Маңғыстау облысы өнеркәсібінің облыстың физикалық-географиялық жағдайына әсері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Шымкент институты
Тарих және заң факультеті
География кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Маңғыстау облысы өнеркәсібінің облыстың физикалық-географиялық
жағдайына әсері
Орындаған: 7442-25 тобының
5-курс студенті Джурабаева М.
Ғылыми жетекшісі:
м-г.ғ.к., аға оқытушы Оспанов Е.С.
Шымкент 2010
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық
сипаттамма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Физикалық-географиялық орны және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ
ӨНЕРКӘСІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Экономикасының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Экономикалық-географиялық орны мен
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Өнеркәсіптің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.2.2. Минералдық
ресурстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3. Мұнай және газ
өндірісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫ ӨНЕРКӘСІБІНІҢ ОБЛЫСТЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
3.1. Өлке экологиясы, оны игеру
қиыншылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1.1. Сумен қамтамасыз ету және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.2. Облыстағы экологиялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
3.1.3. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ...
3.2. Өңірдің геоэкологиялық жағдайына мұнай-газ өндірісінің
әсері ... ..
3.3. Маңғыстау жертарабы және оны игерудің жаңа
бағыттары ... ... ... ..
3.4. Маңғыстау өңірін көгалдандыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүкіл дүниежүзі елдері су қорларына қол
жеткізу мүмкіндіктерінің бірдей еместігі, су бөлудегі өндіру мен бақылау
саласындағы бәсекелестік, жанжалдарға соқтыруы ықтимал екендігін ұғынып
отыр, ал су қорларын ұтымды пайдалану мен қорғау жөніндегі ынтымақтастық,
тек трансшекаралық су тұтыну проблемаларын ғана емес, сонымен бірге адам
дамуы проблемасын шешетін құралға айналуы ғажап емес. Тәуелсіздік алған
сәттен бастап трансшекаралық өзендерді ұтымды пайдалану мен қорғау
проблемасы Қазақстан үшін тұрақты және қауіпсіз дамуды қамтамасыз етудегі
басым мәселелердің біріне айналды. Трансшекаралық өзендер жағдайын табысты
шешуге тек Қазақстанның ғана ұлттық қауіпсіздігі емес, сонымен бірге
Орталық Азия аймағы мен Ресейдің шектес облыстарының қауіпсіздігі де
байланысты, өйткені Қазақстан аумағында туындайтын проблемалар, бүкіл
аймақтың өзара іс-қимыл жүйесіне ықпал еткі мүмкін.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Îðòàëûº Àçèÿäà¹û ê¼ïòåãåí åëäåð
ñèÿºòû ²àçàºñòàí ¾øií äå ñó ºîðëàðû ò½ðàºòû ¸ëåóìåòòiê ýêîíîìèêàëûº äàìóäû
áåëãiëåéòií áàñòû ôàêòîðëàðäû áiði áîëûï òàáûëàäû. Ðåñïóáëèêà àéìà¹û
áîéûíøà æåð ¾ñòi ñó ºîðëàðû òûì ¸ðêåëêi îðíàëàñºàí æ¸íå åä¸óið ê¼ï æûëäûº
жûë iøiíäåãi äèíàìèêàìåí ñèïàòòàëàäû. Åëäi êëèìàòòûº åðåêøåëiêòåðiíå
áàéëàíûñòû æåð ¾ñòi ñó ê¼çäåðiíi áàðëûº à¹ûìû äåðëiê ê¼êòåìãi ìåçãiëãå ñàé
êåëåäi. Îñû æà¹äàé ñîíäàé-ຠñóìåí æàáäûºòàóäû òðàíñøåêàðàëûº ê¼çäåðiíå
áàéëàíûñòûëûº ñó ºîðëàðû ìåí àéìàºòàðûí ¸ðêåëêi ºàìòàìàñûç åòiëóií
ñàáàºòàéäû. Iñ æ¾çiíäå åëäi á¾êië àóìà¹û òåê ñó ºîðëàðûíû òàïøûëû¹û ìåí
ñó ê¼çäåðiíi ëàñòàíóûíàí ¹àíà òóûíäàìàéòûí á½ë ýêîíîìèêàëûº ¼ñó êåçåiíäå
å æî¹àð¹û äåãåéãå æåòòi, ñó øàðóàøûëû¹ûíû ê¾ðäåëi àõóàëû, ñîíûìåí áiðãå
ñó øàðóàøûëû¹û æ¾éåñiíi ñóäû áåé áåðåêåò ïàéäàëàíóû ìåí òèiìñiç
áàñºàðóûíû ñàëäàðûíàí îñûíäàé õàëãå äóøàð áîëûï îòûð. Òàáè¹è îðòàíû
ºàëïûíà êåëòiðó ºàáiëåòòiëiãi ìåí àíòðîïîãåíäiê ñàëìຠæ¾êòåìåñi àðàñûíäà¹û
áàëàíññûçäûº, ýêîëîãèÿëûº æàéñûçäûºòàðäû á¾êië åëäi íåãiçãi ñó àëàïòàðûí
ºàìòóûíà ñåáåï áîëäû. Æà¹äàé, åëäi áið êåçäåãi ñó øàðóàøûëû¹ûí áàñºàðóäà¹û
áiðû¹àé æ¾éåñiíi æ¾ðãiçiëãåí ðåôîðìàëàðìåí æåêåøåëåíäiðóäi ñàëäàðûíàí
á¾ëiíóiìåí äå øèåëåíiñå ò¾ñòi, àë æ¾éåíi ñî¹àí ñ¸éêåñ ðåôîðìàëàó áîë¹àí
åìåñ. Îñûëàðäû áàðëû¹û òåê ñó øàðóàøûë¹û ñóáúåêòiëåðiíi ¹àíà åìåñ,
ñîíûìåí áiðãå ê¼ïòåãåí ñó øàðóàøûëû¹û îáúåêòiëåði ì¸ðòåáåñiíi àòºàðûìäûº
ìiíäåòòåðií ê¼ìåñêiëåíäiðiï æiáåðäi. Осыған байланысты су ресурстарын
реттеу жұмыстарын жүйелі реформалауды қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың нысанасындағы
зерттеулер жүргізу барысында келесі мақсаттар мен міндеттер айқындалды:
• Қазақстанның су ресурстарына баға беру;
• Қазақстанды сумен қамтамасыз етуіндегі трансшекаралық мәселелерді
анықтау;
• Трансшекаралық мәселерді шешу жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектілері: Қазақстан Республикасының су қоры, су қорымен
қамтамасыз етілуі, сырттан келетін су қорлары, Қазақстанды сумен қамтамасыз
етудің трансшекаралық мәселелері.
Тақырыптың жаңашылдығы. Тұщы судың едәуір бөлігі (44%) Қазақстанға
шектес мемлекеттерден құйылады, сондықтан трансшекаралық су ағындары ерекше
маңыздылыққа ие. Республикадағы 8 өзен су алабының барлығы, олардың су
арналарының бірнеше мемлекеттің аумағында роналасу жағдайлары бойынша да,
сондай-ақ өзен ағыстарының құйылу шарттары бойынша да халақаралық му
алаптарына жатады. Еліміздің су қорлары Қытаймен, Қырғызтанмен,
Тәжікстанмен, Өзбекстанмен және Ресеймен бірге пайдаланады. Осыған
байланысты трансшекаралық су ағындарын реттеу осы елдер арасындағы
халықаралық келісімдердің көмегімен шешуге болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі: Жұмыстың басты методологиялық
негіздері болып статистикалық, жүйелілік, салыстырмалы және әдеби
материалдарға талдау жасау әдістері саналады.
Зерттеу жұмысының жазылуының практикалық базасы: Қолданылған
әдебиеттер мен дерек көздері негізінен алғанда отандық басылым беттерінен
алынды. Негізгі әдебиет ретінде Бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен
қолданылды. Төле би ауданының әкімшілігінің мәліметтері. Төле би ауданының
статистика басқармасы. Бұқаралық ақпарат құралдарынан Қазақстан-ZAMAN,
Егемен Қазақстан және көптеген басқа газеттер де көбірек пайдаланылды.
Сонымен бірге интернет желісінен алынған мәліметтер кеңінен пайдаланды.
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық сипаттамма
1.1 Физикалық-географиялық орны және жер бедері
Маңғыстау облысы 1973 жылдың 20 наурызында құрылды. Бұған дейін бұл
аймақ Атырау облысына қарады. 1988 ж. қайтадан Атырау облысы қарамағына
берілді. 1990 ж. Маңғыстау дербес облыс атанды [1].
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн га, оның 12,7 млн га-ы жайылымдық
жер болып есептелінеді. Экономикалық қатынас, жан-жақты байланыс тұрғысынан
алғанда бұл аймақтың орналасу реті өте тиімді. Өйткені облыстың батысы мен
терістігінен орала қоршаған Каспий теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға
толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде Түрікменстанмен, оңтүстік шығысында
Қарақалпақстанмен, солт. мен солт.-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары
шаруашылықтарымен шектесіп, күнбе-күнгі тығыз байланыс мүмкіндігінде Ақтау
форты қазақ мемлекетінің, оның болашақ теңіз флотының дүние жүзілік аренаға
теңіз су жолы арқылы шығатын орталығына айналуда. Сондай-ақ Ақтау әуе қолы
қатынасының да дүниежүзілік маңызы бар қатынас жолына айналып, Алматы —
Ақтау - Стамбул ұшағы ұша бастады. Маңғыстау облысы ежелгі кезеңдерден бері
мал шаруашылығымен айналысады. Топырағы сортаң, өсімдігі бұталы, ащылы,
қысы қытымыр, тым ұзақ емес, бірақ желді, қара суық ызғырықты, ылғалы аз,
көктемі созылмалы, нағыз континенталь-шөл далаға жатады. Осы жерде өсетін
закөл қойы, қазақтың түсайыр түйесі, қысы-жазы жайылыммен өсіп-өнген Адай
жылқысы осы аймақтың қым-қиғаш, айнымалы табиғатының өзіне лайықты
түліктері болып табылады. Маңғыстау өңірінде өнеркәсіптің 1960 жылдардан
бастап қауырт дамуына байланысты бұл аймақ тек қана мал шаруашылықты аймақ
емес, өндірісі жан-жақты жедел дамыған ірі өнеркәсіпті облыстар деңгейіне
көтерілді. Дүниежүзілік маңызы бар мұнай мен газ қоры, жылдам нейтронды
энергия көзі, стратегиялық-қорғаныстық маңызы бар бағалы рудалар мен
минералдық тыңайтқыштар, көмірдің мол қоры, құрылыстық ұлутас, ақ боры мен
әлі алынбай жатқан табиғи асфальты (кир) бар аймақ. Бұған қоса Маңғыстаудың
емдік суы мен байлығы, шұбаты мен қымызы әлі де болса тереңірек игерілуін
күтіп жатқан әлеуметтік тұрғыдағы табиғи мүмкіндіктер көзі болып саналады.
Маңғыстауда шикізат өндірумен қатар өнеркәсіптің шикізатын өңдейтін саласы
да қауырт дамып келеді. Өзен жағалауындағы Қазақтың газ айдау заводы,
Ақтаудағы пластмасса, кен байыту заводтары, БН-350 ре-акторы, Италиямен
бірігіп салынған тіс пастасын шығаратын заводы қазіргі таңда халық игілігі
үшін қызмет жасайтын ұжымдық еңбектің ұйтқылы орындары болып есептеледі.
Сондай-ақ Ақтау қаласында құс фабрикасы, ет комбинаты, сүт заводы,
көкөніспен жабдықтаушы 6 га Шаруа жылыжай ұжымдық шағын кәсіпорны жұмыс
жасайды.
Қазір Маңғыстау облысының шаруашылықтары мен қожалықтарыңда 650 мыңнан
аса қой-ешкі, 50 мыңға жуық жылқы, 35 мыңға тарта түйе өсіріледі.
ә) Жер бедері. Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ
дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса,
оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа
тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып
табылады.
Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-
мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан
түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың
га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық — 75,1%, құмдық жер — 5,5%,
сор — 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап — 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер
-1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді. Маңғыстау
облыстарына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше
аймақтарға бөлінеді [2].
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты
аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да,
теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы соранды кебіртең, кейбір
жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысы теңіз деңгейінен
— 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстікінде теңіз
деңгейінен — 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай — 19 м
белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз
деңгейінен — 19-27 мтомен жатқан Каспий теңізімен қоршалған. Орталық таулы
Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және
солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан
тектонико - эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті
тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері
сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер,
жекелеген терткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады.
Таулы Маңғыстау – ұзындындығы 117 км, ені 10—15 км-ге созылған батыс және
шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан
тұрады. Орташа биіктігі 300 - 400 м, биіктігі 532-556 м-ге жететін От-ман,
Бесшоқы Қаратаудың ең биік таушоқыларының санатына жатады. Қаратау
сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы,
Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге
дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын
Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік
беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі,
Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан
таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300—327 м болады. Тау
жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы
жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де
оңтүстік және оңтүстік батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік
Маңғыстау жазығына жалғасады. Батыс аймақ — Түпқараған т ү б е г і . Түбек
солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір
тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шындар
сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке :арай әр түрлі
ұзындықта орналаскан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы,
сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті
солтүстгіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-
ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың
ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары
Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар
жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы айм а қ . Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі
Ақтаулар оңтүстік - батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері
тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салаларымен жинақтала
келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5—6 км-дей болып
Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып,
одан әрі оңтүстікке қарай Ұзын-бас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен
Қарақия ойпатына құлайды. Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың
батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс
арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты
теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір
тегіс 0,30 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі
төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз
деңгейімен салыстырғанда кей жері — 8, орта жері — 20, ал теңіз жағасына
жақындаған сайын — 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі. Шығыс
құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес
жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда өз ерекшеліктерімен көзге түсіп
оқшауланады. Шығыс құмдық ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Итқара
құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық
құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі шыңтауларымен қоршалған.
Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан ары
құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтың ерекшеліктерімен
Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар
болып есептелінеді. Шығыс құмдық ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға
жуық [3].
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен,
Жетібай дөңінен бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік -
батыс беті Каспий теңізін жағалай Бегдашыға тірелсе, оңтүстік -шығысы
Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақ - сорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай
Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден
біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және
климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі мұнда су көздері өте
тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңтүстікке жүрген сайын
ащы-карбонатты қопыраңқы, бос кепіршік атып қабыршақтанып жатады. Жаңбыр,
қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықтықта сай- сала,
су ағар жыра ете сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар,
ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл
қыраттарымен көмкерілген терең шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер,
бір-біріне тіркесе қатар түзеген төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар
болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршық тас араласып,
соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын
сабақты боз жусан, ол да келдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар
қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара
өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортандығы мен шөбінің ащылығына
байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал
ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Ү с т і р т . Үстірт жоны Маңғыстаудың
Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті,
Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты
жағалай ұшпа шындар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады. Солтүстіктегі
Бейнеу мен Ақжігіттен шыға басталып, оңтүстіктегі түрікмен жеріне
сұғына кіріп, Қырықсегіз теппеден аяқталатын, ал батысы Қараған-Босағадан
шығып, қарақалпақтың қасқа жолына тірелетін ұлан-ғайыр дала Үстірт жоны
болып табылады. Оңтүстігінде Қожантай, Ботақан, Алтынтапқан, Түзелбай,
Жаңбыршы құдықтарының үстімен Қара елді мекеніне қарай тартылған шекарада
қарақалпақ пен Маңғыстау малшылары жылма-жыл көктем шыға кездесіп жатады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл,
Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған
жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу
келеді. Оңтүстік – шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын,
сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік -шығысқа қаптаған қара
баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт
жонының құйқалы жері – негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс
бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ
ең жақын деген Сыпырашың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде
50—70 км - ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердін жайалысы құнарлы болып
келеді [4].
Үстірт жонын негізінен көктемнен бастап қоңыр күзге дейін пайдаланады.
Оңтүстік Үстірт жоны мен солтүстік Үстірт жонын Сам және Матай құмдары
бөліп жатыр. Сам және Матай құмдарының терістігінен басталатын солтүстік
Үстірт жоны батысында Қарақұм, Жем ойпаты мен терістігінде Шалқар,
шығысында Борсықтың құмы мен Арал теңізіне
тіреледі.
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор
дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің
бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-
райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да
айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен
газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін
тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің
атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі
Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірімен тұстас келеді. Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас
шамасындағы пермь, триас кезендерінен ( бұдан бұрырынғы 190 млн. жыл
шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау
баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері
сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары
болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм,
саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай,
Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр [5].
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жынысының бірі бор (бұдан 115-120
млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары. Солтүстік пен оңтүстік Актау
және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор ) ірінің
шөгінділері құм, тастан ақмергель ор, өктас, саз тастардан тұрады. Бор
дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр
түрлі бейнедегі отыр тастарды жиі кездестіруге болады. Кайнозой дәуірінің
палеоген (30—65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез
келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында
(бұдан 30—40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі
Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып тау
жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды. Неоген тұсы (20—30 млн. жыл
шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау
жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін
ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы,
Қарақия ойпаты мен Бозащы түбегі сол ширектік кезең
шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда
алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190—200 млн.
жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда өңір көп
уақытқа дейін су астында Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен Үстірт
судан босаған; Бозащы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген
қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері
Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті бұрынғы Одақтық
дәрежедегі Ғылым акдемиясының коррозиы мүшесі Б. А. Феодоровичтің
пайымдауынша ежелгі өзендер Палео - Амудария, Палео - Еділ. Палео-
Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба
ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалындықта қордалана жинақталған тұнбалар,
шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палео-географ,
геология-минералогия ғыылым докторы Н. И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай
және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орындарынан табылып отыр. Ол
айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бүрын Каспийге кұйып жатқан
көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2,1976,107-6.).
Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады.
Сондай-ақ бұл өлкенің төмен және жоғары юра қабатынан тас көмір табылды. Ал
бор дәуірінің шөгіңділері қабаттарыңда фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы
пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір
кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады. Маңғыстау
мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс
материаддары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа
силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек күкірт,
ақ бор кендері барлық ауа райы.
1.3. Климаты және ішкі сулары
Маңғыстаудың ауа райы контирлентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл
маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны
ете аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты
күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы,
теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райына жөнді әсер ете қоймайды.
Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26—30° шамасы, ал максимумы —
34—35°. Ауа температураының жылдық амплитудасы 70—75°. Жылдық температура
4300°—4600° жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін
барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа
жылдық температурасы (°С) Форт—Шевченкода — 11,2, Тұщыбекте - 10,4,
Қарақияда — 11,2, Аққұдықта — 11,4, Самда - 8,5 болады. Ал жауын-шашынның
жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247,175,155, 179 мм болып
келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м). Самда — 17,
Бейнеуде — 25, Форт - Шевченкода — 32, Ералыда — 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0°-
дан 15°-қа дейінгіні көктем және күз, 15°-тан жоғарыны жаз деп айтуға
болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы темендегідей болады
[6].
а) Көктем - наурыз, сәуір — 61 күн.
ә) Жаз - мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек —153 күн.
б) Күз — қазан, қараша — 61 күн.
в) Қыс — желтоқсан, қаңтар, ақпан — 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5°С-
тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем — 61 күн — 25 мм
ә) жаз — 153 күн - 57 мм
б) күз — 61 күн — 20 мм
в) қыс — 90 күн — 30 мм
Барлығы: —132 мм
Облыстың көлемін агрометеорогиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ — Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада
10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500°, жауын-шашын мөлшері
80— 100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші он күндігінде бітеді де,
күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта
есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде
жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60—70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия
әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600—3850°.
Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-
ден аспайды. 3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері — Үстірт жоны
мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі
аудандарының оңтүстік шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800—4300°.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 90—160 мм. Қардың жату ұзақтығы солтүстік
шығысында 60—70 күнге, оңтүстік батысында 30—40 күнге созылады [7].
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайы-лымдарда малды
жыл бойы ұстауға қолайлы келеді. Мал шаруашылығына байланысты барлық
шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай
белгіленеді. Манғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы,
малшының табаны тимеген жер кем де кем. Сол шаруагердің бар болмысының
бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің
кезі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей
тұрақты, орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша
аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдықта жоқ. Бірақ сол тәңіректе тақыр мен
тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағаңда ескі шырлаудың жосағы
табылады. Ерте көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана
шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды
айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып,
оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызылтұран,
Көктастың тұраны, Қаншым тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан
балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры,
Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты
жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның
сулары 1950—60 жылдарға дейін кәдеге асты. Маңғыстау жерінде Шаңырақкүп,
Қоңыркүп, Шайтанкүп, Саураның күбі сияқты талай заман ел игілігіне жараған
атақты
күптер көптеп саналады. Бұл өлкенің саяси, экономикалық
тіршілігінің негізі болған құдықтардың тарихы сонау орта ғасырлардан бермен
қарай белгілі бола бастады. Бірақ олар азды-көпті сонау ежелгі дәуірдің
өзінде де болғанға ұқсайды. Сондай-ақ жер бетіне жақын құм етектеріндегі
ыза, тау аңғарларындағы қайраңнан шығатын еспе, қоңырлықтағы орпалық су
көздерін өлке тұрғындары кезінде жақсы пайдаланған. Өнімділігі төмен тек
қана қора басына есеп жасалған қол суларын үй орнындай етіп қазып, түбі
құмсақ құламалы болса жүзген, жыңғыл, сексеуіл сияқты бұталармен сыпыра
қазандық жасап, іргесін шегендеп қауіпсіз халге келтірген апан құдықтарда
болған.
Шымды, тепсенді катқылдықтар арқылы жаңбырдан кейін жүретін қоңырдаң
суларын мал шаруашылығына, ал әр түрлі ағыстар мен құйылыстардың сағасын
бөгеп, егіншілік мақсаттарға пайдаланған. Құдықтың терендігі 4—5 құлаштан
асқасын-ақ қол суы емес терең шыңырау құдықтар санатына косылатын.
Шыныраулар қырық құлаш, тіпті одан да терең болады, жүз адым деп аталуы
да сол тереңдікті бейнелейді. Құдық пен шыңырауды қазуға көп еңбек -
ұмсалған. Олар кұламайтындай болып таспен өріліп, ауызы әйкелмен
көмкеріледі. құдық түбіндегі адамның қауіпсіздігі үшін қазылу кезінде
қашыртқылар дайындалған. Тебін суы құдыққа кетпес үшін әйкелдің айналасы
топырақпен көміліп, дөңестелген.
Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп
еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде XIX ғасырдың 70 жылдарында 812
тұщы, 322 ащы, барғығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 9 ж. - 1211
тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдықының
бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын
құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Краснозодск уездерінің қосылып, мәлімет
аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі
Маңғыстауды коныстанған шаруагерлер мен мал басының кемуне әсу қарқынына
тікелей байланысты болып отырған [8].
Маңғыстауды суландыру, жайылымды игеру шаралары 1960 жылдардан бастап
қолға алынды. Бұрынғы шахтылы құдықтарды жөндеу, өзгерту жұмыстары
саябырсып, оның орнына техника қуатымен қазылатын тұрбалы құдықтар пайда
болды. Еңді бұрынғыдай суды шығырмен емес арнайы су көтеретін механизм ВЛМ-
100-дің қуатымен шығаратын болды. Техниканың күшімен 56-65 метрге дейінгі
тереңдіктегі суды алып пайдалануға мүмкіндік туды. Бұл әдіспен тәулігіне
жоғарыдағыдай терендіктен 35-40 текше метрдей, ал 20-25 метр терендіктен 70
текше метрдің үстінде су алуға болады. Бірқатар жерде атпалы су көздері
емірге келді. Атпалы су көздерін кран арқылы белгілі тәртіппен пайдалану
шаруашылықтар үшін өте тиімді, ал ондай су көздері қамқорлықсыз қалған
жерлерде, шамадан тыс малдың шоғырлануы нәтижесінде жайылыстың істен шығуы,
малдың арасында әр түрлі аурудың таралуы сияқты жағымсыз жақтары да көрініс
береді. Жайылымды суландырумен қатар жер асты суларының жалпы қорын
анықтау, оның ішінде тұщы сулардың мүмкіндіктерін білу, оларды пайдаланудың
ғылыми жүйелерін жасау жұмыстары 1949—50 жылдардан басталған болатын. Жер
асты сулары халық шаруашылығының әр түрлі мұқтаждарын өтеу үшін ерекше орын
алады. 1970—80 жылдардағы корытынды бойынша жер асты суының қоры күн
тәулігіне 850 мың текше метрден асады, ал іс жүзінде оның пайдаланатын
мөлшері халық шаруашылығының өсу қарқынына байланысты өзгеріп отырады.
Қаратау жоны. Бұлар үш бөліктен: Таушық, Батыс және Шығыс Қаратау
жондарынан құралып, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Қаратау
сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең ірілері —
Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары, Күркүреуік,
Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс дейін, ал атпалы
түтіктердікі 5-15 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Онды), кей жерлерде 23 лс
дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су кездерінің (Тұщыбек, Шайыр)
өнімділігі көктемде 15—25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры әр түрлі әдіспен
есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші,
үшінші, төртінші қабаттарының суы 150—240 м тереңдікте жатыр, суының
ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950 ж.
зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады.
Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс
есепсіз алынуынан судың деңгейі 250—270 м төмеңдеп кеткен, ал Шетпе
маңайыңдағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40—50 м-ге
төмеңдеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір
тәулігіне 45—55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше
метрі ауыз суға пайдаланылып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық
солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек
терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының тұздылығы литріне 0,24
г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-
шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астыңдағы альбсеноман
шегіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың
қоры - 50лс [9].
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс
Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2. Оның
ұзыңдығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында. Сулы аумақ су ұстайтын 6
қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасыңда.
Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасыңда болады. Суы неғұрлым молырағы және
тұщысы - жоғарғы қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық
мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес,
минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400—500 лс
жобасында.
Самқұмы. Самқұмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр.
Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасыңда, ұзындығы 70-80 шақырым. Су
қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5—1,5 м, орталығында 25— 30 м. Тұщы судың
көзі терт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен
бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың м3 су қоры
пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік,
11,9 лс шығыс линзада. Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқүм сулы аумағы Бозащы
түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден
астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4—10 шақырым
шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты
жер асты суларының жату тереңдігі 1—5м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды.
Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-
1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге
дейін ауытқиды. Судың беткейіңде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан
аспайды, ал терендегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 грамға
дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі
секундына 60 литр болады, ал тұздылығы литріне 1 грамға дейінгі тұщы су
қорының мүмкіндігі секундына 25—30 литр деп бағаланған.
Қызылқұм сулы аймағының басқа сулардан айырмашылығы оның тұщы суы ащы
судың үстінде жатыр. Есепсіз пайдалану, тепе - тендіктің бұзылуы судың ашып
кетуіне соқтырары сөзсіз. Қазіргі кезде есептегі 38 су түтікшелерінің 7-еуі
ашып кеткен, 7-еуі құмығып қалған. Егерде алға қарай су пайда-ланудағы
жүйесіздік жолға қойылмаса, ха-лықтың сумен қамтылуы болашақта қиын-дауы
күмән келтірмейді. Сондықтан да ауыз суды ондірістік бағытқа пайдалануды
жан-жақты ойластырып, ғылыми негізде бұдан әрі шектеудің шараларын алу
қажет. Құмсауысқан сулы аумағы. Құмсауысқан-Бостан сулы аумағы Басқұдық
құмының шамасына орналасқан, сулы қабат-тың көлденеңі 4—5, ұзындығы 29
шақырымға созылады, ал қалындығы 0,4—21,5 метрге дейін езгереді. Құмды
аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз судың
тұздылығы 03—06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне жа-
қындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде 5—10 грамға дейін жетеді.
Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны 1964
жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен
қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей
пайдаланылып, одан 30 милл су алынды, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта
16 жылға есеп жасалынған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі
1,5—5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр.
Алынатын судың мөлшері жылдан - жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне
5 мың м3 су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м3дейін азайған. Түйесу
құмы сулы аумағы.Түйесу құмының жалпы ауданы 180—190 шаршы км. Оның сулы
қабаты батыстан шығысқа карай 22—24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8
шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1 г баламасына дейінгі жер асты суы
кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза — 65 км2
солтүстік батыс линза — 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3 г-
ғадейінгі бағаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның
негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су коры 15
жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді.
Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-
жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5—17 метр
болса, ол қазір 17—35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйе-судан тәулігіне
9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың
жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм
баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген
тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай
орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік
жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы
линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалындығы 1,5—13,5 м,
көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалындығы 0,25—12,8 м, құмдағы тұщы су
линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін,
тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2,
құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен
3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарыңдасу жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2.
Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура
келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалындығы
14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер асты суының орналасу терендігі
арна бәлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге
дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне
0,8—1,0г болады [10].
Арнадан қашықтаған сайын судың тұздылығы арта түседі. Қала халқын
сумен қамтамасыз ету үшін барлау жасалған және тұщы су линзасы аумағындағы
тұщы суды пайдалану қоры секундына 10,5 л болып анықталған. Үстірт жонысу
көздері. Арал теңізі мен Каспий теңізінің аралығында Сам құмымен Қаратүлей,
Есенқазық, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл түлейлерін ортасына алып жатқан
байтақ дала Үстірт жоны Маңғыстаудың жазғы мал жайылымы болып табылады.
Мүндағы жер асты су кездері шахталы, түтікті құдықтар арқылы бір кездердегі
шығырдан бастап қазіргі замандағы күрделі, әр түрлі су көтеру
механизмдерінің көмегімен шаруашылық мақсатқа пайдаланылады. Сам құмынан
бастап оңтүстік шеттегі Қырықсегіз теппеге, Сай Өтестен шығыс оңтүстік
шекарадағы Жаңбыршы құдығына дейінгі кеңістікке орналасқан мыңдаған құдық
суларының 90%-ке жуығы мал шаруашылығына пайдалануға болатын тұздылығы 1 л-
де 3 г-нан 5 г-ға дейін ауытқып отыратын жер асты сулары. Көбіне тұздылығы
басымдау, суы мол, терендігі 20—40 м-ден шығатын су көздері Қаратүлей,
Есенқазықтан терістік және терістік шығысқа қараған беттегі құдықтарда
кездеседі. Ал Үстірт жонының шыңға жақын Қарнау бөлігі және орталық
Үстірттегі: Уәлі, Ұлықыз, Ұзын, Қараш, Ақоты, Астауой, Қосқызыл, Жаңасу,
Төлеп, Қожантай желісінде жатқан су кездері тұздылығы орта есеппен 3 г-нан
аспайтын, терендігі 45—65 метрдің жобасынан келетін малға өте жұғымды су
болып табылады. Үстірт жонындағы тұщы су көздері көбіне ащы судың үстінде
орналасқан сулар. Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай
құдықтары маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға
дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м
терендіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап
шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50 м. Өздігінен ағатын атпалы судың
өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3
гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га
жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл жайылыстарда қазір 588
шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық
себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі
шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған. Елді мекендер мен
сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974— 90 жылдар
арасында біркатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау
мүмкіндігі тәулігіне 0,25—1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам
2-Бейнеу, Ақжігіт-Сам құмы, Қызылқұм-Қызан, Басқұдық-Бекі, Тереңорпа-
Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан
шаруашылықгар жылына орта есеппен 170—180 мың текше метр арасында тұщы су
көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде
жинау және оны шаруашылык мақсаттарына пайдалану бағытында 1974—80 жылдарда
Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері
жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ
су қоймаларының орнын тандауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және
алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп
мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал
бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы
аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып
қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты
пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырызбай, Қарасай бөгеттерін
жатқызуға болды.
1.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі Маңғыстаудың
жері биоклимат 1 жағдайына қарай шөлдландшафты аймаққа жатады. Аймақтың
топырағы негізінен өсетін өсімдігіне және топырағының түсі мен беткі
қабатына қарай екі аймаққа бөлінеді. Оның екіншісі — қоңыр топырақты
солтүстік сортаң жусан өсетін далалық шөл аймақ және сұр - қоңыр
топырақты, ерте қурап өшіп кететін раң тәріздес өсімдік және ащылы шөп бұта
тектілер өсетін орталық шөл аймақ. Қоңыр топырақты аймақ облыстың
соллтүстік жағын (Түпқараған түбегі, Бозащысы, Таулы Маңғыстау, Үстірттің
Қарнау бөлігін) алып жатыр. Тұздану, сортаңдану дәрежесіне және қарашірік
қабатының қалындығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Шымкент институты
Тарих және заң факультеті
География кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Маңғыстау облысы өнеркәсібінің облыстың физикалық-географиялық
жағдайына әсері
Орындаған: 7442-25 тобының
5-курс студенті Джурабаева М.
Ғылыми жетекшісі:
м-г.ғ.к., аға оқытушы Оспанов Е.С.
Шымкент 2010
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық
сипаттамма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Физикалық-географиялық орны және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... . ...
1.3. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.4.Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар
әлемі ... ... ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ӨҢІРІНІҢ
ӨНЕРКӘСІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Экономикасының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Экономикалық-географиялық орны мен
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.1. Өнеркәсіптің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.2.2. Минералдық
ресурстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.3. Мұнай және газ
өндірісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫ ӨНЕРКӘСІБІНІҢ ОБЛЫСТЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫНА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
3.1. Өлке экологиясы, оны игеру
қиыншылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ... .
3.1.1. Сумен қамтамасыз ету және
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.2. Облыстағы экологиялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
3.1.3. Адам денсаулығына геоэкологиялық жағдайдың әсері ... ... ...
3.2. Өңірдің геоэкологиялық жағдайына мұнай-газ өндірісінің
әсері ... ..
3.3. Маңғыстау жертарабы және оны игерудің жаңа
бағыттары ... ... ... ..
3.4. Маңғыстау өңірін көгалдандыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүкіл дүниежүзі елдері су қорларына қол
жеткізу мүмкіндіктерінің бірдей еместігі, су бөлудегі өндіру мен бақылау
саласындағы бәсекелестік, жанжалдарға соқтыруы ықтимал екендігін ұғынып
отыр, ал су қорларын ұтымды пайдалану мен қорғау жөніндегі ынтымақтастық,
тек трансшекаралық су тұтыну проблемаларын ғана емес, сонымен бірге адам
дамуы проблемасын шешетін құралға айналуы ғажап емес. Тәуелсіздік алған
сәттен бастап трансшекаралық өзендерді ұтымды пайдалану мен қорғау
проблемасы Қазақстан үшін тұрақты және қауіпсіз дамуды қамтамасыз етудегі
басым мәселелердің біріне айналды. Трансшекаралық өзендер жағдайын табысты
шешуге тек Қазақстанның ғана ұлттық қауіпсіздігі емес, сонымен бірге
Орталық Азия аймағы мен Ресейдің шектес облыстарының қауіпсіздігі де
байланысты, өйткені Қазақстан аумағында туындайтын проблемалар, бүкіл
аймақтың өзара іс-қимыл жүйесіне ықпал еткі мүмкін.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Îðòàëûº Àçèÿäà¹û ê¼ïòåãåí åëäåð
ñèÿºòû ²àçàºñòàí ¾øií äå ñó ºîðëàðû ò½ðàºòû ¸ëåóìåòòiê ýêîíîìèêàëûº äàìóäû
áåëãiëåéòií áàñòû ôàêòîðëàðäû áiði áîëûï òàáûëàäû. Ðåñïóáëèêà àéìà¹û
áîéûíøà æåð ¾ñòi ñó ºîðëàðû òûì ¸ðêåëêi îðíàëàñºàí æ¸íå åä¸óið ê¼ï æûëäûº
жûë iøiíäåãi äèíàìèêàìåí ñèïàòòàëàäû. Åëäi êëèìàòòûº åðåêøåëiêòåðiíå
áàéëàíûñòû æåð ¾ñòi ñó ê¼çäåðiíi áàðëûº à¹ûìû äåðëiê ê¼êòåìãi ìåçãiëãå ñàé
êåëåäi. Îñû æà¹äàé ñîíäàé-ຠñóìåí æàáäûºòàóäû òðàíñøåêàðàëûº ê¼çäåðiíå
áàéëàíûñòûëûº ñó ºîðëàðû ìåí àéìàºòàðûí ¸ðêåëêi ºàìòàìàñûç åòiëóií
ñàáàºòàéäû. Iñ æ¾çiíäå åëäi á¾êië àóìà¹û òåê ñó ºîðëàðûíû òàïøûëû¹û ìåí
ñó ê¼çäåðiíi ëàñòàíóûíàí ¹àíà òóûíäàìàéòûí á½ë ýêîíîìèêàëûº ¼ñó êåçåiíäå
å æî¹àð¹û äåãåéãå æåòòi, ñó øàðóàøûëû¹ûíû ê¾ðäåëi àõóàëû, ñîíûìåí áiðãå
ñó øàðóàøûëû¹û æ¾éåñiíi ñóäû áåé áåðåêåò ïàéäàëàíóû ìåí òèiìñiç
áàñºàðóûíû ñàëäàðûíàí îñûíäàé õàëãå äóøàð áîëûï îòûð. Òàáè¹è îðòàíû
ºàëïûíà êåëòiðó ºàáiëåòòiëiãi ìåí àíòðîïîãåíäiê ñàëìຠæ¾êòåìåñi àðàñûíäà¹û
áàëàíññûçäûº, ýêîëîãèÿëûº æàéñûçäûºòàðäû á¾êië åëäi íåãiçãi ñó àëàïòàðûí
ºàìòóûíà ñåáåï áîëäû. Æà¹äàé, åëäi áið êåçäåãi ñó øàðóàøûëû¹ûí áàñºàðóäà¹û
áiðû¹àé æ¾éåñiíi æ¾ðãiçiëãåí ðåôîðìàëàðìåí æåêåøåëåíäiðóäi ñàëäàðûíàí
á¾ëiíóiìåí äå øèåëåíiñå ò¾ñòi, àë æ¾éåíi ñî¹àí ñ¸éêåñ ðåôîðìàëàó áîë¹àí
åìåñ. Îñûëàðäû áàðëû¹û òåê ñó øàðóàøûë¹û ñóáúåêòiëåðiíi ¹àíà åìåñ,
ñîíûìåí áiðãå ê¼ïòåãåí ñó øàðóàøûëû¹û îáúåêòiëåði ì¸ðòåáåñiíi àòºàðûìäûº
ìiíäåòòåðií ê¼ìåñêiëåíäiðiï æiáåðäi. Осыған байланысты су ресурстарын
реттеу жұмыстарын жүйелі реформалауды қажет етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың нысанасындағы
зерттеулер жүргізу барысында келесі мақсаттар мен міндеттер айқындалды:
• Қазақстанның су ресурстарына баға беру;
• Қазақстанды сумен қамтамасыз етуіндегі трансшекаралық мәселелерді
анықтау;
• Трансшекаралық мәселерді шешу жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектілері: Қазақстан Республикасының су қоры, су қорымен
қамтамасыз етілуі, сырттан келетін су қорлары, Қазақстанды сумен қамтамасыз
етудің трансшекаралық мәселелері.
Тақырыптың жаңашылдығы. Тұщы судың едәуір бөлігі (44%) Қазақстанға
шектес мемлекеттерден құйылады, сондықтан трансшекаралық су ағындары ерекше
маңыздылыққа ие. Республикадағы 8 өзен су алабының барлығы, олардың су
арналарының бірнеше мемлекеттің аумағында роналасу жағдайлары бойынша да,
сондай-ақ өзен ағыстарының құйылу шарттары бойынша да халақаралық му
алаптарына жатады. Еліміздің су қорлары Қытаймен, Қырғызтанмен,
Тәжікстанмен, Өзбекстанмен және Ресеймен бірге пайдаланады. Осыған
байланысты трансшекаралық су ағындарын реттеу осы елдер арасындағы
халықаралық келісімдердің көмегімен шешуге болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі: Жұмыстың басты методологиялық
негіздері болып статистикалық, жүйелілік, салыстырмалы және әдеби
материалдарға талдау жасау әдістері саналады.
Зерттеу жұмысының жазылуының практикалық базасы: Қолданылған
әдебиеттер мен дерек көздері негізінен алғанда отандық басылым беттерінен
алынды. Негізгі әдебиет ретінде Бұқаралық ақпарат құралдары кеңінен
қолданылды. Төле би ауданының әкімшілігінің мәліметтері. Төле би ауданының
статистика басқармасы. Бұқаралық ақпарат құралдарынан Қазақстан-ZAMAN,
Егемен Қазақстан және көптеген басқа газеттер де көбірек пайдаланылды.
Сонымен бірге интернет желісінен алынған мәліметтер кеңінен пайдаланды.
1 Маңғыстау өңіріне физикалық-географиялық сипаттамма
1.1 Физикалық-географиялық орны және жер бедері
Маңғыстау облысы 1973 жылдың 20 наурызында құрылды. Бұған дейін бұл
аймақ Атырау облысына қарады. 1988 ж. қайтадан Атырау облысы қарамағына
берілді. 1990 ж. Маңғыстау дербес облыс атанды [1].
Маңғыстау облысы Қазақстан Республикасының оңтүстік батысында
орналасқан. Жерінің жалпы көлемі 16,7 млн га, оның 12,7 млн га-ы жайылымдық
жер болып есептелінеді. Экономикалық қатынас, жан-жақты байланыс тұрғысынан
алғанда бұл аймақтың орналасу реті өте тиімді. Өйткені облыстың батысы мен
терістігінен орала қоршаған Каспий теңізі арқылы Шығыс Европаға шығуға
толықтай мүмкіндік болса, оңтүстігінде Түрікменстанмен, оңтүстік шығысында
Қарақалпақстанмен, солт. мен солт.-шығысында Атырау, Ақтөбе облыстары
шаруашылықтарымен шектесіп, күнбе-күнгі тығыз байланыс мүмкіндігінде Ақтау
форты қазақ мемлекетінің, оның болашақ теңіз флотының дүние жүзілік аренаға
теңіз су жолы арқылы шығатын орталығына айналуда. Сондай-ақ Ақтау әуе қолы
қатынасының да дүниежүзілік маңызы бар қатынас жолына айналып, Алматы —
Ақтау - Стамбул ұшағы ұша бастады. Маңғыстау облысы ежелгі кезеңдерден бері
мал шаруашылығымен айналысады. Топырағы сортаң, өсімдігі бұталы, ащылы,
қысы қытымыр, тым ұзақ емес, бірақ желді, қара суық ызғырықты, ылғалы аз,
көктемі созылмалы, нағыз континенталь-шөл далаға жатады. Осы жерде өсетін
закөл қойы, қазақтың түсайыр түйесі, қысы-жазы жайылыммен өсіп-өнген Адай
жылқысы осы аймақтың қым-қиғаш, айнымалы табиғатының өзіне лайықты
түліктері болып табылады. Маңғыстау өңірінде өнеркәсіптің 1960 жылдардан
бастап қауырт дамуына байланысты бұл аймақ тек қана мал шаруашылықты аймақ
емес, өндірісі жан-жақты жедел дамыған ірі өнеркәсіпті облыстар деңгейіне
көтерілді. Дүниежүзілік маңызы бар мұнай мен газ қоры, жылдам нейтронды
энергия көзі, стратегиялық-қорғаныстық маңызы бар бағалы рудалар мен
минералдық тыңайтқыштар, көмірдің мол қоры, құрылыстық ұлутас, ақ боры мен
әлі алынбай жатқан табиғи асфальты (кир) бар аймақ. Бұған қоса Маңғыстаудың
емдік суы мен байлығы, шұбаты мен қымызы әлі де болса тереңірек игерілуін
күтіп жатқан әлеуметтік тұрғыдағы табиғи мүмкіндіктер көзі болып саналады.
Маңғыстауда шикізат өндірумен қатар өнеркәсіптің шикізатын өңдейтін саласы
да қауырт дамып келеді. Өзен жағалауындағы Қазақтың газ айдау заводы,
Ақтаудағы пластмасса, кен байыту заводтары, БН-350 ре-акторы, Италиямен
бірігіп салынған тіс пастасын шығаратын заводы қазіргі таңда халық игілігі
үшін қызмет жасайтын ұжымдық еңбектің ұйтқылы орындары болып есептеледі.
Сондай-ақ Ақтау қаласында құс фабрикасы, ет комбинаты, сүт заводы,
көкөніспен жабдықтаушы 6 га Шаруа жылыжай ұжымдық шағын кәсіпорны жұмыс
жасайды.
Қазір Маңғыстау облысының шаруашылықтары мен қожалықтарыңда 650 мыңнан
аса қой-ешкі, 50 мыңға жуық жылқы, 35 мыңға тарта түйе өсіріледі.
ә) Жер бедері. Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ
дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса,
оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа
тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып
табылады.
Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-
мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан
түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың
га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық — 75,1%, құмдық жер — 5,5%,
сор — 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап — 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер
-1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді. Маңғыстау
облыстарына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше
аймақтарға бөлінеді [2].
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты
аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да,
теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы соранды кебіртең, кейбір
жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысы теңіз деңгейінен
— 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстікінде теңіз
деңгейінен — 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай — 19 м
белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз
деңгейінен — 19-27 мтомен жатқан Каспий теңізімен қоршалған. Орталық таулы
Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және
солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан
тектонико - эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті
тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері
сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер,
жекелеген терткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады.
Таулы Маңғыстау – ұзындындығы 117 км, ені 10—15 км-ге созылған батыс және
шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан
тұрады. Орташа биіктігі 300 - 400 м, биіктігі 532-556 м-ге жететін От-ман,
Бесшоқы Қаратаудың ең биік таушоқыларының санатына жатады. Қаратау
сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы,
Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге
дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын
Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік
беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі,
Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан
таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300—327 м болады. Тау
жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы
жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де
оңтүстік және оңтүстік батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік
Маңғыстау жазығына жалғасады. Батыс аймақ — Түпқараған т ү б е г і . Түбек
солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір
тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шындар
сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке :арай әр түрлі
ұзындықта орналаскан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы,
сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті
солтүстгіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-
ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың
ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары
Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар
жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы айм а қ . Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі
Ақтаулар оңтүстік - батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері
тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салаларымен жинақтала
келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5—6 км-дей болып
Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып,
одан әрі оңтүстікке қарай Ұзын-бас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен
Қарақия ойпатына құлайды. Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың
батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс
арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты
теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір
тегіс 0,30 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі
төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз
деңгейімен салыстырғанда кей жері — 8, орта жері — 20, ал теңіз жағасына
жақындаған сайын — 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі. Шығыс
құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес
жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда өз ерекшеліктерімен көзге түсіп
оқшауланады. Шығыс құмдық ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Итқара
құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық
құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі шыңтауларымен қоршалған.
Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан ары
құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтың ерекшеліктерімен
Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар
болып есептелінеді. Шығыс құмдық ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға
жуық [3].
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен,
Жетібай дөңінен бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік -
батыс беті Каспий теңізін жағалай Бегдашыға тірелсе, оңтүстік -шығысы
Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақ - сорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай
Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден
біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және
климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі мұнда су көздері өте
тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңтүстікке жүрген сайын
ащы-карбонатты қопыраңқы, бос кепіршік атып қабыршақтанып жатады. Жаңбыр,
қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықтықта сай- сала,
су ағар жыра ете сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар,
ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл
қыраттарымен көмкерілген терең шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер,
бір-біріне тіркесе қатар түзеген төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар
болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршық тас араласып,
соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын
сабақты боз жусан, ол да келдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар
қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара
өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортандығы мен шөбінің ащылығына
байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал
ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Ү с т і р т . Үстірт жоны Маңғыстаудың
Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті,
Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты
жағалай ұшпа шындар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады. Солтүстіктегі
Бейнеу мен Ақжігіттен шыға басталып, оңтүстіктегі түрікмен жеріне
сұғына кіріп, Қырықсегіз теппеден аяқталатын, ал батысы Қараған-Босағадан
шығып, қарақалпақтың қасқа жолына тірелетін ұлан-ғайыр дала Үстірт жоны
болып табылады. Оңтүстігінде Қожантай, Ботақан, Алтынтапқан, Түзелбай,
Жаңбыршы құдықтарының үстімен Қара елді мекеніне қарай тартылған шекарада
қарақалпақ пен Маңғыстау малшылары жылма-жыл көктем шыға кездесіп жатады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл,
Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған
жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу
келеді. Оңтүстік – шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын,
сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік -шығысқа қаптаған қара
баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт
жонының құйқалы жері – негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс
бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ
ең жақын деген Сыпырашың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде
50—70 км - ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердін жайалысы құнарлы болып
келеді [4].
Үстірт жонын негізінен көктемнен бастап қоңыр күзге дейін пайдаланады.
Оңтүстік Үстірт жоны мен солтүстік Үстірт жонын Сам және Матай құмдары
бөліп жатыр. Сам және Матай құмдарының терістігінен басталатын солтүстік
Үстірт жоны батысында Қарақұм, Жем ойпаты мен терістігінде Шалқар,
шығысында Борсықтың құмы мен Арал теңізіне
тіреледі.
1.2. Геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары
Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор
дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады.
Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің
бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-
райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да
айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен
газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін
тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің
атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі
Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық
түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне
дәуірімен тұстас келеді. Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас
шамасындағы пермь, триас кезендерінен ( бұдан бұрырынғы 190 млн. жыл
шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау
баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері
сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары
болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм,
саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай,
Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр [5].
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жынысының бірі бор (бұдан 115-120
млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары. Солтүстік пен оңтүстік Актау
және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор ) ірінің
шөгінділері құм, тастан ақмергель ор, өктас, саз тастардан тұрады. Бор
дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр
түрлі бейнедегі отыр тастарды жиі кездестіруге болады. Кайнозой дәуірінің
палеоген (30—65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез
келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында
(бұдан 30—40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі
Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып тау
жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды. Неоген тұсы (20—30 млн. жыл
шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау
жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін
ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы,
Қарақия ойпаты мен Бозащы түбегі сол ширектік кезең
шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда
алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190—200 млн.
жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда өңір көп
уақытқа дейін су астында Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен Үстірт
судан босаған; Бозащы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген
қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістері
Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті бұрынғы Одақтық
дәрежедегі Ғылым акдемиясының коррозиы мүшесі Б. А. Феодоровичтің
пайымдауынша ежелгі өзендер Палео - Амудария, Палео - Еділ. Палео-
Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба
ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалындықта қордалана жинақталған тұнбалар,
шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палео-географ,
геология-минералогия ғыылым докторы Н. И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай
және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орындарынан табылып отыр. Ол
айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бүрын Каспийге кұйып жатқан
көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2,1976,107-6.).
Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады.
Сондай-ақ бұл өлкенің төмен және жоғары юра қабатынан тас көмір табылды. Ал
бор дәуірінің шөгіңділері қабаттарыңда фосфорит кені көп кездеседі. Н. И.
Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы
пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір
кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады. Маңғыстау
мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс
материаддары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа
силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек күкірт,
ақ бор кендері барлық ауа райы.
1.3. Климаты және ішкі сулары
Маңғыстаудың ауа райы контирлентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл
маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны
ете аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты
күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы,
теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райына жөнді әсер ете қоймайды.
Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26—30° шамасы, ал максимумы —
34—35°. Ауа температураының жылдық амплитудасы 70—75°. Жылдық температура
4300°—4600° жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін
барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа
жылдық температурасы (°С) Форт—Шевченкода — 11,2, Тұщыбекте - 10,4,
Қарақияда — 11,2, Аққұдықта — 11,4, Самда - 8,5 болады. Ал жауын-шашынның
жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247,175,155, 179 мм болып
келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м). Самда — 17,
Бейнеуде — 25, Форт - Шевченкода — 32, Ералыда — 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0°-
дан 15°-қа дейінгіні көктем және күз, 15°-тан жоғарыны жаз деп айтуға
болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы темендегідей болады
[6].
а) Көктем - наурыз, сәуір — 61 күн.
ә) Жаз - мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек —153 күн.
б) Күз — қазан, қараша — 61 күн.
в) Қыс — желтоқсан, қаңтар, ақпан — 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5°С-
тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым
бойынша түсуі төмендегіше болып келеді.
а) көктем — 61 күн — 25 мм
ә) жаз — 153 күн - 57 мм
б) күз — 61 күн — 20 мм
в) қыс — 90 күн — 30 мм
Барлығы: —132 мм
Облыстың көлемін агрометеорогиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ — Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада
10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500°, жауын-шашын мөлшері
80— 100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші он күндігінде бітеді де,
күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта
есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде
жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60—70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия
әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600—3850°.
Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-
ден аспайды. 3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері — Үстірт жоны
мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі
аудандарының оңтүстік шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800—4300°.
Жылдық жауын-шашын мөлшері 90—160 мм. Қардың жату ұзақтығы солтүстік
шығысында 60—70 күнге, оңтүстік батысында 30—40 күнге созылады [7].
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайы-лымдарда малды
жыл бойы ұстауға қолайлы келеді. Мал шаруашылығына байланысты барлық
шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай
белгіленеді. Манғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы,
малшының табаны тимеген жер кем де кем. Сол шаруагердің бар болмысының
бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің
кезі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей
тұрақты, орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша
аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдықта жоқ. Бірақ сол тәңіректе тақыр мен
тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағаңда ескі шырлаудың жосағы
табылады. Ерте көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана
шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды
айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып,
оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызылтұран,
Көктастың тұраны, Қаншым тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан
балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры,
Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты
жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның
сулары 1950—60 жылдарға дейін кәдеге асты. Маңғыстау жерінде Шаңырақкүп,
Қоңыркүп, Шайтанкүп, Саураның күбі сияқты талай заман ел игілігіне жараған
атақты
күптер көптеп саналады. Бұл өлкенің саяси, экономикалық
тіршілігінің негізі болған құдықтардың тарихы сонау орта ғасырлардан бермен
қарай белгілі бола бастады. Бірақ олар азды-көпті сонау ежелгі дәуірдің
өзінде де болғанға ұқсайды. Сондай-ақ жер бетіне жақын құм етектеріндегі
ыза, тау аңғарларындағы қайраңнан шығатын еспе, қоңырлықтағы орпалық су
көздерін өлке тұрғындары кезінде жақсы пайдаланған. Өнімділігі төмен тек
қана қора басына есеп жасалған қол суларын үй орнындай етіп қазып, түбі
құмсақ құламалы болса жүзген, жыңғыл, сексеуіл сияқты бұталармен сыпыра
қазандық жасап, іргесін шегендеп қауіпсіз халге келтірген апан құдықтарда
болған.
Шымды, тепсенді катқылдықтар арқылы жаңбырдан кейін жүретін қоңырдаң
суларын мал шаруашылығына, ал әр түрлі ағыстар мен құйылыстардың сағасын
бөгеп, егіншілік мақсаттарға пайдаланған. Құдықтың терендігі 4—5 құлаштан
асқасын-ақ қол суы емес терең шыңырау құдықтар санатына косылатын.
Шыныраулар қырық құлаш, тіпті одан да терең болады, жүз адым деп аталуы
да сол тереңдікті бейнелейді. Құдық пен шыңырауды қазуға көп еңбек -
ұмсалған. Олар кұламайтындай болып таспен өріліп, ауызы әйкелмен
көмкеріледі. құдық түбіндегі адамның қауіпсіздігі үшін қазылу кезінде
қашыртқылар дайындалған. Тебін суы құдыққа кетпес үшін әйкелдің айналасы
топырақпен көміліп, дөңестелген.
Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп
еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде XIX ғасырдың 70 жылдарында 812
тұщы, 322 ащы, барғығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 9 ж. - 1211
тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдықының
бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын
құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Краснозодск уездерінің қосылып, мәлімет
аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі
Маңғыстауды коныстанған шаруагерлер мен мал басының кемуне әсу қарқынына
тікелей байланысты болып отырған [8].
Маңғыстауды суландыру, жайылымды игеру шаралары 1960 жылдардан бастап
қолға алынды. Бұрынғы шахтылы құдықтарды жөндеу, өзгерту жұмыстары
саябырсып, оның орнына техника қуатымен қазылатын тұрбалы құдықтар пайда
болды. Еңді бұрынғыдай суды шығырмен емес арнайы су көтеретін механизм ВЛМ-
100-дің қуатымен шығаратын болды. Техниканың күшімен 56-65 метрге дейінгі
тереңдіктегі суды алып пайдалануға мүмкіндік туды. Бұл әдіспен тәулігіне
жоғарыдағыдай терендіктен 35-40 текше метрдей, ал 20-25 метр терендіктен 70
текше метрдің үстінде су алуға болады. Бірқатар жерде атпалы су көздері
емірге келді. Атпалы су көздерін кран арқылы белгілі тәртіппен пайдалану
шаруашылықтар үшін өте тиімді, ал ондай су көздері қамқорлықсыз қалған
жерлерде, шамадан тыс малдың шоғырлануы нәтижесінде жайылыстың істен шығуы,
малдың арасында әр түрлі аурудың таралуы сияқты жағымсыз жақтары да көрініс
береді. Жайылымды суландырумен қатар жер асты суларының жалпы қорын
анықтау, оның ішінде тұщы сулардың мүмкіндіктерін білу, оларды пайдаланудың
ғылыми жүйелерін жасау жұмыстары 1949—50 жылдардан басталған болатын. Жер
асты сулары халық шаруашылығының әр түрлі мұқтаждарын өтеу үшін ерекше орын
алады. 1970—80 жылдардағы корытынды бойынша жер асты суының қоры күн
тәулігіне 850 мың текше метрден асады, ал іс жүзінде оның пайдаланатын
мөлшері халық шаруашылығының өсу қарқынына байланысты өзгеріп отырады.
Қаратау жоны. Бұлар үш бөліктен: Таушық, Батыс және Шығыс Қаратау
жондарынан құралып, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Қаратау
сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең ірілері —
Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары, Күркүреуік,
Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс дейін, ал атпалы
түтіктердікі 5-15 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Онды), кей жерлерде 23 лс
дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су кездерінің (Тұщыбек, Шайыр)
өнімділігі көктемде 15—25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры әр түрлі әдіспен
есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші,
үшінші, төртінші қабаттарының суы 150—240 м тереңдікте жатыр, суының
ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950 ж.
зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады.
Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс
есепсіз алынуынан судың деңгейі 250—270 м төмеңдеп кеткен, ал Шетпе
маңайыңдағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40—50 м-ге
төмеңдеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір
тәулігіне 45—55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше
метрі ауыз суға пайдаланылып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық
солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек
терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының тұздылығы литріне 0,24
г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-
шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астыңдағы альбсеноман
шегіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың
қоры - 50лс [9].
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс
Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2. Оның
ұзыңдығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында. Сулы аумақ су ұстайтын 6
қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасыңда.
Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасыңда болады. Суы неғұрлым молырағы және
тұщысы - жоғарғы қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық
мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес,
минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400—500 лс
жобасында.
Самқұмы. Самқұмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр.
Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасыңда, ұзындығы 70-80 шақырым. Су
қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5—1,5 м, орталығында 25— 30 м. Тұщы судың
көзі терт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен
бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың м3 су қоры
пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік,
11,9 лс шығыс линзада. Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқүм сулы аумағы Бозащы
түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден
астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4—10 шақырым
шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты
жер асты суларының жату тереңдігі 1—5м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды.
Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-
1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге
дейін ауытқиды. Судың беткейіңде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан
аспайды, ал терендегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 грамға
дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі
секундына 60 литр болады, ал тұздылығы литріне 1 грамға дейінгі тұщы су
қорының мүмкіндігі секундына 25—30 литр деп бағаланған.
Қызылқұм сулы аймағының басқа сулардан айырмашылығы оның тұщы суы ащы
судың үстінде жатыр. Есепсіз пайдалану, тепе - тендіктің бұзылуы судың ашып
кетуіне соқтырары сөзсіз. Қазіргі кезде есептегі 38 су түтікшелерінің 7-еуі
ашып кеткен, 7-еуі құмығып қалған. Егерде алға қарай су пайда-ланудағы
жүйесіздік жолға қойылмаса, ха-лықтың сумен қамтылуы болашақта қиын-дауы
күмән келтірмейді. Сондықтан да ауыз суды ондірістік бағытқа пайдалануды
жан-жақты ойластырып, ғылыми негізде бұдан әрі шектеудің шараларын алу
қажет. Құмсауысқан сулы аумағы. Құмсауысқан-Бостан сулы аумағы Басқұдық
құмының шамасына орналасқан, сулы қабат-тың көлденеңі 4—5, ұзындығы 29
шақырымға созылады, ал қалындығы 0,4—21,5 метрге дейін езгереді. Құмды
аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз судың
тұздылығы 03—06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне жа-
қындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде 5—10 грамға дейін жетеді.
Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны 1964
жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен
қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей
пайдаланылып, одан 30 милл су алынды, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта
16 жылға есеп жасалынған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі
1,5—5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр.
Алынатын судың мөлшері жылдан - жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне
5 мың м3 су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м3дейін азайған. Түйесу
құмы сулы аумағы.Түйесу құмының жалпы ауданы 180—190 шаршы км. Оның сулы
қабаты батыстан шығысқа карай 22—24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8
шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1 г баламасына дейінгі жер асты суы
кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза — 65 км2
солтүстік батыс линза — 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3 г-
ғадейінгі бағаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның
негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су коры 15
жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді.
Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-
жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5—17 метр
болса, ол қазір 17—35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйе-судан тәулігіне
9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың
жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм
баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген
тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай
орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік
жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы
линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалындығы 1,5—13,5 м,
көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалындығы 0,25—12,8 м, құмдағы тұщы су
линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін,
тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2,
құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен
3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарыңдасу жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2.
Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура
келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалындығы
14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер асты суының орналасу терендігі
арна бәлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге
дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне
0,8—1,0г болады [10].
Арнадан қашықтаған сайын судың тұздылығы арта түседі. Қала халқын
сумен қамтамасыз ету үшін барлау жасалған және тұщы су линзасы аумағындағы
тұщы суды пайдалану қоры секундына 10,5 л болып анықталған. Үстірт жонысу
көздері. Арал теңізі мен Каспий теңізінің аралығында Сам құмымен Қаратүлей,
Есенқазық, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл түлейлерін ортасына алып жатқан
байтақ дала Үстірт жоны Маңғыстаудың жазғы мал жайылымы болып табылады.
Мүндағы жер асты су кездері шахталы, түтікті құдықтар арқылы бір кездердегі
шығырдан бастап қазіргі замандағы күрделі, әр түрлі су көтеру
механизмдерінің көмегімен шаруашылық мақсатқа пайдаланылады. Сам құмынан
бастап оңтүстік шеттегі Қырықсегіз теппеге, Сай Өтестен шығыс оңтүстік
шекарадағы Жаңбыршы құдығына дейінгі кеңістікке орналасқан мыңдаған құдық
суларының 90%-ке жуығы мал шаруашылығына пайдалануға болатын тұздылығы 1 л-
де 3 г-нан 5 г-ға дейін ауытқып отыратын жер асты сулары. Көбіне тұздылығы
басымдау, суы мол, терендігі 20—40 м-ден шығатын су көздері Қаратүлей,
Есенқазықтан терістік және терістік шығысқа қараған беттегі құдықтарда
кездеседі. Ал Үстірт жонының шыңға жақын Қарнау бөлігі және орталық
Үстірттегі: Уәлі, Ұлықыз, Ұзын, Қараш, Ақоты, Астауой, Қосқызыл, Жаңасу,
Төлеп, Қожантай желісінде жатқан су кездері тұздылығы орта есеппен 3 г-нан
аспайтын, терендігі 45—65 метрдің жобасынан келетін малға өте жұғымды су
болып табылады. Үстірт жонындағы тұщы су көздері көбіне ащы судың үстінде
орналасқан сулар. Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай
құдықтары маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға
дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м
терендіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап
шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50 м. Өздігінен ағатын атпалы судың
өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3
гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га
жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл жайылыстарда қазір 588
шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық
себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі
шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған. Елді мекендер мен
сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974— 90 жылдар
арасында біркатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау
мүмкіндігі тәулігіне 0,25—1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам
2-Бейнеу, Ақжігіт-Сам құмы, Қызылқұм-Қызан, Басқұдық-Бекі, Тереңорпа-
Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан
шаруашылықгар жылына орта есеппен 170—180 мың текше метр арасында тұщы су
көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде
жинау және оны шаруашылык мақсаттарына пайдалану бағытында 1974—80 жылдарда
Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері
жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ
су қоймаларының орнын тандауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және
алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп
мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал
бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы
аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып
қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты
пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырызбай, Қарасай бөгеттерін
жатқызуға болды.
1.4. Топырағы, өсімдік жамылғысы және жануарлар әлемі Маңғыстаудың
жері биоклимат 1 жағдайына қарай шөлдландшафты аймаққа жатады. Аймақтың
топырағы негізінен өсетін өсімдігіне және топырағының түсі мен беткі
қабатына қарай екі аймаққа бөлінеді. Оның екіншісі — қоңыр топырақты
солтүстік сортаң жусан өсетін далалық шөл аймақ және сұр - қоңыр
топырақты, ерте қурап өшіп кететін раң тәріздес өсімдік және ащылы шөп бұта
тектілер өсетін орталық шөл аймақ. Қоңыр топырақты аймақ облыстың
соллтүстік жағын (Түпқараған түбегі, Бозащысы, Таулы Маңғыстау, Үстірттің
Қарнау бөлігін) алып жатыр. Тұздану, сортаңдану дәрежесіне және қарашірік
қабатының қалындығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz