Урбанизация туралы
Урбанизация
Қазақстандағы осы үрдіс халықтың қайта қоныстануына ұласуда
Ауылдан Астанаға
Қазақстан жерінде Кеңес Одағының тұсында-ақ белсенді сипатқа ие болған осы
құбылыс еліміздің тәуелсіздікке ие болуының нәтижесінде жаңа бір қырынан
көрініс беріп, қазақ халқының көш-керуенін қалаларға қарай бағыттады.
Ауылдан қоныс аударған әрбір төрт отбасының үшеуі қаланы таңдады. Осының
нәтижесінде қалада тұратын қазақтардың үлес салмағы айта қаларлықтай өсті.
Егер тоқсаныншы жылдың басында қазақ халқы қалалықтардың 27 пайызын ғана
құраған болса, 1999 жылы 43 пайызын құрады. Қазіргі көрсеткіштің бұдан да
жоғары екені белгілі.
Кешегі ауылдың базары мен ажары болған жастардың көпшілігі қазір қалаларда
жүр. Келген үстіне келіп жатыр. Өзі ғана келіп қоймай, сәл жағдайы
түзелісімен артындағы әке-шеше, ағайын-туыс, бауырларын да қалаға тартып
жатыр. Көшу жағынан алғанда біздің қазақтың іс-әрекеті әскери десанттардың
қимылына ұқсайды (қанша айтқанмен көшпелі елдің ұрпағымыз ғой). Көп жағдай
күтіп, жайқалып отырмайды. Қалаларда тіркеусіз, баспанасыз жүргендері
қаншама. Бірақ, сол қиындықтарға қанға біткен көнбістікпен төзіп кетіп те
жатыр. Өйткені, оларды қалаға ертеңгі күнге деген сенім жетектеп келіп
отыр.
Әрине, осының бәрі ең алдымен тәуелсіздіктің арқасы. Басы бодан халықты
ешкім де сайрандатып еркін қоя бермейді. “Отыратын жерің мынау, тұратын
жерің мынау, басқасына жолама” деп тиып тастайды. Мұндай саясаттың
әуселесін қазақ патша заманында көрген. Сол тұста өз елінде отырып-ақ
шұрайлы жерлердің бәрін келімсектерге беріп, өзі қу дала, шөлейт мекенге
қарай ығысып қалған. Көшіп келгенді қойып, қаланың маңайынан өтуге жүрек
дауаламайтын сол заманда самагонға бөгіп желіккен келімсектер алыстан
аттылы қазақ көрінгенде айғайға басып, тарсылдатып мылтық атып, бір-екі
қырды асырып қуып тастайтындықтарын үлкен ақсақалдардан талай естіп те
едік.
“Елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан” деуші еді бұрыңғылар. Енді, міне,
құдайға шүкір, тәуелсіздіктің арқасында ауылды “алтын бесігім, тірлігімнің
тірегі” дейтін халқымыз тез арада қалалық халыққа айнала бастады. Бұл
үрдістің жеделдігі сондай, тіпті осыдан оншақты жыл бұрын айтылған кейбір
уәжді сөздердің өзі ескіріп, ұмытылып барады. Мәселен, еліміздің
тәуелсіздікке ие болу қарсаңында ғана сол кездегі астанамыз Алматы туралы
“Алматы – қазақтың астанасы, орыстың баспанасы, ұйғырдың асханасы” деген
сөз халық ішінде кең тарап, мәтелге айналып кетіп еді. Ал енді қазіргі
елордамыз Астана қаласы туралы олай деп айта алмайсыз. Ол қазақтың әрі
астанасы, әрі баспанасы, әрі асханасы, яғни өз игілігіне толық тиіп отырған
қала ретінде жайнап өсіп, жетіліп келеді. Сондай-ақ тәуелсіздіктің келуімен
өз құшағын ауылдықтарға ашқан Алматының ұлттық бет-бейнесі де жедел өзгеру
үстінде.
Урбанизация дегеніміз бұл – елдің тарихынан, белгілі бір дәуірдегі хал-
ахуалынан сыр шерте алатын құбылыс. Ауыл адамдары үйсіз, күйсіз қалпында
қалаларға қарай лап берген осынау өтпелі тұста бұл құбылыстың өзіне тән
драматизмі мен кейбір қайшылықты сәттері де бой көрсетіп, осы жағдай
қоғамымызды екі ұдай сезімге бөлегені де байқалады. Зиялыларымыздың
бірсыпырасы қазіргі шақта “қазақтың алтын бесігі – ауыл, ауылды сақтап
қалайық, ағайын” деп ұрандаса, енді біреулері “қазақтың ендігі тіршілігі
қалада, демек қаланы көркейтейік” дейді. Мұның сыртында жуықта ғана
Алматыда Шаңырақ оқиғасы болып өтті. Мұндай оқиғаның басқа жерде емес,
барған сайын қанатын кеңге жайып келе жатқан үлкен қалалық агломерацияда
көрініс беруінің де өзіне тән заңдылықтары бар деп ойлаймыз. Оның барлық
себеп-салдарын сол оқиғаның өзінен және оған қатысушы жеке адамдардың іс-
әрекетінен ғана іздесек, шындықтың бет пердесін жартылай ғана ашқан болып
шығар едік. Пердені толық ысыру үшін біз ең алдымен қоғамымызға үлкен әсер
етіп, барған сайын белең ала түскенімен мемлекеттік реттеу мәселесіне әлі
оншама көндікпеген, яғни стихиялық сипаты басым болып тұрған урбанизация
деп аталатын осынау үлкен құбылысқа мән беруіміз қажет. Біз енді осы
мәселенің кейбір тарихи қырлары мен өзіндік сыр-сипатына тоқтала кетпекпіз.
Қазақстан – қала мәдениеті ертеден қалыптасқан ел
Тарихи деректерге қарағанда, адамзат өміріндегі алғашқы қалалар біздің
заманымызға деиінгі 3-1 мың жылдықтарда Египет, Месопотамия, Сирия, Индия,
Қытай елдері мен Кіші Азияда пайда болыпты. Ал грек-рим дәуіріндегі Афина,
Рим, Карфаген секілді қалалардың өркениеттің үлкен жетістігіне баланғаны
белгілі.
Мұнан кейінгі ортағасырлық кезең мен Қайта өрлеу дәуірінде капиталистік
өндіріс тәсілдерінің алғышарттары қалыптаса бастады. Бұл бірте-бірте
материалдық және рухани қызмет түрлерінің шоғырлануына, сөйтіп заводтар мен
фабрикалардың пайда болуына алып келді. Капиталистік өндірістің дамуы
урбанизациялық үрдістерге жаңа серпін берді. Халықтың шоғырлануы үрдісі
жеделдеп, жаңа қалалар пайда болды. Олар әрі көбейе, әрі ірілене түсті.
Ал қазіргі Қазақстан жеріндегі алғашқы қалалар оның оңтүстігі мен оңтүстік
шығысында ерте замандарда-ақ бой көрсете бастаған. Бұған осы өңір
табиғатының жайлылығы, яғни, күннің жылылығы мен судың молдығы жағымды әсер
етті, дейді тарихшы ғалымдар. Осының негізінде Сырдария, Арыс, Талас, Шу,
Іле өзендерінің бойында егіншіліктің негізі қаланып, адамдар отырықшылық
өмірге үйрене бастады. Адамдардың топтасуы кәсіптің бөлінуін тудырды. Мал
шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына сәйкес қолөнеріне деген сұраныс артты.
Осы жағдай қала тіршілігінің негізін қалады.
Көне Қытайдан басталып, еліміздің оңтүстігі арқылы Жетісу жерін көктей
өтетін Жібек жолының жандануы Қазақстандағы қала құрлыстарының дамуына
үлкен серпін берді. Керуен жолының бойында бекеттер салынып, олар бірте-
бірте сауда-саттық жүргізіп, тауарлар алмастыратын қалалар деңгейіне
көтерілді. Отырар, Сығанақ, Сауран, Жент, Жанкент, Тараз, Созақ, Құмкент,
Төрткөл, Ақтөбе, Құлан қалалары міне, осылайша салынып, өркендеді. Ал Х
ғасырда өмір сүрген ғалым-географ әл-Мақдиси өзінің “Әл-бәд ва-тарих”
(“Дүниенің басталуы мен тарихы жөніндегі кітап”) атты еңбегінде сол кездегі
Қазақстан аумағында орналасқан 50-ге тарта қаланы атаған. Олар: Исфиджаб,
Хирлұғ, Жумишлағу, Арсубаникет, Бараб, Шауғар, Сауран, Тұрар, Зерах,
Шағылжан, Баладж, Барукет, Яганкет, Тараз, Балу, Құлан, Мерке, Лакра және
басқа да көптеген қалалар.
Сол кездегі қалалар құрылысының өзіне тән ерекшеліктері болыпты. Мәселен,
ортағасырлық дәуірдегі Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, әсіресе, Орталық
Азияға жақын тұстарда салынған қалалар негізінен үш бөліктен: қала
билеушісінің сарайы бар негізгі бөлік – цитадельден; қаланың бай халқы мен
қолөнершілер тұратын бөлік – шаһристаннан және қолөнер шеберханалары
орналасқан бөлік – рабадтан тұрса, отырықшылыққа кейіннен көшкен Іле бойы
мекендегендердің қалалары ондай бөліктерге бөлінбеген. Мұндағы қалалар төрт
бұрышты дуалмен қоршалған. Мұның өзі сол кездегі жаугершілік заманның
әсерінен болса керек. Яғни, қалалар бір жағынан алғанда әртүрлі еңбек
бөлінісінен туған жаңа тіршілікті білдірсе, екінші жағынан қорғаныстық
қызмет атқарған. Қала маңайындағы мал жайып, егін еккен шаруалар ел шетіне
жау келген тұста қалаға кіріп бой тасалайтын болған.
Сөйтіп, Х-ХІІ ғасырларда батыс пен шығыс арасындағы сауданың нығаюы ежелгі
Қазақстан жерінде қала құрылысының дамуына себепші болып, өңірдің
гүлденуіне алып келді. Халықтың бір бөлігі бірте-бірте отырықшылық өмірге
де ден қоя бастады. Сол тұста қазіргі Қазақстан жерінде 200-дей қала мен
елді мекен болғандығы “Қазақ совет энциклопедиясында” жазылған.
Алайда “мың өліп, мың тірілген” қазақтың өзі секілді оның өркениеттік
жетістіктерінің де тағдыры ауырлау болды. Сол қалардың бүгінге аман-есен
жеткені санаулы ғана. Олар туралы бүгінде Қазақстан жеріндегі тарихи және
археологиялық ескерткіштер ғана жақсы сыр шертеді.
Қираған қалалар
Шыңғыс ханның Қазақстан жеріне жасаған жорықтары туралы бүгінде әртүрлі
пікірлер бар. Шыңғыс ханды мақтаушылар да, даттаушылар да кездеседі. Қалай
алып қарағанда да Шыңғыс ханның ұлы тарихи тұлға екенін, ол құрған алып
империяның халықтар мен мемлекеттер тарихына айтарлықтай ықпал жасағанын
ешкім жоққа шығара алмайды. Шамасы, “Мыңжылдықтардың ең атақты адамы кім?”–
деген сауалнамаға орай бірінші мыңжылдық бойынша Мұхаммед пайғамбардың,
екінші мыңжылдық бойынша ЮНЕСКО тарапынан Шыңғыс ханның есімі аталуы тегін
болмаса керек. Оның қалыптастырған тәртібі мен империясы батыстық ұлы
қолбасшылар Александр Македонский мен Наполеон Бонопарт билігіне қарағанда
әлдеқайда ұзақ өмір сүрді. Шыңғыс ханның ұрпақтары Азияның кең кеңістігі
мен Ресейге ғасырлар бойы әмірін жүргізді. Ал қазақ елін бертінге дейін
төре тұқымдары биледі.
Қазақ даласын көмкеріп, жарты әлемге ықпал еткен Алтын Орда мемлекеттігінің
ұзын-сонар тарихы, оның қазақ халықының қалыптасуына тигізген тарихи, саяси
жағымды, жағымсыз ықпалы мен салдарлары жеке бір тақырып, үлкен бір әңгіме.
Оның аражігін ажырату тарихшылар үлесіндегі мәселе. Ал біз өз мақаламызда
қозғап отырған тақырыбымызға тікелей қатысы болғандықтан кейбір тарихи
деректерге сүйене отырып, Шыңғыс хан қалыптастырған үстемдіктің
урбанизациялық қырлары туралы ғана әңгіме қозғамақпыз. Біздің ойымызша, бұл
оқиғаның жағымсыз жақтары көп. Өйткені, үсті-үстіне жасалынған жойқын
шабуылдар тұсында Қазақстан жеріндегі көптеген қалалардың қиратылып, ат
тұяғына тапталғандығын тарихи деректер дәлелдейді. Мұны сол заманның
куәгерлері де айтады. Мәселен, Италия елшісі Плано Карпини Сырдарияның
жағалауы бойынан қираған қалалар мен мекендерді кездестіргенін жазса,
Франция королінің елшісі Виллем Рубрук 1253 жылы моңғол ханы Мөңкеге бара
жатып Іле алқабынан өткенде күнделігіне былай деп жазыпты: “Бұрын бұл
жазықта көптеген қалалар болған, олардың көбін мал жайылымына айналдыру
үшін татарлар қиратқан”.
Сөйтіп, моңғол шапқыншылығы еліміздің өңірлерінің, әсіресе Жетісу
халықтарының урбандалу үрдісін тежеп тастады. Моңғол билеушілері
пайдалылығына байланысты Жібек жолының бойында ары-бері ағылған саудагерлер
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет еткенімен бірте-бірте керуен жолының
бойынан да жан кете бастады. Бұған бір есептен алғанда оның негізгі
инфрақұрылымдары – жол бойындағы қалалардың қиратылуы да үлкен әсер етті.
Қазақ жеріне Ақсақ Темірдің жасаған жорықтары күйзелісті одан әрі
тереңдетті. Дала бейбіт тірліктен, өзінің еркіндігі мен дербестігінен
айырылды. Далаға қатал билік келді. Бірте-бірте халықаралық сауда мен жүк
тасымалдау арналары теңіз жолдарына қарай ойысты. Қазақ даласы халықаралық
сауда жолы ретіндегі байырғы тартымдылығынан айырылды.
Мұнан кейін араға бірнеше ғасыр салып барып Қазақстанның Ресейге қосылуы
тұсында шекаралық өңірлерден бекіністер салына бастады. Кейіннен сауда
орталықтарының рөлін атқарған ол бекіністерден Өскемен, Семей, Павлодар,
Петропавл, Орал секілді үлкен қалалар өсіп шықты. 1897 жылы елімізде
барлығы 19 қала болды. Оларда 220 мың адам тұрды. Ең ірі қалалар деп
танылған Оралда 36 мың, Семейде 26 мың, Алматыда 23 мың тұрғын болды. Қала
тұрғындары халықтың 5 пайызын ғана құрады.
Еліміздегі қалалар санының көбейген тұсы – кеңестік кезең. Ел халқының
жалпы саны 1897 жылғы дерекпен салыстырғанда 3,6 есе, ауыл халқы 1,7 есе
өскенде, қала халқының саны 39 есе көбейген осы кезеңде өндірістік,
өнеркәсіптік және қорғаныс мақсатындағы Ақтау, Қарағанды, Екібастұз,
Рудный, Балқаш, Жезқазған, Серебрянка, Қапшағай, Шардара, Степногор,
Курчатов, Байқоныр секілді бірнеше қала пайда болды. Қалалардың жалпы саны
84-ке жетті. Мұның сыртында орман және балық шаруашылықтарын игеру мен
теміржолдарға қызмет көрсету үшін 210 кент салынды. Қала халқының саны 40
пайыздан асып түсті.
Тәуелсіздік ықпалы
Дегенмен, осы тұстағы урбанизациялану үрдістерінде жергілікті ұлт
өкілдерінің көбі келімсек диаспоралар белсенді түрде тартылды. Олар
қалаларға келіп орнықты. Көп салалы қала шаруашылықтарында, жаңадан ашылып
жатқан өнеркәсіп орындарында жұмыс істеді. Ал қазақ халқының еншісіне
негізінен ауылда тұрып, мал шаруашылығымен шұғылдану бұйырды. Сексенінші
жылдардың басында қазақтар қала халқының 18 пайызын ғана құрады да,
қалғандары басқа ұлт өкілдері болды. Соның ішінде сол кездегі астанамыз
Алматы тұрғындарының 18 пайызын қазақтар, 64 пайызын орыстар құрды.
Орыстардың үштен екі бөлігі, кәрістердің 86 пайызы, еврейлердің 95 пайызы
қалаларда тұрды. Қалалы жерлерде қазақ мектептері мен балалар бақшалары
некен-саяқ қана болды.
Осыған қарамастан, қалаға ұмтылған қазақтар баспанасыздықтың, тілдік
кедергілердің, басқа да қиындықтардың зардаптарын тартып, өз елінде отырып
өгей баланың күйін кешті.
Осы кедергі тұсауды тәуелсіздік қана шешіп бере алды. Тәуелсіздік еліміздің
ішкі мүмкіндіктерін ашуға, оның әлемдік экономикалық жүйеге қосылуына,
бұрынғыдай Кеңес Одағының құрамындағы шеткері бір өңір емес, Еуропа мен
Азияны байланыстырушы кіндік ел болуына қызмет етуде. Бұл жағдай ел
ішіндегі үлкен өзгерістерге жол ашып берді. Елдің еркін дамуындағы көп
ғасырлық мешеуліктің көбесі сөгілді.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында” атты халыққа арнаған Жолдауында: “ХҮ
ғасырдың соңына дейін Орталық Азия әлемдік экономиканың маңызды өңірі болып
келді. Біздің өңіріміз Шығыс пен Батысты жалғастырып жатты. Халықтар
аумақтар мен ұлттарға бөлінген жоқ. Жібек жолының саябыр тартуы Орталық
Азияны мешеу шет аймаққа айналдырды. Тәуелсіздік алғанымыздан кейін соңғы
500 жылда алғаш рет біздің өңіріміз әлемдік экономика үшін қайтадан
экономикалық маңызға ие болды. Біз өзіміздің транзиттік мүмкіндіктерімізді
нығайтып келеміз, әлемдік нарыққа бағалы тауарлар – мұнай, газ, кен, ауыл
шаруашылығы шикізатын шығаратын өңірге айнала бастадық. Қазірдің өзінде
шамамен көне Жібек жолының бойымен өтетін ХХІ ғасырдың жаңа мұнай-газ
құбырларының, авто және темір жолдарының сұлбалары айқындала бастады”, деп
атап көрсетті.
Елбасының осы сөзі біздегі жедел түрде жүріп жатқан демографиялық,
миграциялық, урбанизациялық және басқа да өзгерістердің негізгі себебі мен
терең мәнін барынша дөп басып, ашып тұр деп ойлаймыз. Қазақстанға – Батыс
пен Шығыстың ортасында алтын көпір болуға әдбен лайық осынау байтақ өңірге
– тәуелсіздіктің келуі сан ғасыр бұрын үзіліп кеткен халықаралық сауда-
экономикалық байланыстың үлкен арнасына қайта жан бітіріп қана қоймай оның
жаңа сипатта жан-жақты дамуына жол ашты. Оның үстіне осы уақытқа дейін көп
ғасырды қалғумен өткізген Азияның көптеген елдері жылдан-жылға дамып, осы
өңірді әлемдік тартылыстың үлкен бір орталығына айналдырып отыр. Көршіміз
Қытай бүкіл дүниеге экономикалық ықпал ететін ХХІ ғасырдың ең үлкен алыбына
айналмақ. Экономикалық орталықтарының ара салмағында үлкен өзгерістер жүріп
жатқан осынау шақта өз тәуелсіздігіне ие болған Қазақстанның әлемдік
шаруашылық жүйесіне аса бір ұрымтал, яғни стратегиялық маңызды тұстан келіп
қосылуы оның экономикалық, транзиттік маңызын арттыра береді. Бұл жағдай
тәуелсіздік талаптарымен қосыла келіп іштегі халықтың көші-қон қозғалысының
обьективті себептерін туындатады.
Әлемдік даму бағыттары
Ауыл және ауыл шаруашылығындағы халыққа қарағанда қалада тұратын және ауыл
шаруашылығымен шұғылданбайтын халық санының басым түсуі – қазіргі
урбанизацияның басты ерекшеліктерінің бірі. Әлемнің үш бөлігінде Еуропада,
Солтүстік Америкада және Австралия мен Океанияда ауылдағыларға қарағанда
қала халқы әлдеқайда көбейе түсті. Латын Америкасында да осы үрдіс жедел
өрбу үстінде. Ал халқының саны мейілінше көп Азияда (мұнда әлем халқының 60
пайызы тұрады) әзірге ауыл халқының саны басым. Сондай-ақ табиғи өсім
көрсеткіші бәрінен жоғары тұрған (яғни бала туу жөнінен бірінші орында)
Африкада да халықтың негізгі бөлігі ауылда қоныс теуіп отыр. Ғалымдар бұл
екі құрлықта ауыл халқының басым болу себебін Азияда халықтың көп
шоғырлануымен, ал Африканың даму жағынан артта қалушылығымен түсіндіреді.
Сонымен, урбанизация ең алдымен дамыған елдерге тән құбылыс болып отыр.
Егер деректерге жүгінетін болсақ осы үрдістің көш басында еуропалықтардың
келе жатқандығына көз жеткіземіз. Мәселен, Ұлыбританияда халықтың 91
пайызы, Швецияда 87 пайызы, Германияда 85 пайызы қалалы жерлерге
шоғырланған. Осындай үрдіс Дания (84 пайыз), Франция (78), Нидерланды (76),
Испания (74), Бельгия (72), АҚШ (77), Канада (80), Израиль (89), Жапония
(78), Австралия (89), Жаңа Зеландия (85) елдеріне де тән.
Дамыған елдердің тәжірибесі қала халқынының саны 70 пайызға жеткенде
урбанизация қарқыны төмендеп, 80 пайызға жеткенде тоқтай бастайтындығын
аңғартады.
Әлемнің әр шалғайында халықтың негізінен ірі қалалық агломерацияларға
шоғырлануы – осы замандық урбанизацияның тағы бір белгісі болып отыр.
Агломерация, яғни латын тіліндегі “agglomero” сөзі – “қосамын”,
“шоғырландырамын”, “бірге қоршаймын” деген мағынаны білдіреді. Яғни, бір
қаланың ірілену нәтижесінде өзінің бұрынғы шекарасынан шығып, айналасындағы
елді мекендерді соның ішінде ауылдар мен шағын қалаларды жұтып қоюы немесе
тең дәрежедегі екі үлкен қаланың араларында бос жер қалмауына байланысты
бір біріне қосылып кетуі осы құбылыстың әсері.
Қалалық агломерациялардың пайда болуына көптеген әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық және адами факторлар ықпал етеді. Өткен ғасырда АҚШ-тағы қала
орталығындағы жер бағасының тұрақты түрде өсуі, көліктің көбеюіне
байланысты қаланың орталық көшелерінде жүрудің қиындығы, экологиялық
проблемалардың етек алуы (көліктерден бөлінетін көмір қышқыл газдар, тағы
басқалар), оның үстіне көп пәтерлі үйлердегі сүреңсіз тірліктен,
орталықтағы шулы өмірден қажыған адамдардың табиғат аясына қарай ұмтылысы
агломерациялардың дамуына алып келді. Қала сыртында тұрмысқа қолайлы,
айналасында шағын да болса жері бар бір-екі қабатты үйлер көптеп салынып,
қаланың жалпы аумағы кеңейген үстіне кеңейіп, орталықтан мейлінше қашықтай
түсті. Сөйтіп, 1950 жылы АҚШ-та 170 қалалық агломерация болса, 90-ыншы
жылдардың соңында олардың саны 400-ге жуықтады. Қазіргі күні бүкіл
америкалықтардың тең жартысы ірі агломерацияларда өмір сүрсе үштен екі
бөлігі жоғарыдағыдай бір-екі қабатты жеке үйлерде тұрады екен.
Батыс Еуропа елдерінде де халықтың қала шетіндегі жеке үйлерге қарай шығуы
Лондон, Париж, Гамбург, Вена, Милан секілді қалалардағы орталық көшелерде
тұратын адамдар санының азая түсуіне, ал шеткі және қала маңайындағы
аймақтардың дамып, жетілуіне алып келген. Ғалымдар бұл үрдіске
“субурбанизация” деген ат берді.
Қазақстанда қазір қалалық агломерацияның дамуы ең алдымен Алматы қаласының
бет бейнесінен байқалады. Бұл қала өзіне Талғар, Николаев, Қалқаман секілді
бірнеше елді мекендерді қосып алу арқылы барған сайын қанатын кең жайып
келеді. Енді бір адым аттаса Қаскелеңге жетпек. Қапшағай қаласы да қол
созым жерде тұр. Мамандардың айтысына қарағанда, Алматы төңірегі бір ядролы
қалалық агломерация ретінде қалыптасып келеді.
Астананың қазіргі өсу, кеңею деңгейі де агломерациялану үрдісін байқатады.
Ол маңайындағы Көктал, Мичурин, Кірпішті секілді елді мекендерді өзіне
қосып алды.
Қарағанды-Теміртау қалаларының да бір-біріне жақын келуі тағы бір қызықты
құбылыс. Бұл жерде екі орталықты қалалық агломерацияның пайда болу құбылысы
байқалады.
Осындай үдерістер еліміздің басқа өңірлері мен қалаларында да жүріп жатыр.
Қазақстандық құбылыс
Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанның ең үлкен екі қаласы Алматы мен
Астана өте жедел қарқынмен дамуда. Алматы халқының саны соңғы 6-7 жылда 160
мың адамға ұлғайып, қазір 1,2 миллионнан асып түскен. Бұл – ресми деректер,
ал шын мәнінде Алматыда қанша халық бар екендігін, қанша адамның тіркеусіз
жүргендігін ешкім білмейді.
Астананың қарқындылығы тіптен ерекше. Алғашқы жасалынған қала дамуының
жоспары бойынша Астана тұрғындарының саны 500 мыңдық белеске 2020 жылы
жетеді деп жобаланған болатын. Дегенмен, өмірдің өзгерістері бұл жобаға
қарағанда әлдеқайда жылдам болды. Астана 500 мыңдық белеске жобадағыдан 18
жыл бұрын, яғни 2002 жылы көтеріліп үлгірді. Егер елордасына халықтың
осылайша ағылуы сақтала беретін болса, Астананың 1 миллиондық белеске енді
бір жеті-сегіз жылдың айналасында жетіп қалуы да ғажап емес.
Рас, басқа қалаларға келіп қоныс теуіп жатқандар да жоқ емес. Бірақ оның
есесіне ол қалалардың тұрғындары Астана мен Алматыға қарай жылжығанды жөн
көреді және солай болып та жатыр.
Сонымен қатар, кейбір өңірлердің табиғатының жағымдылығы және ондағы жүріп
жатқан өзгерістер халықтың көшіп келуіне әсер етуде. Мәселен, Шымкент
қаласы халқының саны жағынан өзінің алдында тұрған Қарағанды қаласын қуып
жетіп, басып озды. Жалпы еліміздің оңтүстік өңірінде халық саны ұлғаю
үстінде. Атырау, Ақтау қалалары да өсіп келеді.
Бірақ Астана, Алматы қалаларының қазіргі тартымдылығына ешбір өңір ілесе
алмайды. Мұны қазіргі таңдағы Қазақстандағы урбандалу үрдісінің бір
ерекшелігі ретінде атап көрсетуге болады. Бұл жақсылық па, жоқ әлде
жағымсыз құбылыс па?
Әрине, жақсылық. Өйткені, бұл жағдай Қазақстанның жаңа астанасының шын
мәнінде халықтың талғамынан шыға білгендігін, оның болашағына ел
тұрғындарының үлкен сеніммен қарайтындығын білдіреді.
Сондай-ақ елдің бұрынғы астанасы Алматы қаласына қатысты ел басшылығының
саясаты дұрысқа шыққандығын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Астана мәртебесінен
айырылғанымен Алматы абдырап қалған жоқ. Ол енді үлкен сауда, қаржы
орталығы ретінде дамуға бет алды. Мұны жамандық деп кім айта алады.
Сонымен, еліміздің тәуелсіздік алуы нәтижесінде Қазақстандағы урбандалу
үрдістері жеделдей түсті. Мұны халықтың арман-тілегінен туған заңды құбылыс
деп те атауға болады. Өйткені, кез келген тәуелсіз мемлекеттің халқы жақсы
да қолайлы жерлерде тұрғысы келеді. Баста билік жоқ кезде тамаша, шұрайлы
деген жерлерден сырылып қалған қазақ халқы кезінде ата-бабаларымыз арман
еткен қайта қоныстану мәселесіне өз еркімен белсенді түрде кірісіп кетті.
Әркім қайда баратындығын өзі таңдап, өзі шешуде.
