Химиялық ластану. Полигон және қоршаған орта

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Экология мен адамның денсаулығы 2
Биосфера ыдырауындағы техногендік факторлар 2
Химиялық ластану. 3
Радиациялық ластану 8
Полигон және қоршаған орта 10
Пайдаланылған әдебиеттер 11

Экология мен адамның денсаулығы

Адам организмнің қоршаған ортаның жағымсыз әсерлеріне төзу қабілетін оның
экологиялық төзімділігне (адамның) жатқызамыз.
Бүкілдүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) анықтамасы бойынша
денсаулық жеке адамның толық физикалық, психикалық және әлеуметтік
саулығының субьективті сезімі және обьективті күйі.
"Денсаулық" термині аса көп жоспарлы, оның медициналық критерилері оңтайлы
еңбек қабілеттілігі және әлеуметтік белсенділік ұғымдарымен толығады. Жақсы
денсаулық әлеуметтік, экономикалық және жеке дара дамудың басты ресурсы,
соңдай-ақ тіршілік санасының аса маңызды параметрі болып табылады.
Қоғамның денсаулығы және өмірдің жалпы ұзақтығы биологиялық (тұқым
қуалаушы), табиғи және әлеуметтік факторлармен анықталады. Денсаулық
адамдар мен тіршілік ортасының арқасында жасалып, күнделікті өмірде
сүйемелденеді. Соныменен халықтың денсаулығы сол елдің экономикалық
дамуының деңгейімен және хал-ақуалымсн тығыз байланысты.
Денсаулықты сақтауға қажетті шарттар таза ауа мен су, жоғары сапалы
азық өнімдері, флора мен фаунаның барлық сан алуандығы болып табылады.
Халықтың денсаулығының стратегиясын жасауда шешілуі басты әлеуметтік
инвестиция мен моралдық құндылықты құрайтын экологиялық проблемаларды
ескеру қажет.

Биосфера ыдырауындағы техногендік факторлар

"Қоршаған ортаның ластануы" ұғымының ауқымы кең. Тар мағынада ластану
деп қандай да бір ортаға жаңа, оған тән емес физикалық, химиялық және
биологиялық агенттерді әкелу немесе осы агенттердің табиғи ортадағы орташа
көп жылдық деңгейін көтеруді айтады. Экологиялық көзқарас бойынша бұл
түсінікті екі тұрғыдан қарастыруға болады:
1) қоршаған ортаға түсіп жатқан немесе адам мен табиғатқа зиянды
әсерлердің нәтижесінде пайда болып жатқан заттар;
2) қоршаған ортаны ластайтын заттар (мысалы, химиялық заттар).
Экологиялық тұрғыдан ластану обьектісі әрдайым экожүйе (биогеоценоз) болып
табылатындығын түсіну қажет. Бұдан өзге, табиғи орта бір заттардың тым
көптігі немесе онда басқа заттардың болуы (жаңа қоспалардың) экологиялық
факторлардың режимдерінің өзгергендігін білдіреді, себебі зиянды заттар
өзінің шынайы мәнінде экологиялық факторлар болып табылады. Демек, бұл
факторлардың режимі (немесе олардың құрамы) қаңдай да организмнің (немесе
қоректік тізбектегі түйіннің) экологиялық қуысының талаптарынан ауытқиды.
Бұл кезде зат алмасу үрдістері бұзылады, продуценттердің ассимиляция
қарқындылығы, ендеше бүтін биогеоценоздың өнімділігі де кемиді.
Осылайша, ауаның, су мен топырақтың құрамында бар кез келген зат ластаушы
агент бола алады. Қоршаған ортаның құрамына кіретін заттарды құрамдас
бөліктер (ннгридиенттер) деп атайды, Құрамдас бөліктер табиғи да (мысалы,
жанартаудың атқылауы, өсімдік тозаңы, жел көтерген шаң, т.б.), антропогенді
де (қоғамның іс-әрекеттілігінің нәтижесінде) текті бола алады.
Ортаның ластануы - күрделі, көп түрлі үрдіс. Өндіріс қалдықтарындағы
химиялық қосылыстар әдетте өздері бастапқыда болмаған жерлерге тап болады.
Олардың көпшілігі химиялық белсенді, әрі тірі ағзаның ұлпасының құрамына
кіретін молекулалармен өзара әрекеттесуге немесе ауада белсенді түрде
тотығуға қабілетті. Мұндай заттардың барлық тіршілік иелері үшін у болып
табылатыны түсінікті.
Ластану түрлеріпің жіктелуі (классификациясы). Шыққан тегі бойынша
ластанудың екі түрін қарастыруға болады:
- адамдардың қатысынсыз табиғи құбылыстардың нәтижесінде болатын
ластанулар;
- адамдардың іс-әрекетінің нәтижесінде болатын антропогенді ластанулар;
бұған өнеркәсіптік өндірістің техногендік әсерлері үлкен үлес қосады.
Ластаушылардың табиғаты бойынша ластаудың мына түрлерін айырады:
1) биологиялық ластану — экожүйеге оған жат организм түрлерін әкелу
және олардың көбеюі. Микроорганизмдермен ластануды сондай-ақ
бактерологиялық, немесе микробиологиялық ластану деп те атайды;
2) физикалық (радиациялық, жылулық, жарықтық, электромагниттік, шулық
және т.б.);
3) химиялық (биосфераның химиялық заттармен ластануы).
Түзілу әдісіне байланысты біріншілік және екіншілік ластануды айырады.
Біріншілік ластануға - биосферадағы табиғи және антропогенді процестер
арқылы қоршаған ортаға түсетін ластаушыларды жатқызады. Екіншілік ластануға
қоршаған ортадағы физикалық-химиялық процестердің нәтижесінде орта мен
адамдарға зиянды заттардың түзілуі жатады. Мысалы, екіншілік ластануға
ауадағы әр түрлі газдардың қосылысынан түзілетін қала үстіндегі тұманды
келтіруге болады (смог).
Кеңістіктік тұрғыдан бүкіләлемдік, аймақтық және жергілікті қоршаған
ортаның компоненттеріне байланысты біріншіден атмосфераның, гидросфераның,
(литосфераның) және атфосфералық ауаның, жербеті мен жерасты суларының және
топырақтың ластануын қарастырады. Адам организміне ылғи түсіп тұратын
ластаушы заттардың 70% тамақпен, 20% - ауамен, ал 10% - сумен бірге түседі.
Химиялық ластану.
Химиялық ластануға қоршаған ортаның табиғи, табиғи-антропогенді және
антропогенді процесстер немесе тіршілік ортада болып жатқан физикалық-
химиялық процесстер кезінде зиянды, улы заттардың пайда болуьн жатқызамыз.
Айта кету керек, дамуы жоғары елдерде соңғы екі-үш онжылдықта қолданған
шараларға байланысты қоршаған ортаның химиялық ластануы екінші орынға
түсіп, бірінші орынға радиоактивті ластану шығып отыр. Біздің елімізде
қоршаған ортаның химиялық ластану қаупі әлі де жоғары болып тұр.
Қазіргі кезде химиктерге химиялық заттардың 4-5 млн. түрі белгілі. Олардың
саны жыл сайын 10% өсіп отырады. Адам организміне әр түрлі жолдармен
(тамақпен, ауамен, сумен) түсіп тұратын организмге жат химиялық ластаушы
заттарды ксенобиотиктер (грек. ксенос — жат, биос - өмір) деп атайды.
Жердің геосферасы бойынша атмосфераның, гидросфераның және литосфераның
ластануын айырады. Қоршаған ортаның компонеттері мен ластану орындары
бойынша химиялық ластануды келесі түрлерге боледі:
1) ауаның ластануы (мысалы, адамдар тұратын аймақтар, жұмыс істейтін
жерлер);
2) тұрмыстық және өндірістік бөлмелердің;
3) жербетілік және жерасты суларының;
4) топырақтың;
5) тамақтың және т.б.
Ортаның химиялық ластаушы көздерін мынадай үлкен топтарға бөлеміз:
1) қоршаған ортаға сұйықтық, газды және қатты түрдсгі өндіріс
қалдықтарын шығаратын техникалық қондырғылар;
2) ластаушы заттар шығаратын, немесе оларды жинақтап сақтайтын
шаруашылықтар;
3) ластаушы заттар келіп тұратын (транстекаралык. жылжу) аймақтар;
4) планетарлық ластануға әкелетін атмосфералық жауын-шашын, тұрмыстық,
өндірістік және ауылшаруашалық қалдықты сулар.
Атмосфералық ауаның ластануы. Атмосфералық ауаның ластануы адам
организміне тікелей әсер етеді, ал атмосфераның ластануы (бүкіләлемдік
деңгейде) - жанама түрде климаттың өзгеруі арқылы, биосферадағы азон
қабатының бұзылуымен, қышқылдық жауынменен әсер етеді. Ауаны ластаушы
заттардың негізгі түрлеріне: атмосфералық газдар (азоттың, күкірттің,
көміртектің газдары), көмірсутектер (хлор-, азот-, фтор-, фосфорлы заттар),
фенолдар, альдегидтер, ауыр металдардың аэрозолдары мен басқа да
органикалық және минералды заттарды жатқызамыз. Бұлардың көбісі улылығы мен
канцерогендік қасиеттері арқасында онкологиялық ауруларға әкеледі.
Россиялық ғалымдардың зерттеу нәтижелері бойынша (1994) атмосфералық
ластанудың әсері 3 пен 6 жастағы балаларға (3,3 есе) және 60 жастан асқан
кәрі (1,6 есе) тұрғылықты халықтъң денсаулығына үлкен зиян әкелетіні
дәләлденді. Металлургиялық өндірісі дамыған қалаларда жасы үлкен тұрғылықты
халық көбінесе қан айналымы (1,5 есе) мен асқазан (1,7 есе) ауруларымен, ал
балалар бронхты демікпе (1,5 есе), асқазан және кез ауруларымен жиі
ауырады.
Ауаны негізгі ластаушылар қатарына ауаға қорғасынды, көміртек оксидін,
альдегидтерді, шаңдарды, әр түрлі газдар мен ароматты көмірсутектерді
(бензапирен, фенагпрен) және т.б. Шығарып тұратын автотранспортты, жылу
электростанцияларын, металлургиялық мұнай өңдіретін және т.б. химиялық
өндіріс орындарын жатқызады.
Жоғарыда келтірілген ауада болатын химиялық заттар тек қана
адамдардың денсаулығына ғана әсер етіп қоймай, соңдай-ақ қоршаған ортаның
жағдайына да әсер етеді. Табиғи экожүйедегі бұл әсерлер әр түрлі және
толығынан зерттелмеген. Мысалы, кейбір газдар (көмертек оксидтері) аз
мөлшерде өсімдіктердің өсуі мен дамуына жағдай жасаңды, алайда олардың
ауадағы мөлшері көп болған жағдайда олар кері әсер етеді. Мысалы күкірттің
қос тотығы өсімдік жапырақтарының клеткаларының тіршілік әрекетін тоқтатып
тастайды. Соның нәтижесіңде өсімдік жапырақтарында алғашқыда қоңыр
таңабалар пайда болып, соңыңда кеуіп қалады.
Су қоймаларыиың ластануы. Халық санының өсуіне байланысты көп елдерде
ауыз суға деген сұраныстың көбеюіне қарамастан, қазіргі заманның негізгі
мәселелерінің бірі өзендердің, көлдердің және жерасты суларының ластануы
болып отыр. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) мағлұматтары бойынша қоршаған
ортада түсетін барлық химиялық заттардың 80%-ті ерте ме кеш пе таза су
көздерімен қосылады. Жыл сайын бүкіл әлемде 420 км3 қалдық сулар төгіледі,
бұл сулар 7 мың км3 таза суды бүлдіре алады. Су қоймаларының негізгі
ластаушылары:
1) құрамында өнеркәсіптік тегі бар атмосфералық жауын-шашындар;
2) қаланың қалдықты сулары (тұрмыстық, канализациоңдық сулар);
3) өнеркәсіптің қалдықты сулары;
4) ауылшаруашылығьның қалдықты сулары (үй жануарларының кешендерінің
нәжістері, егіс далаларындағы удобрениялар мен пестицидтердің жауын-
шашынмен және көктемгі қардың еріген суларымен шайылуы).
Су қоймаларының негізгі ластаушысына толық тазартылмайтын
өнеркәсіптік қалдықты сулар жатады. Сондықтан да көптеген өзен сулары мұнай
өнімдерімен, ауыр металдармен, органикалық және минералды заттармен,
пестицидтермен ластанған. Қалдық сулардың тазартылмай су коймаларына
құйылуы ластаушы заттардың тұнба түрінде үлкен мөлшерде жинақталуына
әкеледі. Мысалы, Қарағанды облысындағы "Карбид" енеркәсіптік өндірісінің
кеп жылғы қалдық суларының тазартылмауы нәтижесінде Самарқанд су қоймасы
мен Нұра өзенінің табанында көптеген тонна улы сынап жиналып, қазір ол
үлкен мәселеге айналып отыр.
Адам өміріне де және табиғи экожүйеге де тұрмыстық қалдықты сулардың
құрамында болатын синтетикалық кіржуғыш заттар үлкен зиян әкеледі. Олар су
бетін көбікпен жауып тастап, суға оттегінің түсуіне кедергі жасайды. Су
қоймаларының экожүйесіне ауылшаруашылық қалдықты суларымен келетін
құрамында азот, фосфор және тағы да басқа биогенді элементгер бар
органиканың зиянды әрекеті де өте үлкен. Осы заттардң әсерінен су
қоймаларында эвтрофикация процесі дами бастайды. Бұл биогенді
элементтердің көмегімен судағы организмдердің биологиялық өсуінің
жылдамдауына әкеледі, осының нәтижесінде суда жалпылама фитопланктондардың,
көк-жасыл шылаулардың, жоғарғы су өсімдіктерінің көбеюі басталады да, су
күңделікті тіршіліке жарамсыз болып қалады.
Топырақтың ластануы. Топырақтың табиғи және антропогенді ластануын
айырамыз. Табиғи ластану биосферадағы табиғи процестердің нәтижесінде
топыраққа атмосферадан, литосферадан, гидросферадан әр түрлі химиялық
заттардың түсуі арқылы, мысалы, тау жыныстарының желмен ұшуы немесе жаңбыр
мен қар сулары арқылы жүреді. Табиғи экожүйе мен адам денсаулығьна ең үлкен
зиянды топырақтың антропогенді ластануы әкеледі. Негізгі ластаушылар
қатарына пецтицидтер, тыңайтқыштар, ауыр метацдар, канцерогенді әсерлі
құрамыида хлор-, фтор-, фосфор сияқты элементтері бар тағы басқа өндірістік
заттар жатады. Айта кету керек, адам организміне түсетін зиянды заттардың
70%-ті тамақ өнімдеріндегі пецтицидтер мен тыңайтқыштардың нәтижесінде
болады.
Пестицидтер - зиянды жәндіктерді (инсектицидтер), арам шөптерді
(гербицидтер), саңырауқұлақтарды (фунгицидтер) және т.б. құртуға арналған
адам өміріне қауіпті химиялық заттар. Бүкіләлемдік шығарылатан
пестицидтердің 45%-тін инсектицидтер, 40%-тін гербицидтер, 15%-тін
-фунгицидгер, 10%-тін күнделікгі тұрмыста қолданатын басқа химиялық заттар
құрайды. 80-шы жылдардың соңында ауылшаруашылығында қолданылған
пестицидтердің орташа нормасы 1 га 2 кг құрады, басқаша айтқанда 1,4
кгадам болды. Көптеген пестицңдтер топырақта ұзақ уақыт бойы сақталады
және трофикалық тізбек бойынша жинақталып, адам өміріне зиянды мөлшерге
дейін көбейеді.
Тірі организмдердің метаболизміне сыртқы химиялық ортаның сапасының
өзгеруінің теріс ықпалы соңғы кездері ''экологиялық қақпан" деген атау
алды. Мұндай қақпанның мысалы ретінде метилсынаптың (СН3Нg) адам
ағзасындағы физиологиялық үрдістерге әсер етуін ("Минимат" ауруы), сондай-
ақ кейбір пестицидтердің - өсімдіктердің қорғану құралының әсерін (лат.
пестис - зиянкес, циде - өлтіру) келтіреді. Мәселен, диизопропилфторфосфат
(ДФФ) атты белгілі зат тек жүйке ұлпаларындағы нейрохимиялық үрдістер
кезінде жинақталатын ацетилхолинді бәсеңдетуде маңызды роль атқаратын
ацетилхолинэстерезаның ферментіне инактивациялық ықпалын тигізеді. Улы
химикаттар тек өздері қарсы қолданылатын түрлер үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.