды төлеу мерзімдерін белгілеу роялти толеу үшін
белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Роялти — пайдалы қазбаларды ондіру және техногендік қүра-лымдарды
қайта өндеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін толенетін толем.
Ақша немесе заттай нысанда толенеді.
Пайдалы қазбалардың колемі немесе нақты ондірілген пайдалы қазбалардан
алынған алғашқы тауарлық онім ондірілген пайдалы қазбалардың барлык,
түрлері бойынша роялти салынған объект болып табылады.
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти
барлық жер қойнауын пайдаланушылар, соның ішінде пайдалы қазбалардың басқа
түрлерін ондіруге жасалған келісімшарттар бойынша қызметті жүзеге
асыратындар үшін тіркелген мөлшерле-мелер бойынша 1 пайыздан 10 пайызға
дейін молшерде белгіленген. Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша
роялти салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей толенеді.
Жер қойнауын пайдаланушылардың устеме пайдага салына-тын салыгы —
салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктың
салыстырмалы жағдайын-дағы шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда
үшін төленетін төлем.
Өнімді бөлу туралы келісімшарттар және кең таралған пайда-лы қазбалар
мен жерасты суларын өндіруге жасалған келісімшарттар бойынша қызметті
жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер қой-науын пайдаланушылар осы
келісімшарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруді көздемеген
жағдайда, үстеме пайдаға салық төлеушілер болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланушы пайданың ішкі нормасының 20 пайыздан астамын
алған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келісімшарт бойынша жер қойнауын
пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып
табылады. Со-нымен бірге үстеме пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемелері
салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4
пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (30 пайыздан жоғары норма кезінде).
Үстеме пайдаға салынатын салық салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасынық улестарап-тардың
келісімімен анықталады, бүл келісімге сәйкес жер қойна-уын пайдаланушыға
ақылы негізде келісімшарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге құқық
беріледі. Өнімді болу бойынша үлес ақша немесе заттай нысандарда төленуі
мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпорациялық табыс салығын есептеу үшін
жыл-дық жиынтық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасы үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркелген
жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан
кешіктірмей табыс етеді.
8. Әлеуметтік салық
Әлеуметтік салық - мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999
жылдан бері бүған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жүмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының
28% мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарна-лардың сомасы өндіріс
шығындарына жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетке 15,7% алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңи түлгалары, шетелдік заңи
түлғалардың филиалдары мен өкідціктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
түрақты мекемелер аркылы жүзеге асы-ратын бейрезиденттер, жеке көсіпкерлер,
жеке нотариустар, адво-каттар елеуметтік салық төлеушілер болып табылады.
Жүмыс беруші материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе өзгеде
материалдық пайда түрінде берген табыстарды қоса ал-ғанда, жүмыс беруші
төлейтін ақша немесе заттай нысандағы кез келген табыстар, сондай-ақ өтемді
қызметтер корсету шарт-тары бойынша жеке түлғаларға төлемдер (жеке
кәсіпкерлерге төлемдерді қоспағанда) түріндегі оның қызметкерлерге төлейтін
шығыстары резидент-заңи түлгалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін түрақты
мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңи түлғаның қүрылымдық
бөлімшелері үшін өлеуметтік салық салудың объектісі, ал жеке кәсіпкерлер,
жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың оздерін қоса алғанда,
қызметкерлер саны бүл салық салудың объектісі болып табылады. Мемлекеттік
мекемелердің есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 4
2. Салық жүйесі 6
3. Салык алуды ұйымдастыру 11
4. Жанама салықтар 14
5. Корпорациялық табыс салығы 19
6. Жеке табыс салығы 24
7. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері 26
8. Әлеуметтік салық 29
9. Меншікке салынатын салықтар 31
Алымдар, баждар, төлемдер 35
11. Арнаулы салық режімдері 38
12. Салықтарды аудару 41
13. Салық төлеуден жалтарыну 43
КІРІСПЕ
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар — бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
толенетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың езінің функцияла-ры мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жүмылдыратын үлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуы-ның бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері озгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сүрау салу-ларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
эсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтар-лықтай өрбіді. Мсмлекет
қүрылымының өзгеруі, өркендеуі орқа-шан салық жүйесінің қайта қүрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді.
1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық қүрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан үлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
—үлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық қүралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмүны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметгік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен ролі қоғамның
экономикалық қүрылысымен, мемлекеттің таби-ғатымен және функцияларымен
айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салықтарды толеу әрбір азаматтың
қасиетті боры-шы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясынын 35-бабында: заң-ды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды жоне езге де міндетті төлемдерді толеу
әркімнің борышы өрі міндеті болып табылады, —деп жазылған.
Салықтарда ежедден салық жуктемесін (салық ауыртпалы-ғын) бөлудіц екі
қагидаты қалыптасқан:
1) пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2) "қайыр көрсету" (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салу-дың
қағидаттарын пайдалану салық молшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты үтымды үйымдастырудың классикалык, қагидатта-рын бүрын А.Смит
үсынған еді. Олар мынаган саяды:
1) салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты);
2) салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы
керек (анықтылық қағидаты);
3) әрбір салық салық төлеуші үшін неғүрлым қолайлы уақыт-та және
әдіспен алынуы тиіс (қолайлылық қагидаты);
4) салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағида-ты).
Бүл қағидаттарды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты жоқ етті,
бүл процеске реттемелеуді енгізді және А.Смитке "са-лықтар—оны
төлейтіндерге қүлшылықтың нышаны емес, бостан-дықтың нышаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қагидаттардың
түжырымдамала-ры дәледдеңці, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі қагидаттары мыналарға саяды.
1. Салық салудагы оділдік қагидаты скі аспектіде қарастыры-лады:
а) "деңгейлес тендікке" жету - салық толеушілердің табыста-рына тең
жағдайда біркелкі салық салынады;
е) "сатылас тендікті" сақтау — жеке түлғалардың табыстарына салық салу
табыстардың бір бөлігін қайта бөлу үшін прогрессивті шәкіл бойынша
сараланған молшерлемелерді қолдана отырып жүргізілуі тиіс.
2. Қарапайымдылық қагидаты. Салық механизм! салық төлеушіге түсінікті
болуы тиіс, ол рабайсыз әрі күрделі болмауы керек.
3. Салықтардың анықтыгы — алдын ала белгіленген шарттар мен
талаптардың мызғымас тендігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық
жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
4. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер қүндық үйлесімдерді
бүрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
5. Салык, салудың экономикалык, бейтараптыгы. Салықтар эко-номиканың
жүмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы
тиіс.
6. Экономикалық қатынастар бойынша осы едцің басқа әріптес елдермен
салықтардың негізгі түрлері бойынша салық мөлшерлемелерінің салыстырмалыгы.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық жоне бюджстке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың
айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртүтастығы және салық заңнамасының
жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемслерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.
Салықтар жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем-дер айқын
болуға тиіс. Салық салудың айқындыгы салық төлеушінің салықтық
міндеттемелсрі туындауының, орындалуының және тоқ-татылуының барлық
негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыга бірдей жоне міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым са-лынады.
Қазақстанның салық жуйесі оның бүкіл аумагында барлық салық
төлеушілерге қатысты бірыцгай болып табылады.
Салық салу мәселелерін рсттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануга жатады.
Мемлскетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жсргілікті органдар белгілейтін түрлі
міндетті мақсатты жар-налардан, толем аударымдарынан айырмашылығы болады.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмүны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы түрғысынан
салықтар қосалқы категория болып та-былатындығын есте үстаған жон,
сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының болгіштік
функциясы-ның қүрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жон.
Қазіргі кезде салықрр фискалдық, ретгеуші және қайта болу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бүлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция — барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
комегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның озі салықтардың қогамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, эко-номиканы, өлеуметтік-модени шараларды
жүзеге асыруды қамта-масыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономика-лык қызметінің
үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол үлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бүл орайда салықтардың
нысандарын тандау, олар-дың молшерлемелерінің, алу әдістерінің озгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бүл реттеуіштер қоғамдық үдайы
ондірістің қүрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен түтыну колеміне ықпал
етеді.
Қайта болу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір болігі
мемлекеттің қарамағына отеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
үлттық онімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол үлттық
табыстың мемлекеттендірілу дәрежесін корсетеді: бүл үлес 1997 жылы — 19,7%,
1998 жылы — 16,6%, 1999 жылы - 17,4%, 2000 жылы — 22,6%, 2001 жылы -22,2%
болды (салыстыру үшін: Украинада — 29%, Ресейде — 33,3%).
Мемлекет салык, саясатын — салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі олеуметтік-эконо-микалық және басқа мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
2. Салық жүйесі
"Салық" үғымымен "салықжүйесі" үғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны қүру мен алудың нысаңдары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиын-тыгы өдетте мемлекеттің салық жуйесін
қүрайды.
1991 жылғадейін, яғни КСРО ыдырағанга дейін елде кобінесе экономиканы
басқарудың оміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларга қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс кездерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген болшек сауда жөне котерме сатып алу
бағаларын қолда-нуға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақ-стан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылда-ған
бірқатар зандарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде түңғыш салық
жүйесі жүмыс істей бастады. Ол "Қазақстан Рес-публикасындағы салық жүйесі
туралы" заңға негізделді. Бүл заң салық жүйесін қүрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы қүжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-інен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының үзақ мерзімді түжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты "Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 1995 жылғы сәуірдің
24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты.
Енді бүрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып, олардың саны
небәрі 11 болып қалды. Қазақстан Республикасы Президентінің бүл жарлығы
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы ғ 440-1 заңына
сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен
және Қазақстан Рес-публикасының зандарымен бүл заңға өзгертістер мен
толықтыру-лар енгізілді.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығы-нан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қагидаттар бойынша жіктеледі:
салық салу объектілері бойынша;
салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасай-тын органга
қарай;
пайдалану тәртібі бойынша;
объектінің экономикалық белгісі бойынша.
Салықтарды сапу объектісі бойынша олар тура және жанама салықтар болып
болінеді.
Тура салықтар — салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар оз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық толеушілердің мүлкінің (меншігінің) кейбір түрлеріне (үй,
жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар — бүл
жеке адамдар заңи үйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар — бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық толеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Жанама салықтарға қосылған қүнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сон-дай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетін түсімдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа және импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокта сатылатын тауарлар бағасы мен олардың
фактуралық қүнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді.
Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына (немесе қызметтің
тарифіне) қосылатындығында, кіріктірілетіндігінде. Бүл жағдайда салықты
тауардың (қызметтің) нақты түтынушысы толейді, алайда түтынушы мен мемлекет
арасында тікелей байла-ныс болмайды.
Салықты алатын жоне оган билік жасайтын органга қарай орталық
(жалпымемлекеттік) жоне жергілікті салықтарды ажы-ратады.
Пайдалану тортібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақ-сатты
(арнаулы) болып болінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердің бюджеттерінде шоғыр-ландырылады
және жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қаржылан-дыруға пайдаланылады.
Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады (мысалы, зейнетақы
толемдерін қалыптастыру үшін пайдаланылатын әлеуметтік салық).
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және түтынуға салынатын салықтар болып ажыра-тылады. Табысқа салынатын
салықтар толеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тутынуга салынатын салықтар — бүл тауарлар мен
қызметтер корсетуі түтыну кезінде теленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу жоне оларды баеалау тосілдеріне
қарай салық алудың мынадай торт әдісі колданылады: кадастрлық[1], салық
толеушінің мағлүмлдамасы бойынша, табысты алу көзінен үстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жагдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын корсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Маглумдамада салық телеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді корсетеді және салық сомасын есеп-теп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық мағ-лүмдамасын есепті салык, кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік қүралдарына салынатын салықты және жер салы-ғын телеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңи түлға-ларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша мағлүмдаманы есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша мағлүмдаманы мынадай салық толеушілер:
толем козінен салық салынбайтын табыстары барлар;
түрғын үй салу мен осындай қүрылыс үшін қүрлыс материал-дарын сатып
алуды іске асыргандар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
түлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктсріндсгі
шоттарда ақшасы бар жеке түлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес маглүмдама беру жонінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, судья-лар табыс
етеді.
Әскери қызмстшілер мсн ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша мағлүмдаманы уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен үсынады.
Салық толеушіден салық мағлүмдамасын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша отініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық мағлүмдамасын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мсрзімге үзартуга
құқылы. Бірақ салық мағлүм-дамасын тапсыру мерзімін озгертпейді.
Үшінші одіс бойынша салық толеуші жүмыс істейтін үйым-ның, мекеменің
бухгалтсриясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, үстайды (толейді).
Тортінші одіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне
берілетін патент негізінде төленеді. Патент — арнаулы салык, режімін
қолдану куқыгын куоландыратын жоне салык, сома-сының бюджетке толенгендігін
растайтын қужат.
Салықтық есептің екі әдісі қодданылады: кассалықжәне есеп-теу әдісі.
Кассалык, әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жүмысты орындау,
қызмет корсету, мүлікті жонелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы
толеу мезетінен бастап есепке ал-нады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегсрімдер ақы толеудің уақытына
қарамастан жүмысты орындау, қызмет корсету, тауарларды откізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бүл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық толеушілері
қолдануға қабылданған. Толеушілер үшін оның кемшілігі — салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында теленбеген жаг-дайда да аударылуы тиіс, бүл
айналым қаражаттарын оқшау-ландыруға үрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жү'йесі салықтардың, алым-дардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салык, службасының органдарын кіріктіреді.
Қазақстан Республикасындагы салықтардың, салық сипатын-дағы алымдардың
тізбесі мыналарды кіріктіреді:
1. Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салыгы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған қүнга салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын паидаланушылардың салықтары мен арнаулы толемдері.
6. Экспортқа шыгарылатын шикі мүнайга салынатын рента салыгы.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салыгы.
9. Колік қүралдарына салынатын салық.
10. Мүлікке салынатын салық.
11. Қазақстан Республикасының жасалган келісімшарттары бойынша онімді
болу жоніндегі үлесі.
2. Алымдар.
1. Заңи түлгаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке құқықтырды және олармен жасал-ған мәмілелерді
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
4. Радиоэлектрондық қүралдарды және жиілігі жоғары қүрыл-ғыларды
мемлекеттік тіркегені үшін алым.
5. Механикалық көлік қүралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алым.
7. Азаматтық өуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алым.
