Іле экологиясы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӨСІМДІКТЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ БИОХИМИЯСЫ
ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

ТАҚЫРЫБЫ:
ІЛЕ ЭКОЛОГИЯСЫ

ТЕКСЕРГЕН: ҚОЙБАҒАРОВА Б.Х.
ОРЫНДАҒАН: НҰРБОЛАТҚЫЗЫ Ә.
3-топ, 1-курс, қазақ филологиясы, қазақ
тілі және әдебиет бөлімінің
студенті

БАҒАСЫ:

АЛМАТЫ-2007
ІЛЕ ЭКОЛОГИЯСЫ

Күннен-күнге жүдеп-жадап бара жатқан Іле өзенінің байлығы жылдан-жылға
қусырылып бара жатқан Балқаш көлінің айдыны көз алдыма келген сайын ішім
ұлиды. Баяғыда Балқаш, шіркін, қандай еді! Жұрт оны көл демейтін, теңіз
деп атайтын. Теңіз десе – теңіз, о шеті мен бұ шетіне көз жетпейді. Жағасы
жайқалған қамыс-құрақ, қалың жиде, сыңсыған тоғай арасында өспейтін шөп
жоқ. Балығы тайдай тулаған, бақасы қойдай шулаған... Толқып аққан Іле
дариясымен кеме, баржа жүзеді, кейбір тұстарындағы арғы-бергі жағаға
айғайлаған дауыс жетпейді. Балқаш ауданының баржа жүзеді, кейбір
тұстарындағы арғы-бергі жағаға айғайлаған, дауыс жетпейді. Балқаш ауданының
орталығы Бақанстан төменгі жақтағы бәрі – аққулар жүзген, үйрек ұшып, қаз
қонған айдын шалқар көлдер, қырғауыл жорғалап, қоян қашқан, елік үркіп,
қарақұйрық секірген ұлан-байтақ ен дала.
Балқаштьщ Көккөл деп аталатьш шағын аралында соғыстан бұрын қайнаған
тіршілік болған, онда көбінесе кәмпескеден қашқан, ашаршылық қырғыннан жан
сауғалаған Арқаның адамдары, Қиыр Шығыстан жер аударылған кәрістер күнін
көреді екен. Жағадағы ел бұл аралға жазда қайықпен, қыста ат-шанамен
қатынайды екен. Сол маңайдағы жұрт ақ балық пен сары сазанның арқасында
Кеңес өкіметінің ең қиын кезеңдерінен аштан өлмей аман қалған.
Іленің өзінде балық шіркін қырғын екен. Мұны жергілікті халықтың
тұрғындары дәлелдей алады: күнде таңертең орыс, неміс, қазақтар өзеннен
балықты қауғамен сүзеді, бір салғанның өзінде бір қазан аяқ балық, сары
сазан, майшабақ түсетін. Бұлардың семіздігі сонша, ел оны қуырьш та, асып
та жейтін. Асқанда кәдімгі майдың еті сорпасына салғандай қамыр қайнатады.
Сорпасының дәмі, бұрқыраған исі қандай еді, шіркін!
Бақанаста ГРХ — Мемлекеттік аңшылық шаруашылығы жұмыс істейтін.
Аудандағы ең бай ұжым сол. Елуінші жылдардың басында жылына мемлекетке
миллионнан астам құндыз терісін өткізетін. Қаншама қазақ қақпан құндыз
аулады. Қаншама адам жұмыспен қамтылды. Және табысы қандай! Ақшаға қосымша
қант-шай, киім-кешек үйіліп-төгіліп жататын. Шетелдерге де бағалы аң
терісін өткізіп, қыруар пайда келтірген осы мекеменің бастыгы Сталиндік
сыйлық алып, күллі Балқаш ауданында жоқ жалғыз жеңіл машинаны жалғыз-өзі
мініп жүргеніне жұрт қызыға қарайтын...
Осыдан жиырма жыл бұрын Жоғары Кеңестің депутаты, жазушы Сайын
Мұратбеков Жиделі ауылдарына барып, ашық пароммен Көккөлге бет алған.
Мөлдір аспан астында айнадай жарқыраған айдын көл қандай шіркін! Бір кезде
онтүстік Балқаш жағалауында ба-лық кептіретін, өңдейтін әртүрлі
кәсіпорындар жұмыс істеуші еді, қазір біреуі жоқ. Іленің суы азайған, кеме
түгіл қайық жүзе алмайтын тұстары бар екен. Әне бір жерден ит кешіп өте
алады дейді жергілікті жігіттер. Көккөлде ел жоқ, қалың қамыс, шүйгін шөп
ішінде бір қора қой, сиыр жайылып жүр. Бұрынғы балшықтан соғылған
тамдардың, жергілікті тұрғындар оқитын мектептің қираған орнын көрген
Сайын: Мұның туған жерін көрдік, ал енді елі қайда? деп сұрады бірге
жүрген жігіттерден. Жан-жаққа бытырап кетті ғой! — деп ашығын айтты
жігіттер, — Балық аз, су азайған соң құндыз да құрыды, аң-құс сиреді.
Қапшағай су қоймасы Ілені байлағалы бері бұл маңайдан береке кетті, ырыс
қашты.
Шынында осыдан жасалған жойқын шабуыл Іле-Балқаш өлкесінің бет-бейнесін
күрт өзгертіп жіберді. Әуелгі жобада Алматы қаласын, күллі облысты арзан
электр қуатына қарық қыламыз деп, осыған ынталы ғалымдар мен инженерлер
өкіметті де, халықты да ал-даған. Қазіргі беріп отырған электр қуаты
Қапшағайды, тағы басқа азын-аулық елді мекендерді жарықпен қамтамасыз етуте
зорға жетіп отыр. Жасанды теңіздің жүздеген шақырымға созылатын жаға-
лауларын жасыл аймаққа айналдырамыз, халық демалатын көрікті орындар
жасаймыз деген лепірме сөз міне, отыз жылдан астам уақыт өтті — желге ұшып
кеткендей әсер қалдырды, Қапшағай қаласының өзі өндіріс орындарынан
айырылып, теңіздегі басты ырзық — балық азайып қалт-құлт өмір кешуде.
Іленің Тасмұрыннан төменгі оң жағалауына күріш егетін 80 совхоз
орнатамыз, бір килосы бидайдың төрт килосына сай бағаланатын ақ маржан
тасқынын жасаймыз деген бөсербей сөзден де қазір белгі жоқ. Алматы қаласы
әлі күнге дейін бір жарым миллион халықты көмірмен, газбен жылытып отыр.
Қашпағай суының күші үш түрбаға ғана жететін ГЭС-тің энергетикалық маңызы
аз екені айдан анық болды. Оның есесіне Еуропаның кішігірім бірнеше
мемлекеттері сиятындай ұлан-байтақ өлкенің экологиясы мүлде бұзылды,
ғасырлар бойы қалыптасқан табиғат тепе-теңдігі жойылды.
Балқаш ауданындағы Ақдалаға күріш егетін 80 совхоз түгіл, зорға
ұйымдастырылған 8 совхоздың өзі нарық экономикасына шыдамай шайқалып,
шашырай бастап еді, осы өңірден шыққан атпал азамат іскер кәсіпкер Дүйсен
Нұрлановтың күш-жігері арқасында ғана жансебіл күй кешіп отыр.
Агротехникалық шаралар жөнді қолданылмағандықтан топырақ тұзданып, сорға
айнала бастап еді, та-лай шақырым жерлерге тартылған каналдарды құрақ,
қамыс, шолаң шөп, сары құм басып бара жатқан — енді аз-аздап қалыпқа келе
бастағандай ма, қалай...
Анық білетінім — Қапшағай теңізі де, ГЭС-і ел ырзығына айналган жоқ,
есіл су қүм астына сіңіп жатыр. Бәрінен бұрын табиғи теңіз — Балқаш,
Аралдың көбін кие ме деген қорқыныш бар!
Енді жығылғанға — жұдырық дегендей, Іле-Балқашқа құлақ естіп, көз
көрмеген қауіп төніп тұр: өзеннің бас жағындағы қытайлар суды өз жерінен
жырып-бұрьш әкету мақсатымен екі жүз шақы-рымдық канал қазып бітуге таяу.
Тапшылықтың гөй-гөйін сонда тартамыз. Қазақстан жеріндегі Іленің екі
жағалауы қамыс, тоғай қурайды, құриды. Бақанастың төменгі жағындағы онсыз
да сиреп азайған үлкенді-кішілі көлдер тартылып, жан-жануарлар жаппай
қырылады, әзірге тұщы дәмі бар Балқаштың батыс бөлігін тұз басады. Сонда
Балқашты айнала тіршілік етіп отырған Алматы, Жамбыл, Қарағанды, Шығыс
Қазақстан облыстарының халқы не күй кешеді? Үш миллиондай адам нәсібін
тауып жеп отырған айдын шалқар көл қандай ахуалға ұшырайды?!
Осының бәрін көз алдыма елестетсем, ойым он саққа бөлініп, санаммен
сандаламын.
Соңғы уақытта қалың тұман уайымның аржағынан нәзік бір сәуле сығалайтын
тәрізді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Балқаш көліне назар аударды,
тікұшақпен, жүйрік қатермен айналасын аралап шыққанын теледидардан көрдік.
Көп ұзамай, Үкіметке тапсырма берілген бе, - ғалымдар, әкімдер, мамандар
бас қосқан жиын өткізілді, алдағы уақытта кең көлемде қаулы-қарар
қабылданатын тәрізді. Басты мақсат
- Балқаштың айналасын туристік аймаққа, демалыс орындарында айналдыру
екен. Сонда Іле-Балқаш мекендейтін дүниежүзілік мәні бар сирек аң-
құстардың, алуан түрлі балықтардың, азайған құндыздың көрген күні не болар
екен?
Жалпы, Іле-Балқаш тағдырына көңіл бөлінбей келеді десек артық айтқандық
болар еді. Қапшағай су қоймасы салынады екен деген дақпырттан кейін-ақ
бұрынғы Одақ көлемінде айғай-шу шыққаны есімізде. Литературная газета-ның
бірнеше нөмірінде Балхаш должен жить деген тақырыппен айтыс-тартыс өтті.
Беріде Арал-Балқаш комитеті құрылып, ақша жинап, абыр-сабыр болғандар да
бар. Қазақ ССР Ғылым академиясы ұйымдастырған конференцияға да қатысты.
Осыдан он бес жыл бұрын Балқаш аудандық партия комитеті арнайы пленумге
өткізіп, оған Алматыдан ғалым-мамандар шақырылғаны да белгілі. Бірақ,
осының бәрі, шыңтуайтқа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.