ЕРТІС ӨЗЕНІНІҢ ЭКОЛОГИЯСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Ірі өзен алаптарының техногендік қалдықтармен ластану қаркындылығының артуы, соңғы уақытта, ең қиын да, күрделі мәселелердің бірі болып отырганы белгілі. Қазақстанның осындай ірі өзен алаптарының бірі болып табылатын Ертіс өзені, Республиканың шығысы мен солтүстік - шығысында орналасқан аймактарды, ягни түсті металлургияның дамыған орталықтарын басып өтеді.

Сонымен Ертіс өзені алабы - Қазақстан арқылы ағып өтетін аймактарының өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, ауыз суы және тұрмысқа қажетті сулармен қамтамасыз ететін негізгі көзі. Өзен алабына Қазақстан аймағында 53 өнеркэсіптің пайдаланған сулары ағызылады. Бір жылда түсетін қалдық сулардың мөлшері 1, 3 млрд. м ³ - ті құрайды, оның шамамен 10 %-ы ешқандай тазаланбай, ал 30 % - ға дейінгісі жартылай, толық тазалаудан өтпеген күйде түседі. Жұмыс істеп тұрған өнеркәсіптерден басқа аймақтың су ресурстарының жағдайына тау - кен өнеркәсібінің бос калған рудниктері мен шахталары, сонымен қатар Шыгыс Қазакстандағы орманды кесу де, елеулі әсерін тигізеді.

Қазақстандағы 8 тұшы су бассейндерінің ең ірісі - Ертіс. Ол Семей-Павлодар аралығында 150-200 метрлік терең жер қыртысында жатыр. Көлемі - 360 мың шаршы шақырым. Осы су бассейні үстімен - Ертіске Ертіс Сарыарқаны тіліп өтіп, Обь өзеніне барып құяды. Ертіс өзені көршілес Моңғолия мен Қытайдың Алтайдағы Манг тауынан бастау алып, Зайсан өзеніне келіп құяды. Бұл екі аралықта Қара Ертіс деп атайды, ол шамамен 750-дей шақырым. Ал, айсан көлінен Обьқа (Үпке) дейін - 3501 шақырым. Осы екі аралықта Ертіске он шақты шағын өзендер құяды. Оның ішінде ірілері - Тобыл, Есіл, Үлбі, Күршім, Шар өзендері. Кеңестер Одағы тұсында Ертіс бойында екі алып бөгет салынып, Бұқтырма және Шүлбі ГЭС-тері пайдалануға берілді. Павлодардың Ақсу өңірінен Ертіс-Қарағанды каналы тартылды: оның ұзындығы - 500 шақырым, тереңдігі - 5-6 метр, ені - 40 метр. Осы каналмен 22 су сорғыш стансалар секундына 110 текше метр суды 420 метр биіктікке көтеріп, каналмен Қарағандыға қарай жылына 2260 текше метр су әкелінеді. Ал, Бұқтырма, Шүлбі ГЭС-тері маңдарындағы егін шаруашылығы тек суармалы әдіспен күн көрген ауыл шаруашылығы нысандары.

Шығыс Қазакстанның өзендері Республика бойынша өте қатты ластанған өзендерге жатады. Ертіс өзенінің ластану деңгейі, Шығыс Қазақстанда 2002 жылы орташа деп сипатталғанмен де, өзен алабына түсетін өнеркәсіптік және тұрмыстык калдық сулардың мөлшері жылына шамамен жүздеген мың тоннаға жетті. Ертіс өзені алабының ландшафттарының зиянды заттармен қарқынды ластануы, тазарту қондырғылары ескі Серебрян, Өскемен және Семей аймақтарында болса да, өзен алабына негізгі үлкен зиянды Шығыс Қазақстанның апатты жағдайға ұшыраган кезіндегі тау - кен - металлургиялық және техникалық өнеркәсіптері әкеледі. Бүкіл Ертіс өзені алабына жыл бойы бірнеше ондаған тонна мырыш, 3 тонна мыс, 2 тоннадан да көп кадмий мен қорғасын түседі. Ертістің жалпы өзен алабының бойындағы мыс, мырыш, қорғасын, хром, кадмийдің ШЖК (шектеулі жіберілетін концентрация) мөлшері, микробиологиялык көрсеткіш бойынша 24 есеге дейін жоғары. Енді осы қарастырылып отырған аймақтың ландшафттарының ластануынын, жеке-жеке компонентке бөліп карастырайық.

Сонымен, Шығыс Қазақстан аймағының су ресурстарының жағдайына келсек, аймақтың су қоймаларына тек қана бір жыл ішінде 86 мыңдай зиянды заттар түссе, соның біразы улы заттар, яғни 125 мыңдай - мырыш, 5 тоннадайы - мыс, шамамен 1 тоннадайы Корғасын. Бұған қоса ционидтер, кадмий, селен, талий және қышқылдар да кездеседі. Бұлардың жалпы жылдық көлемі 26-57 тоннаға дейін өзен суына косылады. Өзен салаларының суына тазаланбаған шахтаның сулары мен уақытша жұмыс істемей тұрған рудниктердің де шахталық сулары косылады. Тұрмысқа пайдаланылған сулардың да өзенге түсу нәтижесінде оның ластану деңгейі артады. Оның нәтижесін судағы нитриттер, нитраттардың, фосфор мен органикалық заттардың косындыларының артуынан көруге болады. Жалпы, аймақтағы суды колдану соңгы жылдары тұрақты, яғни жылына 600 - 700 млн м ³ болса, оның - 270 млн. м ³ суы қайтадан, екінші кайтара колданылады. Жер беті су қоймаларына пайдаланылған су 53 өнеркәсіптің су жіберетін 76 орны арқылы келеді . Тау -кен өнеркәсібі мен түсті металлургия дамыған аймақтағы Ертіс, Үлбі, Үбі, Глубочанка, Бұқтырма, Красноярка, Березовка өзендеріндегі ауыр металдар мен баскд да зиянды заттардың мөлшері 10-20 есе көп болса, ал олардың коспалары кажетті мөлшерден 10 есе жоғары. Мысалы, мыс - 1-43, мырыш - 4-40, фенол 2- 7, есе көп. Сонымен, Ертіс өзені алабының суы республика бойынша ең ластанған және тұрғындар денсаулығына кауіпті өзендердің бірі болып саналады. Өзендердің түбіндегі шөгінділерінің де катты ластанғандығы анықталған. Өнеркәсіптік аймақтағы ластанған жер беті сулары тұрғындарды ауыз сумен камтамасыз етуге жарамайды. Сол себептен Өскемен каласы да ауыз сумен 15 жер асты сулары арқылы камтамасыз етіледі, бірак ол жер асты сулары да зиянды заттар мен ауыр металдардың ерітінділерімен ластанып, кажетті мөлшерден жоғары болуы мүмкін.

Ертіс өзенінің суындағы мырыштың орташа мөлшері, оның жоғары ағысынан Обь өзеиіне кұятын жеріне дейінгі аралыкта 7, 6 есе өзгереді. Бұл жерде өте назар аударатын жағдай, оң жак жағалау салалардағы мырыштың ерітіндісі сол жактағы салаларға карағанда 8, 1 есеге көп. Бұл жағдай, Ертіс өзенінің оң жақ салаларының, әсіресе Бұктырма, Үлбі, Үбі, Глубочанка, Красноярка сияқты өзендер, Зырян қорғасын, Лениногор полиметалл, Өскемен титан - магний және корғасын - мырыш, Ертіс химия - металлургиялық комбинаттар мен және де т. б. өнеркәсіп орындарының ағын суларымен ластануымен түсіндіріледі. Сондай-ақ оң жақ жағалауының саларының бойында тұрғындардың тығыздығы да жоғары. Және де ауыл шаруашылығы да қарқынды дамыған.

Жалпы Қазақстан бойынша атмосфераға 2582, 6 мың тонна ластаушы заттар түссе, бұл заттарды тастайтын негізгі үлеске ие 5 облыстың ішіне Шығыс Қазақстан, (274, 7 мың тонна), Павлодар (463, 6 мың тонна) облыстары да кіреді.

Осы заттардың негізі өңдейтін өнеркәсіптер (тасталынатын заттардың жалпы көлемінен 48, 6 % осының үлесіне тиеді), металлургия (44, 6 %) және тау - кен өнеркәсіптері (16, 2 %) болып табылады. Шығыс Қазақстан облысы бойынша атмосфераны ластайтын заттар тастайтын шамамен 459 кәсіпорын бар. Осы зиянды заттардың көлемі 2001 жылы 274745, 8 тоннаға жетіп, 2000 жылмен салыстырганда 30865, 8 тоннаға өсті. 2001 жылы тастанған зиянды заттардың саны Шығыс Қазақстан аймағында шамамен 40-тай. Сыртқа тасталынатын элементтердің ішіндегі айтарлықтай көп мөлшердегілері: мыс оксиді (11, 7 тонна), мырыш пен оның қосындылары (4311 тонна), күкірт (260, 4 тонна), құрамында 35-40 % -ке дейін кальций оксиді бар кемір кулі (21270, 8 тонна) .

Ертіс өзені алабының атмосферасына түсетін зиянды заттардың негізгі көздері Өскемен, Лениногор, Зырян, Семей және Глубокойдағы өнеркәсіп орындары.

Атмосферадағы зиянды заттардың өнеркәсіп орталықтарынан желдің соғуына байланысты оңтүстік-батыс бағытқа қарай 40 км-ге дейін, ал шығысқа 80 км-ге дейін, солтүстік - шығыс пен солтүстік батысқа карай 110 км-ге дейінгі аймақтарға таралса, олардың жалпы түсетін ауданы 3000 км . Ертіс өзені алабының бойында орналасқан 10 мын стационарлық көздерден түсетін қалдық заттардьщ жалпы мөлшері жылына 240 мын тоннадан асады. (2000 жылдың мәліметтері бойынша) .

Тымық ауа-райы жағдайындагы күндерде (желсіз) Өскемен, Лениногор және Зырян калаларының ауа бассейндерінің ластануы санитарлык шамадан 10 және одан да бірнеше есе болып, республикадағы ауасы ең таза емес қалалардың қатарына кіреді. Мысалға алсақ, тек кана бір жылдың өзінде, яғни 1998 ж «Казцинк» ААҚ-ң өзінен ғана Өскемен қаласынын атмосферасына 59 мың тонна ластаушы заттар тасталынса, соның ішінде 90 мың тоннасы қорғасын.

Глубокийдагы «Ертіс мыс заводы» ААҚ кэсіпорны атмосфераға 33, 9 тонна корғасын, тастаса, жылына 30 мың тонна шамасындағы зиянды заттар Лениногор каласынын атмосферасына тасталынады. Ауа бассейнінің ластануына автотранспорттың да әсері елеулі.

Сондай - ақ, Ертіс өзені алабының атмосферасында шаң - тозаң, куүкірттің тотығы, көміртегі, азот, хлор, формальдегид, фенол, корғасын (кауіптілігі 1 класс ) аныкталды-Жоғарыда айтылып өткен елді мекендердің атмосфера ауасының орташа жылдық ластану динамикасы, атмосфераның ластану индексі бойынша (АЛИ) 11-24 - ке дейінгі аралыкта ауыткып отырады. Лениногор полиметалл комбинатынан атмосферага түсетін шаң - тозаң 0, 5 - 1, 5 мың гектар жерге дейін таралады, бұл жылына орташа есеппен 100 тоннаны кұрайды деген сөз. Бүкіл техногендік калдыктардың бұзылуынан пайда болатын шаң - тозаң мен ластану аймақта жылына 113 мың тоннаны құрайды. Шаңның ең жоғарғы мөлшері, минералды - шикізатты кешенді ірі өнеркәсіптердің әсер ету зонасында қалыптасқан. Глубокийда (ЕМЗ) олар тәулігіне 2560 кг/км ² жетсе, Өскеменде (ҚМК), Лениногор (ЛПК) тәулігіне 1000 кг/км ² , тіпті бұдан да жоғары болып, атмосфераның ластануының өте қауіпті деңгейіне сәйкес келеді. Тау - кен байыту өнеркәсіптерінің аймақтарында //Зырян, Белоусовка, Жоғары Березов ауылының қонысты аймақтары// шаң - тозаңның салмағы тәулігіне 700 кг/км ² - қа жетті .

Атмосфералык ауаға жүргізілген талдау бойынша орташа тәуліктік ШЖК (шектеулі жіберілетін концентрация) - ның өсуі, кұрамындагы күкірт ангидридінің мөлшері бойынша 27, 6 есеге жетсе, мырыштың мөлшері 22 есе болады, ал бұл дегеніміз елді мекендерге сәйкес келмейтін өте үлкен көрсеткіш.

Сонымен, ластайтын заттардың айтарлықтай көп мөлшері күкірт диоксиді (62, 4 %) мен шаң - тозаңдарға (17, 1 %) тиеді. Бұл шыгарылатын газдардың көп мөлшері металлургиялык өнеркәсіптерде минерал шикізаттарды өңдегенде бөлінеді. Газдың құрамына күкірттің қос тотығы, көміртегі кышқылдары, азот қышқылдары, хлор, ауыр металдар кіреді. Әсіресе күкірттің қос тотығының көп мөлшері түсті металлургия өнеркәсіптерінде сульфидті шикізатты өңдегенде бөлініп шығады. Қышқыл жауын туғызатын парник газдар мен заттардың көздері болып металлургиялык өнеркәсіптерден басқа жоғарыда тоқталып өткендей жылу энергетикасы мен автомобильді көлік түрлері табылады. Әсіресе күкірттің қос тотығының көбі, жылу энергетикалық өнеркәсіптерінде ешқандайда тазартылып, ұсталып калмай, атмосфераға түсетін, кұрамында күкірттің жоғары мөлшері бар Семей өнірінің көмірін жаққанда қалыптасады .

Ертіс өзені алабынын табиғи және климаттық жагдайларының ерекшеліктері және де техногенді ластанудың өте күштілігі, топырақ жамылғысының бұзылуы мен ластануының жоғары деңгейде екенін анықтайды. Көптеген жылдар бойы адамның әрекет етуінен, топырақ ресурстарына айтарлыктай зиян келді. Айта кететін жай, негізі кұнарлы шалғындык және далалық топырақтар - мол өнім негізі. Тек эрозия нәтижесінің өзінен - ақ, топырак жабындысы, бір жылдың ішінде 1 % -ға дейінгі кара шіріндісінен айырылса, 20 жылда 20 - 25 % -ды құрады. Ондаған мың гектар жерге, өнеркәсіп нысандар мен тау - кен өндірістері және катты тұрмыстық пайдаланылған қалдық заттардың полигондары таралып, олардың жалпы көлемі 17 млн. тоннаға дейін жетсе, ал улы өнеркәсіптік қалдықтар -1, 4 млрд. тоннаны кұрайды. Топырақ жабындысының ауыр металлдармен ластану масштабы жайлы, төмендегі сандардан - ақ көруге болады. Мысалы, Өскемен қаласының шегіндегі 260 км ² ауданды алып жатқан жердің топырағында 9, 7 мың тонна корғасын мен мырыш, 32, 5 тонна сынап бар. Аймақтың топырак жамылғысының улы заттармен ластануы кауіптіліктің 1-2 класына жатады. Қоршаған табиғи ортада өндіріс калдыктары мен стационарлық кездерден түсетін заттардың таралуынан, мышьяк, мырыш және кадмий сияқты элементтердің ШЖК (шектеулі жіберілетін концентрация) мөлшерінен жоғарылығын байқауға болады.

ШЖК (шектеулі жіберілетін концентрация) деңгейімен сәйкес Өскемен, Семей, Леииногор, Павлодар. Ақсу калалары және Глубокий ауылының аймағындағы топырақ жамылғысының ауыр металдармен ластанғандығы белгілі.

Ертіс өзені алабының Шығыс Қазақстан аймағы бойынша тұтасымен улылықтың жоғары деңгейіндегі өзіндік геохимиялық ауытқуы пайда болды. Бүкіл осы аймак бойынша 1 гектар жерге жүргізілген жұмыстың орташа құны 150-200 мың тенге болатын 6 300 гектар жер шұғыл, тез арадағы өңдеуді кажет етеді. Түсті және тау - кен өндірісінің өнеркәсіптерінің улы қалдыктармен залалсыздандыру әдістері және калдыктардың қоршаған табиғи ортаға көмілуі, оның ластануына әкеліп соғады, тұрмыстық және өндірістік қалдықтардың көмілу полигондарын өндеу жеткіліксіз көлемде жасалынуда .

Сонымен, топырақтың ауыр металдармен техногендік ластануы, аймақта шамамен ауданы 12, 4 мың. км антропогендік биогеохимиялык провинция калыптастырады. Оның шегінде топырактың ауыр металдармен ластану денгейі кауіпті және өте кауіпті аймактар деп бөлінеді. Топырактың айтарлықтай қаркынды ластануы аймактың кларкін 7- ден 446 есеге дейін көтеретін улы элементтердің ерітіндісі бар нысандарға жақын орналаскан елді мекендердің территорияларында байкалады. Сонымен фондык мөлшердін жоғарылауын төменнен көруге болады: Глубокий ауылында ( мг/кг) - коргасын - 1, 01, мырыш - 27, АС - 43, Кадмий - 19, сынап - 7, мыс - 5, СБ- 134; Лениногор каласында - коргасын - 18, мырыш - 10, Аг - 8, кадмий - 6, сынап - 6, мыс - 2, Ас - 2; Белоусов ауылында - корғасын -11, барий - 7, мыс - 5, Аг - 5, мырыш - 4, кадмий - 3, сынап - 3, Ас - 2. Көрсетілген элементтердің аймактық топырағындағы аймақтық кларкі мг/кг: корғасын - 22, мыс - 5, 9, мырыш - 125, Аг - 0, 08, сынап - 0, 093, Ас- 5, 9, Сб - 0, 7.

Кен байыту фабрикаларына жакын жаткан территориялардағы (Белоусовка, Жоғарғы Березевка, Усталовка, Лениногор) негізгі компоненттермен бірдей тіркелетін Ас, сынап, Сб, барий, молибден, стронций сияқты элементтер болғандықтан, токсиканттардын едәуір кен-сапалы құрамы тән. Ластанудың жиынтық қөрсеткіші фоннан жоғары 33-70-ке дейін өседі де, топырактың ластануының қауіпті деңгейімен сәйкес келеді .

Қорыта келгенде, бұзылған жерді кайтадан қалпына келтіретін әдістердің бірі, жерді кайтадан өңдеу болып табылады, бірақ ол өте жай жүргізілуде. Оған мысал, 2000 жылы 11640 гектар бұзылған жердің тек 199 гектары ғана кайтадан калпына келтірілді. Соңғы кездері Ертіс өзенінің тағдыры жайлы шығыс өңірінде көп айтылып жүр. Көршілес Қытай елі Ертіс суын бұрып алу салдарынан өзен суының төмендеп кетуі алаңдатып отыр. Бұл жай ғана жаңалық емес, су деңгейінің төмендеуі Ертіс бассейнінің экологиялық жағдайында да әсерін тигізуде. Еліміздің су шаруашылығының мамандары екі-үш жылдан бері аталған проблеманы назардан тыс қалдырмауда. Расында, көршілеріміз соңғы жылдары ауыл шаруашылығы мен өндіріске Ертіс суының 4-5 пайызын алып пайдалануда. 1996 жылы Қытай елі қара Ертістен жылына 2 шаршы км су бұрып алатын құрылыс объектісін іске қосты. Мұндағы су арқылы, нешізінен, Қарамай кешеніндегі мұнай өндірісіне жұмсамақ. Көршілер Ертіс суын халықаралық келісімге сай қолданып отыр. Керісінше, біз өзіміз Ертістің суын қалай болса солай пайдаланып жүрміз. Әйтпесе, көрші елдегі әлгі Қарамай кешенінің маңындағы екі миллионнан астам тұрғын егіншілікпен айналысса, қара Ертістен қасықтай су қалмас еді. Шығыс өндірісіндегі екі үлкен су қоймасындағы Бұқтырма мен Шүлбідегі өнім өндіру балансы бойынша жылына екі жүз елу миллион килловат сағат электр қуаты ысырап болады екен. Мәселен, Шүлбіде орташа су мөлшері 5 пайызға, ал Бұқтырма 6-7 пайызға буланып ұшады. Осының салдарынан Ертіс суы бос рәсуа болып, өзен деңгейінің төмендеуіне әкелуде. Қазір Ертіс бассайніндегі судың тағдыры экономикалық және экологиялық жағынан мамандарды толғандырып отыр. Мамандардың айтысына қарағанда, қоймадағы су рәсуа болмауы үшін Шүлбі ГЭС-інің төменгі сағасынан қосымша гидроқондырғы салып, сол арқылы өңірдегі суармалы жерлерді құнарландыру болса, екінші жағынан, өзен флотының соңғы жылдары жүк тасымалының төмендеп кетуіне ықпал етіп отыр дейді. Яғни, экономикалық барлық саласында судың тек құжат мөлшерде ғана ұтымды қолдануын қадағалау қажет. Тек сонда ғана Қазақстанның орталық және солтүстік аймақтарында сапалы сумен үздіксіз қамту жүйесі дұрыс қалыптаспақ. Ертіс суын жүйесіз пайдалану өзеннің экологиялық жағдайына қауіп төндіріп отыр. Су деңгейінің төмендеуі өзендегі балық түрлерінің азаюына әкелді. Сол себепті шығыс өңірі және Павлодардағы балық шаруашылығын ақсатып алдық. Өзендегі балық тұқымын енді мұнайдағы көлшіктерде өсіруге тура келеді. Осының барлығы өзеннің шамадан тыс ластануынан болып отыр. Айталық, өзенге жылына мыңдаған тонна өндірістің уланған қалдығы Өскемен мен Семей қаласынан құйылады. Ертедегі өзен суын ластан тазартатын қондырғылардың тозығы жеткен. Мүмкіндігі мүлде жоқ. Өткен жылдан бері Семей қаласынан 12 шақырым жерде арнайы су тазартатын құны 1 млрд теңге тұратын қондырғы салдыруда. Ертіс өзенінің ластануы мұнымен бітіп отырған жоқ. Өңірдегі қос қаланың 6 тұрғыны Ертісті күл-қоқыспен ластауда. Экология мамандары бұған тосқауыл қоя алмай отыр. Болашақта Ертіс суы ауыз суға тапшы болып, мұқтаждық көріп отырған Арал өңіріне бұрылуы мүмкін. Онсыз да ластанып, азайып бара жатқан Ертіс сол өңірге жетер ме екен? Бұдан мыңдаған жылдар бұрын ата-бабамызды асыраған Ертіс Қазақстанның басты су көзі болып қалмақ. Көршілес Қытай мен Ресей үшін де солай. тек осы ұлы Ертістің қадірін бүгіннен білмесек, келер ұрпақ тамшыға зар боп қала деп қорқамыз. Өзен суы ағынды, сондықтан да өзеннің бойын қоныстанған Семейден басқа да Курчатов, Павлодар, Омбы қалалары мен басқа да ірі ұсақты елді мекендерді басып өтетін өзенге бет алған керосин көлін тоқтата алмасақ, халықаралық деңгейде шу көтеріліп Семей қаласына айып салынуы мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.