8. Дәрілік заттарды мемлекеттік тіркегені үшін алым.
9. Автокөлік қүралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру
алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Консулдық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқыгы үшін лицензиялық алым.
13. Телевизиялық жоне радиохабар үйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рүқсат бергені үшін алым.
3. Толемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланганы үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланганы үшін төлемақы.
3. Қоршаған органы ластаганы үшін төлемақы.
4. Жануарлар дүниесін пайдаланганы үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланганы үшін толемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиги аумақтарды пайдаланганы үшін төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланганы үшін толемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланганы үшін төлемақы.
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін телемақы.
4. Мемлекеттік баж.
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы.
2. Кеден алымдары.
3. Алдын ала шешім қабылдаганы үшін төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың жөне бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы "Қазақстан Республикасының бюджет кодекс!" мен тиісті қаржы жылына
арналған Республикалық бюджет туралы занда белгіленген тәртіппен тиісті
бюджеттердің кірісіне түседі.
Сөйтіп, Қазақстанның салық жүйесі салықтардың және басқа міндетті
телемдердіңтүрлері бойынша тым сараланган. Салық қаты-настарын реттеуші
қүықтық нормалар Қазақстан Республикасы-ның Салық кодексінде сараланган
және тиісті нүсқаулықтарда келтірілген. Салық службасы оргаңдары уәкілетті
мемлекеттік орган мен салық органдарынан түрады. Салық органдарына
облыстар, Астана және Алматы қалалары бойынша аймақаралық салық
комитеттері, ауданаралық салық комитеттері, аудандар, қалалар және
қалалардагы аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен бірге қаржы
полициясының болімшелері жатады.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін ба-сқа да
міндетті толемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарна-ларының
толықжәне дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауы-на салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
"Салық" және "салық салу" үғымдарын ажырата білген жон: бірінші
жагдайда — бүл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде —
экономикалық-құқықтық механизмді пайдалана отырып салық төлемдерін ондіріп
алу (есептеу және алу) процесі.
3. Салык алуды ұйымдастыру
Салық салуды уйымдастыру салық қатынастары нысандары-ның элементтерін,
яғни салық түрлерінің нақты атауларын, сон-дай-ақ оларды қолданудың тәртібі
мен әдістерін, іс-қимылының төсілдерін кіріктіретін салык, механизмін
қүруға жөне оның жүмыс істеуіне саяды. Салық механизмінде өзара байланысты
элемент-терден түратын арнаулы нүсқаулық қолданылады. (12.1 сызбаны
қараңыз).
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтар-ды қүру мен
алудың нақтылы өдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы
салық салудың тәртібін белгілейді.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субъектісі, салық
салынушы, объектісі, салық базасы, салық салудың олшемі (единицасы), салық
молшерлемесі, үлес (квота), салықпүл, салық жеңіддіктері, салық толеудің
мерзімі мен төртібі, салық төлеушілер мен салық органдарының
міндеттіліктері мен құқықтары, салық-тарды толеуді бақылау, салық
заңнамасын бүзганы үшін санкци-ялар жөне басқалары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол — салықты және бюджеткс
басқа төлемдерді толеуші түлға, алайда нарық механизм! арқылы салық
ауыртпалығы басқа түлғаға — салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар —нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін
жеке түлғалар, түпкілікті салық толеушілер, яғни мемлекет азаматтары.
Салық обьектісі. Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық
салуға байланысты объектілер[2] болып табылады, олар-дың болуына байланысты
салық төлеушінің салықтық міндеттемесі[3] туындайды.
Салық базасы. Салық базасы — салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің қүндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықтала-ды.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
табысқа салынатын салық. Бүган корпорациялық табыс сальны мен жеке
табыс салығы жатады;
тауарларга салынатын салықтар. Олар қосылған қүнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын кіріктіреді;
капиталга салынатын салык,. Оған жер салығы, мүлікке салынатын
салықжәне басқалары жатады;
Салык, өлшемі — есеп-қисап үшін белгіленғен салық объектісін өлшеу
бірлігі (тенге, табыс, айналым, т.б., жердің 1 гектары, тау-арды өлшеу
бірлігі және басқалары).
Салық мөлшерлемесі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне
салық есептеулерінің шамасын біддіреді. Ол салық базасының олшем бірлігіне
пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.
Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады:
түрақты (берік) салық мөлшерлемесі. Олар табыс көзіне қара-мастан
салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мыса-лы, мүнайдың 1
тонасына, газдың 1 текше метріне);
уйлесімді салық мөлшерлемесі. Олар салық объектісіне (оның мелшерін
саралауды есепке алмай) бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;
прогресивті салык, мөлшерлемесі. Бүл жагдайда прогресивті салық
мөлшерлемесі табыстың артуына қарай есіп отырады. Нәтижесінде салық төлеуші
салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де
төлейді. Прогресивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп түлғаларға
ауыртпалық түсіреді;
регрессивті салық мөлшерлемесі. Олар табыстың өсуіне қарай төмендейді
және табысы көп түлгаларга тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың
иыгына ауыртпалық түсіреді.
Салық кезеңі. Жекелеген салықтар мен басқа да міндетті төлем-дерге
қатысты белгіленген уақыг кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған
соң салық базасы анықталады жөне бюджетке теленуге тиісті салықтар мен
басқа да міндетті телемдердің сомасы есептеледі.
Салықпүл — субъектінің бір объектіден төлейтін салық сомасы.
Салык, жецілдіктері — заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық
немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
салық салынбайтын минимум — салық салудан толық босаты-латын салық
объектісінің ең аз бөлігі;
табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асы-раудағы
жандарға, мүгедектерге — халықтан алынатын табыс са-лығы бойынша; күрделі
қаржыларға, әлеуметтік объектілерді үстауға, табиғат қорғау шараларына
жүмсалатын шығындардың сомасынан — пайдаға салынатын салық бойынша және
т.б.);
салык, салынатын табыстыц қурамына кіріктірілмейтін сома (мысалы,
босату кезіндегі уйгарымды жордемақы, халықтан алынатын табыс салыгы
бойынша отемақы төлемдерінің сомасы);
салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін
салык, мәлшерлемесін тәмендету.
Салық жеңіддіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін узарту жоне салық
бойынша бересіні есептеп шыгару да жатады.
Жеқілдік кезеңі — салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеушілер мен салық органдарының қуқықтары мен міндеттіліктері
— билік пен басқару органдарының салық заңна-масымен реттеледі.
Салықтық бақылау — салық службасы органдарының салық заңнамасының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақтылы аудары-луын бақылауы.
Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:
салық төлеушілерді тіркеу есебі;
салық салу объектілері мен салық салумен байланысты объектілерді
есепке алу;
бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;
қосылган қүнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;
салық тексерістері;
коммерциялық бақылау;
салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;
фискалдық жады бар бақылау-касса машинарларын қолдану ережелері;
акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік
постыларды белгілеу;
мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, баға-лау және
сату тәртібін сақтауды тексеру;
уәкілетті органдарға бақылау жасау.
Кедендік бақылау комитет! өз қүзыры шегінде Қазақстан Рес-публикасының
кеден шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен байланысты төленуге тиіс
салықтарды және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдерді ондіріп алу
жөніндегі салықтық бақылау-ды Салық кодексіне және кеден заңнамасына сәйкес
жүзеге асы-рады.
Салык, қупиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашы-лық қызметі
туралы салық службасы органдары алған кез келген мәліметтер қүрайды.
Салық заңнамасын бүзған салық төлеушілерге олардың жа-сырған сомасын,
темендеткен табыстарын тәлеттіріп алу, бүзу ауыртпалығына қарай үлестік
немесе еселенген көлемде айыппүл-дар, бюджетке төленетін толемдер мерзімін
өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
4. Жанама салықтар
Жанама салықтар — жоғарьща атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық толеушілердің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Оларды саналы пайдалану баға
белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және түтыну қүрылымына эсер етуі
мүмкін. Бүдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың
осуінен гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
түтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған қүнға салынатын салықты пайдалану-дың көбірек артықшылығы
болады, ойткені, олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық бүзушылық
аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады;
тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқ-тығын
қоса олар түтынушыға тандау құқығын сақтап қалады; са-лықтардың
жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда түтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бүл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бүл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да осетін
болса, онда бұл салықтар-дан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейетін
болады. Бұл әлеуметгік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға
мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ зандылықтың болатынын есте үстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, түралаушылықта — ондірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда — салық салуды түтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлскеттің шығыстары мүндай
жағдайда қыс-қармайды, тіпті кейде халықтың жүмыспен қамтылуының
төмендеуінің нөтижесінде оны әлеуметгік қолдауды кеңейту, эконо-миканың
қүрылымын қайта қүруға, оның тіршілікті қамтамасыз стстін салаларын
қолдауга жүмсалатын шыгыстарды және басқа ке-зек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сон-дықтан салық ауыртпалығын кеп
түтынатындарға ауыстырудың қажсттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың озіңдік әлеуметгж бағытылығы
осында көрінеді. Дүниежүзілік тожірибе мүндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
косы.Іған құнға салынатын салық — ҚҚС болып табыла-ды. Салық толеуші
мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты толеуді сатып алушыға аударады. Салық салу
объектісі материалдық шыгындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар таза
өнім) болып саналатын қосылган қун болып табылады: қосыл-ған онімге кешенді
шығыстар, мысалы, жарнамаға жүмсалатын жәнс басқа бірқатар шығындар
кіріктірілуі мүмкін.
Демек, бүл салықтың ерекшелігі — оның салық салынатын объектісі
сатудан (өткізуден) түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын
айналым мен салық салынатын импортты қам-титын қосылған қүн болып
табылатындығында. ҚҚС дүнис жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде
Еуропа экономикалық ода-ғының 17 елінде пайдаланылады. Бүл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, оЛ жаңа қүн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін дс
есептеудің сальютырмалы қарапайымдылығымен срскшелснеді және үшіншіден,
багалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық аху-алына, инфляция деңгейіне
қарамастан мсмлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
түрақты базасын қам-тамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды коздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бүл толемнің үлес
салмағы 27,1% қүрады.
Салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодекс! (Салық кодексі) бойынша қосылған қүнға
салынатын салық деп тауарларды (жүмыс-тарды, қызметтер көрсетуді) ондіру
және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды откізу бойынша салық
салынатын айналым қүнының бір болігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақ-
стан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды
айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС
сатылған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін есептелген ҚҚС сомасы
мен алынған тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) үшін толенуге тиісті ҚҚС
сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке
алу механизм! корінісін табады. Заңнамаға сәйкес салык салынатын айналым
және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу объектілері болып
есептеледі. ҚҚС-ты толеушінің тауарларды (жүмыстарды, қызметтер корсетуді)
откізу бойынша жасаган айналым салык, салынатын айналым болып табылады,
оған Салык кодексіне сәйкес қосылған қүн салығынан босатылған және откізу
орны Қазақстан Республикасы болып табылмайтын айналым қосыл-майды. Салық
салынатын айналым молшері, оған қосылған қүн салығын қоспай, мәміле жасаған
тараптар қолданатын бағалар мен тарифтерді негізге ала отырып, откізілетін
тауарлар (жүмыстар, қызметтер корсету) қүны негізінде анықталады.
Өткізілген тауар-лардың (жүмыстардың, қызметтер корсетудің) қүны қандай бір
озгеріске түскен жагдайда, салық салынатын айналым молшері тиісті түрде
тузетіледі. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес
маглүмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген
тауарлар қосылған қүн салығынан босатылғанда-рын қоспағаңда салық салынатын
импорт болып табылады. Салық салынатын импорт молшеріне кеден заңнамасына
сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік қүны, сондай-ақ
крсылған қүнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына
тауарлар импорты кезіндегі салық және бюджетке толенетін басқа да міндетті
толемдер сомалары қосылады.
Тауарларға қатысты откізу бойынша айналым:
тауарға меншік құқығын беруді (тауарды сатуды, тиеп жонелтуді, тауар
экспортын, тауарды тегін беруді, жарғылық капиталға жарна толеуді, жүмыс
берушінің жалдамалы қызметтерге жалақы ссебінен тауарберуін);
тауарларды толем мерзімін үзарту шартымен тиеп жөнелтуді, мүлікті
қаржы лизингіне беруді;
комиссия шарттары бойынша тауарларды тиеп жонелтуді;
қарызды толемеген жағдайда кепіл берушінің кепілген қойыл-ған мүлкін
(тауарын) беруін;
кәсіпкерлік қызмет мақсаты үшін сатып алынған тауарды басқа мақсатқа
пайдалануын;
қосылған қүнға салынатын салықты дербес төлеуші болып табылатын бір
қүрылымдық бөлімшенің екінші қүрылымдық бөлімшеге тауар жөнслтуін
білдіреді.
Жүмыстарды, қызметтер көрсетуді өткізу бойынша айналым кез келген
жүмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетуді, соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметті білдіреді.
Қосылған қүнға салынатын салық — көп дүркінді, тауарды ондіру мен
еткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар
қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алы-нымдарды қосып алады, бірақ
мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды ондіру мен откізу
стадиясында алынған қосыл-ған қүнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге
кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы тендігі пайда болады.
Қосылған қүнға салынатын салық бойынша есепке жатқызу механизмі
12.2 сызбада корсетілген.
Дайындаушы Сатып алу құны
кәсіпорын
15 еселенген жылдык есептік корссткішке дейін Салық салынатын табыс
сомасы-нан 5 пайыз
15 еселенгеннен бастап 40 еселенген жылдык есептік 15 еселенген жылдык
корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 8
пайыз
40 еселенгеннен бастап 200 еселенген жылдық есептік40 еселенген жылдык.
корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салық сомасы + одан
асатын сомадан 13
пайыз
200 еселенгеннен бастап 600 еселенген жылдық 200 еселенген жылдык
есептік корсеткішке дейін есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 15
пайыз
600 еселенген жылдык, есептік корсеткіштен бастап 600 еселенген жылдык
жоне одан жоғары есептік корсеткіштен
салык сомасы + одан
асатын сомадан 20
пайыз
Дивидендтер, сыйақылар мен үтыстар түріндегі табыстарға 15%
молшерлеме, адвокаттардың және нотариустардың табыста-рына 10% молшерлеме
бойынша салық салынады.
02-16 Төлем көзінен салық салынатын табыстарга мыналар жатады:
қызметкердің табысы;
біржолғы төлемдерден алынган табыс;
жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
дивидендтер, сыйақылар, үтыстар түріндегі табыс;
стипендиялар;
жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.
Салық агенттері[4] жеке табыс салығын есептеу мен үстап қалу-ды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің түрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы
күнінен кейінгі бес жүмыс күні ішінде жүзеге асырады. Салық кодексінде
көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін қодданатын
салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен мерзімдері
белгіленген.
Қызметкердің төлем көзінен салық салынатын заттай ны-санында алған
табысына оның заттай нысанындағы еңбекақы-сы, қызметкер алған тауарлар,
қызметкердің мүддесін көздеп орындалған жүмыстар, қызметкерге өтеусіз
негізде көрсетілген қызметтер, қызметкердің үшінші түлғадан алған тауарлар
(жүмы-стар, қызметтер көрсету) қүнын жүмыс берушінің төлеуі, қызметкердің
материалдық пайда түріндегі түрлі табыстары кіреді.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табы-старына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жыл-дан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, сондай-ақ заңи түлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бүйымдарды және
қүрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттар-ды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіндегі
олардың қүнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынган табыс т.б. жатады.
Төлем кезінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер со-масына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс со-масына белгіленген мөлшерлемелерді
қолдану жолымен дербес жүргізеді. Адвокаттардың және нотариустардың
табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша аи сайын есептеледі.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомасы белгіленген тәртіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде
есепке жатқызылады.
Шетелдік резидент[5] - жеке түлға табыстарына олардың Қазақстан
Республикасындағы көздерінен де, сонымен бірге одан тыс жерлерден де алған
табыстары кіреді. Салық салынатын табысты анықтау, резиденттен алынатын
жеке табыс салығын есептеудің, үстаудың және төлеудің тәртібі қызметтің
сипатына қарай (түрақты мекеме арқылы, төлем көзінен және қызмет түрінен)
жүргізіледі.
Түрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салық-ты телем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 20 пайызга дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді
(табыстың түрлеріне қарай); қызметі түрақты мекеме қүруға соқтыратын
бейрезиденттер са-лықты төлем көзінен салық салынбайтын, шегерімдер
сомасына азайтылған табыстардан резиденттерге арналған мөлшерлемелер
бойынша төлейді.
7. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурс-тарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланыс-ты бірқатар төлемдер бар,
оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиги ресурстар үшін төленетін
төлемдер ретінде бір топқа біріктіруіге болады. Оларға устеме пайдага
салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардық арнаулы төлемдері, су ушін
тәленетін тәлем, орманды пайдаланганы ушін тәлем (орман табысы) және
басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады,
өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шама-сы шығарылатын және
шаруашылық қызметте пайдаланатын материалды, шикізатты, минералды
ресурстарды алу, түтыну, олардың сапасы табиғат факгорларымен байланысты
болады.
Техногендік минералды қүралымдардан пайдалы қазбалар алуды қоса,
Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайда-лану жөніндегі операцияларды
жүзеге асыратын заңи және жеке түлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың
устеме пайдага салынатын салыгы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып та-
былады.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін белгіленетін салықрежімі тек қана
Қазақстан Республикасының үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын
пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.
Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пай-
даланушыларға салық салудың екі үлгісі белгіленген:
бірінші улгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін
көздейді;
екінші улгі жер қойнауын пайдаланушының онімді белу бой-ынша Казахстан
Республикасының улесін төлеуін (беруін), сондай-ақ салық заңнамасында
көзделген салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін
төлеуін кездейді, оларға шикі мүнай мен басқа да пайдалы қазбаларға
салынатын акциз, үстеме пайдага салынатын салық, жер салығы, мүлікке
салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы толемдері
мыналарды кіріктіреді:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері: 1) бону стар;
а) қол қойылатын;
ә) коммерциялық табу;
2)роялти;
3) онімді белу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып
табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келісімшартта белгіленген
мөлшерлерде және тәртіппен ақша ны-санында төленеді.
Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке
жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін төлейді: қол
қойылатын бонус және коммерци-ялық табу бонусы. Жасалатын келісімшарттың
техникалық-экономикалық есептеріне сәйкес бонустардың бір немесе екі түрі
де белгіленуі мүмкін.
Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісімшарт жасалатын
аумақта жер қойнауын пайдалану жоніндегі қызметті жүзеге асыру құқыгы үшін
біржолғы төленетін төлемі болып табылады жөне келісімшарт жасалған кезде
белгіленеді. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар
келемі мен кен орнының экономикалық қүндылығы ескерілген есеп негізінде
Үкімет белгілейді және ол келісімшартпен белгіленген мерзімде, бірақ
келісімшарт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен
кешіктірілмей төленуі тиіс.
Коммерциялық табу бонусы келісімшарт аумағында әрбір ком-мерциялық
табу үшін, соның ішінде кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында,
бастапқы анықталған алынатын қорды арттыруға жеткізетін пайдалы қазбалардың
табылғаны үшін белгіленеді. Оның мөлшері салық салу объектісі, есептеу
базасы мен мөлшерлеме негізге алына отырып белгіленеді. Салык, салу
объектісі кен орнынан алынатын пайдалы қазбалар қорының осы мақсаттағы
көлемі болып табылады. Коммерциялық табу бонусы-ның молшерлемесі 0,1
пайыздан кем болмауы керек.
Пайдалы қазбаларды өндіруді жер қойнауын пайдалануға келісімшарт
жасамастан жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар жер қойнауын
пайдаланғаны үшін республикалық бюджеттің кірісіне үкімет белгілеген
мөлшерде роялти түріндегі аударымдар жасайды. Бүл орайда салық салу
объектісі мен осы аударымдарды төлеу мерзімдерін белгілеу роялти толеу үшін
белгіленген тәртіппен жүргізіледі.
Роялти — пайдалы қазбаларды ондіру және техногендік қүра-лымдарды
қайта өндеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін толенетін толем.
Ақша немесе заттай нысанда толенеді.
Пайдалы қазбалардың колемі немесе нақты ондірілген пайдалы қазбалардан
алынған алғашқы тауарлық онім ондірілген пайдалы қазбалардың барлык,
түрлері бойынша роялти салынған объект болып табылады.
Кең таралған пайдалы қазбалар мен жер асты сулары бойынша роялти
барлық жер қойнауын пайдаланушылар, соның ішінде пайдалы қазбалардың басқа
түрлерін ондіруге жасалған келісімшарттар бойынша қызметті жүзеге
асыратындар үшін тіркелген мөлшерле-мелер бойынша 1 пайыздан 10 пайызға
дейін молшерде белгіленген. Пайдалы қазбалардың барлық түрлері бойынша
роялти салық кезеңінен кейінгі айдың 15-інен кешіктірілмей толенеді.
Жер қойнауын пайдаланушылардың устеме пайдага салына-тын салыгы —
салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктың
салыстырмалы жағдайын-дағы шығарылған өнімді сатудан алынған қосымша пайда
үшін төленетін төлем.
Өнімді бөлу туралы келісімшарттар және кең таралған пайда-лы қазбалар
мен жерасты суларын өндіруге жасалған келісімшарттар бойынша қызметті
жүзеге асыратындарды қоспағанда, жер қой-науын пайдаланушылар осы
келісімшарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруді көздемеген
жағдайда, үстеме пайдаға салық төлеушілер болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланушы пайданың ішкі нормасының 20 пайыздан астамын
алған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келісімшарт бойынша жер қойнауын
пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып
табылады. Со-нымен бірге үстеме пайдаға салынатын салықтың мөлшерлемелері
салық кезеңіндегі таза кіріске пайыздармен баспалдақты үдеме бойынша 4
пайыздан 30 пайызға дейін белгіленген (30 пайыздан жоғары норма кезінде).
Үстеме пайдаға салынатын салық салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен
кешіктірілмей төленеді.
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасынық улестарап-тардың
келісімімен анықталады, бүл келісімге сәйкес жер қойна-уын пайдаланушыға
ақылы негізде келісімшарт аумағында пайдалы қазбаларды өндіруге құқық
беріледі. Өнімді болу бойынша үлес ақша немесе заттай нысандарда төленуі
мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпорациялық табыс салығын есептеу үшін
жыл-дық жиынтық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша
Қазақстан Республикасы үлесінің есебін жер қойнауын пайдаланушы тіркелген
жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 10-ынан
кешіктірмей табыс етеді.
8. Әлеуметтік салық
Әлеуметтік салық - мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Ол 1999
жылдан бері бүған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жүмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорының
28% мөлшерінде белгіленеді, ал төленетін жарна-лардың сомасы өндіріс
шығындарына жатқызылады.
Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік бюджетке 15,7% алады.
Қазақстан Республикасының резидент-заңи түлгалары, шетелдік заңи
түлғалардың филиалдары мен өкідціктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін
түрақты мекемелер аркылы жүзеге асы-ратын бейрезиденттер, жеке көсіпкерлер,
жеке нотариустар, адво-каттар елеуметтік салық төлеушілер болып табылады.
Жүмыс беруші материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе өзгеде
материалдық пайда түрінде берген табыстарды қоса ал-ғанда, жүмыс беруші
төлейтін ақша немесе заттай нысандағы кез келген табыстар, сондай-ақ өтемді
қызметтер корсету шарт-тары бойынша жеке түлғаларға төлемдер (жеке
кәсіпкерлерге төлемдерді қоспағанда) түріндегі оның қызметкерлерге төлейтін
шығыстары резидент-заңи түлгалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін түрақты
мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңи түлғаның қүрылымдық
бөлімшелері үшін өлеуметтік салық салудың объектісі, ал жеке кәсіпкерлер,
жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың оздерін қоса алғанда,
қызметкерлер саны бүл салық салудың объектісі болып табылады. Мемлекеттік
мекемелердің есепті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz