Шағын бизнес кәсіпорынының дамуын басқару ( МИРАС МБ ЖШС-і мысалында)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті
Тақырыбы: ,,Шағын бизнес кәсіпорынының дамуын басқару,, (“МИРАС МБ” ЖШС-і
мысалында)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. НАРЫҚТЫ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 6
1.1. Шағын бизнес экономикалық тұрақтылық пен даму кепілі 6
1.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы 15
1.3 Республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің бағыттары 23
2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ “МИРАС
МБ” ЖШС МЫСАЛЫНДА 27
2.1. “МИРАС МБ” ЖШС-нің басқару жүйесіне талдау 27
2.2. “МИРАС МБ” ЖШС-нің қаржылық-шаруашылық іс-әрекеті 38
2.3. Шағын кәсіпорындағы табысқа бағытталған басқаруды жетілдіру 45
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 56
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып ес жиғалы бері 10 жыл өтті. Кешегі өткен күнге
көз жүгіртіп қарайтын болсақ, жетпіс жыл отаршылдық саясатты ұстанған
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау қажеттілігі бүгінгі таңда
экономикалық саясаттың басымды өрісі ретінде танылған. Шағын кәсіпкерлікті
дамыту халықты жұмыспен қамтамасыз ету, тұтыну тауарлары нарығында отандық
өндірушілерді орнықтыруда маңызды болып табылады.
Республикада шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуда бірқатар шаралар
жүзеге асырылған. Кәсіпкерлікті қолдауда басты назар Елбасының арнайы
тапсырыстарынан орын алып, бұл мәселені шешу Үкімет пен әкімдердің
міндеттерінде белгіленген. Экономика және сауда министрлігінің жанынан
кәсіпкерлерді қолдау департаменті құрылған. 1997 жылдың тамыз айынан
Кәсіпкерлікті қолдау қоры өз жұмысын бастады.
Арнайы мемлекеттік құжаттармен қатар қолдау көрсететін мемлекеттік
емес институттар өнімді қызмет етуде. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті
қолдау үшін 14 халықаралық ұйым қалыптасқан. Бұл ұйымдар тек қаржымен ғана
қолдау жасмай, сонымен бірге оқу жоспарлары, техникалық көмек, кенес беру
қызметтерін көрсетеді. Олардың ішінде Европалық даму және қайта құру банкі,
Іскер адамдар орталығы, ТАСИС бағдарламасы, Европалық Бірлестік Комиссиясы,
Европалық концорциум қаржыландыруындағы іскерлік байланыс орталығы, Сорос
Қоры, Қазақстандағы кәсіпкерлікті қолдаушы Орталық Азиялық-Американдық қоры
белсенді әрекеттерді жүзеге асыруда. Ақпараттық, маркетингтік қызмет, тауар
жылжуы, ішкі нарық саласында Сауда-өнеркәсіптік палатасы үлкен көмек
көрсете алады. Бүгінде Қазақстан Әлемдік даму және қайта жарақтандыру
Банкі, Халықаралық Валюта Қоры, Европа Даму Банкі, Исламдық Даму Банкі
сияқты беделді қаржы ұйымдарының мүшесі болып отыр.
Жергілікті жерде шағын және орта бизнесті басым дамытудың саясатын
түбегейлі жүргізіп, оларға бизнес жоспарына сәйкес қаржылай көмек көрсетуді
жүзеге асырады. Кәсіпкерлік қырларын үйрену мақсатында шетелдік
әріптестерді шақыру, инвестицияларды тиімді жобаларға жұмсау аясында нақты
шаралар белгіленіп, орындалуда. Елбасы кәсіпкерлікпен шұғылданушыларды жөн
жосықсыз тексеріп, ығыр еткен айла-тәсілден құтқарып, жүйелі жұмыс істеуіне
мүмкіндік беретін пәрменімен көмектескен болатын.
Кәсіпкерліктің көсегесін көгерту әрбір екі кісінің бірінің қолынан
келе бермейтін іс. Өйткені, іскер азаматтардың біліктілігі өз алдына, ал
шағын өндіріс орындарын қаржыландыруды қамтамасыз ету өзіндік мәселе болып
табылады. Міне осы аталған жағдайлар дипломдық жұмыстың маңыздылығын, заман
талаптарына сай келуін дәлелдей түседі.
Дипломдық жұмыс объектісі болып табылатын “МИРАС МБ” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі шағын бизнеске жатқызылады. Жалпы кәсіпкерлікті
дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
- кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол - шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау. “МИРАС МБ” ЖШС басшылығында
мұңдай құқық еркіндігі бар;
- кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдік пен жауапкершілікті қажет етеді. “МИРАС МБ” ЖШС бұл мәселеде
Заңға сәйкес жұмыс жасайды;
- кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты. “МИРАС МБ” ЖШС
коммерциялық сауда-саттықпен айналысады.
Яғни, “МИРАС МБ” ЖШС-нің кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы,
әлеуметтік-экономикалық шарттары қаланған.
Шағын бизнес - қызметтің ерекше бір түрі ғана емес, бұл тағы да бір
белгілі стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ: үлкен бастама,
дәстүрден тыс шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік. “МИРАС МБ”
ЖШС қызметінде өзіндік стильге,іскерлікке бет бұрған шағын кәсіпорын.
Дипломдық жұмыста нарықты экономикадағы шағын бизнестің мәні, мазмұны
және ерекшеліктері баяндалған. Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен
дамуына зерттеу жасалынып, республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің
бағыттары көрсетілген. Сондай-ақ “МИРАС МБ” ЖШС-нің коммерциялық әрекетінің
нәтижелері, экономикалық-қаржылық көрсеткіштері анықталып, талдау
жасалынған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. НАРЫҚТЫ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шағын бизнес экономикалық тұрақтылық пен даму кепілі
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшу және оның оның әзірше
монополиялық биік деңгейін сақтау кезікнде экономикалық өрлеудің басты күші
– шағын бизнесті дамытудың зор маңызы бар.
Монополизм еркін рыноктың аласапыраның және еркін бәсекелестік
мүмкіндігін жоя отырып экономикалық және технологиялық прогресске қарсы
әсер ететін факторларды жасайтыны белгілі. Яғни монополизмнің бойында қай
кезде де тоқырау қаупі бар. Оған қарсы тұра алатын бірден бір фактор
әлемдік тәжірибеде кең етек алған, енді біздің елімізде де дамып келе
жатқан шағын бизнес. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та
өздерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын
кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі шағын бизнес халықтың әл ауқатын
арттырумен қатар, қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді.
Бұл жағдайды төменде көрсетілген кестеден айқын байқауға болады.
Кәсіпкерлік сектор нарықтық бәсекелестіктің өзгеруіне өте сезімтал.
Сонымен қатар экономикадағы бәсекелік сипатты қолдай отырып, орта таптың
қалыптасуының негізін қалайды. Осындай әлеуметтік базаны дамытпастан
нарықтық реформаларға жоғары баға беру мүмкін емес. Бұл сипаттаманың
әділдігін экономиканың қолдаушы күші болған шағын бизнесті кең бағытта
қолдаған шет елдердің тәжірибесі айғақтайды. Мысалы АҚШ та жалпы өнімнің
қырық процентті және еңбекке қабілетті халықтың елу үш процентті оның
үлесіне тиеді. Ірі корпорацияларға қарағанда шағын кәсіпорындар
технологиялық жаңалықтарды анағұрлым көп игереді. Мұндай кәсіпорындардың
тауарларды экспортқа шығаруға да мүмкіншіліктері де мол. Олардың үлесіне
Германия, Италия, Жапония сияқты елдерде тауар экспортының қырық
проценттіне жуығы тиеселі екен.
Кесте 1-Жұмыспен қамтылғандар арасындағы шағын бизнес үлесі.
Ел аты Үлесі Ел аты Үлесі
Италия 80% Румыния 27%
Ұлыбритания 76% Венгрия 24%
Жапония 73% Словакия 23%
Бельгия 72% Польша 23%
Франция 69% Россия 15,2%
Германия 64% Беларусь 5%
АҚШ 53% Қазақстан 7,2 %
Шағын бизнес, кесте деректері дәләлдеп отырғандай, өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне
айналуда. Экономикалық және статистикалық мәліметтер бойынша шағын бизнес
субъектілерінің ролі тіпті дамыған елдер де артқаны байқалады. Қазақстанда
көрсетілген дерек 2001 жыл нәтижесімен белгіленген, қазіргі соңғы деректер
бойынша шағын бизнесте қамтылған үлесі 15 %-ға жеткен, дегенмен әлі де дами
түсуі тиіс.
Шағын бизнес динамикалық түрде дамуы мүмкін, тұтынушылардың
сұранысының өзгеруіне тез бейімделе алады, бәсекелес нарықтық қатынастарға
ықпал етеді, экономиканың құрылымдық қайта құрылуына әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын ашады, жаңа кәсіпкерлік тап пен меншік иелерінің құрылуына жағдай
жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен үлеске ие бола алады,
мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы сомаларын береді.
Дамыған елдерде шағын кәсіпорындар мынадай салаларда басым роль
атқарады: сауда, автосервис, құрылыс, қызмет көрсету салалары. Қазір шағын
кәсіпорындар жоғары технологиялық сфераларға: машина құрылысы, энергетика,
электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика,
микроэлектроника, телекоммуникация салаларына диверсификацияланып жатыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен қатар қызмет етуі
дамыған елдер экономикасына тән белгі. АҚШ-та өз ісімен айналысушы
азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен құрметке ие. Нарықты экономикаға бет
бұрған елдер үшін АҚШ-ғы шағын бизнесті дамыту тәжірибесі үлкен маңызы бар.
АҚШ шағын бизнес басқармасының классификациясы бойынша шағын бизнес
субъектілеріне: жұмыскерлер саны 500-ге дейін болатын өндірістік және сауда
кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін – жылдық табысы 2 миллион долларға
дейін болатын кәсіпорындар жатады.
АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-іне жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл
шағын кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 53%-іне, көтерме сауданың 64%-іне,
бөлшек сауданың 72%-іне, қызмет саласының 57%-іне ие болып тұр.
Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын ашу мен
қысқарту кезінде шағын кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын бәсеңдетеді. АҚШ-
тық шағын бизнес даму мысалы көрсеткендей шағын бизнес сыртқы ортаның
өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ сауда министрлігінің мәліметтері бойынша
шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің экономикалық өсуіне 20-25%-
ке дейін үлес қосады.
Негізгі бағдарлама - бұл инкубаторларды дамыту. Инкубаторлар – бұл
университеттер, компаниялар, федералдық органдар, штаттық басқармалар
жанында құрылатын ұйымдар. Бұл ұйымдардың негізгі мақсаты – жаңа
кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі – көптеген
кәсіпкерлер өз ісін бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай
кәсіпкерлерге инкубаторлар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржыландыру
көзіне байланысты инкубаторлар: фирмалық, университеттік, жекеше болуы
мүмкін.
Шағын бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете
отыра, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін
шешеді. Әдетте, шағын бизнестің дамуынан келесі тауқыметтер шешімін табады
:
- Экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
- Қоғамдық қажеттіліктерді толық қанағаттандыратын бәсекелестік және
нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
- Тауар ассортиментінің кеңеюі, қызмет көрсетуді жетілдіру, оның
сапасының жоғарлауы;
- Өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- Жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- Қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің
төмендеуі;
- Адамның творчестволық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
- Еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
- Жерді, щикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
- Мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе
жалға алуы;
Аталып өткен шағын бизнестің экономикалық және әлеуметтік функциялары
оны дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және
экоомиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Техникалық прогресс, тұтынушы сұранысын толық қанағаттандыру шағын
кәсіпорындардың тиіиділігіне байланысты болады.
Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді қабылдауға
анағұрлым қабілетті,нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай
ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара
бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік береді.
Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификациясын
қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет ереді. Шағын бизнес
нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама, қолданбалы
зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз етіп, белсенді роль
атқарады.
Соңғы уақытта дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде шағын
бизнестің дамуы үлкен орын алып тұр. Егер 1950-і жылдары АҚШ-та орташа
шамамен жыл сайын 130 мың фирма тіркелсе, 60-ы жылдары –220 мың, ал 70-і
жылдары – 350 мың, ал 90-ы жылдары жыл сайын 600 мың фирмаға дейін орташа
шамамен тіркелген. Бұл құбылыстың себебі шағын бизнестің дамып отырған
қоғамдық тұтынушылықты дер кезінде қанағаттандыра алу қабілетімен, ғылыми
техникалық прогресс барысында өндірістік құрал мен жабдықтардың
жетілділігімен және аралас экономикадағы әр түрлі меншік формаларының
біркелкі мүмкіндігімен түсіндіріледі. Шағын бизнес шешім қабылдау мен оны
жүзеге асырудағы еркіндік, іскерлік, нәтижелерге толық экономикалық және
праволық жауапкершілік, сондай ақ творчестволық ынта және жігермен
сипатталады.
Шағын бизнестің нарықты экономика субъектісі ретінде төменгідей
артықшылықтары бар:
- Шешімдер қабылдауда және оны іске асыруда бейімділік пен оперативтік;
- Салыстырмалы түрдегі аз шығындар, әсіресе басқаруға;
- Жергілікті жерде шаруашылықты жүргізу жағдайында тез бейімделу;
- Шағын бизнес субъектілерінің іс әрекет жасаудағы тәуелсіздігі;
- Жеке тұлғаның өз идеяларын іске асырудағы зор мүмкіндіктері,
кәсіпкерліктің дамуы;
- Қорға деген аз сұраныс, өнімге және өндіріске өзгерістерді тез енгізу
мүмкіндігі;
- Капитал айналымының жоғары болуы;
Халықаралық еңбек бюросының баяндамасында шағын және орта
кәсіпорындардың бірқатар бәсекелестік артықшылықтары аталған. Бір
қызметкерге шаққандағы қажетті қор мөлшерінің аз болуы, шағын кәсіпорындар
жергілікті еңбек және материалдық ресурстарды ірі кәсіпорындарға қарағанда
кеңінен қолданады. Табысқа жету жолында жеке ынтаның басым болуы, кәсіпорын
жұмысына да үлкен әсер етеді. Шағын бизнес субъектілері жергілікті
нарықтағы сұранысты өте жақсы біледі, кей кезде нақты тұтынушының тапсырысы
бойынша тауар шығарады, адамның үлкен санына өмір сүруі үшін қаржы береді,
кәсіпқой мамандарды даярлайды. Кейбір мемлекетттерде тауар өндірісі, қызмет
көрсету деңгейі бойынша шағын бизнес алдыңғы орында тұрады.
Шағын бизнес субъектілерінің кемшіліктері қатарына тәуекелдің жоғары
болуы, нарықтағы тұрақсыздықтың жоғары деңгейі, Ірі кәсіпорындарға тәуелді
болуы, басшылықтың біліктілігінің төменгі деңгейі, қаржы ресурстарын
тартудағы қиындықтар, істі басқарудағы жетіспеушіліктер. Әрине шағын бизнес
субъектілерінің сәтсіздіктері ішкі және сыртқы факторларға байланысты
болады. Сонымен қатар өндірістік және сауда кәсіпорындар дебиторлық қарызды
өтеудегі қиыншылықтарды көрсетеді. Дипломдық жұмыс объектісі болып
табылатын сауда саласында жоғарыда аталғандармен бірге дұрыс орынның
болмауы, қойма шаруашылығын басқарудағы қиыншылықтар, қазіргі уақытта шағын
бизнесті жүргізу үшін арнайы білім қажет. Кей кезде шағын бизнестің басшысы
жақсы коммерсант болғанымен, өндірістік мәселелерде ешқандай тәжірибесі жоқ
болады және керісінше жағдай да болуы мүмкін.
Шағын бизнестің субъектілерінің сәтсіздікке ұшырауы кәсіпкерлердің
дайындығы төмен болуымен айқындалады. Кәсіпорын басшылары жұмысты бірлесіп
атқарса, онда тиімділік артады. Себебі бірлескен шешім қабылдаудың маңызы
өте зор. Бір мезетте пайда болып, содан кейін жоқ болатын қоғамдық
қажеттіліктерді тұрақты түрде іздестіру және оған бейімделу шағын бизнес
стратегиясының негізін құрайды.
Бизнес – бұл адамдарды, яғни тұтынушыларды өз қаржысын сізге беруге
ынталандыратын өнер. Бизнес үлкен өнер. Бұл өнер коммерция заңдарына,
кәсіпкерлердің үлкен еңбегі мен тәжірибесіне негізделеді. Кәсіпкерлік
өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуына ықпал етеді.
Кәсіпкерлердің өздеріне ғана тән ерекше этикасы және дүниетанымы бар.
Бұл жағдайға қарап, біз кәсіпкерліктің ерекше бір философиясы бар екенін
айтуымызға болады.
Кәсіпкерлік философиясы өндіріс пен қоғамның дамуының әсерінен
әрқашанда өзгеріп тұрады. Ал кәсіпкерлік философиясының негізі тұрақты
болып келеді. Себебі - қоғамдық өмір мен адамдардың қатынастары өзгеріп
тұрады, ал нарықтық орта мен заңдар өзгеріссіз.
Кәсіпкер әрқашанда анықталмаған жағдайда қызмет жасайды. Әр нәрсе, әр
тенденция мәңгі болмайтындықтан нарық субъектілерінің мінез-құлқы әрқашанда
өзгермелі. Нарықты экономикада әр процесс циклді жүреді.
Жапонияда шағын бизнеске ерекше назар аударады. Себебі шағын бизнесті
дамыту арқылы Жапония соғыстан қираған елден жоғары технологиялық дамыған
елге айналды. Жапонияның халық шаруашылығында шағын және орта бизнес
субъектілерінің: саны, жұмысшылар саны, тауар айналымы басқа секторлармен
салыстырғанда алдыңғы қатарда тұр. Дәстүр бойынша әр-бір ірі корпорация өз
жанында бірнеше шағын кәсіпорын құрады. Бұл кәсіпорындар бас кәсіпорынға
тәуелсіз болады және өздерінің ұйымдық құрылымын жасайды, жаңа өнімдерді
шығара бастайды.
Жапонияда шағын кәсіпорындар үлесіне: өндірістік өнімнің 55%-і, көтерме
сауданың 60%-і, бөлшек сауданың 80%-і тиеді. Еркін нарықты бәсеке шағын
кәсіпорындарға сыртқы ортаға бейімделуіне көмектеседі. Мұндай жағдайда
мемлекеттік органдар шағын кәсіпорындарға құрал-жабдықтарды жаңартуға,
технологияны жақсартуға, өнімге деген сұранысты дамытуға көмек береді.
Жапонияның шағын бизнесті мемлекеттік қолдауының басты ерекшелігі – басымды
бағыттарды дамытудағы уақыт мерзімі. Басымдылық бағыттар бір немесе одан да
көп жылдарға бекітіліп, кейіннен өзгеріп тұруы мүмкін. Мемлекет шағын
кәсіпорындарға мемлекеттік тапсырыстарды алуда да көмектеседі. Жапонияда
шағын бизнесті мақсатты түрде бюджеттен қаржыландырады. Әр бір министрлік,
әр ведомство өз шығындар бюджетіне шағын бизнеске жұмсалатын қаржыны
кіргізеді. Шағын және орта кәсіпорындарға жеңілдетілген салық ставкасы
қолданылады. Жапонияда шағын және орта кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің
73%-іне ие болып отыр.
Экономиканы құрылымдық қайта құру үшін шағын бизнесті дамыту маңызды
мәселе. Ресей Федерациясында экономиканың бұл секторын даыту мақсатында
бірқатар экономикалық шаралар жасалынып, жүзеге асырылды. 1995 жылы Ресей
Федерациясында “Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау туралы” заң қабылданды.
Бұл заң бойынша жаңадан құрылған кәсіпорындар 2 жылға дейін табыс салығын
төлеуден босатылады. Шағын бизнесті қолдаудың Федералдық Қоры арқылы
әртүрлі жобалар қаржыландырады. Бұл қорға федералдық меншіктегі
кәсіпорындарды жекешелендіруден түсетін қаржының 5%-і келіп түседі.
Федералдық Қор арқылы шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру жүйесі екі принципке
негізделген:
- Федералдық Қордан жұмсалатын әр бір рубльге аймақтардан да бір рубль
жұмсалуы керек.
- Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады. Қор банкке өз
резервтік қаржысын салады, ал банк өз қаржысынан аймақтарда кәсіпкерлерді
қаржыландырады.
Шағын бизнесті қолдаудың аймақтық қорлары мен орталықтары барлық
региондарда құрылған. Шағын кәсіпкерлік федералдық және жергілікті
бюджеттерден қаржылық көмек алады, жергілікті салықтар бойынша әртүрлі
жеңілдіктерге ие. Сонымен бірге жергілікті бюджеттерден шағын бизнестің
инфрақұрылымын құру жобалары да қаржыландырылады.
Ұлыбританияда шағын бизнес субъектілеріне: жылдық тауар айналымы 2
миллион фунт стерлингтен аспайтын, активтер сомасы 1 миллион фунт
стерлингтен және жыл бойы 50 адамды жұмыспен қамтитын кәсіпорындар
жатады. Ұлыбритания мемлекеттік консультациялық қызметі бастаушы
кәсіпкерлерге қажетті кеңестер береді. Мысалы: коммерциялық мәселелерді
қалай шешу керек екенін, бухгалтерлік есепті қалай жүргізу керектігі
туралы, нарықты қалай зерттеу керек екендігі туралы кеңестер. Шағын бизнес
жөніндегі Үкіметтік қызмет кәсіпкерлер үшін әртүрлі семинарлар мен курстар
ұйымдастырып тұрады. Сонымен қатар Үкімет банктер алдында кәсіпкерлер үшін
ссудалық кепілдеме береді. Шағын кәсіпорындар салықты табысқа жеткеннен соң
ғана төлейді.
Франциядағы тұрақты түрде дамып жатқан іскерлік қызметтің негізінде
мемлекеттің мақсатты түрде жүргізіп жатқан саясаты жатыр. Басты назарда
шағын және орта кәсіпорындар. Себебі бұл кәсіпорындар нақты экономиканың ең
динамикалық агенті. Францияда шағын кәсіпорындарға – жұмысшылар саны 500-
ден аспайтын кәсіпорындар жатады. Ресми дерек бойынша Францияда шағын және
орта кәсіпорындарда – 16 500 000 адам жұмыспен қамтылған. Орташа есеппен
бір кәсіпорында 7 адам жұмыс істеген. Шағын және орта бизнесте жұмысқа
қабілетті халықтың 59%-і шұғылданады. Статистикалық мәліметтер бойынша 1988
– 1995 жылдары шағын және орта кәсіпорындар саны жыл сайын 4,5%-ке, ал
жұмыспен қамту болса 0,25%-ке өсіп тұрған. Шағын және орта кәсіпорындар жыл
сайын өндірісті 2%-ке, ал экспортқа шығаруды 2,5%-ке арттырған. Бұл
деректерге қарап, шағын және орта бизнестің ел экономикасында маңызды
орынға ие болып тұрғанын байқаймыз.
Франция Үкіметінің шағын және орта кәсіпорындарға байланысты жүргізіп
жатқан саясатынан мемлекеттің бұл секторда үлкен мүдделері бар екенін
аңғаруға болады. Бұл мүдделер екі үлкен программаларда жарық көрді:
- Францияда шағын және орта кәсіпорындарды дамыту жобасы;
- Шағын және орта кәсіпорындарға бағытталған 37 шара.
Бірінші документ шағын және орта бизнеске қаржы-экономикалық көмекті
қамтыса, екіншісі ұйымдық-әкімшілік шараларды қамтиды.
1998 жылдың шілде айынан бастап шағын және орта кәсіпорындар әртүрлі
төлемдерді төлеудің электрондық жүйесіне көшті. Шағын және орта
кәсіпорындар сыртқы экономикалық қатынастарда үлкен жеңілдіктерге ие болды.
1.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
Шағын бизнес бүгінгі өркениетті дүниенің экономикалық даму
жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салаларының бірі.
Қазақстан Республикасының экономикасы да әйгілі “500 күн” тәріздес
экономиканы тұрақтандырудың монетарлық тұжырымдамасынан бастап,
“макроэкономикалық тұрақтандыруға” дейінгі талай тар жол, тайғақ кешулерді
басынан кешірді. Дегенмен республикада шағын бизнестің дамуы мен қызмет
жасауына қажетті ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық шарттарды
қалыптастырудың алғашқы қадамдары жасалуда. Келесі жағдайлар бекітілген:
- Шағын кәсіпорындар кез-келген халық шаруашылығының саласында, кез-келген
меншік формасы негізінде құрыла алады;
- Шағын кәсіпорындарды: азаматтар, мемлекеттік, ұжымдар, біріккен
кәсіпорындар, шаруашылық ассоциациялары, мемлекеттік органдар құрады.
- Шағын кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға
статусына ие болады. Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүргізуде, шығарған
өнімге, міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі қалған пайдаға тәуелсіз
иелік етеді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты әлеуметтік
прблема – халықтың өмірін жақсарту проблемасын шешуге бағытталған. Ол үшін
экономиканы “ тұтынушыға қызмет ету “ режиміне ауыстыру қажет. Әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл мақсатқа экономикалық қатынастардың
кәсіпкерлік типі сәйкес келеді. Оның негізгі белгілері – батыл инициатива,
толық еркіндік пен жауапкершілік, нарық конъюктурасын бақылау мен
қажеттілікті іздеу, бәсекелік күрес тактикасы мен инвестициялау мәселелерін
талдау.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту кез-келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру
үшін қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек –
геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді?. Кез-
келген экономиканың бүгіні мен болашағында “стратегиялық көзқарассыз”
ешқандай даму болмайды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындар Одағы құрылды. Бұл орган шағын
кәсіпкерлікті қорғау, қолдау қызметін атқарады, олардың қызметін жүйелейді.
Ол мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі –
- Қазақстанда шағын кәсіпорындарды қолдау қорын құру
- Жеңілдік жағдаймен несиелеу
- Шағын кәсіпкерлікті қаржыландыратын инвесторларға төмендетілген салық
ставкаларын қолдану
- Шағын кәсіпорындарды несиелеу және сақтандыру бойынша кепілдіктер беру
- Шағын кәсіпорындар мемлекеттік тұрақты бағалар мен тарифтерді қолданған
кезде, олардың орнын толтыру үшін қаржыландыру
- Шағын кәсіпорындарға сыртқы экономикалық қызметпен айналысуға көмек
көрсету
Кәсіпкерлікті қолдаудың, дамытудың жоғарыда аталған бағыттардан басқа
шағын кәсіпкерлікке көмек көрсетуге арналған аймақтық құрылымдар құрылған.
Ол құрылымдарға кәсіпкерлікті қолдаудың территориялық орталықтары мен
инновациялық орталықтарды жатқызуға болады.
Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
көрсету мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның “Шағын кәсіпкерлікті
дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар
туралы” Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы хұқықтық және қаржы-
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер-жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секторы ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Шағын бизнеске қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр. Шағын кәсіпорындарды қаржыландырудың ықтимал
көздерін іздестіру жұмысының жолға қойылуы да қанағаттанғысыз. Екінші
деңгейдегі банктердің шағын және орта кәсіпорындарға бірінші кезекте несие
беру тәртібі баяу енгізілуде.
Облыс орталықтарында, қалалар мен аудандарда шағын кәсіпкерлікке қолдау
көрсету жөніндегі құрылымдық бөлімшелерді құру жұмысының қарқыны төмен.
Әзірше мұндай департаменттер, комитеттер, бөлімдер тек Алматы, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарында ғана
құрылды.
Облыстар мен Алматы, Астана қалалары әкімдерінің қызметіне бақылау
жасауды күшейту мақсатында құжаттама жасау процедурасын оңайлату және
шағын және орта бизнес субъектілеріне жеңілдіктер беру, пайдаланылмай
жатқан алаңдарды, жерлер мен салынып бітпеген объектілерді есепке алу,
оларды басқа қожайынға беру және сату жөніндегі тендерлер мен конкурстар
өткізу, шағын және орта кәсіпорындардың товар өнімі көрмелері мен
консультациялық орталықтар ұйымдастыру, жедел бизнес-инкубаторлардың
республикалық жүйесін құру тәрізді бағыттар бойынша тұрақты бақылау жасау
және жедел есеп беру нысандары енгізілді.
Индустрия, энергетика, сауда министрлігі мен Қаржы министрлігі
министрліктердің, ведомстволардың және кәсіпкерлер бірлестіктерінің
қатысуымен Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын жасап, оны Үкіметтің қарауына берді.
Шағын бизнестің өндірістік мақсаттарға пәтерлер мен жапсарлас салынған
жайларды қайта жасауына тегін келісім мен құжаттар берудің оңайтылған
рәсімі енгізілді.
“Шағын бизнес субъектілеріне жер учаскелерін бес жылға дейін қарызға
сату жөнінде конкурс өткізу туралы” ережені күшіне енгізу көзделіп отыр.
“Жеке кәсіпкерлік туралы” заңның жобасы жасалуда. Ол жеке кәсіпкерліктің
құрылуына, қызмет жасауына, мемлекеттік тіркеуден жеңілдетілген тәртіппен
өтуін, мемлекеттік кепілдік жүйесін қалыптастыруды мақсат етеді. Мұның өзі
шағын бизнеске күшті көмек болатына күмән жоқ.
Шағын бизнесті дамыту мемлекеттік маңызы бар, күрделі іс болып саналады.
Бұл арада халықпен тығыз байланыс жасамай, оның қолдауына сүйенбей ілгері
басу мүмкін емес. Жеке және шағын бизнестің дамуына заңдық база жасау және
оған мемлекеттік қолдау көрсету шағын бизнеске үлкен серпін береді.
Сонымен, нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның ролін Адам Смит былай деп бағалаған болатын:
“Кәсіпкер өз мүддесін, өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді, дей тұрғанмен
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді”. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті
шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды.
Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Қазіргі кезде нарықтық қатынасқа өткеннен кейін, кәсіпкерлік жаңа мән-
мазмұнға ие болды.
Заман талабына және нарық қатынастарына байланысты Қазақстанда
кәсіпкерлік дами бастады. Экономика дамып келе жатыр, сондықтан кәсіпкерлер
бірқатар кедергілерге тап болды. Бұл проблеманы шешуде шет ел тәжірибесіне
сүйенсек болады. Республикада бизнесті дамытуға үлкен ден қойылып отыр.
Осы жылдың сәуір айында Алматыда республика кәсіпкерлерінің жыл сайын
өтетін, кезекті 6-форумы болып өтті. Мұнда жеке кәсіпкерліктің, оның ішінде
шағын бизнестің дамуына баға беру мәселесі қаралды. Оның нәтижесінде
кәсіпкерлікті дамытудағы кедергілер анықталды.
Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты республикада заңдар мен қаулылар
жеткілікті. Осы жылдың маусым айында Президент “Қазақстан Республикасының
шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігі туралы” және “Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіпкерлікпен айналысуға еріктілігі жөніндегі хұқығын қорғау
туралы” жарлықтар шығарды. Мұның бәрі мемлекеттің кәсіпкерлікті дамыту
мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Алайда олардың орындалуы төмен
деңгейде болып тұр.
Оның үстіне лицензия беруші, тексеруші органдардың көптігі, кеден және
салық заңдарының жетілмегені, кемшіліктер, несие алудың қиындығы,
кәсіпкердің мұддесін қорғайтын органның болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті
дамытуға елеулі кедергі жасайды. Сондықтан да экономикада шағын бизнес
үлесі артса да, одан түсетін салық мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі
салық жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған шаралардың қаншалықты
нәтижелі болғанын шағын кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркеуден өткенінен
білуге болады.
Республика бойынша жұмысқа қабілетті халықтың ішінде шағын бизнес үлесі:
Кесте 2-Қазақстандағы шағын бизнесте жұмыспен қамтылғандар көрсеткші
01.01. 01.01. 01.01. 01.01
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж.
Мың адам% Мың адам% Мың % Мың %
адам адам
Кестедегі мәліметтер бойынша республикамызда шағын бизнесте қамтылған
халық саны жылдан жылға арта туседе. Жалпы шағын бизнес оған дейін 1988-
1991 жылдары бұрыңғы КСРО-да қайта құруға байланысты халықтың іскер бөлігі
кооперативтерде жұмыс істеуімен басталды. 1999 жылдағы арнаулы мемлекеттік
қолдаудың көмегімен жұмыс істеп тұрған шағын бизнес субъектілерінің саны
арта түсіп, шағын бизнес субъектілерін тіркеуде де өсу байқалды. Бұл жылы
тіркелгендер саны – 148,5 мың болды. Оның ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны
– 51,6 мың болды. 2001 жылы – 312 мың шағын бизнес субъектілері тіркелді.
Шағын бизнесте 2001 жылы 1,2 миллион адам қамтылды. Статистикалық
мәліметтер бойынша шағын бизнес субъектілері 2000 жылы – 51,12 миллиард
теңгенің тауарын өткізген, ал 2001 жылдың бірінші жартысында 60,35 миллиард
теңгенің тауары мен қызметін іске асырған. Бұл өнімді 2000 жылы: өндіріс
саласы – 14,6%, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу – 4,2%, құрылыс – 8,5%,
сауда - 55%, қызмет көрсету – 6,2%, қоғамдық тамақтандыру – 2,2%, транспорт
–2,7%, туризм – 0,7%, басқалары - 6%. Ал 2001 жылы: өндіріс саласы –10%,
ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу –3%, құрылыс – 6%, сауда - 68%, қызмет
көрсету – 2%, қоғамдық тамақтандыру – 2%, транспорт –1%, басқалары - 8%.
Республикадағы облыс және Алматы, Астана қалаларының әкімдерінің
берген есептемесі бойынша шағын бизнестегі көрсеткіштер төменгідей болды:
Кесте 3- Қазақстан Республикасы экономикасындағы шағын бизнестің
қалыптасу және даму көрсеткіштері
Жылдың
1 қаңтарындағы
көрсеткіштер
2002 ж. 2003 ж.
Жалпы тіркелген шағын бизнес субьектілерінің
саны, мың 372 388,2
соның ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны, мың 329,1 358,6
Шағын бизнестегі өндірілген тауар мен қызмет
көрсету көлемі, млрд. тенге 435,8 532,6
Шағын бизнестен бюджетке түскен салықтық
төлемдер, млрд. тенге 33,7 45,8
Жоғарыдағы кесте деректері дәлдеп отырғандай, 2003 жылдың басына жалпы
тіркелген шағын бизнес субьектілерінің саны 388,2 мың. субьект, соның
ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны – 353,6 мыңды құраған (алдыңғы жылмен
салыстырғанда бұл көрсеткіш 10 % -ға артқан). Шағын бизнестегі өндірілген
тауар мен қызмет көрсету көлемі 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 1,2
есе, шағын бизнестен бюджетке түскен салықтық төлемдер 1,4 есе артты.
Талдау барысы шағын бизнестің Қазақстанда ұдайы даму үстінде болғаның
көрсетеді.
Шағын бизнестің дамуын саралай келе мынадай тұжырымға келсе болады:
қызмет істеп тұрған шағын кәсіпорындардың жарты бөлігі 1992-1995 жылдары
құрылған, себебі, бұл жылдары шағын бизнес субъектілері салықтық
жеңілдіктерге ие болған. Және екінші жарты бөлігі 1999 жылдағы арнаулы
мемлекеттік қолдау барысында қызмет жасай бастаған. Шағын бизнестегі
қалыптасқан жағдай Республикамыздағы жалпы экономикалық жағдайға тікелей
байланысты.
Қазіргі кезде қатаң ақша-несие саясатына, сатып алу қабілетінің
төмендеуіне, жалпы сұраныстың төмендеуіне, айналым қорларының
жеткіліксіздігіне байланысты шағын бизнес субъектілерінің әлі де болса кең
дамымауда. Жоғарыда аталған факторлар шағын бизнес субъектілерін “көлеңкелі
экономикаға”, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде шағын
бизнестегі кризистік процесстер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Қалыптасқан жағдайдан шығудың ең қолайлы жолы –
шағын бизнеске жан-жақты көмек көрсету. Бұл шараның көмегімен шағын және
орта бизнес нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады
және экономикада бәсекені жақсартады.
Сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуына, әртүрлі ресурстардың жылдам
айналуына, кәсіпорындар арасында тиімді қатынастар орнауы үшін қолайлы
жағдай құрылуына нарық инфрақұрылым элементтерінің дамуы да үлкен әсер
етеді. Шағын және орта бизнесті дамыту үшін нарық инфрақұрылымына үлкен
көңіл бөлу қажет. Өйткені нарықтық инфрақұрылым дамымай шағын және орта
бизнесте алға баспайды. Банктер, тауарлық және басқадай биржалар,
сақтандыру компаниялары, аудиторлық және консалтингттік компаниялар,
транспорттық және байланыс кәсіпорындары нарық инфрақұрылымның басты
элементтері болып саналады.
Жоғарыда аталғандай Қазақстанда құрылған шағын кәсіпорындардың басым
бөлігі сауда саласында қызмет жасайды. Өйткені сауда немесе коммерциялық
бизнес басқа бизнес түрлеріне қарағанда Қазақстанда жақсы дамыған және
жеңілдеу. Бұның дәлелі - Қазақстан қалаларындағы әртүрлі дүкендер мен
базарлар саны.
Ұзақ мерзімде шағын кәсіпорындар, соның ішінде диплом объектісі болып
табылатын МИРАС ЖШС-і, тек саудамен ғана емес, өндіріске көніл бөлуі тиіс.
Сол үшін мемлекеттік органдар шағын бизнес субъектілеріне жан-жақты көмек
көрсетуі қажет, және осы барысында келесі параграфта қарастырамыз.
1.3 Республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің бағыттары
Кез-келген экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын, мемлекеттің
араласуын қажет ететін проблемалар бар – бюджеттік, несиелік, салықтық,
инвестициялық, сфераларында мемлекеттік реттеу. Мемлекет бизнестің алдында
тұрған кедергілерді жоюға, хұқықтық жағынан көмек көрсетуге, өркениетті
нарықтық қатынасты орнатуға ықпал етуге тиіс.
Республикада қабылданған “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы”
заңға сәйкес ел экономикасының маңызды салаларында, әсіресе өндіріс пен
ауыл шаруашылығында, бизнесті дамытуда орындалуы тиіс шараларды қабылдап,
батыл орындауы тиіс. Дегенмен шағын бизнесті дамытуға бағытталған
шешімдерді орындауда іркіліс байқалады. Бұл жерде басты себеп-
бюрократиялық қысымдар. Осындай және басқа да себептерге байланысты шағын
бизнестің бір бөлігі жасырын салаға өтіп жатыр.
Шағын бизнесті дамыту үшін үш факторлық жағдайды ескеру қажет. Олар
- Кәсіпкерлердің хұқығын қорғайтын жүйе жасау
- Тексеруші органдардың санын азайту
- Рұқсат беруші құжаттардың санын азайту Кәсіпкерлердің жетпіс процентінің
шағын бизнесті қолдайтын аймақтық программа туралы хабары жоқ. Мұның өзі
әкімдер жұмысы формальді сипатта жүретінін көрсетеді.
Шағын және орта бизнестің күрделі проблемаларының бірі – несиелік
ресурстарды алудың қиындығы. Себебі несие алу үшін кепілге қоятын мүлік,
бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде шағын және орта бизнесті
қаржыландыруға асықпайды.
Кәсіпкерлер банктен несие алудан бес түрлі себептен бас тартады:
проценттік өсімнің жоғары болуы, кепілдік талаптың тым қатаң болуы,
ақпараттың жетіспеушілігі, несие алу мүмкіндігіне сенімнің жоқтығы,
банктердің кәсіпкерлерден аумақтық алшақтығы.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі қағидалары
төменгідей болуы тиіс:
- Шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдылығы;
- Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың кешенділігі;
- Инфрақұрылымды дамытуда және кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық формаларын
таңдауда жағдай туғызу;
- Алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені қолдану.
Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі агенттігі
Экономикалық зерттеулер институтуымен және Кәсіпкерлер форумы кеңесімен
бірлесіп, Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен
қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасын
жасады. Бағдарламаға сәйкес шағын бизнесті дамытуда басты шаралар
анықталған.
Алдыңғы орында шағын кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық
қолдау белгіленген. Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау едәуір шығындарды талап
етеді, ал мемлекеттік бюджеттің мүмкіндігі шектеулі. Мұндай жағдайда
қаржыны пайдаланудың коммерциялық механизмдеріне көшу қажет. Қазір банктер
сату-сатып алуды несиелейді немесе ірі тауар өндірушілерді несиелеуді
қолайлы көреді. Шағын бизнес өтімді кепілдік базаның жоқтығынан несиелік
ресурстарға қолы жете алмай тұр. Осыған байланысты шағын кәсіпкерлікке
лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзингті дамыту орынды. Кәсіпкерлікті
қаржылай қолдау саясаты орташа және ұзақ мерзімді несиелеуді, аймақтық
деңгейде кепілдік қорлар мен несие серіктестіктерін құруға бағытталуы
қажет.
Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың әділ жүйесін құрудың негізгі
принципі жалпы экономикалық мүдделердің фискальдық мүдделерден басым болуы
тиіс.
Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың әділ механизмі
кәсіпкерлердің табысын анықтаудың байыпты тәртібінің болуын көздеуі керек.
Кәсіпкерлердің табысына бірыңғай жеңілдікті ставка енгізу немесе патенттік
төлем кәсіпкерлердің жұмысын жеңілдетеді. Ағымдағы және аванстық төлемдер
төлеудің қазіргі тәртібін жою керек. Өндірісті дамытуға, бәсекеге түсе
алатын экспортқа бағдарланған немесе импортты ауыстыратын өнімдер шығаруға
қаржы жұмсайтын шағын кәсіпкерлер үшін табыс салығын есептеген кезде салық
салынатын табысты осы қаржыға кеміту қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың басты бағыттарының бірі – кеден баждарын
төлеу кезінде шағын кәсіпорындарға жеңілдіктер беру. Қазақстанда
өндірілмейтін щикізаттарды импорттаған кездеқосымша құн салығын салуды
кейінге қалдыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды жағы салалық министрліктер мен
ведомстволар, сондай ақ ірі отандық кәсіпорындар тарапынан қолдау жасау
болып табылады. Бүгінгі таңда шағын бизнесті қолдау бағдарламасы транспорт
және коммуникация салаларында, сондай-ақ жекелеген кәсіпорындарда
жасалынған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың инфрақұрылымдарын
қалыптастыру үшін болашақта Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының жұмысын
қайта қарау қажет. Қазір қор қажетті инфрақұрылымдар мен аймақтардағы
өкімет органдарымен өзара байланысы болмағандықтан кәсіпкерлердің қолы
жетпес ұйымға айналып отыр. Осыған байланысты мемлекеттік өкіметтің
жергілікті өкілдерін қор қызметіне кеңінен тарту керек.
Қор қарыз алушы мен банк арасында делдалдық қызмет атқаруы қажет. Бұл
тапсырылған жобаларды қарау мен бекіту тәртібін жеңілдетеді, берекесіздікті
жояды, кәсіпкерлердің шығындарын азайтады. Осы шараларды іске асырудың
нәтижесінде Қор шағын бизнесті қолдау мен дамытудың аймақтық, тармақталған
инфрақұрылымға ие болады. Оның үстіне мұндай қадамдар жергілікті жерлерде
бастамалар туғызуы тиіс, сөйтіп назарды шағын бизнестің тағдыры шешіліп
жатқан аймақтарға аударуға мүмкіндік береді.
Нарық инфрақұрылымын дамыту шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды бөлігі
болып келеді. Шағын бизнестің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін
нарықтық инфрақұрылымға мынадай элементтер жатады: аудиторлық,
консалтингтік, бухгалтерлік және де басқа қызмет түрлері, қаржы-несие
институттары, сақтандыру компаниялары, әр-түрлі оқу орындары жатады.
Сонымен қатар бұл нарық инфрақұрылым субъектілерінің өзіндік проблемаларын
шешу қажет. Қазақстанда кәсіпкерлер мүддесін қорғайтын жетілген ұйымдар
бар. Олар: Қазақстан кәсіпкерлер конгрессі, Кәсіпкерлер мен өндірушілер
одағы.
Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлікті дамыту саласында жедел және қаржы
лизингі іс жүзінде дами алмай отыр. Мұндай жағдайға лизингтің заңдық және
нормативтік базасының жоқтығы басты себеп болып табылады. Лизингтік
қатынастарды тезірек енгізу мақсатында олардың дамуын қолдау жөнінде
бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Франчайзинг шағын кәсіпкерлік өкілдерінің ірі бизнеспен қарым-қатынасының
тиімді үлгісі ретінде өз дамуының зор мүмкіндіктерге ие. Қазақстанда
франчайзингтің дамуы үшін – франчайзинг ассоциациясын, франчайзингтің оқу-
консультациялық орталығын құру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз етудің ұлттық жүйесін жасау
жоспарланған. Осы жүйе шеңберінде заңдық-нормативтік актілер, оқу
орталықтары, заңгерлік фирмалар, адвокаттық кеңселер, инфрақұрылымның басқа
да объектілері бойынша деректердің ақпараттық базасы құрылады. Шағын
кәсіпкерліктің Республикалық ақпараттық көрме орталығы бұл жүйені іске
асыруға негіз болуы тиіс.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік өзінің құқықтық мәртебесі жағынан жеткілікті
қорғалған институтқа жатпайды, бұл әсіресе шағын бизнеске қатысты. Шағын
бизнестің ортақ мүдделерін және әр субъектінің мүдделерін қорғау,
мемлекеттік емес ұйымдардың рөлін күшейту мақсатында, әр түрлі заңдарды
жүзеге асыру керек. Кәсіпорынды тіркеу процессі бастаушы кәсіпкерлерге өз
ісін бастауда үлкен кедергі келтіреді. Жаңадан құрылып жатқан
кәсіпорындардың тағы бір проблемасы – бұл жарғылық қорды төлеу мәселесі.
Жарғылық қорды төлеу заңмен бекітілмесе де, Президент жарлығы негізінде
жүргізіледі. Кейбір кәсіпкерлер бұл талапты орындай алмайды. Лицензия беру
мәселесін де заңдық жағынан қайта қарау қажет.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет
- Мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- Мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- Жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- Кәсіпкерлер хұқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- Тексеруші органдар санын қысқарту;
- Заңдардың орындалуын қамтамасыз ету;
- Тағы басқа іс-шаралар.
2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ “МИРАС
МБ” ЖШС МЫСАЛЫНДА
2.1. “МИРАС МБ” ЖШС-нің басқару жүйесіне талдау
МИРАС МБ” ЖШС-і 1998 жылы құрылған. Басты қызмет түрі – коммерциялық
қызмет, ұйымдық-құқықтық формасы – жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Ұйым ретінде қызметі Азаматтық Кодекске, “Шаруашылық серіктестіктер” туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
құрылтайшылары – жеке тұлғалар.
“МИРАС МБ” МИРАС МБ ЖШС-нің құқықтық адресі – Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, Райымбек көшесі, 46-үй. 2000 жылы Мемлекеттік тіркеуден
қайта өтті. “МИРАС МБ” ЖШС-і шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатады.
“МИРАС МБ” ЖШС-і басқару жүйесін талдау барысында төменгі басқарушылық
іс-әрекеттер бағыттары зерттеледі:
1 Шағын кәсіпорын жалпы қызметіне талдау;
2 “МИРАС МБ” ЖШС-інің басқару құрылымы және қызметтер жиынтығы;
3 “МИРАС МБ” ЖШС-інің негізгі экономикалық көрсеткіштері;
4 Шағын кәсіпорын тауарлық саясаты, өткізу жолдары;
5 “МИРАС МБ” ЖШС-інің жабдықтаушылары мен тұтынушылары;
6 Шағын кәсіпорындағы қор ресурстарын пайдалану.
МИРАС МБ ЖШС-і өз қызметін келесі бағыттарда орындайды:
- Тұтыну нарығын зерттейді;
- сұранысқа сәйкес тауарларды іздестіреді;
- жабдықтаушылармен келісімге отырады, нарық конъюнктурасына сай тауарлады
таңдайды, тауарды сақтау және өткізу орнына жеткізеді;
- тауарды сақтау және қосымша таңдап бөлу қызметін орындайды;
- тұтынушыларға тауар жайында ақпаратты таратады, тауардың тұтыну
қасиеттерін анықтап береді;
- тауарға байланысты көтерме және бөлшек сауда бағаларын белгілейді;
- тауарды іріктеп, сату орнында жиыстырып қояды;
- тауарды сату және өткізудің жүйесін жасап, оны ынталандыруды
ұйымдастырады;
- тұтынушылар және жабдықтаушылармен өзара есептесу операцияларын
орындайды;
- орындалған операциялар барысындағы коммерциялық және басқадай тәуекелді
өзіне алып, нарық жағдайында фирманың өзіндік қаржылық жағдайын
бақылайды.
МИРАС МБ ЖШС-і қызметіне байланысты кадрларды таңдау, жұмысқа алу және
жұмыстан босату, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйесі,жұмыс күнінің
тәртібі, демалыс күндерін белгілеу мәселері бойынша дербес шешім қабылдауға
құқылы, дегенмен осы талаптар Қазақстан Республикасында арнайы қабылдан
Заңға қайшы келмеуі тиіс.
МИРАС МБ ЖШС-інің коммерциялық іс-әрекетінің негізі болып тауарды
жабдықтаушылардан сатып алып, оны одан әрі тұтынушыға өткізу, яғни
делдалдық операцияларды орындау.
Шағын кәсіпорын коммерциялық бағытта болғандықтан, оның құрылымы да
қызметке сәйкес жасалынған және ол төменгі үлгіде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық Техникалық Университеті
Тақырыбы: ,,Шағын бизнес кәсіпорынының дамуын басқару,, (“МИРАС МБ” ЖШС-і
мысалында)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. НАРЫҚТЫ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 6
1.1. Шағын бизнес экономикалық тұрақтылық пен даму кепілі 6
1.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы 15
1.3 Республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің бағыттары 23
2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ “МИРАС
МБ” ЖШС МЫСАЛЫНДА 27
2.1. “МИРАС МБ” ЖШС-нің басқару жүйесіне талдау 27
2.2. “МИРАС МБ” ЖШС-нің қаржылық-шаруашылық іс-әрекеті 38
2.3. Шағын кәсіпорындағы табысқа бағытталған басқаруды жетілдіру 45
ҚОРЫТЫНДЫ 52
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 56
КІРІСПЕ
Еліміз егемендік алып ес жиғалы бері 10 жыл өтті. Кешегі өткен күнге
көз жүгіртіп қарайтын болсақ, жетпіс жыл отаршылдық саясатты ұстанған
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау қажеттілігі бүгінгі таңда
экономикалық саясаттың басымды өрісі ретінде танылған. Шағын кәсіпкерлікті
дамыту халықты жұмыспен қамтамасыз ету, тұтыну тауарлары нарығында отандық
өндірушілерді орнықтыруда маңызды болып табылады.
Республикада шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуда бірқатар шаралар
жүзеге асырылған. Кәсіпкерлікті қолдауда басты назар Елбасының арнайы
тапсырыстарынан орын алып, бұл мәселені шешу Үкімет пен әкімдердің
міндеттерінде белгіленген. Экономика және сауда министрлігінің жанынан
кәсіпкерлерді қолдау департаменті құрылған. 1997 жылдың тамыз айынан
Кәсіпкерлікті қолдау қоры өз жұмысын бастады.
Арнайы мемлекеттік құжаттармен қатар қолдау көрсететін мемлекеттік
емес институттар өнімді қызмет етуде. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті
қолдау үшін 14 халықаралық ұйым қалыптасқан. Бұл ұйымдар тек қаржымен ғана
қолдау жасмай, сонымен бірге оқу жоспарлары, техникалық көмек, кенес беру
қызметтерін көрсетеді. Олардың ішінде Европалық даму және қайта құру банкі,
Іскер адамдар орталығы, ТАСИС бағдарламасы, Европалық Бірлестік Комиссиясы,
Европалық концорциум қаржыландыруындағы іскерлік байланыс орталығы, Сорос
Қоры, Қазақстандағы кәсіпкерлікті қолдаушы Орталық Азиялық-Американдық қоры
белсенді әрекеттерді жүзеге асыруда. Ақпараттық, маркетингтік қызмет, тауар
жылжуы, ішкі нарық саласында Сауда-өнеркәсіптік палатасы үлкен көмек
көрсете алады. Бүгінде Қазақстан Әлемдік даму және қайта жарақтандыру
Банкі, Халықаралық Валюта Қоры, Европа Даму Банкі, Исламдық Даму Банкі
сияқты беделді қаржы ұйымдарының мүшесі болып отыр.
Жергілікті жерде шағын және орта бизнесті басым дамытудың саясатын
түбегейлі жүргізіп, оларға бизнес жоспарына сәйкес қаржылай көмек көрсетуді
жүзеге асырады. Кәсіпкерлік қырларын үйрену мақсатында шетелдік
әріптестерді шақыру, инвестицияларды тиімді жобаларға жұмсау аясында нақты
шаралар белгіленіп, орындалуда. Елбасы кәсіпкерлікпен шұғылданушыларды жөн
жосықсыз тексеріп, ығыр еткен айла-тәсілден құтқарып, жүйелі жұмыс істеуіне
мүмкіндік беретін пәрменімен көмектескен болатын.
Кәсіпкерліктің көсегесін көгерту әрбір екі кісінің бірінің қолынан
келе бермейтін іс. Өйткені, іскер азаматтардың біліктілігі өз алдына, ал
шағын өндіріс орындарын қаржыландыруды қамтамасыз ету өзіндік мәселе болып
табылады. Міне осы аталған жағдайлар дипломдық жұмыстың маңыздылығын, заман
талаптарына сай келуін дәлелдей түседі.
Дипломдық жұмыс объектісі болып табылатын “МИРАС МБ” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі шағын бизнеске жатқызылады. Жалпы кәсіпкерлікті
дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
- кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол - шаруашылық қызметінің бағытын таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау, өнімдерді тасымалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау. “МИРАС МБ” ЖШС басшылығында
мұңдай құқық еркіндігі бар;
- кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдік пен жауапкершілікті қажет етеді. “МИРАС МБ” ЖШС бұл мәселеде
Заңға сәйкес жұмыс жасайды;
- кәсіпкерлік қызметтің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты. “МИРАС МБ” ЖШС
коммерциялық сауда-саттықпен айналысады.
Яғни, “МИРАС МБ” ЖШС-нің кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы,
әлеуметтік-экономикалық шарттары қаланған.
Шағын бизнес - қызметтің ерекше бір түрі ғана емес, бұл тағы да бір
белгілі стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ: үлкен бастама,
дәстүрден тыс шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік. “МИРАС МБ”
ЖШС қызметінде өзіндік стильге,іскерлікке бет бұрған шағын кәсіпорын.
Дипломдық жұмыста нарықты экономикадағы шағын бизнестің мәні, мазмұны
және ерекшеліктері баяндалған. Қазақстандағы шағын бизнестің қалыптасуы мен
дамуына зерттеу жасалынып, республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің
бағыттары көрсетілген. Сондай-ақ “МИРАС МБ” ЖШС-нің коммерциялық әрекетінің
нәтижелері, экономикалық-қаржылық көрсеткіштері анықталып, талдау
жасалынған.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. НАРЫҚТЫ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Шағын бизнес экономикалық тұрақтылық пен даму кепілі
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшу және оның оның әзірше
монополиялық биік деңгейін сақтау кезікнде экономикалық өрлеудің басты күші
– шағын бизнесті дамытудың зор маңызы бар.
Монополизм еркін рыноктың аласапыраның және еркін бәсекелестік
мүмкіндігін жоя отырып экономикалық және технологиялық прогресске қарсы
әсер ететін факторларды жасайтыны белгілі. Яғни монополизмнің бойында қай
кезде де тоқырау қаупі бар. Оған қарсы тұра алатын бірден бір фактор
әлемдік тәжірибеде кең етек алған, енді біздің елімізде де дамып келе
жатқан шағын бизнес. Жалпы өркениетті елдердің қай қайсысын алсақ та
өздерінің экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын
кәсіпкерлікке арқа сүйейді. Себебі шағын бизнес халықтың әл ауқатын
арттырумен қатар, қосымша жұмыс орындарының ашылуына да себебін тигізеді.
Бұл жағдайды төменде көрсетілген кестеден айқын байқауға болады.
Кәсіпкерлік сектор нарықтық бәсекелестіктің өзгеруіне өте сезімтал.
Сонымен қатар экономикадағы бәсекелік сипатты қолдай отырып, орта таптың
қалыптасуының негізін қалайды. Осындай әлеуметтік базаны дамытпастан
нарықтық реформаларға жоғары баға беру мүмкін емес. Бұл сипаттаманың
әділдігін экономиканың қолдаушы күші болған шағын бизнесті кең бағытта
қолдаған шет елдердің тәжірибесі айғақтайды. Мысалы АҚШ та жалпы өнімнің
қырық процентті және еңбекке қабілетті халықтың елу үш процентті оның
үлесіне тиеді. Ірі корпорацияларға қарағанда шағын кәсіпорындар
технологиялық жаңалықтарды анағұрлым көп игереді. Мұндай кәсіпорындардың
тауарларды экспортқа шығаруға да мүмкіншіліктері де мол. Олардың үлесіне
Германия, Италия, Жапония сияқты елдерде тауар экспортының қырық
проценттіне жуығы тиеселі екен.
Кесте 1-Жұмыспен қамтылғандар арасындағы шағын бизнес үлесі.
Ел аты Үлесі Ел аты Үлесі
Италия 80% Румыния 27%
Ұлыбритания 76% Венгрия 24%
Жапония 73% Словакия 23%
Бельгия 72% Польша 23%
Франция 69% Россия 15,2%
Германия 64% Беларусь 5%
АҚШ 53% Қазақстан 7,2 %
Шағын бизнес, кесте деректері дәләлдеп отырғандай, өркениетті елдерде
әлеуметтік мәселерді шешудің басты күші бола отырып, тұрақтылықтың кепіліне
айналуда. Экономикалық және статистикалық мәліметтер бойынша шағын бизнес
субъектілерінің ролі тіпті дамыған елдер де артқаны байқалады. Қазақстанда
көрсетілген дерек 2001 жыл нәтижесімен белгіленген, қазіргі соңғы деректер
бойынша шағын бизнесте қамтылған үлесі 15 %-ға жеткен, дегенмен әлі де дами
түсуі тиіс.
Шағын бизнес динамикалық түрде дамуы мүмкін, тұтынушылардың
сұранысының өзгеруіне тез бейімделе алады, бәсекелес нарықтық қатынастарға
ықпал етеді, экономиканың құрылымдық қайта құрылуына әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын ашады, жаңа кәсіпкерлік тап пен меншік иелерінің құрылуына жағдай
жасайды, елдің жалпы ұлттық өнімінде үлкен үлеске ие бола алады,
мемлекеттік бюджетке үлкен қаржы сомаларын береді.
Дамыған елдерде шағын кәсіпорындар мынадай салаларда басым роль
атқарады: сауда, автосервис, құрылыс, қызмет көрсету салалары. Қазір шағын
кәсіпорындар жоғары технологиялық сфераларға: машина құрылысы, энергетика,
электротехника, химиялық өнеркәсіп, транспорттық қызмет, информатика,
микроэлектроника, телекоммуникация салаларына диверсификацияланып жатыр.
Шағын және орта кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен қатар қызмет етуі
дамыған елдер экономикасына тән белгі. АҚШ-та өз ісімен айналысушы
азаматтар, яғни кәсіпкерлер үлкен құрметке ие. Нарықты экономикаға бет
бұрған елдер үшін АҚШ-ғы шағын бизнесті дамыту тәжірибесі үлкен маңызы бар.
АҚШ шағын бизнес басқармасының классификациясы бойынша шағын бизнес
субъектілеріне: жұмыскерлер саны 500-ге дейін болатын өндірістік және сауда
кәсіпорындары, ал басқа салалар үшін – жылдық табысы 2 миллион долларға
дейін болатын кәсіпорындар жатады.
АҚШ-та тіркелген кәсіпорындардың 97%-іне жуығы шағын кәсіпорындар. Бұл
шағын кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің 53%-іне, көтерме сауданың 64%-іне,
бөлшек сауданың 72%-іне, қызмет саласының 57%-іне ие болып тұр.
Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын ашу мен
қысқарту кезінде шағын кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын бәсеңдетеді. АҚШ-
тық шағын бизнес даму мысалы көрсеткендей шағын бизнес сыртқы ортаның
өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ сауда министрлігінің мәліметтері бойынша
шағын кәсіпкерліктің инновациялық сипаты елдің экономикалық өсуіне 20-25%-
ке дейін үлес қосады.
Негізгі бағдарлама - бұл инкубаторларды дамыту. Инкубаторлар – бұл
университеттер, компаниялар, федералдық органдар, штаттық басқармалар
жанында құрылатын ұйымдар. Бұл ұйымдардың негізгі мақсаты – жаңа
кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі – көптеген
кәсіпкерлер өз ісін бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай
кәсіпкерлерге инкубаторлар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржыландыру
көзіне байланысты инкубаторлар: фирмалық, университеттік, жекеше болуы
мүмкін.
Шағын бизнес субъектілерінің санын арттырып, оларға көмек көрсете
отыра, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін
шешеді. Әдетте, шағын бизнестің дамуынан келесі тауқыметтер шешімін табады
:
- Экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпалы;
- Қоғамдық қажеттіліктерді толық қанағаттандыратын бәсекелестік және
нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
- Тауар ассортиментінің кеңеюі, қызмет көрсетуді жетілдіру, оның
сапасының жоғарлауы;
- Өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- Жеке қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- Қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің
төмендеуі;
- Адамның творчестволық мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
- Еңбекке қоғамның жекелеген кейбір топтарын тарту;
- Жерді, щикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалану;
- Мемлекеттен тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе
жалға алуы;
Аталып өткен шағын бизнестің экономикалық және әлеуметтік функциялары
оны дамыту мәселесін маңызды мемлекеттік міндеттер қатарына жатқызуға және
экоомиканы реформалаудың ажырамас бөлігі деп қарастыруға негіз береді.
Техникалық прогресс, тұтынушы сұранысын толық қанағаттандыру шағын
кәсіпорындардың тиіиділігіне байланысты болады.
Шағын кәсіпорындар ғылыми техникалық жетістіктерді қабылдауға
анағұрлым қабілетті,нарықтағы сұраныс өзгерісіне оңай бейімделеді. Сондай
ақ ірі кәсіпорындарға тауарлар жеткізу мен қызмет көрсету құқығы үшін өзара
бәсекеге барады, мұның өзі олардың тұрақты табыстарына кепілдік береді.
Олар ірі кәсіпорындардың орнықтылығын және өндірістік диверсификациясын
қамтамасыз етіп, монополистік бағытқа қарсы әрекет ереді. Шағын бизнес
нарықта консалтингтік, брокерлік, маклерлік, делдалдық, жарнама, қолданбалы
зерттеу жұмыстары бойынша қызмет көрсетумен қамтамасыз етіп, белсенді роль
атқарады.
Соңғы уақытта дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерде шағын
бизнестің дамуы үлкен орын алып тұр. Егер 1950-і жылдары АҚШ-та орташа
шамамен жыл сайын 130 мың фирма тіркелсе, 60-ы жылдары –220 мың, ал 70-і
жылдары – 350 мың, ал 90-ы жылдары жыл сайын 600 мың фирмаға дейін орташа
шамамен тіркелген. Бұл құбылыстың себебі шағын бизнестің дамып отырған
қоғамдық тұтынушылықты дер кезінде қанағаттандыра алу қабілетімен, ғылыми
техникалық прогресс барысында өндірістік құрал мен жабдықтардың
жетілділігімен және аралас экономикадағы әр түрлі меншік формаларының
біркелкі мүмкіндігімен түсіндіріледі. Шағын бизнес шешім қабылдау мен оны
жүзеге асырудағы еркіндік, іскерлік, нәтижелерге толық экономикалық және
праволық жауапкершілік, сондай ақ творчестволық ынта және жігермен
сипатталады.
Шағын бизнестің нарықты экономика субъектісі ретінде төменгідей
артықшылықтары бар:
- Шешімдер қабылдауда және оны іске асыруда бейімділік пен оперативтік;
- Салыстырмалы түрдегі аз шығындар, әсіресе басқаруға;
- Жергілікті жерде шаруашылықты жүргізу жағдайында тез бейімделу;
- Шағын бизнес субъектілерінің іс әрекет жасаудағы тәуелсіздігі;
- Жеке тұлғаның өз идеяларын іске асырудағы зор мүмкіндіктері,
кәсіпкерліктің дамуы;
- Қорға деген аз сұраныс, өнімге және өндіріске өзгерістерді тез енгізу
мүмкіндігі;
- Капитал айналымының жоғары болуы;
Халықаралық еңбек бюросының баяндамасында шағын және орта
кәсіпорындардың бірқатар бәсекелестік артықшылықтары аталған. Бір
қызметкерге шаққандағы қажетті қор мөлшерінің аз болуы, шағын кәсіпорындар
жергілікті еңбек және материалдық ресурстарды ірі кәсіпорындарға қарағанда
кеңінен қолданады. Табысқа жету жолында жеке ынтаның басым болуы, кәсіпорын
жұмысына да үлкен әсер етеді. Шағын бизнес субъектілері жергілікті
нарықтағы сұранысты өте жақсы біледі, кей кезде нақты тұтынушының тапсырысы
бойынша тауар шығарады, адамның үлкен санына өмір сүруі үшін қаржы береді,
кәсіпқой мамандарды даярлайды. Кейбір мемлекетттерде тауар өндірісі, қызмет
көрсету деңгейі бойынша шағын бизнес алдыңғы орында тұрады.
Шағын бизнес субъектілерінің кемшіліктері қатарына тәуекелдің жоғары
болуы, нарықтағы тұрақсыздықтың жоғары деңгейі, Ірі кәсіпорындарға тәуелді
болуы, басшылықтың біліктілігінің төменгі деңгейі, қаржы ресурстарын
тартудағы қиындықтар, істі басқарудағы жетіспеушіліктер. Әрине шағын бизнес
субъектілерінің сәтсіздіктері ішкі және сыртқы факторларға байланысты
болады. Сонымен қатар өндірістік және сауда кәсіпорындар дебиторлық қарызды
өтеудегі қиыншылықтарды көрсетеді. Дипломдық жұмыс объектісі болып
табылатын сауда саласында жоғарыда аталғандармен бірге дұрыс орынның
болмауы, қойма шаруашылығын басқарудағы қиыншылықтар, қазіргі уақытта шағын
бизнесті жүргізу үшін арнайы білім қажет. Кей кезде шағын бизнестің басшысы
жақсы коммерсант болғанымен, өндірістік мәселелерде ешқандай тәжірибесі жоқ
болады және керісінше жағдай да болуы мүмкін.
Шағын бизнестің субъектілерінің сәтсіздікке ұшырауы кәсіпкерлердің
дайындығы төмен болуымен айқындалады. Кәсіпорын басшылары жұмысты бірлесіп
атқарса, онда тиімділік артады. Себебі бірлескен шешім қабылдаудың маңызы
өте зор. Бір мезетте пайда болып, содан кейін жоқ болатын қоғамдық
қажеттіліктерді тұрақты түрде іздестіру және оған бейімделу шағын бизнес
стратегиясының негізін құрайды.
Бизнес – бұл адамдарды, яғни тұтынушыларды өз қаржысын сізге беруге
ынталандыратын өнер. Бизнес үлкен өнер. Бұл өнер коммерция заңдарына,
кәсіпкерлердің үлкен еңбегі мен тәжірибесіне негізделеді. Кәсіпкерлік
өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуына ықпал етеді.
Кәсіпкерлердің өздеріне ғана тән ерекше этикасы және дүниетанымы бар.
Бұл жағдайға қарап, біз кәсіпкерліктің ерекше бір философиясы бар екенін
айтуымызға болады.
Кәсіпкерлік философиясы өндіріс пен қоғамның дамуының әсерінен
әрқашанда өзгеріп тұрады. Ал кәсіпкерлік философиясының негізі тұрақты
болып келеді. Себебі - қоғамдық өмір мен адамдардың қатынастары өзгеріп
тұрады, ал нарықтық орта мен заңдар өзгеріссіз.
Кәсіпкер әрқашанда анықталмаған жағдайда қызмет жасайды. Әр нәрсе, әр
тенденция мәңгі болмайтындықтан нарық субъектілерінің мінез-құлқы әрқашанда
өзгермелі. Нарықты экономикада әр процесс циклді жүреді.
Жапонияда шағын бизнеске ерекше назар аударады. Себебі шағын бизнесті
дамыту арқылы Жапония соғыстан қираған елден жоғары технологиялық дамыған
елге айналды. Жапонияның халық шаруашылығында шағын және орта бизнес
субъектілерінің: саны, жұмысшылар саны, тауар айналымы басқа секторлармен
салыстырғанда алдыңғы қатарда тұр. Дәстүр бойынша әр-бір ірі корпорация өз
жанында бірнеше шағын кәсіпорын құрады. Бұл кәсіпорындар бас кәсіпорынға
тәуелсіз болады және өздерінің ұйымдық құрылымын жасайды, жаңа өнімдерді
шығара бастайды.
Жапонияда шағын кәсіпорындар үлесіне: өндірістік өнімнің 55%-і, көтерме
сауданың 60%-і, бөлшек сауданың 80%-і тиеді. Еркін нарықты бәсеке шағын
кәсіпорындарға сыртқы ортаға бейімделуіне көмектеседі. Мұндай жағдайда
мемлекеттік органдар шағын кәсіпорындарға құрал-жабдықтарды жаңартуға,
технологияны жақсартуға, өнімге деген сұранысты дамытуға көмек береді.
Жапонияның шағын бизнесті мемлекеттік қолдауының басты ерекшелігі – басымды
бағыттарды дамытудағы уақыт мерзімі. Басымдылық бағыттар бір немесе одан да
көп жылдарға бекітіліп, кейіннен өзгеріп тұруы мүмкін. Мемлекет шағын
кәсіпорындарға мемлекеттік тапсырыстарды алуда да көмектеседі. Жапонияда
шағын бизнесті мақсатты түрде бюджеттен қаржыландырады. Әр бір министрлік,
әр ведомство өз шығындар бюджетіне шағын бизнеске жұмсалатын қаржыны
кіргізеді. Шағын және орта кәсіпорындарға жеңілдетілген салық ставкасы
қолданылады. Жапонияда шағын және орта кәсіпорындар жалпы ұлттық өнімнің
73%-іне ие болып отыр.
Экономиканы құрылымдық қайта құру үшін шағын бизнесті дамыту маңызды
мәселе. Ресей Федерациясында экономиканың бұл секторын даыту мақсатында
бірқатар экономикалық шаралар жасалынып, жүзеге асырылды. 1995 жылы Ресей
Федерациясында “Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау туралы” заң қабылданды.
Бұл заң бойынша жаңадан құрылған кәсіпорындар 2 жылға дейін табыс салығын
төлеуден босатылады. Шағын бизнесті қолдаудың Федералдық Қоры арқылы
әртүрлі жобалар қаржыландырады. Бұл қорға федералдық меншіктегі
кәсіпорындарды жекешелендіруден түсетін қаржының 5%-і келіп түседі.
Федералдық Қор арқылы шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру жүйесі екі принципке
негізделген:
- Федералдық Қордан жұмсалатын әр бір рубльге аймақтардан да бір рубль
жұмсалуы керек.
- Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады. Қор банкке өз
резервтік қаржысын салады, ал банк өз қаржысынан аймақтарда кәсіпкерлерді
қаржыландырады.
Шағын бизнесті қолдаудың аймақтық қорлары мен орталықтары барлық
региондарда құрылған. Шағын кәсіпкерлік федералдық және жергілікті
бюджеттерден қаржылық көмек алады, жергілікті салықтар бойынша әртүрлі
жеңілдіктерге ие. Сонымен бірге жергілікті бюджеттерден шағын бизнестің
инфрақұрылымын құру жобалары да қаржыландырылады.
Ұлыбританияда шағын бизнес субъектілеріне: жылдық тауар айналымы 2
миллион фунт стерлингтен аспайтын, активтер сомасы 1 миллион фунт
стерлингтен және жыл бойы 50 адамды жұмыспен қамтитын кәсіпорындар
жатады. Ұлыбритания мемлекеттік консультациялық қызметі бастаушы
кәсіпкерлерге қажетті кеңестер береді. Мысалы: коммерциялық мәселелерді
қалай шешу керек екенін, бухгалтерлік есепті қалай жүргізу керектігі
туралы, нарықты қалай зерттеу керек екендігі туралы кеңестер. Шағын бизнес
жөніндегі Үкіметтік қызмет кәсіпкерлер үшін әртүрлі семинарлар мен курстар
ұйымдастырып тұрады. Сонымен қатар Үкімет банктер алдында кәсіпкерлер үшін
ссудалық кепілдеме береді. Шағын кәсіпорындар салықты табысқа жеткеннен соң
ғана төлейді.
Франциядағы тұрақты түрде дамып жатқан іскерлік қызметтің негізінде
мемлекеттің мақсатты түрде жүргізіп жатқан саясаты жатыр. Басты назарда
шағын және орта кәсіпорындар. Себебі бұл кәсіпорындар нақты экономиканың ең
динамикалық агенті. Францияда шағын кәсіпорындарға – жұмысшылар саны 500-
ден аспайтын кәсіпорындар жатады. Ресми дерек бойынша Францияда шағын және
орта кәсіпорындарда – 16 500 000 адам жұмыспен қамтылған. Орташа есеппен
бір кәсіпорында 7 адам жұмыс істеген. Шағын және орта бизнесте жұмысқа
қабілетті халықтың 59%-і шұғылданады. Статистикалық мәліметтер бойынша 1988
– 1995 жылдары шағын және орта кәсіпорындар саны жыл сайын 4,5%-ке, ал
жұмыспен қамту болса 0,25%-ке өсіп тұрған. Шағын және орта кәсіпорындар жыл
сайын өндірісті 2%-ке, ал экспортқа шығаруды 2,5%-ке арттырған. Бұл
деректерге қарап, шағын және орта бизнестің ел экономикасында маңызды
орынға ие болып тұрғанын байқаймыз.
Франция Үкіметінің шағын және орта кәсіпорындарға байланысты жүргізіп
жатқан саясатынан мемлекеттің бұл секторда үлкен мүдделері бар екенін
аңғаруға болады. Бұл мүдделер екі үлкен программаларда жарық көрді:
- Францияда шағын және орта кәсіпорындарды дамыту жобасы;
- Шағын және орта кәсіпорындарға бағытталған 37 шара.
Бірінші документ шағын және орта бизнеске қаржы-экономикалық көмекті
қамтыса, екіншісі ұйымдық-әкімшілік шараларды қамтиды.
1998 жылдың шілде айынан бастап шағын және орта кәсіпорындар әртүрлі
төлемдерді төлеудің электрондық жүйесіне көшті. Шағын және орта
кәсіпорындар сыртқы экономикалық қатынастарда үлкен жеңілдіктерге ие болды.
1.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы
Шағын бизнес бүгінгі өркениетті дүниенің экономикалық даму
жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салаларының бірі.
Қазақстан Республикасының экономикасы да әйгілі “500 күн” тәріздес
экономиканы тұрақтандырудың монетарлық тұжырымдамасынан бастап,
“макроэкономикалық тұрақтандыруға” дейінгі талай тар жол, тайғақ кешулерді
басынан кешірді. Дегенмен республикада шағын бизнестің дамуы мен қызмет
жасауына қажетті ұйымдастырушылық, экономикалық және құқықтық шарттарды
қалыптастырудың алғашқы қадамдары жасалуда. Келесі жағдайлар бекітілген:
- Шағын кәсіпорындар кез-келген халық шаруашылығының саласында, кез-келген
меншік формасы негізінде құрыла алады;
- Шағын кәсіпорындарды: азаматтар, мемлекеттік, ұжымдар, біріккен
кәсіпорындар, шаруашылық ассоциациялары, мемлекеттік органдар құрады.
- Шағын кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап заңды тұлға
статусына ие болады. Кәсіпорын шаруашылық қызметін жүргізуде, шығарған
өнімге, міндетті төлемдерді төлегеннен кейінгі қалған пайдаға тәуелсіз
иелік етеді.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформалардың түпкі мақсаты әлеуметтік
прблема – халықтың өмірін жақсарту проблемасын шешуге бағытталған. Ол үшін
экономиканы “ тұтынушыға қызмет ету “ режиміне ауыстыру қажет. Әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, бұл мақсатқа экономикалық қатынастардың
кәсіпкерлік типі сәйкес келеді. Оның негізгі белгілері – батыл инициатива,
толық еркіндік пен жауапкершілік, нарық конъюктурасын бақылау мен
қажеттілікті іздеу, бәсекелік күрес тактикасы мен инвестициялау мәселелерін
талдау.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту кез-келген деңгейдегі басқаруды жетілдіру
үшін қажет. Кәсіпкерлікті дамыту мынадай сұраққа жауап іздеуі керек –
геосаясаттық өзгерістер іскерлік белсенділікке қандай әсер тигізеді?. Кез-
келген экономиканың бүгіні мен болашағында “стратегиялық көзқарассыз”
ешқандай даму болмайды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындар Одағы құрылды. Бұл орган шағын
кәсіпкерлікті қорғау, қолдау қызметін атқарады, олардың қызметін жүйелейді.
Ол мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі –
- Қазақстанда шағын кәсіпорындарды қолдау қорын құру
- Жеңілдік жағдаймен несиелеу
- Шағын кәсіпкерлікті қаржыландыратын инвесторларға төмендетілген салық
ставкаларын қолдану
- Шағын кәсіпорындарды несиелеу және сақтандыру бойынша кепілдіктер беру
- Шағын кәсіпорындар мемлекеттік тұрақты бағалар мен тарифтерді қолданған
кезде, олардың орнын толтыру үшін қаржыландыру
- Шағын кәсіпорындарға сыртқы экономикалық қызметпен айналысуға көмек
көрсету
Кәсіпкерлікті қолдаудың, дамытудың жоғарыда аталған бағыттардан басқа
шағын кәсіпкерлікке көмек көрсетуге арналған аймақтық құрылымдар құрылған.
Ол құрылымдарға кәсіпкерлікті қолдаудың территориялық орталықтары мен
инновациялық орталықтарды жатқызуға болады.
Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев кәсіпкерлікке барынша қолдау
көрсету мәселелеріне айрықша көңіл бөлуде. Оның “Шағын кәсіпкерлікті
дамытуға мемлекеттік қолдауды күшейту және оны жандандыру жөніндегі шаралар
туралы” Жарлығы осы мәселеге арналған. Мемлекет басшысы хұқықтық және қаржы-
материалдық базаны одан әрі жетілдіріп, жер-жерде азаматтарды шағын
бизнеске тарту үшін қолайлы жағдай жасалуына жоғары талап қойып, бұл
мәселені ұлттық экономиканың стратегиялық аса маңызды секторы ретінде
қарастырып отыр. Алайда, қабылданған шаралардың іс жүзінде нақты жүзеге
асуы жеткіліксіз болып отыр. Шағын бизнеске қолдау көрсетуге бөлінетін
қаржы мардымсыз болып тұр. Шағын кәсіпорындарды қаржыландырудың ықтимал
көздерін іздестіру жұмысының жолға қойылуы да қанағаттанғысыз. Екінші
деңгейдегі банктердің шағын және орта кәсіпорындарға бірінші кезекте несие
беру тәртібі баяу енгізілуде.
Облыс орталықтарында, қалалар мен аудандарда шағын кәсіпкерлікке қолдау
көрсету жөніндегі құрылымдық бөлімшелерді құру жұмысының қарқыны төмен.
Әзірше мұндай департаменттер, комитеттер, бөлімдер тек Алматы, Шығыс
Қазақстан, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарында ғана
құрылды.
Облыстар мен Алматы, Астана қалалары әкімдерінің қызметіне бақылау
жасауды күшейту мақсатында құжаттама жасау процедурасын оңайлату және
шағын және орта бизнес субъектілеріне жеңілдіктер беру, пайдаланылмай
жатқан алаңдарды, жерлер мен салынып бітпеген объектілерді есепке алу,
оларды басқа қожайынға беру және сату жөніндегі тендерлер мен конкурстар
өткізу, шағын және орта кәсіпорындардың товар өнімі көрмелері мен
консультациялық орталықтар ұйымдастыру, жедел бизнес-инкубаторлардың
республикалық жүйесін құру тәрізді бағыттар бойынша тұрақты бақылау жасау
және жедел есеп беру нысандары енгізілді.
Индустрия, энергетика, сауда министрлігі мен Қаржы министрлігі
министрліктердің, ведомстволардың және кәсіпкерлер бірлестіктерінің
қатысуымен Қазақстанда кәсіпкерлікті қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын жасап, оны Үкіметтің қарауына берді.
Шағын бизнестің өндірістік мақсаттарға пәтерлер мен жапсарлас салынған
жайларды қайта жасауына тегін келісім мен құжаттар берудің оңайтылған
рәсімі енгізілді.
“Шағын бизнес субъектілеріне жер учаскелерін бес жылға дейін қарызға
сату жөнінде конкурс өткізу туралы” ережені күшіне енгізу көзделіп отыр.
“Жеке кәсіпкерлік туралы” заңның жобасы жасалуда. Ол жеке кәсіпкерліктің
құрылуына, қызмет жасауына, мемлекеттік тіркеуден жеңілдетілген тәртіппен
өтуін, мемлекеттік кепілдік жүйесін қалыптастыруды мақсат етеді. Мұның өзі
шағын бизнеске күшті көмек болатына күмән жоқ.
Шағын бизнесті дамыту мемлекеттік маңызы бар, күрделі іс болып саналады.
Бұл арада халықпен тығыз байланыс жасамай, оның қолдауына сүйенбей ілгері
басу мүмкін емес. Жеке және шағын бизнестің дамуына заңдық база жасау және
оған мемлекеттік қолдау көрсету шағын бизнеске үлкен серпін береді.
Сонымен, нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерлік – шаруашылық
қызметінің маңызды түрі. Оның ролін Адам Смит былай деп бағалаған болатын:
“Кәсіпкер өз мүддесін, өзі үшін ұтымдылық жағдайды көздейді, дей тұрғанмен
ол қоғам мүддесіне де қызмет етеді”. Қазіргі экономика кәсіпкерлікті
шаруашылықты ұйымдастырудың түрі ретінде анықтайды.
Кәсіпкерлердің экономиканы өрлетуге қосар үлесі өте зор.
Қазіргі кезде нарықтық қатынасқа өткеннен кейін, кәсіпкерлік жаңа мән-
мазмұнға ие болды.
Заман талабына және нарық қатынастарына байланысты Қазақстанда
кәсіпкерлік дами бастады. Экономика дамып келе жатыр, сондықтан кәсіпкерлер
бірқатар кедергілерге тап болды. Бұл проблеманы шешуде шет ел тәжірибесіне
сүйенсек болады. Республикада бизнесті дамытуға үлкен ден қойылып отыр.
Осы жылдың сәуір айында Алматыда республика кәсіпкерлерінің жыл сайын
өтетін, кезекті 6-форумы болып өтті. Мұнда жеке кәсіпкерліктің, оның ішінде
шағын бизнестің дамуына баға беру мәселесі қаралды. Оның нәтижесінде
кәсіпкерлікті дамытудағы кедергілер анықталды.
Кәсіпкерлікті дамытуға байланысты республикада заңдар мен қаулылар
жеткілікті. Осы жылдың маусым айында Президент “Қазақстан Республикасының
шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігі туралы” және “Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіпкерлікпен айналысуға еріктілігі жөніндегі хұқығын қорғау
туралы” жарлықтар шығарды. Мұның бәрі мемлекеттің кәсіпкерлікті дамыту
мәселесіне зор маңыз бергенін дәлелдейді. Алайда олардың орындалуы төмен
деңгейде болып тұр.
Оның үстіне лицензия беруші, тексеруші органдардың көптігі, кеден және
салық заңдарының жетілмегені, кемшіліктер, несие алудың қиындығы,
кәсіпкердің мұддесін қорғайтын органның болмауы, бюрократия кәсіпкерлікті
дамытуға елеулі кедергі жасайды. Сондықтан да экономикада шағын бизнес
үлесі артса да, одан түсетін салық мөлшері аз. Бюджетке салықтың аз түсуі
салық жүйесінің жетілмегені де әсер етеді. Себебі салықтың жоғары болуынан
кәсіпкерлер табыстарын жасырады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдауға бағытталған шаралардың қаншалықты
нәтижелі болғанын шағын кәсіпкерлердің мемлекеттік тіркеуден өткенінен
білуге болады.
Республика бойынша жұмысқа қабілетті халықтың ішінде шағын бизнес үлесі:
Кесте 2-Қазақстандағы шағын бизнесте жұмыспен қамтылғандар көрсеткші
01.01. 01.01. 01.01. 01.01
2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 2003 ж.
Мың адам% Мың адам% Мың % Мың %
адам адам
Кестедегі мәліметтер бойынша республикамызда шағын бизнесте қамтылған
халық саны жылдан жылға арта туседе. Жалпы шағын бизнес оған дейін 1988-
1991 жылдары бұрыңғы КСРО-да қайта құруға байланысты халықтың іскер бөлігі
кооперативтерде жұмыс істеуімен басталды. 1999 жылдағы арнаулы мемлекеттік
қолдаудың көмегімен жұмыс істеп тұрған шағын бизнес субъектілерінің саны
арта түсіп, шағын бизнес субъектілерін тіркеуде де өсу байқалды. Бұл жылы
тіркелгендер саны – 148,5 мың болды. Оның ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны
– 51,6 мың болды. 2001 жылы – 312 мың шағын бизнес субъектілері тіркелді.
Шағын бизнесте 2001 жылы 1,2 миллион адам қамтылды. Статистикалық
мәліметтер бойынша шағын бизнес субъектілері 2000 жылы – 51,12 миллиард
теңгенің тауарын өткізген, ал 2001 жылдың бірінші жартысында 60,35 миллиард
теңгенің тауары мен қызметін іске асырған. Бұл өнімді 2000 жылы: өндіріс
саласы – 14,6%, ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу – 4,2%, құрылыс – 8,5%,
сауда - 55%, қызмет көрсету – 6,2%, қоғамдық тамақтандыру – 2,2%, транспорт
–2,7%, туризм – 0,7%, басқалары - 6%. Ал 2001 жылы: өндіріс саласы –10%,
ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу –3%, құрылыс – 6%, сауда - 68%, қызмет
көрсету – 2%, қоғамдық тамақтандыру – 2%, транспорт –1%, басқалары - 8%.
Республикадағы облыс және Алматы, Астана қалаларының әкімдерінің
берген есептемесі бойынша шағын бизнестегі көрсеткіштер төменгідей болды:
Кесте 3- Қазақстан Республикасы экономикасындағы шағын бизнестің
қалыптасу және даму көрсеткіштері
Жылдың
1 қаңтарындағы
көрсеткіштер
2002 ж. 2003 ж.
Жалпы тіркелген шағын бизнес субьектілерінің
саны, мың 372 388,2
соның ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны, мың 329,1 358,6
Шағын бизнестегі өндірілген тауар мен қызмет
көрсету көлемі, млрд. тенге 435,8 532,6
Шағын бизнестен бюджетке түскен салықтық
төлемдер, млрд. тенге 33,7 45,8
Жоғарыдағы кесте деректері дәлдеп отырғандай, 2003 жылдың басына жалпы
тіркелген шағын бизнес субьектілерінің саны 388,2 мың. субьект, соның
ішінде жұмыс істеп тұрғандар саны – 353,6 мыңды құраған (алдыңғы жылмен
салыстырғанда бұл көрсеткіш 10 % -ға артқан). Шағын бизнестегі өндірілген
тауар мен қызмет көрсету көлемі 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда 1,2
есе, шағын бизнестен бюджетке түскен салықтық төлемдер 1,4 есе артты.
Талдау барысы шағын бизнестің Қазақстанда ұдайы даму үстінде болғаның
көрсетеді.
Шағын бизнестің дамуын саралай келе мынадай тұжырымға келсе болады:
қызмет істеп тұрған шағын кәсіпорындардың жарты бөлігі 1992-1995 жылдары
құрылған, себебі, бұл жылдары шағын бизнес субъектілері салықтық
жеңілдіктерге ие болған. Және екінші жарты бөлігі 1999 жылдағы арнаулы
мемлекеттік қолдау барысында қызмет жасай бастаған. Шағын бизнестегі
қалыптасқан жағдай Республикамыздағы жалпы экономикалық жағдайға тікелей
байланысты.
Қазіргі кезде қатаң ақша-несие саясатына, сатып алу қабілетінің
төмендеуіне, жалпы сұраныстың төмендеуіне, айналым қорларының
жеткіліксіздігіне байланысты шағын бизнес субъектілерінің әлі де болса кең
дамымауда. Жоғарыда аталған факторлар шағын бизнес субъектілерін “көлеңкелі
экономикаға”, салық төлеуден жалтаруға итермелейді. Қазіргі кезде шағын
бизнестегі кризистік процесстер оның жүйесіз және хаостық түрде
құрылғандығымен айқындалады. Бұл жағдайдың басты себебі – несие алудың
жоқтығы ғана емес, сонымен бірге шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік
стратегиясының жоқтығы. Қалыптасқан жағдайдан шығудың ең қолайлы жолы –
шағын бизнеске жан-жақты көмек көрсету. Бұл шараның көмегімен шағын және
орта бизнес нарықта өз арнасын, жаңа нарықтарды, жаңа тауар түрлерін алады
және экономикада бәсекені жақсартады.
Сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуына, әртүрлі ресурстардың жылдам
айналуына, кәсіпорындар арасында тиімді қатынастар орнауы үшін қолайлы
жағдай құрылуына нарық инфрақұрылым элементтерінің дамуы да үлкен әсер
етеді. Шағын және орта бизнесті дамыту үшін нарық инфрақұрылымына үлкен
көңіл бөлу қажет. Өйткені нарықтық инфрақұрылым дамымай шағын және орта
бизнесте алға баспайды. Банктер, тауарлық және басқадай биржалар,
сақтандыру компаниялары, аудиторлық және консалтингттік компаниялар,
транспорттық және байланыс кәсіпорындары нарық инфрақұрылымның басты
элементтері болып саналады.
Жоғарыда аталғандай Қазақстанда құрылған шағын кәсіпорындардың басым
бөлігі сауда саласында қызмет жасайды. Өйткені сауда немесе коммерциялық
бизнес басқа бизнес түрлеріне қарағанда Қазақстанда жақсы дамыған және
жеңілдеу. Бұның дәлелі - Қазақстан қалаларындағы әртүрлі дүкендер мен
базарлар саны.
Ұзақ мерзімде шағын кәсіпорындар, соның ішінде диплом объектісі болып
табылатын МИРАС ЖШС-і, тек саудамен ғана емес, өндіріске көніл бөлуі тиіс.
Сол үшін мемлекеттік органдар шағын бизнес субъектілеріне жан-жақты көмек
көрсетуі қажет, және осы барысында келесі параграфта қарастырамыз.
1.3 Республикадағы шағын бизнесті жетілдірудің бағыттары
Кез-келген экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын, мемлекеттің
араласуын қажет ететін проблемалар бар – бюджеттік, несиелік, салықтық,
инвестициялық, сфераларында мемлекеттік реттеу. Мемлекет бизнестің алдында
тұрған кедергілерді жоюға, хұқықтық жағынан көмек көрсетуге, өркениетті
нарықтық қатынасты орнатуға ықпал етуге тиіс.
Республикада қабылданған “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы”
заңға сәйкес ел экономикасының маңызды салаларында, әсіресе өндіріс пен
ауыл шаруашылығында, бизнесті дамытуда орындалуы тиіс шараларды қабылдап,
батыл орындауы тиіс. Дегенмен шағын бизнесті дамытуға бағытталған
шешімдерді орындауда іркіліс байқалады. Бұл жерде басты себеп-
бюрократиялық қысымдар. Осындай және басқа да себептерге байланысты шағын
бизнестің бір бөлігі жасырын салаға өтіп жатыр.
Шағын бизнесті дамыту үшін үш факторлық жағдайды ескеру қажет. Олар
- Кәсіпкерлердің хұқығын қорғайтын жүйе жасау
- Тексеруші органдардың санын азайту
- Рұқсат беруші құжаттардың санын азайту Кәсіпкерлердің жетпіс процентінің
шағын бизнесті қолдайтын аймақтық программа туралы хабары жоқ. Мұның өзі
әкімдер жұмысы формальді сипатта жүретінін көрсетеді.
Шағын және орта бизнестің күрделі проблемаларының бірі – несиелік
ресурстарды алудың қиындығы. Себебі несие алу үшін кепілге қоятын мүлік,
бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде шағын және орта бизнесті
қаржыландыруға асықпайды.
Кәсіпкерлер банктен несие алудан бес түрлі себептен бас тартады:
проценттік өсімнің жоғары болуы, кепілдік талаптың тым қатаң болуы,
ақпараттың жетіспеушілігі, несие алу мүмкіндігіне сенімнің жоқтығы,
банктердің кәсіпкерлерден аумақтық алшақтығы.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі қағидалары
төменгідей болуы тиіс:
- Шағын кәсіпкерлікті дамытудың басымдылығы;
- Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың кешенділігі;
- Инфрақұрылымды дамытуда және кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық формаларын
таңдауда жағдай туғызу;
- Алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені қолдану.
Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі агенттігі
Экономикалық зерттеулер институтуымен және Кәсіпкерлер форумы кеңесімен
бірлесіп, Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен
қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасын
жасады. Бағдарламаға сәйкес шағын бизнесті дамытуда басты шаралар
анықталған.
Алдыңғы орында шағын кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық
қолдау белгіленген. Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау едәуір шығындарды талап
етеді, ал мемлекеттік бюджеттің мүмкіндігі шектеулі. Мұндай жағдайда
қаржыны пайдаланудың коммерциялық механизмдеріне көшу қажет. Қазір банктер
сату-сатып алуды несиелейді немесе ірі тауар өндірушілерді несиелеуді
қолайлы көреді. Шағын бизнес өтімді кепілдік базаның жоқтығынан несиелік
ресурстарға қолы жете алмай тұр. Осыған байланысты шағын кәсіпкерлікке
лизингтік несиелер, сақтандыру, франчайзингті дамыту орынды. Кәсіпкерлікті
қаржылай қолдау саясаты орташа және ұзақ мерзімді несиелеуді, аймақтық
деңгейде кепілдік қорлар мен несие серіктестіктерін құруға бағытталуы
қажет.
Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың әділ жүйесін құрудың негізгі
принципі жалпы экономикалық мүдделердің фискальдық мүдделерден басым болуы
тиіс.
Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың әділ механизмі
кәсіпкерлердің табысын анықтаудың байыпты тәртібінің болуын көздеуі керек.
Кәсіпкерлердің табысына бірыңғай жеңілдікті ставка енгізу немесе патенттік
төлем кәсіпкерлердің жұмысын жеңілдетеді. Ағымдағы және аванстық төлемдер
төлеудің қазіргі тәртібін жою керек. Өндірісті дамытуға, бәсекеге түсе
алатын экспортқа бағдарланған немесе импортты ауыстыратын өнімдер шығаруға
қаржы жұмсайтын шағын кәсіпкерлер үшін табыс салығын есептеген кезде салық
салынатын табысты осы қаржыға кеміту қажет.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың басты бағыттарының бірі – кеден баждарын
төлеу кезінде шағын кәсіпорындарға жеңілдіктер беру. Қазақстанда
өндірілмейтін щикізаттарды импорттаған кездеқосымша құн салығын салуды
кейінге қалдыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды жағы салалық министрліктер мен
ведомстволар, сондай ақ ірі отандық кәсіпорындар тарапынан қолдау жасау
болып табылады. Бүгінгі таңда шағын бизнесті қолдау бағдарламасы транспорт
және коммуникация салаларында, сондай-ақ жекелеген кәсіпорындарда
жасалынған.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың инфрақұрылымдарын
қалыптастыру үшін болашақта Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының жұмысын
қайта қарау қажет. Қазір қор қажетті инфрақұрылымдар мен аймақтардағы
өкімет органдарымен өзара байланысы болмағандықтан кәсіпкерлердің қолы
жетпес ұйымға айналып отыр. Осыған байланысты мемлекеттік өкіметтің
жергілікті өкілдерін қор қызметіне кеңінен тарту керек.
Қор қарыз алушы мен банк арасында делдалдық қызмет атқаруы қажет. Бұл
тапсырылған жобаларды қарау мен бекіту тәртібін жеңілдетеді, берекесіздікті
жояды, кәсіпкерлердің шығындарын азайтады. Осы шараларды іске асырудың
нәтижесінде Қор шағын бизнесті қолдау мен дамытудың аймақтық, тармақталған
инфрақұрылымға ие болады. Оның үстіне мұндай қадамдар жергілікті жерлерде
бастамалар туғызуы тиіс, сөйтіп назарды шағын бизнестің тағдыры шешіліп
жатқан аймақтарға аударуға мүмкіндік береді.
Нарық инфрақұрылымын дамыту шағын кәсіпкерлікті дамытудың маңызды бөлігі
болып келеді. Шағын бизнестің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін
нарықтық инфрақұрылымға мынадай элементтер жатады: аудиторлық,
консалтингтік, бухгалтерлік және де басқа қызмет түрлері, қаржы-несие
институттары, сақтандыру компаниялары, әр-түрлі оқу орындары жатады.
Сонымен қатар бұл нарық инфрақұрылым субъектілерінің өзіндік проблемаларын
шешу қажет. Қазақстанда кәсіпкерлер мүддесін қорғайтын жетілген ұйымдар
бар. Олар: Қазақстан кәсіпкерлер конгрессі, Кәсіпкерлер мен өндірушілер
одағы.
Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлікті дамыту саласында жедел және қаржы
лизингі іс жүзінде дами алмай отыр. Мұндай жағдайға лизингтің заңдық және
нормативтік базасының жоқтығы басты себеп болып табылады. Лизингтік
қатынастарды тезірек енгізу мақсатында олардың дамуын қолдау жөнінде
бірқатар шараларды қабылдау қажет.
Франчайзинг шағын кәсіпкерлік өкілдерінің ірі бизнеспен қарым-қатынасының
тиімді үлгісі ретінде өз дамуының зор мүмкіндіктерге ие. Қазақстанда
франчайзингтің дамуы үшін – франчайзинг ассоциациясын, франчайзингтің оқу-
консультациялық орталығын құру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз етудің ұлттық жүйесін жасау
жоспарланған. Осы жүйе шеңберінде заңдық-нормативтік актілер, оқу
орталықтары, заңгерлік фирмалар, адвокаттық кеңселер, инфрақұрылымның басқа
да объектілері бойынша деректердің ақпараттық базасы құрылады. Шағын
кәсіпкерліктің Республикалық ақпараттық көрме орталығы бұл жүйені іске
асыруға негіз болуы тиіс.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік өзінің құқықтық мәртебесі жағынан жеткілікті
қорғалған институтқа жатпайды, бұл әсіресе шағын бизнеске қатысты. Шағын
бизнестің ортақ мүдделерін және әр субъектінің мүдделерін қорғау,
мемлекеттік емес ұйымдардың рөлін күшейту мақсатында, әр түрлі заңдарды
жүзеге асыру керек. Кәсіпорынды тіркеу процессі бастаушы кәсіпкерлерге өз
ісін бастауда үлкен кедергі келтіреді. Жаңадан құрылып жатқан
кәсіпорындардың тағы бір проблемасы – бұл жарғылық қорды төлеу мәселесі.
Жарғылық қорды төлеу заңмен бекітілмесе де, Президент жарлығы негізінде
жүргізіледі. Кейбір кәсіпкерлер бұл талапты орындай алмайды. Лицензия беру
мәселесін де заңдық жағынан қайта қарау қажет.
Кәсіпкерлік қызметті дамыту мақсатында мынадай іс-шараларды жүзеге
асыру қажет
- Мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті барынша қолдау;
- Мақсатты бюджеттік қаржыландыру саясатын жүргізу;
- Жеңілдетілген несие беру саясатын жүргізу;
- Кәсіпкерлер хұқығын қорғайтын орган жұмысын жандандыру;
- Кәсіпкерлік қызметті тіркеуден өткізу кезіндегі қиыншылықтарды жою;
- Тексеруші органдар санын қысқарту;
- Заңдардың орындалуын қамтамасыз ету;
- Тағы басқа іс-шаралар.
2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ “МИРАС
МБ” ЖШС МЫСАЛЫНДА
2.1. “МИРАС МБ” ЖШС-нің басқару жүйесіне талдау
МИРАС МБ” ЖШС-і 1998 жылы құрылған. Басты қызмет түрі – коммерциялық
қызмет, ұйымдық-құқықтық формасы – жауапкершілігі шектеулі серіктестік.
Ұйым ретінде қызметі Азаматтық Кодекске, “Шаруашылық серіктестіктер” туралы
заңға сәйкес жүргізіледі. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
құрылтайшылары – жеке тұлғалар.
“МИРАС МБ” МИРАС МБ ЖШС-нің құқықтық адресі – Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, Райымбек көшесі, 46-үй. 2000 жылы Мемлекеттік тіркеуден
қайта өтті. “МИРАС МБ” ЖШС-і шағын кәсіпкерлік субъектісіне жатады.
“МИРАС МБ” ЖШС-і басқару жүйесін талдау барысында төменгі басқарушылық
іс-әрекеттер бағыттары зерттеледі:
1 Шағын кәсіпорын жалпы қызметіне талдау;
2 “МИРАС МБ” ЖШС-інің басқару құрылымы және қызметтер жиынтығы;
3 “МИРАС МБ” ЖШС-інің негізгі экономикалық көрсеткіштері;
4 Шағын кәсіпорын тауарлық саясаты, өткізу жолдары;
5 “МИРАС МБ” ЖШС-інің жабдықтаушылары мен тұтынушылары;
6 Шағын кәсіпорындағы қор ресурстарын пайдалану.
МИРАС МБ ЖШС-і өз қызметін келесі бағыттарда орындайды:
- Тұтыну нарығын зерттейді;
- сұранысқа сәйкес тауарларды іздестіреді;
- жабдықтаушылармен келісімге отырады, нарық конъюнктурасына сай тауарлады
таңдайды, тауарды сақтау және өткізу орнына жеткізеді;
- тауарды сақтау және қосымша таңдап бөлу қызметін орындайды;
- тұтынушыларға тауар жайында ақпаратты таратады, тауардың тұтыну
қасиеттерін анықтап береді;
- тауарға байланысты көтерме және бөлшек сауда бағаларын белгілейді;
- тауарды іріктеп, сату орнында жиыстырып қояды;
- тауарды сату және өткізудің жүйесін жасап, оны ынталандыруды
ұйымдастырады;
- тұтынушылар және жабдықтаушылармен өзара есептесу операцияларын
орындайды;
- орындалған операциялар барысындағы коммерциялық және басқадай тәуекелді
өзіне алып, нарық жағдайында фирманың өзіндік қаржылық жағдайын
бақылайды.
МИРАС МБ ЖШС-і қызметіне байланысты кадрларды таңдау, жұмысқа алу және
жұмыстан босату, еңбек ақы төлеудің нысандары мен жүйесі,жұмыс күнінің
тәртібі, демалыс күндерін белгілеу мәселері бойынша дербес шешім қабылдауға
құқылы, дегенмен осы талаптар Қазақстан Республикасында арнайы қабылдан
Заңға қайшы келмеуі тиіс.
МИРАС МБ ЖШС-інің коммерциялық іс-әрекетінің негізі болып тауарды
жабдықтаушылардан сатып алып, оны одан әрі тұтынушыға өткізу, яғни
делдалдық операцияларды орындау.
Шағын кәсіпорын коммерциялық бағытта болғандықтан, оның құрылымы да
қызметке сәйкес жасалынған және ол төменгі үлгіде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz