Қалдықтарды жіктеу

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе 2
Қалдықтардың жалпы жіктелуі 3
Қалдықтарды жіктеу 3
Полигондар 6
Қалдықтар — потенциалды шикізат көзі 8

Кіріспе

Қалалардың, өсуі ондағы адамдардың көбеюі, техникалық прогресс
дамуымен байланысты өнеркәсіптің өсуі, әсіресе үлкен қалаларда тұрмыс құрып
жатқан адамдардың денсаулығына, экологиялық жағдай нашарлауымен байланысты,
зиянды әсер тигізеді. Қалаларда тұрмыстық қатты қалдықтар жиналуымен
байланысты, олады мезгілінде алшақтатып және зиянсыздандырмаса қоршаған
табиғи ортаны ластап, зиянды заттар шығарып тіршілікке, оның ішінде адамға
зиян тигізеді. Қалалардың айналасында ұйымдастырылмаған тастанды қоқыстар
пайда болады, олар жердің бетін және жер астындағы суды ластауға себепші
болады.
Адам баласының кез-келген шаруашылық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқарылуына, қоршаған ортадағы тепе-теңдікке қауіп-қатер
тудырады. Кен үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыш деп санауға болмайды, олар
құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың даму
деңгеиіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына байланысты
олрды өңдеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қоиылмаған, сондықтан бұларды
сақтауға, жоюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрге айналдыруға көптеген
қаражат, энергия, уақыт жұмсалып жатыр.

Қалдықтардың жалпы жіктелуі

Қалдықтар шғаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, үй-
жай шаруашылыңы жатды. Өнеркәсіп қалдықтарының мөлшері бір адамға шаққанда
тұрмыс қалдықтарынан 20 еседен артық келеді. Агрегатты күйіне байланысты
топтастыруда сулы ерітінділер мен шламдарға арласқан (органикалық және
анорганикалық), бейтарапты, сілтілі және қышқылды суық ерітіндәлер жатса,
сусыздарға пайдалынылған шайырлар, мал мен өсімдік майлары, органикалық
еріткіштер (өртеуге болатын мен болмайтындар) жатады.
Әр өнеркәсіп өндірістері өнім өндіруге ғана назарларын аударып қоймай
қор айналымын жүзеге асыратын әдістерге көшсе, қоршаған орта ластанудан
қорғалынады. Аз немесе қалдықсыз технологиялық кешендер ұйымдастыру
қажеттігі айқын, яғни бір жердің шеңберінен аспайтын қалдықсыз өндірістер
емес, қалдықсыз өндірістік кешендер туралы сөз көтерілгені орынды. Бұл
жағдайда бір өндірістің қалдығы басқа өндіріске шикізат ретінде
пайдаланылады.
Қалдықтар өте көп мөлшерде пайдалы кендерді шығарғанда және байытқанда
пайда болады. Қазіргі кезде қолданылатын технологияларға байланысты
бастапқы алынған шикізат мөлшерінің 10 пайызы қалдыққа айналып отырады.
Осыған байланысты бос жынстан тұратын таулар пайда болады, көп көлемде
сулар ағынға жіберіледі.

Қалдықтарды жіктеу

Адам баласының кез келген шаруашылық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен
биосфераны ластайды, бұл халықтың денсаулығы мен өміріне, флора мен фауна
түрлерінің қысқарылуына, қоршаған ортадағы тепе-тендікке қауіп-қатер
тудырады. Кен үйінділерін, өнеркәсіп тастандыларын, қоқыстарды, қала шөп-
шаламдарын тек қоршаған ортаны бұзатын ластағыштар деп санауға болмайды,
олар құнды шикізат көздеріне жатады. Қазіргі кезеңдегі ғылым мен техниканың
даму деңгейіне сәйкес әбден жетілдірілген технологияның жоқтығына
байланысты оларды өңдеп құнды өнімдер алу әзірше жолға қойылмаған,
сондықтан бұларды сақтауға, жыюға, тасуға, көмуге, зиянсыз түрге
айналдыруға көптеген қаражат, энергия, уақыт жұмсалып жатыр.
Қалдықтар шығаратын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, үй-
жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп қалдықтарының мөлшері бір адамға шаққанда
тұрмыс қалдықтарынан 20 еседен артық келеді. Төмендегі 10.1 10.2-ші
суреттерде қалдықтардың жалпы және өнеркәсіп қалдықтарының табиғатына қарай
жіктелуі берілген. Агрегатты күйіне байланысты топтастыруда сулы
ерітінділер мен шламдарға араласқан (органикалық және анорганикалық),
бейтарапты, сілтілі және қышқылды сұйық ерітінділер жатса, сусыздарға
пайдаланылған шайырлар, мал мен өсімдік майлары, органикалық еріткіштер
(өртеуге болатын мен болмайтындар) жатады.
Әр өнеркәсіп өндірістері өнім өндіруге ғана назарларын аударып қоймай
қор айналымын жүзеге асыратын әдістерге көшсе, қоршаған орта ластанудан
қорғалынады. Аз немесе қалдықсыз технологиялық кешендер ұйымдастыру
қажеттігі айқын, яғни бір жердің шеңберінен аспайтын қалдықсыз өндірістер
емес, қалдықсыз өндірістік кешендер туралы сөз көтерілгені орынды. Бұл
жағдайда бір өндірістің қалдығы баска өндіріске шикізат ретінде
пайдаланылады.
Қалдықтар өте көп мөлшерде пайдалы кендерді шығарғанда және байытқанда
пайда болады. Қазіргі кезде қолданылатын технологияларға байланысты
бастапқы алынған шикізат мөлшерінің 10 пайызы қалдыққа айналып отырады.
Осыған байланысты бос жыныстан тұратын таулар пайда болады, көп көлемді
сулар ағынға жіберіледі.
Қазіргі уақытта дүние жүзі бойынша жер қойнынан жыл сайын 100 млрд.
тоннаға дейін руда, құрылыс материалдары, отын (4 млрд. т мұнай жонс газ, 2
млрд. т көмір) беткі қабатқа шығарылып отырылады, шамамен 92 млн. т
минералды тыңайтқыштар мен 2 млн. т. улы химикаттар пайдаланылып, олар да
жер бетіне таралады. Атмосфераға 200 млн. тоннаның үстінде көміртек оксиді,
53 млн. тоннадай азот оксидтері, 50 млн. т көмірсутектері, 146 млн. т
күкірттің диоксиді, 250 млн. т шаң газ тәрізді қалдық ретінде
шығарылынылады. Ал су қоймаларына жыл сайын орта есеппен 32 млрд. м3
тазаланбаған су, әлемдік мұхиттарға 10 млн. т дейін мұнай тасталынылады.
Осы жағдайларға байланысты қоршаған ортада пайда болган колайсыз өзгерістер
қайтымсыз түрге айналып отыр.
Қалдықтардың мөлшерін азайту үшін әртүрлі халық шаруашылығы
салаларының арасында байланыс ұйымдастырып, шикізатты кешенді түрде
пайдалану мәселелерін шешу қажет. Табиғаттағыдай өнеркәсіпте де айналым
болу керек. Өнеркәсіп комбинатының жанынан улағыш қалдықтарды
зиянсыздандыратын немесе өндеп пайдалы заттар шығаратын қосымша өндірістер
ұйымдастырылса экономикалық тұрғыдан пайда түсірілумен қатар табиғатқа
тиетін қолайсыз әсер де жойылып отырады.
Өндіріс қалдықтарына бұйым алу процесінде шыққан және жартылай немссс
түгслімен өзінің бастапкы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,
материалдардың, шала бұйымдардын қалдықтары жатады. Бүл топка сонымен қатар
шикізатты физикалық-химиялық жолмен өңдегенде, пайдалы кендерді шығарғанда
және байытқанда шыққан, бірақта өндірістік бағытталған мақсатқа жатпайтын,
өнімдер кіреді. Оларды шамалы өңдегеннен кейін халық шаруашылығында немесе
шикізат ретінде басқа өндірісте, немесе отынға пайдалануға болады. Өндіріс
қалдықтарына сыртқа тасталынатын тсхнологиялық газдарды немесе ақаба
суларды тазалағанда шыққан қатты заттар да жатады.
Тұтыну қалдықтарына пайдалануда болғаны үшін тозып, өздерінің тұтыну
қасиетін жойған бұйымдар мен материалдар жатады. Олар өндіріс жағдайында
белгілі тәртіппен шығынға шығарылады, ал тұрмыста тасталынады.
Өндіріс және тұтыну қалдықтары пайдаға асырылатын және пайдаға
асырылмайтын болып бөлінеді.
Пайдаға асырылатындарға өндейтін технология болғанына байланысты
өнеркәсіптің өзінде немесе халық шаруашылығының басқа салаларында шикізат,
шығарылатын өнімге қосымша зат, отын, жем, тыңайтқыш ретінде пайдаланылатын
қалдықтар жатады.
Таи осы кезеңде өңдеу жүргізетін технологияның болмағанына және
алынған өнімдерге тұтынушының жоқтығына байланысты немесе экономикалық
тұрғыдан қолдануға тиімсіз қалдықтарды пайдаға асырылмайтындарға жатқызады.
Өндірісте шикізатты жер қойнауынан шығарғанда, оны физикалық-химиялық
жолмен өңдегенде жанама немесе қоса шыққан өнімдер қалдықтарға жатпайды.
Бұл өнімдерге мемлекеттік стандарт белгіленеді және баға қойылады.
Пайдаға асырылатын және асырылмайтын қатты және сұйық қалдықтар
жанатын және жанбайтын топтарға бөлінеді.
Жанбайтын пайдаға асырылмайтын қатты, өндірістік қалдықтарға қоқыстар,
кектер, руданы байытканда шыққан қалдықтар жөне т. б. жатады. Бұларды
өңдейтін технология әзірше болмағандықтан зиянсыздандыру үшін көмеді.
Жанатын пайдаға асырылатын қалдықтарға ағаш қалдықтары, макулатура,
тоқыма материалдарының қалдығы, құрамында резина бар қалдықтар,
пайдаланылған былғаныш, істен шыққан жарамсыз майларды, еріткіштерді
жатқызуға болады. Бұл қалдықтарды зиянсыз түрге айналдыру үшін камералық
цехта жағады да, бөлініп шыққан жылуды өндірістік айналымдарда пайдаланады
немесе жанбайтын қалдықтарды зиянсыздандыруға қолданады. Ал жағу процесінің
нәтижесінде шыққан қалдықтар көмуге жіберіледі.
Қалдықтарды жер астына, геологиялық кен орындарына (көмір
шахталарының, тұз кендерінің оқпандарына, кейде арнайы жасалған орларға
полигондарға) немесе теңіз түбінің терең ойпаңдарына қайтадан шықпайтындай
етіп орналастырады. Радиоактивті және едәуір улы қалдықтарды мүлде қауіпсіз
етіп көму амалы әлі толығымен шешімін таппаған экологиялық проблеманың бірі
болып табылады.
Улы қалдықтарды көму уакытша амалсыз қолданылатын шара, себебі бұл
жағдайда қоршаған ортаның ластану қауіптілігі тұрақты сақталып отырады.
Кейбір тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтарды көму алдында жағу арқылы
олардың көлемін азайтуға болады.
Улы қалдықтардың әр уақытта қауіптілік (уыттылық) класын негізге ала
отырып, оларды көму, сактау, жинактау, тасымаддау туралы шешім қабылданады.

Полигондар

Полигондар бұл кәдеге асыруға жатпайтын өнеркәсіп қалдыктарын
зиянсыздау мен көмуге бағытталған арнайы табиғат қорғау құрылыстары.
Полигон құрудың негізгі мақсаты қалдықтарды көмуге бөлінген жерді
экономикалық тұрғыдан тиімді түрде қолдану арқылы топырақты, атмосфераны,
жер асты мен бетіндегі суларды улы компоненттермен ластанудан сақтау.
Полигондар ретінде пайдаланатын жер 2025 жылдай мерзімге белініп
беріледі. Олар қонысты аймақтан аулақтандырылады, санитарлық қорғау
зонасының ені 3 км—ге тең болуға тиіс. Полигонның алшақтығы ауылшаруашылық
егістік жерден және транзит жолдардан 200 мден, орман алқабынан 50 м-ден
кем болмауы қажет. Санитарлық қорғау зонаны көгалдандыру және периметр
бойымен ені 50 метрдей келетін орман қорғау алқабымен полигонды
жабдықтандыру қарастырылады.
Жергілікті суды корғау мен санитарлық эпидемиялық қызмет мекемелерімен
келісілген нұсқауларда полигонға қабылданатын және қабылдауға жатпайтын улы
қалдықтардың түрлері анық көрсетіледі. Қалдықтар міндетті түрде
паспорттандырудан өткізіледі. Әр онеркәсіп мекемесі санитарлық ережелерді
негізге ала отырып, қалдықтарды жинауға, сактауга, буып-түюге,
тасымалдауға, көмуге, т.б. істерге қатысатын адамдарға арналған кауіпсіздік
техникасының нұсқауларын жасайды. Полигон басшыларымен және жергілікті
санитарлық эпидемиологиялық қызмет мекемесімен келісілгеннен ксйін бұл
құжатты өнеркәсіп мекемесінің басшысы бекітеді.
Полигондар оңашалау, үйлер салынбаған, жақсы желденетін, нөсер жаңбыр
жауғанда, қар ерігенде және тасқын болғанда судың астында қалмайтын
жерлерге орналастырылады. Полигонды жиі жел тұратын бағытты анықтап, ел
тұратын жсрдің ық жағында, су алатын жерден, қыстақ шұңкырлардан, уылдырық
шашатын және балықтардың мекендейтін жерлерінен төмен, су жинауға арналған
ашық қоймалардан тыс аймаққа орналастыру қажет. Полигон аймағында жер асты
сулары 20 м-ден артық тереңдікте жатуға тиіс, сонымен қатар осы
полигон орналасқан жерде топырақтың фильтрация коэффициенті 1
мкмтәулік артық болмауы керек. Әсіресе ішуге қолданылатын жер астындағы
сулардың үстінде қалдықтарды көмуге болмайды.
Дүние жүзі бойынша іс жүзінде қатгы тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) айналымы
келесі жолдармен ұйымдастырылады:
1) көму және жарым-жартылай өңдеу жұмыстарып жүргізуге арнайы
полигондарды салу;
2) азот тыңайтқыштарын немссе биоотынды компостау (қордалау) арқылы
алу;
3) сыпырынды жагатын зауыттарда қалдықтарды жағу;
4) ферментациялау (мал шаруашылығыньщ ағындарынан биогаз алу);
5) бастапқы сорттау, пайдаға асыру және қалдықтардағы құнды
компоненттерді пайдалану;
6) қатты тұрмыстық қалдықты пиролиздеу ауасыз жоғары температурада
(шамамен 1700 °С) қыздыру.
Қалдықтарды орналастыру үшін арнайы объектілер жасалады (полигондар,
шлам сақтау орындары, тау жыныстарының үйінділерін сақтайтын жерлер және т.
б.). ҚТҚ сақтайтын объектілерді салар алдында геологиялық, гидрогеологиялық
және басқа да барлау жұмыстары жүргізіледі, осыны негізге ала отырып,
мемлекеттік экологиялық сараптау қорытындысы жасалып, полигонға рұқсат
беріледі.
Қоршаған табиғи ортаны ластау деңгейін төмендету мақсатында бұрынғы
бақылаусыз қоқыс тастайтын жерлердің орнына үлкен қалаларда полигондар салу
кеңінен дамып келе жатыр. Полигондар салу үшін 2025 жыл оданда көп жылдар
уақытында қалдықтарды жинауға болатын сазды жер тандалады. Тандалған
алаңның табанына фильтратты жинақтау үшін үлкен астауға ұқсастырып,
терендігін 1,5 м немесе оданда тереңдеу етіп қазады. Егерде сазды жер
болмаса, бірақ су жақсы өтетін жерге полигон салу қажет болса, онда
астаудың түбіне қалыңдығы 0,5 м сазды басқа жерлерден әкеліп салады.
Тәулік ішінде полигонның бір алаңына қалдықтарды орналастырып, оларды
әр 2 м биіктікте бульдозермен тығыздап отырады. Екінші тәулікте қалдықтарды
басқа алаңға әкеліп орналастыра береді, ал алдыңғы алаң қалындығы 0,25 м
жекелегіш қабатпен жабылады. Бұл жекелегіш қабатпен жабу және тығыздау
жұмыстарын жүргізу ауаның ластануы мен шыбын-шіркейлердің және
кеміргіштердің таралуын шектейді.
Полигонның алатын жерінің көлемін азайту мақсатында қалдықтарды 60 м
биіктікке дейін қабат-қабатпен орналастырады.
Полигон толғаннан кейін оның соңғы беткі қабатын өсімдік егуге
арналған қабатпен жабады.
1 орман қорғау алқабы; 2 аралық жекелегіш қабат; 3 қалдықтар;
4 сыртқы жабынды өсімдік қабаты; 5 табиғи немесе жасанды су өтпейтін
саз қабаты.
КХҚ арналған полигондарды орналастыру үшін ауыл шаруашылығьша жарамсыз
жерлер мен жыралар жиі пайдаланылады. Полигондар толық толтырылғаннан және
өсімдіктерге арналған топырақпен беті жабылғаннан кейін оның үстінде
саябақ, ойып алаңдарын ұйымдастыруға нсмесе басқа да мақсаттарға
пайдалануға болады.

Қалдықтар — потенциалды шикізат көзі

Қалдықтарды қосымша шикізат ретінде тиімді пайдалану көптеген
проблемалардың шешу жолдарын ашуға мүмкіндік туғызады. Қалдықтарды
қайтадан қолдану қоршаған ортаны қорғаумен, бастапқы материалдарды,
электрэнергияны үнемдеумен, еңбек ресурстарын босатумен байланысты көптеген
мәселелерді шешуге жол ашады.
Кейде ойланбастан көптеген заттектер мен материалдар қалдықтарға
жатқызыла береді, шын мәнінде оларды әр түрлі қажеттілікке немесе басқа
өндірістерге шикізат ретінде қолдануға болады. Кезінде Д.И. Менделеев
"Химияда қалдықтар болмайды, тек қана қолданылмаған шикізат болады" деп
айтқан. Сонымен қатар ол озат технологияның басты мақсаты пайдасыздан
пайдалы өнім алуға бағьпталған болу қажет деп те ескерткен. Сондықтан
ішінара немесе толығымеп қайта өңдеу арқылы қажетке жаратылатын өндіріс пен
тұтыну қалдықтарын екінші реттік материалдық ресурстар ретінде қарауға
болады.
Біздің халық шаруашылығымыздан жыл сайын шығатын қалдықтардың көлемі 1
миллиард тоннадай. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек біздің елде жиналған
қатты өндіріс қалдықтарының көлемі 20 млрд. т шамасында. Оның ішінде 5,2
млрд. т түсті металлургия өндірісінің меншігіне жатады (4 млрд. т таукен
өндірісінікі, 1,1 млрд. т байыту фабрикаларыныкі және 105 млн. т
металлургиялық өңдеу процестерінен шыққан қалдықтар). Сонымен қатар әр
түрлі қоймалар мен кен байыту фабрикаларының тұндырғыштарында көп мөлшерде
сұйық қалдықтар жинақталған. Қалдықтардың 70-75%і тау-кен өндірістерінен,
20%-і байыту және қалғандары металлургия кәсіпорындарынан пайда болады.
Қалдықтардың негізгі көлемі тау-кен казбаларынан, металлургия, химия,
мұнай және газ, ағаш, қағаз, құрылыс материалдарын өндіретін
өнеркәсіптерден және ауылшаруашылығы мен үй-жай шаруашылықтарынан шығып
отырады.
Өнеркәсіп қалдықтарының көбісінің құндылығы едәуір, оны оларды дұрыс
пайдаланғанда білуге болады. Өндіріс қалдыктарын пайдаға асыру мәселесі
шешілетін болса, ауылшаруашылығында пайдалануға жататын біраз жерлерді
босатуға мүмкіншілік туады.
Егерде қалдықтар шаруашылық айналымға түсірілсе, олар қоршаған ортаны
жақсартумен катар, жердегі шикізат қорын да үнемдейтіні сөзсіз. Өнеркәсіп
өндірістері дүниежүзілік шикізат қорының күрт елеулі азаюына окелді.
Ғалымдардың бoлжayы бойынша, қазіргі пайдалану деңгей сақталған жағдайда,
мұнай мен газдың қоры 80-170 жылға, мырыш, никель, мыс қоры 100 жылға,
көмір кенін 1700 жылдай уақыт бойы ғана шығаруға жетеді. Табиғи
ресурстардың қоры шексіз еместігіне байланысты оларды кешенді түрде
пайдалануға ерекше көңіл аударып, атап айтканда, аз қалдықты немесе
қалдықсыз тсхнологияларды жасау және халықшаруашылығының әртүрлі
салаларында шикізат базасын қалдықтарды кеңінен пайдалану арқылы көбейту
қажет. Түсті металлургияда негізінде пайдалы элементтердің 23% ғана алынып,
97-98% пайдасыз нәрсе ретінде тасталынады.
Маңызды шикізат қорына қалдықтардың ішінде күл мен қоқысты жаткызуға
болады. Осы құнды материалдың кәзіргі кезде 20%-тен аспайтын бөлігі ғана
өңделінеді. Күл негізінде цементке толтырғыш ретінде қолданылады. Түтін
газдарынан алынған 1,3 т қоңыр көмірдің күлі 1т цементтің орнын толтырады.
Қоңыр көмір күлінің құрамында 530% темірдің оксиді, 30% әк және едәуір
мөлшерде коксталған көмірдің қалдығы бар екендігіне байланысты
металлургияда оны темір концентратын алу үшін пайдалануға мүмкіндік бар.
Қазақстанның түсті металлургиясының шикізат базасы ретінде тек күлді
ғана емес, өндірілетін руданың құрамында біркатар металдардың мөлшері
көптеген жылдар бойы мол жинақталған жүздеген миллион тонна шлактарды да
пайдалану кеңінен қарастырылуда. Геологиялық барлау жасауға, тасымалдауға,
рудниктер және байыту фабрикаларын салуға қаражат жұмсалмайтынына
байланысты шлактардан алынған металдардың езіндік құны рудадан алынғаннан
бірнеше есе төмен болады.
Қазақстанның түсті және қара металлургия саласындағы көптеген
өнеркәсіптерден бөлініп шығатын газдар күкірт қышқылын алуға шикізат
ретінде найдаланылып келеді. Металлургия өнеркәсіптерінің құрамында күкірті
бар газдардан алынған қышқылдың өзіндік құны, сонымен қатар, 1 т өнімге
жұмсалған қаржының үлес салмағы табиғи шикізаттан өндірілген күкірт
қышқылына қарағанда 2 еседей төмен.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.