Шарын өзенінің суы мен жәндіктерінің ауыр металмен ластануы

Шарын өзенінің суы мен жәндіктерінің ауыр металмен ластануы

Реферат3

Кіріспе7

1. Әдебиетке шолу8

1. 1. Ауыр металдар-өзендерді ластаушы негізгі заттар9

1. 2. Ауыр металдардың су организмдеріне әсері12

1. 3. Қазақстан өзендері және олардың сапасы14

1. 5. Зерттелетін аймақтың физико-географиялық сипаттамасы17

1. 5. 1. Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы17

1. 5. 2. Шарын өзені бассейнінің климаттық көрсеткіштері19

1. 5. 3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы20

1. 6. Бассейн суын ауыл шаруашылығы мен энергетика мақсатында пайдалану21

2. Зерттеу әдістері23

2. 1. Ауыр металдарды анықтау әдістері23

2. 2. Атомдық-абсорбциялық әдіс25

2. 2. 1. Қондырғының құрылымдық үлгісі26

2. 2. 2. Басқа әдістерден ерекшелігі28

3. Зерттеу объектісінен үлгілер жинау және оларды іріктеу, дайындау мен анализдеу29

3. 1. Су үлгісін алу29

3. 2. Жәндіктер үлгісін жинау мен іріктеу және оларға сипаттама30

3. 3. Су үлгісін дайындау31

3. 4. Жәндіктердің үлгісін дайындау32

3. 5. Үлгілердің анализі32

4. Анализ нәтижелері34

5. 1. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау38

5. 1. Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері38

5. 2. Жәндіктер денесіндегі ауыр металдардың мөлшері39

5. 3. Алынған нәтижелерді талқылау40

Қорытынды41

Қолданылған әдебиеттер тізімі42

Реферат

Бітіру жұмысы бетте сипатталып жазылған.

Бітіру жұмысында 7 кесте, 2 схема келтірілген.

Жұмысты бітіру барысында 45 ғылыми әдебиет пайдаланылды.

Негізгі түйінді сөздер: үлгі, су, жәндік, ауыр металл, элемент, концентрация, табиғи деңгей, шектеулі рауалды концентрация, атомдық-абсорбция, спектрофотометр.

Жұмыс істеу барысында атомдық-абсорбциялық спектрофотометрия әдісінің құрылысы мен жұмыс істеу принципі толық меңгерілді. Соның нәтижесінде Шарын өзенінің суы мен жәндіктерінің ауыр металдармен ластану деңгейі анықталды. Зерттеу жұмысы экология және топырақтану кафедрасында атқарылды.

Мазмұны

Кіріспе

1. Әдебиетке шолу

1. 1. Ауыр металдар-өзендерді ластаушы негізгі заттар

1. 2. Ауыр металдардың су организмдеріне әсері

1. 3. Қазақстан өзендері және олардың сапасы

1. 4. Зерттелетін аймақтың физико-географиялық сипаттамасы

1. 4. 1. Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы

1. 4. 2. Шарын өзені бассейнінің климаттық көрсеткіштері

1. 4. 3. Аймақтың топырақ жамылғысы мен биотасы

1. 5. Бассейн суын ауыл шаруашылығы мен энергетика мақсатында пайдалану

2. Зерттеу әдістері

2. 1. Ауыр металдарды анықтау әдістері

2. 2. Атомдық-абсорбциялық әдіс

2. 3. Қондырғының құрылымдық үлгісі

2. 4. Басқа әдістерден ерекшелігі

2. 5. Калибрлі және реактив ерітінділерін дайындау

3. Зерттеу объектісінен үлгілер жинау, оларды дайындау, анализдеу

3. 1. Су үлгісін алу

3. 2. Жәндіктер үлгісін жинау мен іріктеу және оларға сипаттама

3. 3. Су үлгісін дайындау

3. 4. Жәндіктер үлгісін дайындау

3. 5. Үлгілердің анализі

4 Анализ нәтижелері

5. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау

5. 1. Су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері

5. 2. Жәндіктер денесіндегі ауыр металдардың мөлшері

5. 3. Алынған нәтижелерді талқылау

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер

Кіріспе

Кез-келген елде даму проблемасының шешімін табуы тиімді экологиялық жоспарлауды талап етеді. Бұл әсіресе шешімін таппаған әлеуметтік және экологиялық проблемалардың ауыр жүгін мұрагерлікке алған Қазақстан үшін өзекті мәселе. Қазақстан жері бүгінгі таңда жан ауыртар экологиялық проблемаларымен әлемге танылып отыр. Сондай экологиялық проблемалардың бірі - еліміздегі гидросферасының ластануы. Еліміздегі гидросфераның ластануы өндіріс пен техниканың дамуына, яғни антропогендік әсердің күшеюіне байланысты болып отыр. Антропогендік әсер әсіресе тұщы су көздеріне көп зиянын келтіруде. Бәріміз білетіндей дүние жүзі су қорының 3 пайызы ғана тұщы суға тиесілі. Ал соның тек 0. 3 пайызын адам өз өмірінде пайдалана алады. Қазіргі кезде осы аз мөлшердегі тұщы судың жағдайы мәз емес.

Тұщы судың негізгі көздері өзендер. Ал өзендер қалдық сулармен, өндірістің қатты қалдықтарымен, пестицидтермен, ауыр металдармен және де басқа заттармен ластануда. Осындай ластануға ұшырап отырған өзендердің бірі - Шарын өзені. Бұл аймақта негізінен ауыл шаруашылығы дамыған. Сондықтан өзеннің бірнеше ластаушы көзін ажыратуға болады. Олар: пестицидтер, ауыр металдар, шайынды сулар тағы басқалары.

Менің негізгі мақсатым:

Шарын өзенінің суы мен жәндіктерінің құрамындағы ауыр

металдарды анықтау.

Міндетім:

• су және су жәндіктерінің үлгілерін жинау әдістерімен танысу;
• Судағы ауыр металдардың мөлшерін атомдық - абсорбциялық спектрометрдің көмегімен анықтау әдісін игеру;
• жәндіктердің денесіндегі ауыр металдардың мөлшерін атомдық - абсорбциялық спектрометрдің көмегімен анықтау әдісін игеру;
• алынған нәтижелерді есептеуді игеру;
• Шарын өзенінің экологиялық жағдайына баға беру.

1. Әдебиетке шолу

1. 1. Ауыр металдар-өзендерді ластаушы негізгі заттар

Адамзат қоғамында қоршаған ортаны ластаушы заттардың ішінде ерекше орынды полютанттар, яғни ауыр металдар алады.

Ауыр металдарға Д. И. Менделеев кестесіндегі атомдық салмағы елуден жоғары қырықтан астам химиялық элемент кіреді. (1)

Н. Реймерстің классификациясы бойынша: ауыр металдар тығыздығы 8г/см асатын металдар тобы.

Ауыр металдардың қоршаған ортаға түсуінің табиғи және техногенді көздерін бөліп қарайды. Табиғи көздеріне тау жынысы, вулкандық газдар, орман өрттері, ал техногенді көздеріне түсті және қара металургия, электростанциялар, автотранспорт, мұнай мен көмір жағу жатады. (6)

Ауыр металдардың басқа ластаушы заттардан айырмашылығы-оларға “өздігінен тазару” түсінігінің тән еместігі. (2)

Ауыр металдарды қауіптілік деңгейіне байланысты 3 класқа бөледі:

1-класс - аса токсикалық: Cd, As, Hg, Pb, Zn;

2-класс - токсикалық: B, Co, Cu, Nі, Cr, Mo;

3-класс - әлсіз токсикалық: Ba, Va, Mg, Sr;

Бірақ табиғатта химиялық элемент токсикалық немесе токсикалық емес болмайды, оның токсикалық немесе токсикалық емес концентрациясы болады. (2, 27)

Енді жоғарыда айтылған ауыр металдардың кейбір өкілдеріне тоқтала кетейік.

Кадмий - периодтық системаның ІІ-б тобының екінші элементі. Оның табиғаттағы тұрақты түрі - Cd2+. Таза кадмий - көкшіл түс араласқан ақ күмісті металл.

Кадмий және оның қосылыстарын гальваникалық жабындыларды алуға, бояуларды, пластмасса стабилизаторларын алуда және басқа да мақсаттарда пайдаланады.

Әлемде табиғи көздерден кадмийдің жылдық түсуі - 8. 43*10 ⁵ кг. Ал атмосфераға шығындысы - 7. 19*10 ⁵ кг, мұның 76% түсті металургия, ал қалғаны кездейсоқ лақтырыстардан шығады. Жаңбыр суындағы кадмий концентрациясы 50 мкг/л дейін жетеді. Ал судағы концентрациясының жоғарлығынан Жапонияда “итай-итай” ауруы пайда болған. (5)

Мышьяк - Vб топтың элементі, электрондардың әр түрлі мөлшерін тасымалдау реакцияларына қатысуға қабілетті.

Мышьяк қоршаған ортада кеңінен таралған. Ол токсикалығы әр түрлі органикалық және органикалық емес қосылыстар түзеді. Сонымен қатар ол арсенит деп аталатын оксиқышқылдарды түзеді. Бұл оксианиондар негізінен табиғи судағы мышьяктың химиясын анықтайды. (2, 5)

Мышьякты медициналық препараттар алу үшін, жартылай техникалық қондырғыларда, инсектицид ретінде қолданады.

Мышьяк қалдықтарының көп бөлігі өзендер мен көлдерге түседі екен. Дүние жүзілік мұхиттағы мышьяктың жалпы мөлшері - 2. 8*10 ⁹ .

Мышьяк және оның қосылыстары биосферадағы тірі организмдерге концерогенді және мутагенді әсер етеді. (2)

Қорғасын - металдық қасиеті анық көрінетін ІV топтың элементі. Қорғасынның алкилді және арилді қосылыстары бар. Олардың біреуі - тетраэтилқорғасын бензиннің қосындысы ретінде кеңінен қолданылады.

Қорғасынның атмосферадағы шығындылары соңғы жүз жылдықта өсіп, 4265*10 ³ тоннаға жетіп отыр. (5)

Судың құрамындағы қорғасынның орташа концентрациялары 1 мкг/л болатын өзен суы мен мұхитқа жылына суда еритін қорғасынның шамамен 40*10 ³ тонна қосылады. Өзен суының түйіршікті фазасында жылына 2800*10 ³ тонна, жұқа дентритте 10*10 ³ тонна кездеседі. (19)

Қорғасынның қоршаған ортаға түсуінің табиғи көзі - желдік шаңдар, ал техногенді көздері бәрімізге белгілі өндіріс пен техниканың қарқынды дамуы.

Сынап- ІІб топтың үшінші мүшесі, 25 ⁰ С температурада сұйық металл. Токсикалық қасиеттеріне байланысты келесі топтарға жіктеледі: элементарлы сынап, органикалық емес қосылыстар, алкил сынапты қосылыстар және органикалық сынап қосылыстары. Қоршаған ортада Hg ⁰ , Hg ¹⁺ және Hg ²⁺ бір-бірін алмастырады.

Геологиялық уақыт бойынша қоршаған ортаға 1. 6*10 ¹⁰ тонна сынап түскен. Осы мөлшердің 0. 1 пайызға жуығы мұхиттарда еріген күйде кездеседі. Ластанбаған тұщы сулардағы еріген сынап концентрациясы - 0. 02-0. 1мкг/л, ал теңіздерде 0. 01-0. 03 мкг/л. (13)

Мыс - электр және жылу өткізгіштігі жоғары металл. Ол табиғатта жеке және сульфид, арсенид, хлорид және карбонат түрінде кеңінен таралған.

Адамзат қазіргі кезге дейін жер қыртысынан 307 млн тонна мыс өндірген. Мыстың атмосфераға шығуы жылына 75000 тонна, оның 5000-13000 тоннасы атмосфералық жауын - шашын және құрғақ қону арқылы мұхиттарға түседі. Мұхиттарда мыс 1500-78000 жылға дейін ыдырамай жатуы мүмкін. (10)

Мыс суда 3 түрлі формада болады: коллоидты, еріген және жүзіп жүретін.

Мыстың еріген формасының концентрациясы тұщы суда 0. 5-1 мкг/л, ал жоғарғы мөлшері тау-кен қазбаларында 500-2500 мкг/л түрінде кездеседі. (5)

Хром - ақ, қатты, жылтыр, 1860 ⁰ С температурада балқитын металл. Қазіргі кезде бұл металл кеңінен қолданылып, қоршаған ортаға едәуір зиянын тигізуде. Экспериментальды нәтижелер Cr ⁶⁺ мутагенді әсері бар екенін дәлелдеген, ал кальций хроматының концерагендік әсерінің жоғары екені дәлелденген. (23)

Антропогендік іс-әрекеттердің нәтижесіндегі ауыр металдар судың терең горизонттарына және шамалы қашықтыққа миграцияланады.

Ауыр металдар гидросфераға тек тікелей жолмен емес, сонымен қатар атмосфералық жауын-шашын, құрғақ қону арқылы да келіп түседі. Адамның интенсивті және ойланбай істеген әрекеттерінің нәтижесінде бүгінгі күні таза су көздерін табу өте қиын. (1, 36)

1. 2. Ауыр металдардың су организмдеріне әсері

Сулы ортада мекендейтін ағзаларды гидробионттар деп атайды. Гидробионттарды төмендегідей экологиялық топтарға бөледі: нектон, планктон және бентос.

Нектон (грек тілінен аударғанда (nektoc-жүзетін) - су түбімен тікелей байланысы жоқ, еркін орын ауыстыратын, жүзіп жүретін ағзалардың жиынтығы. Нектондық ағзаларға балықтар, ескекаяқтылар, қосмекенділер және белсенді орын ауыстыратын бунақденелілер жатады.

Планктон (грек тілінен аударғанда planktos - қалықтаушы) - негізінен су ағысының көмегімен қозғалатын, жүзетін ағзалар. Олар жылдам және белсенді орын ауыстыруға қабілетсіз. Планктон ағзалар плейстон және нейстон болып бөлінеді.

Плейстон - денесінің бір бөлігі суда, екінші бөлігі су бетінде жүретін ағзалар.

Нейстон - су бетінде жүзіп жүретін ағзалар.

Бентос - (грек тілінен аударғанда bentos-тереңдік) су қоймаларының түбінде мекендейтін ағзалардың жиынтығы. (22)

Көптеген зерттеу нәтижелері бойынша судың ауыр металдармен ластануы, олардың гидробионттар ағзасына жинақталуына әкеледі. Жинақталған заттардың концентрациясы қоректік тізбектің әр сатысында 10 рет өседі. Сонда тірі организмдердің ұлпаларындағы ауыр металдардың концентрациясы қоршаған ортадағы мөлшерінен 1000 рет асып түседі. Мысалы: қорғасынның планктондардағы концентрациясы қоршаған ортадағыдан 300 рет, ал молюскаларда 4000 рет жоғары.

Гидробионттар ауыр металдарды әр түрлі мөлшерде жинақтайды. Бұл айырмашылықты бір жүйеге келтіру қиын. Бірақ шартты түрде жануардағы ауыр металдың аккумуляциясын макро, микро, деконцентрант деп үшке бөлуге болады. Бұлай бөлу биологиялық жинақталу коэффициентіне (К _d ) байланысты. Биологиялық жинақталу коэффициенті деп отырғанымыз-гидробионттар денесіндегі ауыр металдар концентрациясының детритті ильдегі мөлшеріне қатынасын түсінеміз (құрғақ салмаққа) . Макроконцентрант жануарларда К _d >2, микроконцентранттарда K _d =1/2, ал деконцентрант жануарларда K _d <1.

Кейде төмендегідей классификация қолданылады:

1. жинақтаушылар-зерттелетін химиялық элементтің концентрациясы қоректік субстраттағыдан жоғары.

2. ыдыратушылар-элементтің концентрациясы қоректік субстраттағымен тең, яғни биологиялық жинақталуы бірге тең.

3. тазартушылар-элемент мөлшері қоректік субстраттан аз, биологиялық жинақталуы бірден аз. Қоректік тізбекті зерттеліп жатқан элементтен тазарту қабілеті бар. (11)

Ауыр металдарың гидробионттарда жинақталуы жайлы жұмыстар көптеп жүргізіліп жатыр. Сондай зерттеулердің бірі Балтық теңізінде өткізілген. Зерттеу нәтижелері бойынша гидробионттардың ішінде моллюскалар мен жоғарғы бентостағы шаян тәрізділер ауыр металдардың жоғарғы концентрациясын иеленетінін көрсетті. (17) . Су өсімдіктері мен организмдеріне кейбір металдардың әсерін қарстырайық. Мыс ластанған судағы балдырлардың құрғақ салмағында 10-100 мг/кг дейінгі мөлшерде болады. Су өсімдіктерінің мысты сіңіруі, оның қорек ортасындағы алғашқы құрамына байланысты. Ал мыстың тұщы су омыртқасыздарындағы мөлшері 5-200 мг/кг көлемде болады. Планктонды омыртқасыздардың мысты сіңіру темпі оның судағы концентрациясына байланысты, ал бентостық организмдер үшін ол түбіндегі жинақталған мөлшеріне байланысты(5) . Қорғасынның органикалық қосылыстарының омыртқасыздардағы мөлшері алуан түрлі. Мұның себебі организмдердің қоректік тізбектегі орнына байланысты болу керек. Ал су өсімдіктеріне қорғасынның кез келген қосылыстары токсикалық. Мысалы: қорғасын хлоридінің 0. 002-0. 25 мг/л мөлшері өсімдіктердің өсуін тежейді. (21)

Ауыр металдардың токсикалық қасиеті судың температурасына, тығыздығына байланысты. Қорғасын қосылыстарының токсикалық қасиеті температура жоғары болған кезде өседі, ал судың қаттылығы токсикалық қасиетін төмендетеді.

Кейбір гидробионттар толеранттылығы жоғары болғандықтан ауыр металдардың судағы мөлшеріне бейімделіп кетеді. (1, 21)

1. 3. Қазақстан өзендері және олардың сапасы

Қазақстанның кең байтақ территориясында көлемі әр түрлі 85 мыңнан астам өзен бар. Мысалы, ұзындығы 500 км -1000 км асатын 14 өзен бар. Ал ұзындығы 11-50 км дейінгі өзендер жалпы өзендер санының 80 пайызын құрайды. Осы өзендердің барлығын жалғастырса, ұзындығы 2 км асады, сонда жер бетінің әрбір 100 шаршы километрін ұзындығы 0. 8 км өзен алып жатады екен. Мұндай салыстыру есебі республикамызда судың өте аз екендігін көрсетеді. (8, 26)

Қазақстан өзендерінің жалпы ағысы жылына орта есеппен 112 млрд м ³ деп бағаланады. Олардың таралуы біркелкі емес. Негізінен еліміздің оңтүстік, оңтүстік-шығыс бөлігі көбірек сумен . (7)

Еліміздегі өзендердің суының толығуы мұздықтарға байланысты. Жалпы мұздықтардың ауданы 2000 км ² , көлемі 98 км ³ тең. (2)

Гидрохимиялық зерттеулер Қазақстанның барлық өзендерінде 1934 жылдан бастап жүргізіліп келеді. (9)

Судың сапасы деп оның қандай пайдалануға жататынын анықтайтын судың құрамы мен қасиеттерінің сипаттамасын түсінеміз.

Санитарлық тұрғыдан судың микробиологиялық және паразиталогиялық көрсеткіштері алынады.

Судың сапасын анықтағанда оның температурасы, мөлдірлігі, түсі, исі, дәмі тағы басқа қасиеттері есепке алынады(15) . Көптеген зерттеулерге қарағанда (Қазақстан Ғылым Академиясының география институты) Нұра, Ертіс, Шу, Сарысу тағы басқа өзендердегі ауыр металдардың мөлшері шектеулі рауалды концентрациядан (ШРК) бірнеше есе асып түсетіні белгілі болып отыр. Еліміздегі түрлі аудандардағы су көздерінің санитарлық жай-күйі, ондағы өнеркәсіптің шоғырлануына, сипатына және халықтың тығыздығына байланысты бірқатар өзгешеліктері болады. (16) Мысалы, Елек өзені - Оралдың негізгі саласы Ақтөбедегі хром зауыты мен фосфор химиялық зауытының әрекеттерінен ластанады. Өзендегі хром (VІ) концентрациясы нормадан 51 рет, бор 118 рет артық. (3) Бұл су сапасының қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Судың сапасын ұлттық гидрометеорологиялық гидропосттар бақылайды. Сол бақылаулардың 2000 жылғы мәліметтері төмендегідей. Барлық 44 зерттеуден кейін республикамыздағы өзендердің тоғызы, көлдердің екеуі және су қоймаларының екеуі таза, ал алты өзен мен бір су қоймасы лас су көздеріне жатқызылды. Ал 2001 жылдың 3-кварталында Казгидрометтің бөлімдерінің бақылауларының нәтижесі елімізде ең лас өзен Ертіс екенін көрсетті. Оның негізгі себебі сол аймақтағы өндірістің көптігі, өзеннің басқа мемлекет территориясынан басталуы болып отыр. (3)

Сулардың ластану дәрежесі судың ластану индексімен бағаланады, судың ластану индексі су сапасының өзгергенін көрсетеді. (СЛИ) (3)

СЛИ өсуіне байланысты су сапасының критерилері

Кесте 1

Су көздерін ластайтын заттардың ШРК-сы

Кесте 2

1. 5. Зерттелетін аймақтың физико-географиялық сипаттамасы

1. 5. 1. Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы

Шарын өзенінің бассейнінің ауданы 14000 км ² асады, оның 6930 км ² Қырғызстан Республикасының территориясында, ал Қазақстан Республикасының Алматы облысында 8260км ² орналасқан(12) . Өзеннің ірі салаларына Темірлік, Шет-Мерке, Орта-Мерке, Кеңсу, Қарқара, Кеген тағы басқалары жатады.

Шарын өзені өз бастауын Кетмен жоталарының оңтүстік бөлігінен ағып шығатын Шалкедесу және Теріскей Алатаудан басталатын Қарқара өзендерінен алады. Жоғарғы бөлігінде ол кезінде тау көлі болған, қазір Шарын өзені бастауының далаларына айналған кең көлемді, батпақты аумақтан ағып өтеді. Төмендей келе өзен терең шатқал арқылы солтүстікке қарай ағып, Іле өзеніне келіп құяды. Ол - Іле өзеніне келіп құятын суы мол ірі салалардың бірі. Шарын өзенінің бірнеше атауы бар: ол жоғарғы бөлікте Шалкедесу, Қарқара, Кеген деген атқа ие, ал орта бөлігінен бастап Шарын өзені деп аталады. Бұл өзеннің жалпы ұзындығы 1972 км тең және 72 саласы бар. Олар әртүрлі гидрографикалық көрсеткіштері бойынша 3-кестеде сипатталған. (18)

Шарын өзенінің негізгі салаларының гидрографикалық сипаттамасы.

Кесте 3

Шарын өзенінің суы Күнгей Алатауының қарымен толығады. Ол қыста 12. 8%, көктемде 33. 8%, жазда 31. 1%, күзде 19. 3% ағысқа ие. (4)

Өзеннің су жинау ауданы -7310 км ² . Бассейндегі мұздықтардың саны-20, ал ауданы - 2. 4 км ² , ал бассейннің қату коэффициенті -0. 0003м. (33)

1. 5. 2. Шарын өзені бассейнінің климаттық көрсеткіштері

Шарын өзені бассейнінің климаты континентальды. Мұның себебі Тянь-Шань тауларының ылғал көзі - Атлант мұхитынан біршама арақашықтықта орналасқанына байланысты. Сонымен қатар бассейннің климаттық жағдайы Іле бассейнінің басқа региондарымен салыстырғанда құрғақ.

Бассейн территориясының климатына интенсивті күн радиациясы тән . Радиацияның жылдық ағыны жазық аудандарда 135-150 ккал/кв. см, ал тау етегімен таулы аймақтарда бұлттылықтың жоғары болуына байланысты радиация ағыны 125-130ккал/кв. см азаяды. (35)

Температура және жауын-шашын режиміне байланысты бассейннің 4 климаттық белдеуін ажыратуға болады:

1. Жазықтық белдеу Іле өзенінің сол жақ жағалауынан тау етегіне 700 метрге дейінгі территорияны қамтиды. Қысы суық, жазы ыстық, әрі құрғақ, яғни континентальды.

2. Тау етегі белдеуі 700-ден 1500 метрге дейінгі территорияны алып жатыр. Төмен континентальдығы және төмен температура тербелістерімен айқындалады.

... жалғасы

Мойнақ су электр станциясы салынуына байланысты Шарын өзені аңғарының табиғаты мен жануарлары әлемінде болуы ықтимал өзгерістер

Колорадо үстіртіндегі Колорадо өзенінің аңғары

Мұхиттың зерттелу тарихы

Адамзат қоғамының табиғи ресурстары мен қамтамасыз етілу проблемалары

Шарын өзенінің гидрологиясы мен гидрографиясы

Ауыр металдармен ластану

Көл түрлеріне анықтама және олардың кезеңдері

Қазақстанда қалыптасқан су экологиясының ахуалдары

Алматы облысы бойынша орналасқан туристік обьектілермен танысу

Су тапшылығы мәселесін шешу

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс