АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ӨСІМДІКТЕР ФИЗИОЛОГИЯСЫ БИОХИМИЯСЫ
ЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

ТАҚЫРЫБЫ:
АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ

ТЕКСЕРГЕН: ҚОЙБАҒАРОВА Б.Х.
ОРЫНДАҒАН: ЖҰМАБАЕВА А.
3-топ, 1-курс, қазақ филологиясы, қазақ
тілі және әдебиет бөлімінің
студенті

БАҒАСЫ:

АЛМАТЫ-2007
АРАЛ ТЕҢІЗІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Е.Қ. 2004, 5 маусым.
Арал өңірінің экологиялық проблемасы алаңдатады. Парламент мәжілісі
депутаты Ұ.Қараманов сұқбат.
Арал өңіріндегі экологиялық сауал XX ғасырдың 60-жылдың басынан теңіз
суының озонның әсерін бастау алды. Мысалы, Арал теңізінің 1957-жылғы
деңгейі +53 метр. Су айдынының көлемі 66 мың шаршы километр, судың табиғи
мөлшері 1064 мың текше метр болады.
Сырдария мен Әмудария өзендерінің жөнсіз және үнемі тоқтаусыз қосымша
каналдар арқылы пайдалананылуы салдарынан теңіз деңгейі түсті. Қазіргі
жағдайда Арал теңізі екіге бөлініп кетті. Үлкен Арал теңізі Өзбекстан
мемлекеті аумағында, ал кіші Арал теңізі өз еліміздің жер аумағында қалды.
Әлем жұртшылығы Кіші Аралды солтүстіктік Арал деп атай бастады. Осы
Солтүстік Аралға келетін су көзі Сырдария өзені арқылы өтеді. Алайда,
Сырдария өзенінің теңізге су жіберу мүмкіндігі азайды. Жағалаудағы жерлерге
әр-түрлі құрылыстар мен суды бөгейтін гидротехникалық бөгеттер салынды.
Демек, Сырдария өзені бұрынғы Арал теңізін қамти алмайтындығы анықталды.
Арал өңіріндегі экологиялық ахуалды шешудің бір жолы осы кіші Аралды
суға толтыру болып табылады.

АРАЛ ТЕҢІЗІН ҚҰТҚАРУҒА БОЛАДЫ МА?

Арал теңізінің қазіргі экологиялық жағдайы неге ауыр? Себебі, қос
өзеннің 1975-жылдан бері суының құймайтындығында. Қазіргі құйылатын су
жеткіліксіз мөлшерде. Аз жыл сайынғы теңіз суы көлемінің тартылуына
соқтырды. Сырдария мен Әмудария өзендерінің Арал теңізінің жетпеуі өзен
бойындағы мемлекеттерден мақта, егістік алқаптарын өсіруімен тығыз
байланысты. Бұрын екі қос өзен Аралға жыл сайын 10 шаршы километр су құйып
келсе, қазір олардың жеткізетін суы бір шаршы километрге де жетпейді.
Бұрынғы алып жатқан су көлемі 1064 шаршы километр болса, қазір алып жатқан
жері 404 шаршы километр. Бұл дегеніңіз Аралдың көлемі 2,6 есе кемігендігін
көрсетеді. Бұрын, орташа тұздылығы 10 пайыз болса, қазір 27-30 пайызға
жетеді. Жылына тартылған жерден 60-150 миллион тонна тұздар жан-жаққа 10000
км-ге дейін ұшып-жетуде. Аралдың тұздары қазіргі кезде Антарктидада,
көптеген Азия мен Еуропа елдеріне табылуда.
Бүгінде, Арал 18 км-ге дейін төмендеген. Жағалауы кей жерлерде 100-150
км-ге дейін шегінген. Теңізге кемінде 100 млн тонна қатты, сұйық қалдықтар
төгілуде. Жыл сайын тыныс алу, қан тамыры, тері, ісік аурулары көбеюі
байқалады. Арал теңізінің осы қалпында сақтау үшін жылына кем дегенде 35
шаршы километр құю керек. Бұл мүмкін бе? Оның үстіне Аралдың 90 пайыз астам
аймағы суды тақырлы, құмды.
Жалпы Арал теңізінің жыл сайынғы суының азаюының бірнеше себептері бар.
Солардың бірі Сырдария өзенінің Аралға жетпеу себебі – күріш, мақта
алқаптарының өсуі, Қазалы, Қызылқұм, Қызылорда суару жүйелері мен Шардара,
Бөген суландыру жүйелерінің егін мен шабындыққа көптеп тартылуы.
Тағы бір ғалымдардың болжамы бойынша, Арал қасіретін Каспий теңізінің
көтерілуімен байланыстырады. Себебі, жер асты суы бір-бірімен байланысты
десек, онда Арал суының бір бөлігі Каспийге қарай кетуі мүмкін. Себебі,
Арал теңіз деңгейінен 40 метр жоғары, Каспий 29 метр төмен жатыр. Тағы бір
жағдай жыл санап, Арал маңындағы жер асты суы біртіндеп төмендеп барады.
Құрғаған теңіз табанынан ұшқан тұзды шаңды тоқтатар амал бар ма? Қазір Арал
экологиялық апат аймағында 186,3 мың халқы бар. Олар 178 елді мекенде
тұрады. Бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын аурулары мен қан аздығы, балалар
өлімі мен туа біткен аурулар мен жүйке ауруы жыл өткен сайын көбею үстінде.
Мысалы: облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала мүгедек болса, өткен
жылы (2003) 355 баланың 104, ал қайта куәландырылған 1186 баланың 364
осындай науқасқа шалдыққан.
Қазақтың бағына жараскан екі теңіз бар десек, соның бірі сөз жоқ —
Арал. 1000 м2 аумақты алып жаткан су алқабы - Арал. Иә, "Арал" сөзі бір
кездері табиғаты сулы да нулы жерді елестететін болса, бүгінде бұл ұғым
мүлдем басқа бейнемен ұштасады. Мұнда кәзір бұрынғыдай балық-шаяндар,
моллюска, туфелька, амеба секілді теңіз жәндіктері көп деуге келмейді. Суда
жүзетін, суға сүңгитін құстар да, теңіз жағалауында жайқалып өсетін
өсімдіктер де, ол өсімдіктермен қоректенетін жан-жануарлар да жоқтың
қасы.
Бұл әңгіме бүгінде ешкімге таңсық емес. Осы күнге дейін теңізді апаттан
алып шығуға байланысты жүздеген жобалар ұсынылыпты. Өкінішке орай ешқандай
нәтиже көріне қойған жоқ.
1981-1985-ші жылдардың аралығында мен жас маман ретінде Жамбылдың су
шаруашылығы және мелиорация ғылыми-зерттеу институтында қызметте болдым.
Сол жылдары Қазақстанның су ресурстарына катысты бірнеше зерттеу жобаларына
қатысқаным бар-тұғын. Ғалымдарды мазалаған жағдай, ол Қызылорда, Жамбыл,
Алматы, Қарағанды, Шымкент, Жезқазған облыстарындағы теңіз, көл, өзен, жер
асты сулары деңгейінің 14 он төрт метрге дейін төмендеп кеткендігі еді.
Осы жәйттерді қалпына келтіру барысында талас-тартыс екі жобаның
төнірегінде өрбіді. Оның бірі "Сібір өзендерінің суын Қазақстан мен Орта
Азияға әкелу", екіншісі - "Жер асты суларын бөгеп, Қазақстан өзендерінің
суының деңгейін көтеру" болды. Қанша қиын болғанымен біздің жерасты сулары
секторының мамандары екінші жобаны мақұл көрдік. Ол кездегі біздің
мақсатымыз — Жамбыл, Алматы, Қарағанды облыстарындағы құмды және тың далалы
жерлерді суармалы егістіктер мен жайылымды өрістіктерге айналдыру еді.
Солай Шу өзенінің бойынан "Тасөткел" су қоймасы жасалды, Алматының таулы
өзендері, Талғар, Қаскелең, Ұзынагаш жылғалары, Іле өзенінің бойында,
"Қапшағай" су коймасына тоғандалды. Соның нәтижесінде Жамбыл облысының
бірнеше аудандарында суармалы егістіктерден жүгері, қант қызылшасы, бидай,
қауын-қарбыздан жақсы өнімдер алынды. Оған дейін Алматы облысының шалғай
аудандарындағы мал жайылымдарының суы мен топырағы тұзды, сортаң
еді. Мал жайылымдарының беткі қыраттары ақ сортаңмен қапталып, бидайық шөп,
қой тікенек, түйе жаңғақ, шайыр, жусан, тасжарған, ажыратқы, ысқа, андыз,
қалқанжапырақтан өзге шүйгін өсімдіктер сирек кездесетін. Кейіннен Бетпақ
дала, Сарыарқа, Ақсу-Жабағылы, Мойынқұм, Нарынқол, Сарыжаз, Шонжа,
Қызылқұм, Қарқаралы, Баянауыл, Егіндібұлақ өңірлерінде жерасты су
деңгейінің көтерілгендігінен жайлаудың шүйгінділігі мен құнарлылығы артты.
Бірақ мұның Аралға әсері болмады. Теңізге құятын Сырдария мен Амудария
өзендерінің Орта Азия мемлекеттерінен бастау алғанымен, көсіліп ағар
арнасына жетер-жетпестен мақта, күріш және басқа суармалы егістіктерге
жайылып кетуінің келеңсіз екенін кейін түсіндік. Жаздың аптап тұрған ыстық
шілдесінде аңызақ құрғақ желдің әсерінен теңіздің тұзды суының булану
жылдамдығының күрт өсетінін кітаптан емес, өмірден көрдік. Тартылған судың
орнына борпылдақ құм мен топырақ аралас тұз қабаты қалды. Жел мен құйынның
әсерінен жеңіл тозаң атмосфераның биік қабаттарына көтеріліп, экологиялық
"тұман" түзетіні белгілі. Ал, бұл тұман жер бетінің түкпір-түкпіріне тарап,
экологиялық апаттың көлемін кеңейтпесе, кемітпейді.
"Ізденген иірімнен ине табады" дейді халықта. Сол айтпақшы, менің Арал
апатына байланысты ұзақ жылдар бойында жүргізілген ізденістерім, бұл
мәселенің түйінін шешетін сияқты. Ол жүмыстарым Аралды апаттан қорғау
жөніндегі жоба түрінде бой көрсетті.
Су ресурстарын тиімді пайдалану арқылы, Арал теңізіне барып құятын
өзендерге күрделі гидрогеологиялық, гидрохимиялық, гидротехникалық,
мелиорациялық жұмыстарды жүргізуімізді талап етеді. Әрбір су көздеріне әлі
де болса жеке тоқталып, теориялық, практикалық салыстырмалы
есептеулер жүргізу қажет. Су қоры, ені, ұзындығы, тереңдігі, қазіргі
кездегі жағдайлары, бәрі-бәрі есепке алынуы тиіс.
Осыған дейін де бірнеше жобалар болған. Біреулер Арал теңізінің
жағасына жасыл желек ағаштар отырғызса судың жылдам тартылмауына
септігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.