Урбандалудың қазіргі әсерінен елімізде үлкен-үлкен қалалық агломерациялар
пайда бола бастады, ал кейбір ауылдар халықтан босап қалды. Ендігі кезекте
бұл мәселеге мемлекет те араласып, реттеу тетіктерін іске қосқаны жөн болар
еді. Өйткені, Қазақстан жері кең-байтақ, ал онымен салыстыра қарағанда
халық саны аз. Мұның өзі халықтың қайта қоныстау үлгілерін жоспарлауды
қажет етеді.
(жалғасы)
Астананың әсері ауыл тұрмысына да оң ықпалын тигізетіні анық. Бүгінгі
ауылды ауыл күйінше қалдырудың болашағы жоқ. Қазақстанда қалалану
(урбанизация) үдерісі жаңа қуат алды. Бірақ, бұл тек қана ауылды тастап,
қалаға көшу сипатында болмауы керек. Керісінше, ауылдың абатын қала
дәрежесіне көтеру қажет. Бұл – ойдан шығарылған дүние емес, дүние
жүзінде, әсіресе Еуропа, Америка елдерінде кеңінен дамып, сынақтан өткен
жол. Ауыл технологиясы мен инфрақұрылымды күшейту жолы. Тіпті қазірдің
өзінде ауылда 43 пайыз ел тұрғанымен, ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер
саны 20 пайыз екендігін Президент айтты. Яғни, бұл бағытта да ұлттық
бағдарлама қажет. Ауыл дәрежесі қала дәрежесіне көтерілсе, жастардың
мамандықсыз қалаға ағылуы да тоқталады. Оларға сол технологияда жұмыс
істей алатындай кәсіптік білім беру жүйелі жолға қойылуы тиіс.
15 күннен кейін қазақтың саны 9 миллионға жетеді!
Уақыты:2006-07-04
Шетелдіктер күшімен қаржыландырылып отырған Қазақстандағы халықаралық
ұйымдар елде қарт адамдардың үлес салмағы уақыт өткен сайын артып
келеді дегенді жиі айтып жүр.
БҰҰ мамандарының болжамы бойынша, 2050 жылға қарай қазақстандық
тұрғындардың 11,3 пайызы 65 жастан асқан адамдарды құрайтын көрінеді. Ал
Қазақстан халқының ішкі қартаю процесі 2015 жылдан бастап анық байқалмақ.
Бір қызығы, халықтың қартаю процесі, жасы алпыс бестен асқан егде
адамдардың үлес салмағы туралы мамандар пікірі екіге жарылады.
Қазақстандағы ЮНИСЕФ ЮНФПА өкілдігі МИКО жобасының үйлестірушісі Ғазиза
Молдақұлованың айтуынша, 90-жылдардың орта шенінен бастап, туу деңгейі
төмендеп кеткендіктен, ұлттың қартаю процесі дамыған немесе даму процесін
бастан кешіп жатқан елдерге тән әлеуметтік құбылыс болып саналады екен.
Олар өркениетті елдерде ұлттың қартаюы олардың жасының ұзақтығынан
байқалса, ал Қазақстанда, ұлттың қартаюы дүние есігін енді ашқан жас
сәбилер арасындағы өлім-жітімнің көбеюі мен еңбекке жарамды азаматтардың
қайғылы жағдайда көз жұмуының есебінен артып отырған көрінеді.
Шетелдіктер күшімен қаржыландырылып отырған Қазақстандағы халықаралық
ұйымдар елде қарт адамдардың үлес салмағы уақыт өткен сайын артып
келеді дегенді жиі айтып жүр. – БҰҰ мамандарының болжамы бойынша, 2050
жылға қарай қазақстандық тұрғындардың 11,3 пайызы 65 жастан асқан
адамдарды құрайтын көрінеді. Ал Қазақстан халқының ішкі қартаю процесі
2015 жылдан бастап анық байқалмақ.
Бір қызығы, халықтың қартаю процесі, жасы алпыс бестен асқан егде
адамдардың үлес салмағы туралы мамандар пікірі екіге жарылады.
Қазақстандағы ЮНИСЕФЮНФПА өкілдігі МИКО жобасының үйлестірушісі Ғазиза
Молдақұлованың айтуынша, 90- жылдардың орта шенінен бастап, туу деңгейі
төмендеп кеткендіктен, ұлттың қартаю процесі дамыған немесе даму процесін
бастан кешіп жатқан елдерге тән әлеуметтік құбылыс болып саналады екен.
Олар өркениетті елдерде ұлттың қартаюы олардың жасының ұзақтығынан
байқалса, ал Қазақстанда, ұлттың қартаюы дүние есігін енді ашқан жас
сәбилер арасындағы өлім-жітімнің көбеюі мен еңбекке жарамды азаматтардың
қайғылы жағдайда көз жұмуының есебінен артып отырған көрінеді.
Ал екінші топ қазақстандық демограф, ҚР Статистика комитеті әлеуметтік
және демографиялық статистика департаменті директорының орынбасары
Ерболат Мұсабек халықтың қартаю процесі табиғи құбылыс екендігін айта
отырып, төмендегідей қызық мәліметті алға тартты. Мысалы, 90-жылдардың
бас кезінде 60 жастан асқандардың үлес салмағы 6,7-7 пайыз болса, қазір
бұл көрсеткіш 6 пайыздан сәл жоғары.
– Дүние есігін ашқан ұл балалар қыз балаларға қарағанда 6 пайыз көп
болғанмен, ол көрсеткіш уақыт өте келе 9 пайызға төмендейді. Мысалы,
үстіміздегі жылы 65 жасқа кірген 1941 жылы туғандар ішінде ер кісілер
әйелдерге қарағанда 3 пайыз төмен екендігі енді анықталып отыр.
Үстіміздегі жылдың 1 маусымындағы дерек бойынша Қазақстандағы қазақтар 8
млн 993.103-ға жетті. Қара шаңырақтағы қандастарымыздың санын 10
миллионға толтыруды армандап жүрген ағамыз Мамыр-маусым айындағы
тенденция сақталса, үстіміздегі жылдың шілде айының орта шенінде
Қазақстанда тұратын қазақтардың саны 9-миллионға жетеді, бұл туралы
кезінде ақпарат құралдарына міндетті түрде хабарланатынын шегелеп тұрып
айтып, қазір ішінара болса да 1990 жылдары бала туу саны кеміп
кеткендіктен 2015-2020 жылдары еліміз жұмыс күшіне зәру болады деген
пікірлердің соңында кім тұрғаны белгісіз деген ойын жасырмады.
Ғалымдардың пайымдауынша әр отбасыдағы бала санының қазіргі өсімі бізді
катастрофалық жағдайға жеткізбейтін көрінеді. 1990 жылдарда бала туу саны
күрт төмендеп кеткенмен, қазір ол көрсеткіш 2,7 пайызға жетті. Егер,
құдай тіл-сұқтан сақтап, бейбіт заман болса 2017 жылдары
қазақстандықтардың саны – 17 миллионға, елде тұратын қазақтардың саны –
10 миллионға жетеді.
– Қазір, бала саны ауыл емес, қала қазақтарының есебінен көбейіп жатыр.
Бұл қала әйелдері көп бала туып жатыр деген сөз емес, елде урбанизация
процесінің күш ала бастағанын байқатады. Ал миграциялық балансқа келер
болсақ, 1990 жылдардың басында сыртқа кетушілердің үлес салмағы басымырақ
болса, қазір сырттан келушілер басымырақ. Бұл жерде тағы да сырттан
келушілердің саны басқа ұлт емес, өзіміздің сырттан келіп жатқан
қандастарымыздың есебінен толығып жатыр,– дейді Ерболат Мұсабек.
Қала ауылды қабылдауға дайын ба?
Қазір өтпелі кезең деп үкілеген 1990 жылдардың басы мен соңының
аралығында кейбір елді мекендер аңырап бос қалған-ды. Сол кезеңдерде
ауылдан қалаға ағылғандардың саны 1,5-2 миллион адамға жеткен. Бүгінде
олардың жағдайы қалай, қала өміріне сіңісіп кете алды ма? Басы 1990
жылдардан басталып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ішкі көші-
қонның зардаптары мен кемшіліктері туралы санамалап көрсетіп беріп жатқан
ешкім жоқ.
Қазір қазақ халқының 44,5 пайызы ауылда тұрады. Еуропа елдерінде болса бұл
көрсеткіш 5-7 пайыздан аспайды екен. 7-пайыздың басын құрап отырған
еуропалықтардың басым көпшілігінің ірі мегаполистерде үй-жайы бар, 500-700
га. жерді иемденіп алған және уақытша маусымдық жұмыстарға жалдамалы
жұмысшылар жалдауға мүмкіндігі бар фермерлер.
Соңғы кездері өркениет көшіне ертерек ілесуге асығып жүрген
саясаткерлеріміз ауылдағы халықтың саны 7-10 пайыздан аспауы тиіс дегенді
айтып жүр. Жазушы, Жер және қазақ ұйымының төрағасы Сапабек Әсіп қалаға
ағылған ауыл қазақтарының басым көпшілігі шөл және шөлейт аймақтардан.
Оларға белгілі бір деңгейде өтемақы төленіп, қала маңынан жер телімдері
берілуі тиіс десе, Әзімбай Ғали ауыл халқы қалаға келіп қоныстанса, қала
мәдениеті орыс мәдениетінен ауыл мәдениетіне ауысатынын айтады. Ауыл
партиясының төрағасы Ғани Қалиев Қазақстанда орын алып отырған
урбанизациялық процесті өзге дамыған елдермен салыстыру біреу тойып, біреу
тоңып секіреді деген мақалды еске түсіреді, – дейді. Ауыл партиясы
төрағасының пікірінше, елімізде урбанизация процесінің дәл осы бағытта
өрбуі тек ішкі қайшылықтардың өрбуіне себепкер болып, экспорттық өнімдерге
деген тәуелділігіміздің бояуын қалыңдата түсетін көрінеді. Ауыл
тұрғындарының қалаға ағылуының қайғылы түйіні күні кеше ғана Шаңырақ,
Бақай оқиғасымен аяқталды. Ауылдың қалаға эволюциялық емес, революциялық
үрдісін жақтайтын кейбір саясаткерлер ауыл тұрғындарының қалаға келіп,
немен айналысатынына баса назар аударған жөн.
Сонымен, Қазаққа ауыл керек пе? деген пікірді жақтаушылардың артында не
тұр? Жарайды, ауыл қазағы қала қазағы психологиясының қазақтануына жол
ашады дейік. Сонда Алтай мен Атырау арасындағы ұлан-байтақ жерді игеру үшін
ел, жер-суға ие болып қалу үшін сол жерлерде түтін түтетіп, Қазақ отыруы
керек емес пе? Кейбір деректерге сүйенсек, иесіз қалған елді мекендерге көз
сүзіп жүргендер өзге емес, қара қытай көрінеді. Олардың пейілдеріне желік
беріп жүрген жайт – Азаматтық кодексіміз бен Көші-қон туралы заңымыздағы
соңғы өзгерістер Қазақстанға қайтып келемін деген бұрынғы экс-
қазақстандықтар үшін біраз кедергілердің жеңілдетілуі болса керек. Заңға
енгізілген соңғы өзгерістер бойынша 1991 жылға дейін Қазақстанда тұрғандар
еш қиындықсыз Қазақстан азаматтығын алатын болып шешілгені баршаға белгілі.
Егер, бұлай жалғаса берсе, елге қайтып келіп жатқан бұрынғы ұлты қазақ емес
қазақстандықтар арқылы сырт күштердің қараусыз қалған елді мекендерді жалға
алып, шет елдегідей фазендаға айналдырып, қолында артық-ауыс қаржысы жоқ
ауыл тұрғындарын басыбайлы меншігіне айналдырып алмасына, одан қалса,
халықаралық қауымдастықтың Қазақ еліне сенің жерің иесіз қалып барады, ал
көршің болса сыймай жатыр, деп мәселені төтесінен қоймасына кім кепілдік
береді?
Ауыл партиясының төрағасы Ғани Қалиевтың пікірінше, Еуропадағыдай ауылда
7-8 пайыз тұрғындарды қалдырып, түгел қалада тұратын халыққа айналу бізге
тиімсіз. Біріншіден, Еуропа елдері халқының саны 70-80 миллионға жетіп
жығылса, екіншіден, халқы тығыз орналасқан. Ауылда тұрады деп біз үлгі
тұтып отырған 7-8 пайызының өзі 15-20 миллион адамнан асып жығылады.
– Бізде шағын елді мекендерді ірі кентке айналдырып, шағын қалалардың
жағдайын жақсартып, шөлейт пен экологиялық аймақтарды сауықтыру қажет, –
дейді Ғани Қалиев. Шағын фермерлер өз бетімен шаруашылығын дамытуға
дәрменсіз. Өйткені банк несиесі ауыл халқы үшін әзірге ауырлау. Жанар-
жағармай науқан кезінде қымбаттап кетеді. Ал Үкіметтің арзандаттық деп
жар салған жеңілдіктері бармақ басты, көз қыстымен үлестірілетін
көрінеді. Әзірге Үкімет сатып алу туралы келісімшартты ірі фермерлермен
жасайды. Мұның бәрі жеке қожалығын ашамын деушілерге үлкен қол байлау болып
тұр. Осыдан кейін ауыл тұрғындары амалының жоқтығынан екі қолға бір күрек
іздеп, қалаға қарай ағылады, – дейді Ғани Қалиев.
Айқынның түйіні:
Ауыл жылы үкілеген үш жылда ауыл мұқтажына 50 млрд теңге жұмсалыпты.
Бірақ ол қаржы қалай жұмсалды? Шенеуніктердің ақшаның қайда жұмсалғандығын
санамалап берген көрсеткіштеріне сенер болсаңыз, ауыл еңсесін көтеріп
қалды деп іштей марқайып қаласыз. Ал қала маңындағы аудан орталығымен
шектесіп жатқан елді мекендер болмаса, шалғай елді мекендерге ат ізін
салудың өзі мұң. Бейресми дерек көздері Ресеймен шегаралас елді мекендерде
бала саны толмауы себебінен орта мектептердің жабылудың алдында тұрғанын
айтады. ҚР Білім және ғылым министрлігінің мамандары арқылы бұл деректің
анық-қанығын білудің сәті түспеді. Білім және ғылым министрлігінің
мамандары біз білетін деректі растамады, жоққа да шығармады. Ауылды ұстап
тұрған жалғыз мәдениет ошағы – мектептердің халі мұндай болып тұрса,
өзгелерінің хал-жағдайының қай деңгейде екенін ішіңіз ғана сезіп отырған
болар...
Гүлбаршын Айтжанбайқызы
Сіз аграрлық мәселелер жөніндегі комитет мүшесісіз. Қазақстанның
ауылдарындағы ахуалға көңіліңіз тола ма? Үкімет Ауыл жылдарын өз есебінде
жағымды етіп аяқтады. Ал негізінен олай емес қой!
– Ауылдың артта қалып бара жатқаны рас. Ауыл шаруашылығын экономикалық
реформалауды ауылда жүргізудің қиын болғаны да рас. Бірігіп жұмыс істеп
үйреніп қалған жандар үшін, өз бетімен өмір сүру қиынға түсті. Кезінде
жұртты соқыр дисциплинаға үйреткенінің кесірінен адамдарда өзіндік қозғалу
деген болмады. Ал қазір әр адам өз жолын өзі ашу керек. Бұрын Кеңестер
Одағы кезінде 2 мың-ақ совхоз-колхоз бар еді.
Қазір болса, ауылда 180 мың шаруа қожалығы бар. Ауылдық территориялардың
дамуы бағдарламасы бар, сонда келешегі жақсы ауылдар және үміт күтуге
болмайтын ауылдар деп бөлінген. Былтыр сол бағдарламаға сәйкес, жүздеген
село тарап кетті. Бірақ, бұл арада сол ауылдардың 280 мыңдай тұрғынының
қалалық жерге көшіп келгеніне мән беру керек. Мысалы, Астанадағы
урбанизация процесі қандай! Бізде халықтың 44 пайыздайы ауылдарда өмір
сүреді. Көптеген елдерде ауыл халқы мұндай көп үлеске ие емес. Ресей
деревняларында халықтың 14- ғана тұрады. Ауылды көтеру үшін Үкімет халыққа
балық емес, оны аулайтын қармақ беру керек. Жұмыс көздерін ашуы
қажет.Оның үстіне, ауыл халқының қалаға ағылуы, яғни урбанизация процесі де
осы мәселеге белгілі бір әсерін тигізіп отыр.
Әсіресе, кадр мәселесінде айырмашылықтар жетерлік. Жақсы, сауатты, өз
ісінің шебері болған кадрлар ауылдан кетіп болған. Әсіресе, осы педагогика
саласында. Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың көбісі урбанизация
процесіне ұшырауда. Бұл мемлекеттің жүргізіп отырған саясаты емес пе
(урбанизация деген)? Ауыл мектептерінің басым бөлігінде жұмыс жасайтындар,
әйтеуір, күн көріс қамын жасаумен жүргендер болып қалды ғой (ащы да болса
шындық). Түбегейлі ауылда тұратын азаматтардың көбісі педагогика саласынан
хабары болмаса да соны күн көріс көзін айналдырған. Өйткені, мемлекеттік
мекемелерден (бюджеттен қаржыландырылатын) тек мектептер мен медицина
ұйымдары ғана қалған. Ауылда жүріп, сырттай ақылы оқуға түседі де, алғашқы
да мектепке еден сыпырушы болып кіреді де аяғында ортаң қолды мұғалім
атанады. Меніңше, мұғалімдік қызметті сырттай оқуға тиым салған дұрыс.
Барлық мамандықтар болмағанмен, ең болмағанда негізгі, матем., тарих., орыс
т., химия., қазақ т., тағысын тағылар.
Қалаға көшу – урбанизация емес, босқындыққа салыну
Жалпы, сіздің замандастарыңыз, қаламдастарыңыз Елбасының алдына барғанда
мүмкіндігін елдің мұқтажын шешуге бағыттауға қаншалықты мүдделі болып жүр?
– Жазушылардың бәрі жағымпаз, жазушылардың бәрі өз басын ғана ойлайды деп
айтуға болмайды. Бұл шарасыздықтан, мүмкіндігінің жоқтығынан, қиындықтың
қыспағында тұрғандықтан болатын нәрсе. Мысалы, осы ескі үйде он бір адам
тұрдық. Әйтеуір қызым өздері баспана салып алып, төрт адам бөлек шығып
кетті қазір. Қазір жеті адам тұрамыз. Бірақ өзімнің жеке басымның
мәселесімен кабинет жағалауға арым жібермейді. Сондықтан мен Президенттің
алдында болғанда әйтеуір шамамның келгенінше елдің мәселесін қозғадым. Оның
ең негізгісі, ауыл мәселесі болды. Өкінішке қарай, ауыл өмірі әлі күнге
оңалып кете алмай жатыр. Ауылда ел қалмай барады. Мысалы, Торғайда адам
қалған жоқ қазір. Қостанайға барсаң, Астанаға келсең, Арқалыққа барсаң,
бәрі торғайлықтар. Неге? Себебі ол жақта аңыраған шөлейт дала. Жағдай жоқ.
Көпшілік ауылдарда шаруалардың егін егіп, күн көретін қажетті құрал-
жабдықтары жоқ. Сондықтан жұрт қалаға ауып жатыр, ауылдар бос қалды.
– Бұл шынын айтқанда, урбанизация деп түсіндіріліп жүр ғой.
– Бұл урбанизация емес, айналайын. Урбанизация дегеннің не екенін білесің
бе?.. Халықтың ауылдан қалаға жаппай көшуі деп ойлайды бәрі. Жоқ, олай
емес. Ол – басқа нәрсе. Қаланың өндірісі өсіп кетіп, жұмысшы жетпей жатады.
Фабрика, зауыттар салынып, шахта ашылып, соған жұмыс қолы табылмай жатады.
Сол кезде кәсіпорындар, яғни қала өмірі ауылдағы халыққа кіріптар болады.
Жұмысқа өздері шақырады. Мысалы, мына Қарағандыда 30-жылдары жұмысшы
жетіспей, ауылдардан жұмысшылар тартылған. Бұл, міне, нағыз урбанизация.
Бұнда урбанизацияның заңдылығы сақталып отыр.
– Яғни сіз айтып отырған заңды урбанизация жүргенде ауылдан қалаға көшіп
келгендер далада қалмайды, қала өмірінен өзіне лайық орнын алады ғой?
– Иә. Ал қазір қалай? Қала қаптаған босқындар. Қазіргі қалаға көшу –
урбанизация емес, босқындыққа салыну. Менің ауылымның өзінен талай жігіт
жүр осында, тепсе темір үзетін. Оларға лайық жұмыс жоқ. Амалдың жоғынан сол
қабілеті мықты, тепсе темір үзетін жігіттер әркімнің басыбайлы құлы
секілді, заңсыз жалданып жұмыс істеп жүр. Олардың құқын қорғап, олардың
қара басын құрметтеп жатқан ешкім жоқ. Қажет болса, жұмыс берушісі алады,
қажет болмаса, қуып жібереді. Тіпті, жұмыс істеткізіп, жалақысын бермей
қойып жататындар қаншама! Сондықтан мұны урбанизация деуге болмайды. Ауыл
есіме түссе, жаным ауырады, жүрегім ауырады бүгінде. Елге бара қалсаң, бәрі
аузыңа қарайды. Біз не дейміз? Не істей аламыз біз? Ауыл әкіміне бірдеме
айта қалсаң, аға, менің қолымнан ештеңе келмейді – дейді...
Кеңес мемлекетiнің 1960-1990 жылдардағы Қазақстандағы көшi-қон саясаты
(тарихи-демографиялық аспект)
ӘОЖ 94(574): 325.1
Қолжазба құқығында
ЕРИМБЕТОВА ҚҰНДЫЗАЙ МЫРЗАШҚЫЗЫ
Кеңес мемлекетiнің 1960-1990 жылдардағы Қазақстандағы
көшi-қон саясаты
(тарихи-демографиялық аспект)
Мамандық– 07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі
Қазақстан тарихы бөлімінде орындалды.
Ғылыми жетекші:
тарих ғылымдарының кандидаты
Қ.С.Алдажұманов
Ресми оппоненттер:
тарих ғылымдарының докторы, профессор М.К.Төлекова
тарих ғылымдарының кандидаты Л.Т.Қожекеева
Жетекші ұйым:
Еуразия гуманитарлық институты
Диссертация 2007 жылы __20___ 10.2007 ж. сағат __14.00___
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) тарих ғылымдарының докторы (кандидаты)
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялық кеңесі
мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында
танысуға болады.
Автореферат __19__ ____09______ 2007 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы З. Қинаятұлы
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанда ХХ ғасырдың соңында күрделі өзгерістер
болды. 1991 жылдан бастап республика тәуелсіз ел ретінде өзіндік саясат
жүргізе бастады. Соның бірі Қазақстан Республикасының көші-қон саясаты.
Себебі көші-қон үрдістері елдегі мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық
келісімге, экономикалық және демографиялық жағдайларға әсерін тигізеді. Ал
қазіргі кездегі көші-қон үрдістерінің негізі кеңестік дәуірде қалыптасқан
көші-қондық үдерістермен тығыз байланысты. Сондықтан кеңес кезеңіндегі көші-
қон саясатының ерекшелігі, мемлекеттік деңгейде жүргізілген қоныстандыру
үдерістері мен оның нәтижелерін зерттеу қазіргі мемлекеттік көші-қон
саясатын жүргізу үшін де қажетті. Қоғамның дамуына теріс әсер ететін
қолайсыз демографиялық жағдайларды шешудің бір бағыты – қуатты көші-қон
саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосу. Сондықтан біздің жас
мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықта демократиялық бағытта дамушы ел деп
танылуымен бұл мәселенің өзектілігі арта түсуде.
Кеңестік мемлекеті ыдырап, тәуелсіз Қазақстан республикасының қалыптасуы
кеңес дәуіріндегі тарихи процестерді саралауға, оның ішінде қоныстандыру
мен көші-қон мәселелеріне ғылыми тұрғыдан баға беруге жол ашты. Кеңес
дәуіріндегі қоныстандыру мен көші-қон үрдістерінің демографиялық қана емес
біртұтас мемлекеттік билік тарапынан жасалынған іс-шаралар екендігі
айқындала түсті. Себебі қоныстандыру үрдісінің жүргізілуі халықтардың көші-
қонына әкелетіндігі заңдылық еді. Ал көші-қон қозғалысының халықтың
әлеуметтік жағдайының өзгеруіне, психологиялық ахуалына әсері болады. Соңғы
кездері елiмiздiң демографиялық даму үдiстерiн зерттеуге, көшi-қон
үрдiстерiнiң барысы мен салдарын талдауға көп көңiл бөлiнiп жүр. Себебi
ұлттық еркiндiктi сақтап қалу, тәуелсіздік тұғырын нығайту үшiн ең нәзiк те
маңызды мәселелер қолға алынуда. ХХ ғасырдың соңына қарай еліміздегі көші-
қон, әлеуметтік-демографиялық мәселелер мемлекеттік дәрежеде қарастырыла
бастады. Яғни, Қазақстандағы тарих ғылымының зерттейтін өзекті мәселелердің
бірі – кеңес мемлекеті тұсындағы елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси
дамуымен қоса жүргізілген көші-қон және халықтарды қоныстандыруға
байланысты нақты тарихи үрдістер.
Қазақстан территориясындағы патшалық Ресейдiң отаршылдық жүйесі кезеңiндегi
қоныстандыру саясатын қоса айтқанда, Кеңестiк дәуiрдегi қоныстандырудың
жалғастырылуы және көшi-қонның басқа да түрлерінің жоспарлы түрде
жүргiзiлуі, ондағы iс-шараларының нәтижесі қазақ ұлтының сана-сезiмi мен
әлеуметтiк-психологиялық ерекшелігін қалыптаса бастаған социалистік
қоғамдағы ортаға бейiмделуге әкелді. Бұл процесс 1960-1990 жылдары да
жалғастырылды. 1960-1990 жылдардағы қоныстандыру және көші-қон саясаты өз
деңгейiнде жүргiзiлсе, адамгершілікке негізделген демократиялық үрдiстермен
ұштасқан болса, онда 1986 жылы көрінгендей ұлтаралық қақтығыстар
шиеленiспеген болар ма едi. Міне, сондықтан да осы кезеңдегі кеңес
үкіметінің көші-қон саясаты мен қоныстандыру үрдістерін, оның тарихи
сабақтарын зерттеу тарих ғылымы үшін өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Кеңес өкiметiнiң көші-қон саясатында арнайы
үрдіс ретінде тұрғындарды жоспарлы түрде қоныстандыру процесіне
тарихнамалық шолу бұл мәселеге тарихшылардың ғана емес, сондай-ақ,
социологтардың, экономистердің, демографтардың да қалам тартқанын көрсетеді
[1].
Тақырыптың түп төркiнi тұрғындарға келiп тiрелетiндiктен, олардың
Қазақстандағы саны, құрамы, орналасуы 1897-1999 жж. аралығындағы
санақтардың деректеріне сәйкес зерттелді [2]. Бірақ, 1970 жылдарға дейін
Қазақстандағы тарихи демографиялық мәселелер, соның ішінде әміршіл жүйе
жағдайындағы көші-қон мәселесі толығымен ашылмады. 1970-1980 жылдары ХХ
ғасыр басындағы Қазақстан халқының демографиялық дамуы мәселелерін арнайы
қарастырған зерттеулер жарық көре бастады. Бұл еңбектерде халықтың
этнодемографиялық дамуындағы өзгерістердің себебінің бірі - көші-қон
процесі қарастырылды.
Қазақстандағы ХIХ – ХХ ғғ. жүрген көші-қонның тарихы, оның халықтың
әлеуметтік-ұлттық құрамына тигізген әсері, көші-қон процесі мен ұлттық
құрылым өзгерістерінің өзара байланысы алғаш Е.Н. Гладышева, Н.Е.
Бекмаханова, Ф.Н. Базанова, В.М. Кабузан, Х. Әбжанов мен Н.В. Алексеенко
зерттеулерінде сараланды [3]. Мысалы Ф.Н. Базанова еңбектерінде республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуындағы көші-қон қозғалысының әсерін
көрсете отырып, оның күрделі де көп салалы процесс екендігін дәлелдейді.
Алайда, бұл зерттеулер кеңестік дәуірдегі идеологиялық ұстанымдарға сай
баяндалған.
Кеңестiк дәуірдегі көпұлтты Қазақстан халқының құрамындағы өзгерістер
мәселесiне М.Х. Асылбеков пен Ә.Б. Ғалидың еңбектерiнде жан-жақты талдау
жасалынып, кеңестiк кезеңдегі Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстандағы осы үрдіс халықтың қайта қоныстануына ұласуда
Ауылдан Астанаға
Қазақстан жерінде Кеңес Одағының тұсында-ақ белсенді сипатқа ие болған осы
құбылыс еліміздің тәуелсіздікке ие болуының нәтижесінде жаңа бір қырынан
көрініс беріп, қазақ халқының көш-керуенін қалаларға қарай бағыттады.
Ауылдан қоныс аударған әрбір төрт отбасының үшеуі қаланы таңдады. Осының
нәтижесінде қалада тұратын қазақтардың үлес салмағы айта қаларлықтай өсті.
Егер тоқсаныншы жылдың басында қазақ халқы қалалықтардың 27 пайызын ғана
құраған болса, 1999 жылы 43 пайызын құрады. Қазіргі көрсеткіштің бұдан да
жоғары екені белгілі.
Кешегі ауылдың базары мен ажары болған жастардың көпшілігі қазір қалаларда
жүр. Келген үстіне келіп жатыр. Өзі ғана келіп қоймай, сәл жағдайы
түзелісімен артындағы әке-шеше, ағайын-туыс, бауырларын да қалаға тартып
жатыр. Көшу жағынан алғанда біздің қазақтың іс-әрекеті әскери десанттардың
қимылына ұқсайды (қанша айтқанмен көшпелі елдің ұрпағымыз ғой). Көп жағдай
күтіп, жайқалып отырмайды. Қалаларда тіркеусіз, баспанасыз жүргендері
қаншама. Бірақ, сол қиындықтарға қанға біткен көнбістікпен төзіп кетіп те
жатыр. Өйткені, оларды қалаға ертеңгі күнге деген сенім жетектеп келіп
отыр.
Әрине, осының бәрі ең алдымен тәуелсіздіктің арқасы. Басы бодан халықты
ешкім де сайрандатып еркін қоя бермейді. “Отыратын жерің мынау, тұратын
жерің мынау, басқасына жолама” деп тиып тастайды. Мұндай саясаттың
әуселесін қазақ патша заманында көрген. Сол тұста өз елінде отырып-ақ
шұрайлы жерлердің бәрін келімсектерге беріп, өзі қу дала, шөлейт мекенге
қарай ығысып қалған. Көшіп келгенді қойып, қаланың маңайынан өтуге жүрек
дауаламайтын сол заманда самагонға бөгіп желіккен келімсектер алыстан
аттылы қазақ көрінгенде айғайға басып, тарсылдатып мылтық атып, бір-екі
қырды асырып қуып тастайтындықтарын үлкен ақсақалдардан талай естіп те
едік.
“Елу жылда – ел жаңа, жүз жылда – қазан” деуші еді бұрыңғылар. Енді, міне,
құдайға шүкір, тәуелсіздіктің арқасында ауылды “алтын бесігім, тірлігімнің
тірегі” дейтін халқымыз тез арада қалалық халыққа айнала бастады. Бұл
үрдістің жеделдігі сондай, тіпті осыдан оншақты жыл бұрын айтылған кейбір
уәжді сөздердің өзі ескіріп, ұмытылып барады. Мәселен, еліміздің
тәуелсіздікке ие болу қарсаңында ғана сол кездегі астанамыз Алматы туралы
“Алматы – қазақтың астанасы, орыстың баспанасы, ұйғырдың асханасы” деген
сөз халық ішінде кең тарап, мәтелге айналып кетіп еді. Ал енді қазіргі
елордамыз Астана қаласы туралы олай деп айта алмайсыз. Ол қазақтың әрі
астанасы, әрі баспанасы, әрі асханасы, яғни өз игілігіне толық тиіп отырған
қала ретінде жайнап өсіп, жетіліп келеді. Сондай-ақ тәуелсіздіктің келуімен
өз құшағын ауылдықтарға ашқан Алматының ұлттық бет-бейнесі де жедел өзгеру
үстінде.
Урбанизация дегеніміз бұл – елдің тарихынан, белгілі бір дәуірдегі хал-
ахуалынан сыр шерте алатын құбылыс. Ауыл адамдары үйсіз, күйсіз қалпында
қалаларға қарай лап берген осынау өтпелі тұста бұл құбылыстың өзіне тән
драматизмі мен кейбір қайшылықты сәттері де бой көрсетіп, осы жағдай
қоғамымызды екі ұдай сезімге бөлегені де байқалады. Зиялыларымыздың
бірсыпырасы қазіргі шақта “қазақтың алтын бесігі – ауыл, ауылды сақтап
қалайық, ағайын” деп ұрандаса, енді біреулері “қазақтың ендігі тіршілігі
қалада, демек қаланы көркейтейік” дейді. Мұның сыртында жуықта ғана
Алматыда Шаңырақ оқиғасы болып өтті. Мұндай оқиғаның басқа жерде емес,
барған сайын қанатын кеңге жайып келе жатқан үлкен қалалық агломерацияда
көрініс беруінің де өзіне тән заңдылықтары бар деп ойлаймыз. Оның барлық
себеп-салдарын сол оқиғаның өзінен және оған қатысушы жеке адамдардың іс-
әрекетінен ғана іздесек, шындықтың бет пердесін жартылай ғана ашқан болып
шығар едік. Пердені толық ысыру үшін біз ең алдымен қоғамымызға үлкен әсер
етіп, барған сайын белең ала түскенімен мемлекеттік реттеу мәселесіне әлі
оншама көндікпеген, яғни стихиялық сипаты басым болып тұрған урбанизация
деп аталатын осынау үлкен құбылысқа мән беруіміз қажет. Біз енді осы
мәселенің кейбір тарихи қырлары мен өзіндік сыр-сипатына тоқтала кетпекпіз.
Қазақстан – қала мәдениеті ертеден қалыптасқан ел
Тарихи деректерге қарағанда, адамзат өміріндегі алғашқы қалалар біздің
заманымызға деиінгі 3-1 мың жылдықтарда Египет, Месопотамия, Сирия, Индия,
Қытай елдері мен Кіші Азияда пайда болыпты. Ал грек-рим дәуіріндегі Афина,
Рим, Карфаген секілді қалалардың өркениеттің үлкен жетістігіне баланғаны
белгілі.
Мұнан кейінгі ортағасырлық кезең мен Қайта өрлеу дәуірінде капиталистік
өндіріс тәсілдерінің алғышарттары қалыптаса бастады. Бұл бірте-бірте
материалдық және рухани қызмет түрлерінің шоғырлануына, сөйтіп заводтар мен
фабрикалардың пайда болуына алып келді. Капиталистік өндірістің дамуы
урбанизациялық үрдістерге жаңа серпін берді. Халықтың шоғырлануы үрдісі
жеделдеп, жаңа қалалар пайда болды. Олар әрі көбейе, әрі ірілене түсті.
Ал қазіргі Қазақстан жеріндегі алғашқы қалалар оның оңтүстігі мен оңтүстік
шығысында ерте замандарда-ақ бой көрсете бастаған. Бұған осы өңір
табиғатының жайлылығы, яғни, күннің жылылығы мен судың молдығы жағымды әсер
етті, дейді тарихшы ғалымдар. Осының негізінде Сырдария, Арыс, Талас, Шу,
Іле өзендерінің бойында егіншіліктің негізі қаланып, адамдар отырықшылық
өмірге үйрене бастады. Адамдардың топтасуы кәсіптің бөлінуін тудырды. Мал
шаруашылығы мен егіншіліктің дамуына сәйкес қолөнеріне деген сұраныс артты.
Осы жағдай қала тіршілігінің негізін қалады.
Көне Қытайдан басталып, еліміздің оңтүстігі арқылы Жетісу жерін көктей
өтетін Жібек жолының жандануы Қазақстандағы қала құрлыстарының дамуына
үлкен серпін берді. Керуен жолының бойында бекеттер салынып, олар бірте-
бірте сауда-саттық жүргізіп, тауарлар алмастыратын қалалар деңгейіне
көтерілді. Отырар, Сығанақ, Сауран, Жент, Жанкент, Тараз, Созақ, Құмкент,
Төрткөл, Ақтөбе, Құлан қалалары міне, осылайша салынып, өркендеді. Ал Х
ғасырда өмір сүрген ғалым-географ әл-Мақдиси өзінің “Әл-бәд ва-тарих”
(“Дүниенің басталуы мен тарихы жөніндегі кітап”) атты еңбегінде сол кездегі
Қазақстан аумағында орналасқан 50-ге тарта қаланы атаған. Олар: Исфиджаб,
Хирлұғ, Жумишлағу, Арсубаникет, Бараб, Шауғар, Сауран, Тұрар, Зерах,
Шағылжан, Баладж, Барукет, Яганкет, Тараз, Балу, Құлан, Мерке, Лакра және
басқа да көптеген қалалар.
Сол кездегі қалалар құрылысының өзіне тән ерекшеліктері болыпты. Мәселен,
ортағасырлық дәуірдегі Қазақстанның оңтүстік бөлігінде, әсіресе, Орталық
Азияға жақын тұстарда салынған қалалар негізінен үш бөліктен: қала
билеушісінің сарайы бар негізгі бөлік – цитадельден; қаланың бай халқы мен
қолөнершілер тұратын бөлік – шаһристаннан және қолөнер шеберханалары
орналасқан бөлік – рабадтан тұрса, отырықшылыққа кейіннен көшкен Іле бойы
мекендегендердің қалалары ондай бөліктерге бөлінбеген. Мұндағы қалалар төрт
бұрышты дуалмен қоршалған. Мұның өзі сол кездегі жаугершілік заманның
әсерінен болса керек. Яғни, қалалар бір жағынан алғанда әртүрлі еңбек
бөлінісінен туған жаңа тіршілікті білдірсе, екінші жағынан қорғаныстық
қызмет атқарған. Қала маңайындағы мал жайып, егін еккен шаруалар ел шетіне
жау келген тұста қалаға кіріп бой тасалайтын болған.
Сөйтіп, Х-ХІІ ғасырларда батыс пен шығыс арасындағы сауданың нығаюы ежелгі
Қазақстан жерінде қала құрылысының дамуына себепші болып, өңірдің
гүлденуіне алып келді. Халықтың бір бөлігі бірте-бірте отырықшылық өмірге
де ден қоя бастады. Сол тұста қазіргі Қазақстан жерінде 200-дей қала мен
елді мекен болғандығы “Қазақ совет энциклопедиясында” жазылған.
Алайда “мың өліп, мың тірілген” қазақтың өзі секілді оның өркениеттік
жетістіктерінің де тағдыры ауырлау болды. Сол қалардың бүгінге аман-есен
жеткені санаулы ғана. Олар туралы бүгінде Қазақстан жеріндегі тарихи және
археологиялық ескерткіштер ғана жақсы сыр шертеді.
Қираған қалалар
Шыңғыс ханның Қазақстан жеріне жасаған жорықтары туралы бүгінде әртүрлі
пікірлер бар. Шыңғыс ханды мақтаушылар да, даттаушылар да кездеседі. Қалай
алып қарағанда да Шыңғыс ханның ұлы тарихи тұлға екенін, ол құрған алып
империяның халықтар мен мемлекеттер тарихына айтарлықтай ықпал жасағанын
ешкім жоққа шығара алмайды. Шамасы, “Мыңжылдықтардың ең атақты адамы кім?”–
деген сауалнамаға орай бірінші мыңжылдық бойынша Мұхаммед пайғамбардың,
екінші мыңжылдық бойынша ЮНЕСКО тарапынан Шыңғыс ханның есімі аталуы тегін
болмаса керек. Оның қалыптастырған тәртібі мен империясы батыстық ұлы
қолбасшылар Александр Македонский мен Наполеон Бонопарт билігіне қарағанда
әлдеқайда ұзақ өмір сүрді. Шыңғыс ханның ұрпақтары Азияның кең кеңістігі
мен Ресейге ғасырлар бойы әмірін жүргізді. Ал қазақ елін бертінге дейін
төре тұқымдары биледі.
Қазақ даласын көмкеріп, жарты әлемге ықпал еткен Алтын Орда мемлекеттігінің
ұзын-сонар тарихы, оның қазақ халықының қалыптасуына тигізген тарихи, саяси
жағымды, жағымсыз ықпалы мен салдарлары жеке бір тақырып, үлкен бір әңгіме.
Оның аражігін ажырату тарихшылар үлесіндегі мәселе. Ал біз өз мақаламызда
қозғап отырған тақырыбымызға тікелей қатысы болғандықтан кейбір тарихи
деректерге сүйене отырып, Шыңғыс хан қалыптастырған үстемдіктің
урбанизациялық қырлары туралы ғана әңгіме қозғамақпыз. Біздің ойымызша, бұл
оқиғаның жағымсыз жақтары көп. Өйткені, үсті-үстіне жасалынған жойқын
шабуылдар тұсында Қазақстан жеріндегі көптеген қалалардың қиратылып, ат
тұяғына тапталғандығын тарихи деректер дәлелдейді. Мұны сол заманның
куәгерлері де айтады. Мәселен, Италия елшісі Плано Карпини Сырдарияның
жағалауы бойынан қираған қалалар мен мекендерді кездестіргенін жазса,
Франция королінің елшісі Виллем Рубрук 1253 жылы моңғол ханы Мөңкеге бара
жатып Іле алқабынан өткенде күнделігіне былай деп жазыпты: “Бұрын бұл
жазықта көптеген қалалар болған, олардың көбін мал жайылымына айналдыру
үшін татарлар қиратқан”.
Сөйтіп, моңғол шапқыншылығы еліміздің өңірлерінің, әсіресе Жетісу
халықтарының урбандалу үрдісін тежеп тастады. Моңғол билеушілері
пайдалылығына байланысты Жібек жолының бойында ары-бері ағылған саудагерлер
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет еткенімен бірте-бірте керуен жолының
бойынан да жан кете бастады. Бұған бір есептен алғанда оның негізгі
инфрақұрылымдары – жол бойындағы қалалардың қиратылуы да үлкен әсер етті.
Қазақ жеріне Ақсақ Темірдің жасаған жорықтары күйзелісті одан әрі
тереңдетті. Дала бейбіт тірліктен, өзінің еркіндігі мен дербестігінен
айырылды. Далаға қатал билік келді. Бірте-бірте халықаралық сауда мен жүк
тасымалдау арналары теңіз жолдарына қарай ойысты. Қазақ даласы халықаралық
сауда жолы ретіндегі байырғы тартымдылығынан айырылды.
Мұнан кейін араға бірнеше ғасыр салып барып Қазақстанның Ресейге қосылуы
тұсында шекаралық өңірлерден бекіністер салына бастады. Кейіннен сауда
орталықтарының рөлін атқарған ол бекіністерден Өскемен, Семей, Павлодар,
Петропавл, Орал секілді үлкен қалалар өсіп шықты. 1897 жылы елімізде
барлығы 19 қала болды. Оларда 220 мың адам тұрды. Ең ірі қалалар деп
танылған Оралда 36 мың, Семейде 26 мың, Алматыда 23 мың тұрғын болды. Қала
тұрғындары халықтың 5 пайызын ғана құрады.
Еліміздегі қалалар санының көбейген тұсы – кеңестік кезең. Ел халқының
жалпы саны 1897 жылғы дерекпен салыстырғанда 3,6 есе, ауыл халқы 1,7 есе
өскенде, қала халқының саны 39 есе көбейген осы кезеңде өндірістік,
өнеркәсіптік және қорғаныс мақсатындағы Ақтау, Қарағанды, Екібастұз,
Рудный, Балқаш, Жезқазған, Серебрянка, Қапшағай, Шардара, Степногор,
Курчатов, Байқоныр секілді бірнеше қала пайда болды. Қалалардың жалпы саны
84-ке жетті. Мұның сыртында орман және балық шаруашылықтарын игеру мен
теміржолдарға қызмет көрсету үшін 210 кент салынды. Қала халқының саны 40
пайыздан асып түсті.
Тәуелсіздік ықпалы
Дегенмен, осы тұстағы урбанизациялану үрдістерінде жергілікті ұлт
өкілдерінің көбі келімсек диаспоралар белсенді түрде тартылды. Олар
қалаларға келіп орнықты. Көп салалы қала шаруашылықтарында, жаңадан ашылып
жатқан өнеркәсіп орындарында жұмыс істеді. Ал қазақ халқының еншісіне
негізінен ауылда тұрып, мал шаруашылығымен шұғылдану бұйырды. Сексенінші
жылдардың басында қазақтар қала халқының 18 пайызын ғана құрады да,
қалғандары басқа ұлт өкілдері болды. Соның ішінде сол кездегі астанамыз
Алматы тұрғындарының 18 пайызын қазақтар, 64 пайызын орыстар құрды.
Орыстардың үштен екі бөлігі, кәрістердің 86 пайызы, еврейлердің 95 пайызы
қалаларда тұрды. Қалалы жерлерде қазақ мектептері мен балалар бақшалары
некен-саяқ қана болды.
Осыған қарамастан, қалаға ұмтылған қазақтар баспанасыздықтың, тілдік
кедергілердің, басқа да қиындықтардың зардаптарын тартып, өз елінде отырып
өгей баланың күйін кешті.
Осы кедергі тұсауды тәуелсіздік қана шешіп бере алды. Тәуелсіздік еліміздің
ішкі мүмкіндіктерін ашуға, оның әлемдік экономикалық жүйеге қосылуына,
бұрынғыдай Кеңес Одағының құрамындағы шеткері бір өңір емес, Еуропа мен
Азияны байланыстырушы кіндік ел болуына қызмет етуде. Бұл жағдай ел
ішіндегі үлкен өзгерістерге жол ашып берді. Елдің еркін дамуындағы көп
ғасырлық мешеуліктің көбесі сөгілді.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев өзінің “Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында” атты халыққа арнаған Жолдауында: “ХҮ
ғасырдың соңына дейін Орталық Азия әлемдік экономиканың маңызды өңірі болып
келді. Біздің өңіріміз Шығыс пен Батысты жалғастырып жатты. Халықтар
аумақтар мен ұлттарға бөлінген жоқ. Жібек жолының саябыр тартуы Орталық
Азияны мешеу шет аймаққа айналдырды. Тәуелсіздік алғанымыздан кейін соңғы
500 жылда алғаш рет біздің өңіріміз әлемдік экономика үшін қайтадан
экономикалық маңызға ие болды. Біз өзіміздің транзиттік мүмкіндіктерімізді
нығайтып келеміз, әлемдік нарыққа бағалы тауарлар – мұнай, газ, кен, ауыл
шаруашылығы шикізатын шығаратын өңірге айнала бастадық. Қазірдің өзінде
шамамен көне Жібек жолының бойымен өтетін ХХІ ғасырдың жаңа мұнай-газ
құбырларының, авто және темір жолдарының сұлбалары айқындала бастады”, деп
атап көрсетті.
Елбасының осы сөзі біздегі жедел түрде жүріп жатқан демографиялық,
миграциялық, урбанизациялық және басқа да өзгерістердің негізгі себебі мен
терең мәнін барынша дөп басып, ашып тұр деп ойлаймыз. Қазақстанға – Батыс
пен Шығыстың ортасында алтын көпір болуға әдбен лайық осынау байтақ өңірге
– тәуелсіздіктің келуі сан ғасыр бұрын үзіліп кеткен халықаралық сауда-
экономикалық байланыстың үлкен арнасына қайта жан бітіріп қана қоймай оның
жаңа сипатта жан-жақты дамуына жол ашты. Оның үстіне осы уақытқа дейін көп
ғасырды қалғумен өткізген Азияның көптеген елдері жылдан-жылға дамып, осы
өңірді әлемдік тартылыстың үлкен бір орталығына айналдырып отыр. Көршіміз
Қытай бүкіл дүниеге экономикалық ықпал ететін ХХІ ғасырдың ең үлкен алыбына
айналмақ. Экономикалық орталықтарының ара салмағында үлкен өзгерістер жүріп
жатқан осынау шақта өз тәуелсіздігіне ие болған Қазақстанның әлемдік
шаруашылық жүйесіне аса бір ұрымтал, яғни стратегиялық маңызды тұстан келіп
қосылуы оның экономикалық, транзиттік маңызын арттыра береді. Бұл жағдай
тәуелсіздік талаптарымен қосыла келіп іштегі халықтың көші-қон қозғалысының
обьективті себептерін туындатады.
Әлемдік даму бағыттары
Ауыл және ауыл шаруашылығындағы халыққа қарағанда қалада тұратын және ауыл
шаруашылығымен шұғылданбайтын халық санының басым түсуі – қазіргі
урбанизацияның басты ерекшеліктерінің бірі. Әлемнің үш бөлігінде Еуропада,
Солтүстік Америкада және Австралия мен Океанияда ауылдағыларға қарағанда
қала халқы әлдеқайда көбейе түсті. Латын Америкасында да осы үрдіс жедел
өрбу үстінде. Ал халқының саны мейілінше көп Азияда (мұнда әлем халқының 60
пайызы тұрады) әзірге ауыл халқының саны басым. Сондай-ақ табиғи өсім
көрсеткіші бәрінен жоғары тұрған (яғни бала туу жөнінен бірінші орында)
Африкада да халықтың негізгі бөлігі ауылда қоныс теуіп отыр. Ғалымдар бұл
екі құрлықта ауыл халқының басым болу себебін Азияда халықтың көп
шоғырлануымен, ал Африканың даму жағынан артта қалушылығымен түсіндіреді.
Сонымен, урбанизация ең алдымен дамыған елдерге тән құбылыс болып отыр.
Егер деректерге жүгінетін болсақ осы үрдістің көш басында еуропалықтардың
келе жатқандығына көз жеткіземіз. Мәселен, Ұлыбританияда халықтың 91
пайызы, Швецияда 87 пайызы, Германияда 85 пайызы қалалы жерлерге
шоғырланған. Осындай үрдіс Дания (84 пайыз), Франция (78), Нидерланды (76),
Испания (74), Бельгия (72), АҚШ (77), Канада (80), Израиль (89), Жапония
(78), Австралия (89), Жаңа Зеландия (85) елдеріне де тән.
Дамыған елдердің тәжірибесі қала халқынының саны 70 пайызға жеткенде
урбанизация қарқыны төмендеп, 80 пайызға жеткенде тоқтай бастайтындығын
аңғартады.
Әлемнің әр шалғайында халықтың негізінен ірі қалалық агломерацияларға
шоғырлануы – осы замандық урбанизацияның тағы бір белгісі болып отыр.
Агломерация, яғни латын тіліндегі “agglomero” сөзі – “қосамын”,
“шоғырландырамын”, “бірге қоршаймын” деген мағынаны білдіреді. Яғни, бір
қаланың ірілену нәтижесінде өзінің бұрынғы шекарасынан шығып, айналасындағы
елді мекендерді соның ішінде ауылдар мен шағын қалаларды жұтып қоюы немесе
тең дәрежедегі екі үлкен қаланың араларында бос жер қалмауына байланысты
бір біріне қосылып кетуі осы құбылыстың әсері.
Қалалық агломерациялардың пайда болуына көптеген әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық және адами факторлар ықпал етеді. Өткен ғасырда АҚШ-тағы қала
орталығындағы жер бағасының тұрақты түрде өсуі, көліктің көбеюіне
байланысты қаланың орталық көшелерінде жүрудің қиындығы, экологиялық
проблемалардың етек алуы (көліктерден бөлінетін көмір қышқыл газдар, тағы
басқалар), оның үстіне көп пәтерлі үйлердегі сүреңсіз тірліктен,
орталықтағы шулы өмірден қажыған адамдардың табиғат аясына қарай ұмтылысы
агломерациялардың дамуына алып келді. Қала сыртында тұрмысқа қолайлы,
айналасында шағын да болса жері бар бір-екі қабатты үйлер көптеп салынып,
қаланың жалпы аумағы кеңейген үстіне кеңейіп, орталықтан мейлінше қашықтай
түсті. Сөйтіп, 1950 жылы АҚШ-та 170 қалалық агломерация болса, 90-ыншы
жылдардың соңында олардың саны 400-ге жуықтады. Қазіргі күні бүкіл
америкалықтардың тең жартысы ірі агломерацияларда өмір сүрсе үштен екі
бөлігі жоғарыдағыдай бір-екі қабатты жеке үйлерде тұрады екен.
Батыс Еуропа елдерінде де халықтың қала шетіндегі жеке үйлерге қарай шығуы
Лондон, Париж, Гамбург, Вена, Милан секілді қалалардағы орталық көшелерде
тұратын адамдар санының азая түсуіне, ал шеткі және қала маңайындағы
аймақтардың дамып, жетілуіне алып келген. Ғалымдар бұл үрдіске
“субурбанизация” деген ат берді.
Қазақстанда қазір қалалық агломерацияның дамуы ең алдымен Алматы қаласының
бет бейнесінен байқалады. Бұл қала өзіне Талғар, Николаев, Қалқаман секілді
бірнеше елді мекендерді қосып алу арқылы барған сайын қанатын кең жайып
келеді. Енді бір адым аттаса Қаскелеңге жетпек. Қапшағай қаласы да қол
созым жерде тұр. Мамандардың айтысына қарағанда, Алматы төңірегі бір ядролы
қалалық агломерация ретінде қалыптасып келеді.
Астананың қазіргі өсу, кеңею деңгейі де агломерациялану үрдісін байқатады.
Ол маңайындағы Көктал, Мичурин, Кірпішті секілді елді мекендерді өзіне
қосып алды.
Қарағанды-Теміртау қалаларының да бір-біріне жақын келуі тағы бір қызықты
құбылыс. Бұл жерде екі орталықты қалалық агломерацияның пайда болу құбылысы
байқалады.
Осындай үдерістер еліміздің басқа өңірлері мен қалаларында да жүріп жатыр.
Қазақстандық құбылыс
Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанның ең үлкен екі қаласы Алматы мен
Астана өте жедел қарқынмен дамуда. Алматы халқының саны соңғы 6-7 жылда 160
мың адамға ұлғайып, қазір 1,2 миллионнан асып түскен. Бұл – ресми деректер,
ал шын мәнінде Алматыда қанша халық бар екендігін, қанша адамның тіркеусіз
жүргендігін ешкім білмейді.
Астананың қарқындылығы тіптен ерекше. Алғашқы жасалынған қала дамуының
жоспары бойынша Астана тұрғындарының саны 500 мыңдық белеске 2020 жылы
жетеді деп жобаланған болатын. Дегенмен, өмірдің өзгерістері бұл жобаға
қарағанда әлдеқайда жылдам болды. Астана 500 мыңдық белеске жобадағыдан 18
жыл бұрын, яғни 2002 жылы көтеріліп үлгірді. Егер елордасына халықтың
осылайша ағылуы сақтала беретін болса, Астананың 1 миллиондық белеске енді
бір жеті-сегіз жылдың айналасында жетіп қалуы да ғажап емес.
Рас, басқа қалаларға келіп қоныс теуіп жатқандар да жоқ емес. Бірақ оның
есесіне ол қалалардың тұрғындары Астана мен Алматыға қарай жылжығанды жөн
көреді және солай болып та жатыр.
Сонымен қатар, кейбір өңірлердің табиғатының жағымдылығы және ондағы жүріп
жатқан өзгерістер халықтың көшіп келуіне әсер етуде. Мәселен, Шымкент
қаласы халқының саны жағынан өзінің алдында тұрған Қарағанды қаласын қуып
жетіп, басып озды. Жалпы еліміздің оңтүстік өңірінде халық саны ұлғаю
үстінде. Атырау, Ақтау қалалары да өсіп келеді.
Бірақ Астана, Алматы қалаларының қазіргі тартымдылығына ешбір өңір ілесе
алмайды. Мұны қазіргі таңдағы Қазақстандағы урбандалу үрдісінің бір
ерекшелігі ретінде атап көрсетуге болады. Бұл жақсылық па, жоқ әлде
жағымсыз құбылыс па?
Әрине, жақсылық. Өйткені, бұл жағдай Қазақстанның жаңа астанасының шын
мәнінде халықтың талғамынан шыға білгендігін, оның болашағына ел
тұрғындарының үлкен сеніммен қарайтындығын білдіреді.
Сондай-ақ елдің бұрынғы астанасы Алматы қаласына қатысты ел басшылығының
саясаты дұрысқа шыққандығын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Астана мәртебесінен
айырылғанымен Алматы абдырап қалған жоқ. Ол енді үлкен сауда, қаржы
орталығы ретінде дамуға бет алды. Мұны жамандық деп кім айта алады.
Сонымен, еліміздің тәуелсіздік алуы нәтижесінде Қазақстандағы урбандалу
үрдістері жеделдей түсті. Мұны халықтың арман-тілегінен туған заңды құбылыс
деп те атауға болады. Өйткені, кез келген тәуелсіз мемлекеттің халқы жақсы
да қолайлы жерлерде тұрғысы келеді. Баста билік жоқ кезде тамаша, шұрайлы
деген жерлерден сырылып қалған қазақ халқы кезінде ата-бабаларымыз арман
еткен қайта қоныстану мәселесіне өз еркімен белсенді түрде кірісіп кетті.
Әркім қайда баратындығын өзі таңдап, өзі шешуде.
Урбандалудың қазіргі әсерінен елімізде үлкен-үлкен қалалық агломерациялар
пайда бола бастады, ал кейбір ауылдар халықтан босап қалды. Ендігі кезекте
бұл мәселеге мемлекет те араласып, реттеу тетіктерін іске қосқаны жөн болар
еді. Өйткені, Қазақстан жері кең-байтақ, ал онымен салыстыра қарағанда
халық саны аз. Мұның өзі халықтың қайта қоныстау үлгілерін жоспарлауды
қажет етеді.
(жалғасы)
Астананың әсері ауыл тұрмысына да оң ықпалын тигізетіні анық. Бүгінгі
ауылды ауыл күйінше қалдырудың болашағы жоқ. Қазақстанда қалалану
(урбанизация) үдерісі жаңа қуат алды. Бірақ, бұл тек қана ауылды тастап,
қалаға көшу сипатында болмауы керек. Керісінше, ауылдың абатын қала
дәрежесіне көтеру қажет. Бұл – ойдан шығарылған дүние емес, дүние
жүзінде, әсіресе Еуропа, Америка елдерінде кеңінен дамып, сынақтан өткен
жол. Ауыл технологиясы мен инфрақұрылымды күшейту жолы. Тіпті қазірдің
өзінде ауылда 43 пайыз ел тұрғанымен, ауыл шаруашылығында еңбек ететіндер
саны 20 пайыз екендігін Президент айтты. Яғни, бұл бағытта да ұлттық
бағдарлама қажет. Ауыл дәрежесі қала дәрежесіне көтерілсе, жастардың
мамандықсыз қалаға ағылуы да тоқталады. Оларға сол технологияда жұмыс
істей алатындай кәсіптік білім беру жүйелі жолға қойылуы тиіс.
15 күннен кейін қазақтың саны 9 миллионға жетеді!
Уақыты:2006-07-04
Шетелдіктер күшімен қаржыландырылып отырған Қазақстандағы халықаралық
ұйымдар елде қарт адамдардың үлес салмағы уақыт өткен сайын артып
келеді дегенді жиі айтып жүр.
БҰҰ мамандарының болжамы бойынша, 2050 жылға қарай қазақстандық
тұрғындардың 11,3 пайызы 65 жастан асқан адамдарды құрайтын көрінеді. Ал
Қазақстан халқының ішкі қартаю процесі 2015 жылдан бастап анық байқалмақ.
Бір қызығы, халықтың қартаю процесі, жасы алпыс бестен асқан егде
адамдардың үлес салмағы туралы мамандар пікірі екіге жарылады.
Қазақстандағы ЮНИСЕФ ЮНФПА өкілдігі МИКО жобасының үйлестірушісі Ғазиза
Молдақұлованың айтуынша, 90-жылдардың орта шенінен бастап, туу деңгейі
төмендеп кеткендіктен, ұлттың қартаю процесі дамыған немесе даму процесін
бастан кешіп жатқан елдерге тән әлеуметтік құбылыс болып саналады екен.
Олар өркениетті елдерде ұлттың қартаюы олардың жасының ұзақтығынан
байқалса, ал Қазақстанда, ұлттың қартаюы дүние есігін енді ашқан жас
сәбилер арасындағы өлім-жітімнің көбеюі мен еңбекке жарамды азаматтардың
қайғылы жағдайда көз жұмуының есебінен артып отырған көрінеді.
Шетелдіктер күшімен қаржыландырылып отырған Қазақстандағы халықаралық
ұйымдар елде қарт адамдардың үлес салмағы уақыт өткен сайын артып
келеді дегенді жиі айтып жүр. – БҰҰ мамандарының болжамы бойынша, 2050
жылға қарай қазақстандық тұрғындардың 11,3 пайызы 65 жастан асқан
адамдарды құрайтын көрінеді. Ал Қазақстан халқының ішкі қартаю процесі
2015 жылдан бастап анық байқалмақ.
Бір қызығы, халықтың қартаю процесі, жасы алпыс бестен асқан егде
адамдардың үлес салмағы туралы мамандар пікірі екіге жарылады.
Қазақстандағы ЮНИСЕФЮНФПА өкілдігі МИКО жобасының үйлестірушісі Ғазиза
Молдақұлованың айтуынша, 90- жылдардың орта шенінен бастап, туу деңгейі
төмендеп кеткендіктен, ұлттың қартаю процесі дамыған немесе даму процесін
бастан кешіп жатқан елдерге тән әлеуметтік құбылыс болып саналады екен.
Олар өркениетті елдерде ұлттың қартаюы олардың жасының ұзақтығынан
байқалса, ал Қазақстанда, ұлттың қартаюы дүние есігін енді ашқан жас
сәбилер арасындағы өлім-жітімнің көбеюі мен еңбекке жарамды азаматтардың
қайғылы жағдайда көз жұмуының есебінен артып отырған көрінеді.
Ал екінші топ қазақстандық демограф, ҚР Статистика комитеті әлеуметтік
және демографиялық статистика департаменті директорының орынбасары
Ерболат Мұсабек халықтың қартаю процесі табиғи құбылыс екендігін айта
отырып, төмендегідей қызық мәліметті алға тартты. Мысалы, 90-жылдардың
бас кезінде 60 жастан асқандардың үлес салмағы 6,7-7 пайыз болса, қазір
бұл көрсеткіш 6 пайыздан сәл жоғары.
– Дүние есігін ашқан ұл балалар қыз балаларға қарағанда 6 пайыз көп
болғанмен, ол көрсеткіш уақыт өте келе 9 пайызға төмендейді. Мысалы,
үстіміздегі жылы 65 жасқа кірген 1941 жылы туғандар ішінде ер кісілер
әйелдерге қарағанда 3 пайыз төмен екендігі енді анықталып отыр.
Үстіміздегі жылдың 1 маусымындағы дерек бойынша Қазақстандағы қазақтар 8
млн 993.103-ға жетті. Қара шаңырақтағы қандастарымыздың санын 10
миллионға толтыруды армандап жүрген ағамыз Мамыр-маусым айындағы
тенденция сақталса, үстіміздегі жылдың шілде айының орта шенінде
Қазақстанда тұратын қазақтардың саны 9-миллионға жетеді, бұл туралы
кезінде ақпарат құралдарына міндетті түрде хабарланатынын шегелеп тұрып
айтып, қазір ішінара болса да 1990 жылдары бала туу саны кеміп
кеткендіктен 2015-2020 жылдары еліміз жұмыс күшіне зәру болады деген
пікірлердің соңында кім тұрғаны белгісіз деген ойын жасырмады.
Ғалымдардың пайымдауынша әр отбасыдағы бала санының қазіргі өсімі бізді
катастрофалық жағдайға жеткізбейтін көрінеді. 1990 жылдарда бала туу саны
күрт төмендеп кеткенмен, қазір ол көрсеткіш 2,7 пайызға жетті. Егер,
құдай тіл-сұқтан сақтап, бейбіт заман болса 2017 жылдары
қазақстандықтардың саны – 17 миллионға, елде тұратын қазақтардың саны –
10 миллионға жетеді.
– Қазір, бала саны ауыл емес, қала қазақтарының есебінен көбейіп жатыр.
Бұл қала әйелдері көп бала туып жатыр деген сөз емес, елде урбанизация
процесінің күш ала бастағанын байқатады. Ал миграциялық балансқа келер
болсақ, 1990 жылдардың басында сыртқа кетушілердің үлес салмағы басымырақ
болса, қазір сырттан келушілер басымырақ. Бұл жерде тағы да сырттан
келушілердің саны басқа ұлт емес, өзіміздің сырттан келіп жатқан
қандастарымыздың есебінен толығып жатыр,– дейді Ерболат Мұсабек.
Қала ауылды қабылдауға дайын ба?
Қазір өтпелі кезең деп үкілеген 1990 жылдардың басы мен соңының
аралығында кейбір елді мекендер аңырап бос қалған-ды. Сол кезеңдерде
ауылдан қалаға ағылғандардың саны 1,5-2 миллион адамға жеткен. Бүгінде
олардың жағдайы қалай, қала өміріне сіңісіп кете алды ма? Басы 1990
жылдардан басталып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан ішкі көші-
қонның зардаптары мен кемшіліктері туралы санамалап көрсетіп беріп жатқан
ешкім жоқ.
Қазір қазақ халқының 44,5 пайызы ауылда тұрады. Еуропа елдерінде болса бұл
көрсеткіш 5-7 пайыздан аспайды екен. 7-пайыздың басын құрап отырған
еуропалықтардың басым көпшілігінің ірі мегаполистерде үй-жайы бар, 500-700
га. жерді иемденіп алған және уақытша маусымдық жұмыстарға жалдамалы
жұмысшылар жалдауға мүмкіндігі бар фермерлер.
Соңғы кездері өркениет көшіне ертерек ілесуге асығып жүрген
саясаткерлеріміз ауылдағы халықтың саны 7-10 пайыздан аспауы тиіс дегенді
айтып жүр. Жазушы, Жер және қазақ ұйымының төрағасы Сапабек Әсіп қалаға
ағылған ауыл қазақтарының басым көпшілігі шөл және шөлейт аймақтардан.
Оларға белгілі бір деңгейде өтемақы төленіп, қала маңынан жер телімдері
берілуі тиіс десе, Әзімбай Ғали ауыл халқы қалаға келіп қоныстанса, қала
мәдениеті орыс мәдениетінен ауыл мәдениетіне ауысатынын айтады. Ауыл
партиясының төрағасы Ғани Қалиев Қазақстанда орын алып отырған
урбанизациялық процесті өзге дамыған елдермен салыстыру біреу тойып, біреу
тоңып секіреді деген мақалды еске түсіреді, – дейді. Ауыл партиясы
төрағасының пікірінше, елімізде урбанизация процесінің дәл осы бағытта
өрбуі тек ішкі қайшылықтардың өрбуіне себепкер болып, экспорттық өнімдерге
деген тәуелділігіміздің бояуын қалыңдата түсетін көрінеді. Ауыл
тұрғындарының қалаға ағылуының қайғылы түйіні күні кеше ғана Шаңырақ,
Бақай оқиғасымен аяқталды. Ауылдың қалаға эволюциялық емес, революциялық
үрдісін жақтайтын кейбір саясаткерлер ауыл тұрғындарының қалаға келіп,
немен айналысатынына баса назар аударған жөн.
Сонымен, Қазаққа ауыл керек пе? деген пікірді жақтаушылардың артында не
тұр? Жарайды, ауыл қазағы қала қазағы психологиясының қазақтануына жол
ашады дейік. Сонда Алтай мен Атырау арасындағы ұлан-байтақ жерді игеру үшін
ел, жер-суға ие болып қалу үшін сол жерлерде түтін түтетіп, Қазақ отыруы
керек емес пе? Кейбір деректерге сүйенсек, иесіз қалған елді мекендерге көз
сүзіп жүргендер өзге емес, қара қытай көрінеді. Олардың пейілдеріне желік
беріп жүрген жайт – Азаматтық кодексіміз бен Көші-қон туралы заңымыздағы
соңғы өзгерістер Қазақстанға қайтып келемін деген бұрынғы экс-
қазақстандықтар үшін біраз кедергілердің жеңілдетілуі болса керек. Заңға
енгізілген соңғы өзгерістер бойынша 1991 жылға дейін Қазақстанда тұрғандар
еш қиындықсыз Қазақстан азаматтығын алатын болып шешілгені баршаға белгілі.
Егер, бұлай жалғаса берсе, елге қайтып келіп жатқан бұрынғы ұлты қазақ емес
қазақстандықтар арқылы сырт күштердің қараусыз қалған елді мекендерді жалға
алып, шет елдегідей фазендаға айналдырып, қолында артық-ауыс қаржысы жоқ
ауыл тұрғындарын басыбайлы меншігіне айналдырып алмасына, одан қалса,
халықаралық қауымдастықтың Қазақ еліне сенің жерің иесіз қалып барады, ал
көршің болса сыймай жатыр, деп мәселені төтесінен қоймасына кім кепілдік
береді?
Ауыл партиясының төрағасы Ғани Қалиевтың пікірінше, Еуропадағыдай ауылда
7-8 пайыз тұрғындарды қалдырып, түгел қалада тұратын халыққа айналу бізге
тиімсіз. Біріншіден, Еуропа елдері халқының саны 70-80 миллионға жетіп
жығылса, екіншіден, халқы тығыз орналасқан. Ауылда тұрады деп біз үлгі
тұтып отырған 7-8 пайызының өзі 15-20 миллион адамнан асып жығылады.
– Бізде шағын елді мекендерді ірі кентке айналдырып, шағын қалалардың
жағдайын жақсартып, шөлейт пен экологиялық аймақтарды сауықтыру қажет, –
дейді Ғани Қалиев. Шағын фермерлер өз бетімен шаруашылығын дамытуға
дәрменсіз. Өйткені банк несиесі ауыл халқы үшін әзірге ауырлау. Жанар-
жағармай науқан кезінде қымбаттап кетеді. Ал Үкіметтің арзандаттық деп
жар салған жеңілдіктері бармақ басты, көз қыстымен үлестірілетін
көрінеді. Әзірге Үкімет сатып алу туралы келісімшартты ірі фермерлермен
жасайды. Мұның бәрі жеке қожалығын ашамын деушілерге үлкен қол байлау болып
тұр. Осыдан кейін ауыл тұрғындары амалының жоқтығынан екі қолға бір күрек
іздеп, қалаға қарай ағылады, – дейді Ғани Қалиев.
Айқынның түйіні:
Ауыл жылы үкілеген үш жылда ауыл мұқтажына 50 млрд теңге жұмсалыпты.
Бірақ ол қаржы қалай жұмсалды? Шенеуніктердің ақшаның қайда жұмсалғандығын
санамалап берген көрсеткіштеріне сенер болсаңыз, ауыл еңсесін көтеріп
қалды деп іштей марқайып қаласыз. Ал қала маңындағы аудан орталығымен
шектесіп жатқан елді мекендер болмаса, шалғай елді мекендерге ат ізін
салудың өзі мұң. Бейресми дерек көздері Ресеймен шегаралас елді мекендерде
бала саны толмауы себебінен орта мектептердің жабылудың алдында тұрғанын
айтады. ҚР Білім және ғылым министрлігінің мамандары арқылы бұл деректің
анық-қанығын білудің сәті түспеді. Білім және ғылым министрлігінің
мамандары біз білетін деректі растамады, жоққа да шығармады. Ауылды ұстап
тұрған жалғыз мәдениет ошағы – мектептердің халі мұндай болып тұрса,
өзгелерінің хал-жағдайының қай деңгейде екенін ішіңіз ғана сезіп отырған
болар...
Гүлбаршын Айтжанбайқызы
Сіз аграрлық мәселелер жөніндегі комитет мүшесісіз. Қазақстанның
ауылдарындағы ахуалға көңіліңіз тола ма? Үкімет Ауыл жылдарын өз есебінде
жағымды етіп аяқтады. Ал негізінен олай емес қой!
– Ауылдың артта қалып бара жатқаны рас. Ауыл шаруашылығын экономикалық
реформалауды ауылда жүргізудің қиын болғаны да рас. Бірігіп жұмыс істеп
үйреніп қалған жандар үшін, өз бетімен өмір сүру қиынға түсті. Кезінде
жұртты соқыр дисциплинаға үйреткенінің кесірінен адамдарда өзіндік қозғалу
деген болмады. Ал қазір әр адам өз жолын өзі ашу керек. Бұрын Кеңестер
Одағы кезінде 2 мың-ақ совхоз-колхоз бар еді.
Қазір болса, ауылда 180 мың шаруа қожалығы бар. Ауылдық территориялардың
дамуы бағдарламасы бар, сонда келешегі жақсы ауылдар және үміт күтуге
болмайтын ауылдар деп бөлінген. Былтыр сол бағдарламаға сәйкес, жүздеген
село тарап кетті. Бірақ, бұл арада сол ауылдардың 280 мыңдай тұрғынының
қалалық жерге көшіп келгеніне мән беру керек. Мысалы, Астанадағы
урбанизация процесі қандай! Бізде халықтың 44 пайыздайы ауылдарда өмір
сүреді. Көптеген елдерде ауыл халқы мұндай көп үлеске ие емес. Ресей
деревняларында халықтың 14- ғана тұрады. Ауылды көтеру үшін Үкімет халыққа
балық емес, оны аулайтын қармақ беру керек. Жұмыс көздерін ашуы
қажет.Оның үстіне, ауыл халқының қалаға ағылуы, яғни урбанизация процесі де
осы мәселеге белгілі бір әсерін тигізіп отыр.
Әсіресе, кадр мәселесінде айырмашылықтар жетерлік. Жақсы, сауатты, өз
ісінің шебері болған кадрлар ауылдан кетіп болған. Әсіресе, осы педагогика
саласында. Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтардың көбісі урбанизация
процесіне ұшырауда. Бұл мемлекеттің жүргізіп отырған саясаты емес пе
(урбанизация деген)? Ауыл мектептерінің басым бөлігінде жұмыс жасайтындар,
әйтеуір, күн көріс қамын жасаумен жүргендер болып қалды ғой (ащы да болса
шындық). Түбегейлі ауылда тұратын азаматтардың көбісі педагогика саласынан
хабары болмаса да соны күн көріс көзін айналдырған. Өйткені, мемлекеттік
мекемелерден (бюджеттен қаржыландырылатын) тек мектептер мен медицина
ұйымдары ғана қалған. Ауылда жүріп, сырттай ақылы оқуға түседі де, алғашқы
да мектепке еден сыпырушы болып кіреді де аяғында ортаң қолды мұғалім
атанады. Меніңше, мұғалімдік қызметті сырттай оқуға тиым салған дұрыс.
Барлық мамандықтар болмағанмен, ең болмағанда негізгі, матем., тарих., орыс
т., химия., қазақ т., тағысын тағылар.
Қалаға көшу – урбанизация емес, босқындыққа салыну
Жалпы, сіздің замандастарыңыз, қаламдастарыңыз Елбасының алдына барғанда
мүмкіндігін елдің мұқтажын шешуге бағыттауға қаншалықты мүдделі болып жүр?
– Жазушылардың бәрі жағымпаз, жазушылардың бәрі өз басын ғана ойлайды деп
айтуға болмайды. Бұл шарасыздықтан, мүмкіндігінің жоқтығынан, қиындықтың
қыспағында тұрғандықтан болатын нәрсе. Мысалы, осы ескі үйде он бір адам
тұрдық. Әйтеуір қызым өздері баспана салып алып, төрт адам бөлек шығып
кетті қазір. Қазір жеті адам тұрамыз. Бірақ өзімнің жеке басымның
мәселесімен кабинет жағалауға арым жібермейді. Сондықтан мен Президенттің
алдында болғанда әйтеуір шамамның келгенінше елдің мәселесін қозғадым. Оның
ең негізгісі, ауыл мәселесі болды. Өкінішке қарай, ауыл өмірі әлі күнге
оңалып кете алмай жатыр. Ауылда ел қалмай барады. Мысалы, Торғайда адам
қалған жоқ қазір. Қостанайға барсаң, Астанаға келсең, Арқалыққа барсаң,
бәрі торғайлықтар. Неге? Себебі ол жақта аңыраған шөлейт дала. Жағдай жоқ.
Көпшілік ауылдарда шаруалардың егін егіп, күн көретін қажетті құрал-
жабдықтары жоқ. Сондықтан жұрт қалаға ауып жатыр, ауылдар бос қалды.
– Бұл шынын айтқанда, урбанизация деп түсіндіріліп жүр ғой.
– Бұл урбанизация емес, айналайын. Урбанизация дегеннің не екенін білесің
бе?.. Халықтың ауылдан қалаға жаппай көшуі деп ойлайды бәрі. Жоқ, олай
емес. Ол – басқа нәрсе. Қаланың өндірісі өсіп кетіп, жұмысшы жетпей жатады.
Фабрика, зауыттар салынып, шахта ашылып, соған жұмыс қолы табылмай жатады.
Сол кезде кәсіпорындар, яғни қала өмірі ауылдағы халыққа кіріптар болады.
Жұмысқа өздері шақырады. Мысалы, мына Қарағандыда 30-жылдары жұмысшы
жетіспей, ауылдардан жұмысшылар тартылған. Бұл, міне, нағыз урбанизация.
Бұнда урбанизацияның заңдылығы сақталып отыр.
– Яғни сіз айтып отырған заңды урбанизация жүргенде ауылдан қалаға көшіп
келгендер далада қалмайды, қала өмірінен өзіне лайық орнын алады ғой?
– Иә. Ал қазір қалай? Қала қаптаған босқындар. Қазіргі қалаға көшу –
урбанизация емес, босқындыққа салыну. Менің ауылымның өзінен талай жігіт
жүр осында, тепсе темір үзетін. Оларға лайық жұмыс жоқ. Амалдың жоғынан сол
қабілеті мықты, тепсе темір үзетін жігіттер әркімнің басыбайлы құлы
секілді, заңсыз жалданып жұмыс істеп жүр. Олардың құқын қорғап, олардың
қара басын құрметтеп жатқан ешкім жоқ. Қажет болса, жұмыс берушісі алады,
қажет болмаса, қуып жібереді. Тіпті, жұмыс істеткізіп, жалақысын бермей
қойып жататындар қаншама! Сондықтан мұны урбанизация деуге болмайды. Ауыл
есіме түссе, жаным ауырады, жүрегім ауырады бүгінде. Елге бара қалсаң, бәрі
аузыңа қарайды. Біз не дейміз? Не істей аламыз біз? Ауыл әкіміне бірдеме
айта қалсаң, аға, менің қолымнан ештеңе келмейді – дейді...
Кеңес мемлекетiнің 1960-1990 жылдардағы Қазақстандағы көшi-қон саясаты
(тарихи-демографиялық аспект)
ӘОЖ 94(574): 325.1
Қолжазба құқығында
ЕРИМБЕТОВА ҚҰНДЫЗАЙ МЫРЗАШҚЫЗЫ
Кеңес мемлекетiнің 1960-1990 жылдардағы Қазақстандағы
көшi-қон саясаты
(тарихи-демографиялық аспект)
Мамандық– 07.00.02 – Отан тарихы
(Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі
Қазақстан тарихы бөлімінде орындалды.
Ғылыми жетекші:
тарих ғылымдарының кандидаты
Қ.С.Алдажұманов
Ресми оппоненттер:
тарих ғылымдарының докторы, профессор М.К.Төлекова
тарих ғылымдарының кандидаты Л.Т.Қожекеева
Жетекші ұйым:
Еуразия гуманитарлық институты
Диссертация 2007 жылы __20___ 10.2007 ж. сағат __14.00___
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының (050010, Алматы
қаласы, Құрманғазы көшесі, 29) тарих ғылымдарының докторы (кандидаты)
ғылыми дәрежесін беру жөніндегі ОД 53.33.01 Диссертациялық кеңесі
мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында
танысуға болады.
Автореферат __19__ ____09______ 2007 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, тарих
ғылымдарының докторы З. Қинаятұлы
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанда ХХ ғасырдың соңында күрделі өзгерістер
болды. 1991 жылдан бастап республика тәуелсіз ел ретінде өзіндік саясат
жүргізе бастады. Соның бірі Қазақстан Республикасының көші-қон саясаты.
Себебі көші-қон үрдістері елдегі мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық
келісімге, экономикалық және демографиялық жағдайларға әсерін тигізеді. Ал
қазіргі кездегі көші-қон үрдістерінің негізі кеңестік дәуірде қалыптасқан
көші-қондық үдерістермен тығыз байланысты. Сондықтан кеңес кезеңіндегі көші-
қон саясатының ерекшелігі, мемлекеттік деңгейде жүргізілген қоныстандыру
үдерістері мен оның нәтижелерін зерттеу қазіргі мемлекеттік көші-қон
саясатын жүргізу үшін де қажетті. Қоғамның дамуына теріс әсер ететін
қолайсыз демографиялық жағдайларды шешудің бір бағыты – қуатты көші-қон
саясатын жетекші артықшылықтар қатарына қосу. Сондықтан біздің жас
мемлекетіміздің әлемдік қауымдастықта демократиялық бағытта дамушы ел деп
танылуымен бұл мәселенің өзектілігі арта түсуде.
Кеңестік мемлекеті ыдырап, тәуелсіз Қазақстан республикасының қалыптасуы
кеңес дәуіріндегі тарихи процестерді саралауға, оның ішінде қоныстандыру
мен көші-қон мәселелеріне ғылыми тұрғыдан баға беруге жол ашты. Кеңес
дәуіріндегі қоныстандыру мен көші-қон үрдістерінің демографиялық қана емес
біртұтас мемлекеттік билік тарапынан жасалынған іс-шаралар екендігі
айқындала түсті. Себебі қоныстандыру үрдісінің жүргізілуі халықтардың көші-
қонына әкелетіндігі заңдылық еді. Ал көші-қон қозғалысының халықтың
әлеуметтік жағдайының өзгеруіне, психологиялық ахуалына әсері болады. Соңғы
кездері елiмiздiң демографиялық даму үдiстерiн зерттеуге, көшi-қон
үрдiстерiнiң барысы мен салдарын талдауға көп көңiл бөлiнiп жүр. Себебi
ұлттық еркiндiктi сақтап қалу, тәуелсіздік тұғырын нығайту үшiн ең нәзiк те
маңызды мәселелер қолға алынуда. ХХ ғасырдың соңына қарай еліміздегі көші-
қон, әлеуметтік-демографиялық мәселелер мемлекеттік дәрежеде қарастырыла
бастады. Яғни, Қазақстандағы тарих ғылымының зерттейтін өзекті мәселелердің
бірі – кеңес мемлекеті тұсындағы елдің әлеуметтік-экономикалық, саяси
дамуымен қоса жүргізілген көші-қон және халықтарды қоныстандыруға
байланысты нақты тарихи үрдістер.
Қазақстан территориясындағы патшалық Ресейдiң отаршылдық жүйесі кезеңiндегi
қоныстандыру саясатын қоса айтқанда, Кеңестiк дәуiрдегi қоныстандырудың
жалғастырылуы және көшi-қонның басқа да түрлерінің жоспарлы түрде
жүргiзiлуі, ондағы iс-шараларының нәтижесі қазақ ұлтының сана-сезiмi мен
әлеуметтiк-психологиялық ерекшелігін қалыптаса бастаған социалистік
қоғамдағы ортаға бейiмделуге әкелді. Бұл процесс 1960-1990 жылдары да
жалғастырылды. 1960-1990 жылдардағы қоныстандыру және көші-қон саясаты өз
деңгейiнде жүргiзiлсе, адамгершілікке негізделген демократиялық үрдiстермен
ұштасқан болса, онда 1986 жылы көрінгендей ұлтаралық қақтығыстар
шиеленiспеген болар ма едi. Міне, сондықтан да осы кезеңдегі кеңес
үкіметінің көші-қон саясаты мен қоныстандыру үрдістерін, оның тарихи
сабақтарын зерттеу тарих ғылымы үшін өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Кеңес өкiметiнiң көші-қон саясатында арнайы
үрдіс ретінде тұрғындарды жоспарлы түрде қоныстандыру процесіне
тарихнамалық шолу бұл мәселеге тарихшылардың ғана емес, сондай-ақ,
социологтардың, экономистердің, демографтардың да қалам тартқанын көрсетеді
[1].
Тақырыптың түп төркiнi тұрғындарға келiп тiрелетiндiктен, олардың
Қазақстандағы саны, құрамы, орналасуы 1897-1999 жж. аралығындағы
санақтардың деректеріне сәйкес зерттелді [2]. Бірақ, 1970 жылдарға дейін
Қазақстандағы тарихи демографиялық мәселелер, соның ішінде әміршіл жүйе
жағдайындағы көші-қон мәселесі толығымен ашылмады. 1970-1980 жылдары ХХ
ғасыр басындағы Қазақстан халқының демографиялық дамуы мәселелерін арнайы
қарастырған зерттеулер жарық көре бастады. Бұл еңбектерде халықтың
этнодемографиялық дамуындағы өзгерістердің себебінің бірі - көші-қон
процесі қарастырылды.
Қазақстандағы ХIХ – ХХ ғғ. жүрген көші-қонның тарихы, оның халықтың
әлеуметтік-ұлттық құрамына тигізген әсері, көші-қон процесі мен ұлттық
құрылым өзгерістерінің өзара байланысы алғаш Е.Н. Гладышева, Н.Е.
Бекмаханова, Ф.Н. Базанова, В.М. Кабузан, Х. Әбжанов мен Н.В. Алексеенко
зерттеулерінде сараланды [3]. Мысалы Ф.Н. Базанова еңбектерінде республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуындағы көші-қон қозғалысының әсерін
көрсете отырып, оның күрделі де көп салалы процесс екендігін дәлелдейді.
Алайда, бұл зерттеулер кеңестік дәуірдегі идеологиялық ұстанымдарға сай
баяндалған.
Кеңестiк дәуірдегі көпұлтты Қазақстан халқының құрамындағы өзгерістер
мәселесiне М.Х. Асылбеков пен Ә.Б. Ғалидың еңбектерiнде жан-жақты талдау
жасалынып, кеңестiк кезеңдегі Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz