Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шағын бизнес - экономикалық дамудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық
негізде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы
мәні ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ..17
2.2 Шет елдерде шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін
проблемалар ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ...4 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..50
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тэжірибе көрсеткендей, шағын
кэсіпкерлік нарықтық экономиканың басты элементі болып табылады, онсыз
мемлекет бірқалыпты дами алмайды. Шағын кәсіпкерлік - бұл өркениетті
нарықтық шаруашылықтың қүрамдас бөлігі, оған тэн бәсекелестік механизмнің
ажырамас бөлігі. Бүл кэсіпкерлік түрі нарықтық экономикаға қажетті
икемділік бере отырып, халықтың ірі қаржылық жэне өндірістік ресурстарын
жинақтайды, өзінде қуатты монополияға қарсы потенциалды қалыптастыра
отырып, ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттары бойынша алға
жылжуды қамтамасыз етеді жэне қүрылымдық қайта құрудың басты факторы
болады, көп жағдайда нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа да
элеуметтік мэселелерін шешеді. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуы
экономикалық саясатты қалыптастырудың стратегиялық міндеті болып табылады.
Мемлекеттік жэне басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл
бөлінуімен шағын кэсіпкерліктің мэселелерін зерттеу мэні жоғарылайды. Шағын
кэсіпкерлікті дүрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және элеуметтік
мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске аспауына тікелей
эсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз жэне өзіндік ішкі топтағы өзара эрекетсіз
шағын бизнес ірі капиталдық бэсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің
экономикалық, саяси жэне элеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің
дамуына экімшілік жэне экономикалық кедергілер бар. Кептеген шағын
кэсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты
көлеңкеде қалып отырды. Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын
кэсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан
жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нэтижесінде шағын
кэсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бүқаралық қүрбанға айналады. Мемлекет
шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің белсенді жэне
қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар көмегімен
капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін
экономикалық қарым-қатынастардың тең қүқылы субъектісін
көргісі келмейді. Шағын меншік иесінің несие-қаржылық жэне салықтық жүйеде
кедендік қорғауда ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда
айтарлықтай кедергілерді бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жүмыс
істейді. Шағын кэсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл
кэсіпкерліктің түрі тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет
істеуді жөн көреді, ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың
айналыс саласынан өндіріс саласына қү_ю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні
шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау жасау қажет.
Мэселенің зерттелу дэрежесі. Шағын бизнес мәселесін зерттеумен
көптеген шет ел жэне отандық зерттеушілер айналысуда. Олардың ең
негізгілерін атап айтатын болсақ, К.Б.Бердалиев, Байжолова Р.А., Мамыров
Н.С., Орлов А., Цыганов А., Митрофанов Н., Архипов А. жэне тағы басқалары.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1.2 Кэсіпкерліктің мэні мен қажеттілігі
Кэсіпкерлік адам қызметінің ерекше сапасы жэне ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып түрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер
( 1883 - 1950 жж) мэн берген. Оның айтуынша Кэсіпкер болу - басқаның
істегенін істемеу. Екінші жағынан кэсіпкерлер - алдымен кэсіпкерлік
жүмысты үйымдастырушылар. Ол жайында француз экономисті Жан Батист Сэй
(1767 - 1832 жж ) былай деген: Кэсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер
ауқымында үйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алгаш рет ағылшын экономисті Ричард Копженович
(1650 - 1734 жж) енгізген. Бү_л үғымга ол нарық тэуекелділік жағдайда табым
алу мақсатымен өндірісті үйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Экономикалық эдебиеттерде кэсіпкерлік пен базис үғымын баламалап
қарастыру жиі кездеседі.
Базис пен кэсіпкерлік жақын үғымдар болғанымен, оларды бір - бірімен
баламалап теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс экелетін қызметтің
кез
- келген түрі. Рас бизнес кэсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кэсіпкерлік
- наваторлық іс. Нағыз кэсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтан
айналысатын адам (осы көзқарас түрғысынан) ешқашан кэсіпкер бола алмайды.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
эдебиеттерде олар үнемі пара - пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кэсіпкерлік қызмет
термині қолданылады. Неміс ғалымы эрі экономисті И. А. Шумпетердің ойынша,
кэсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа бір
игілікті бастауга негізделген.сондай ақ өндіріске жаңа тэсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін
табуға, өндірістік талапқа сай басқаша құруға күш салады.
Кэсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тэсілі, экономикалық ойдаудың ерекше типі.
Кэсіпкерлікті құрудың діңгекті нэрсесі мемлекеттік меншікті
жекешелендіру болып табылады. Олар НЭ - да бэсекелестік ортаны қүрып қана
қоймайды, сондай - ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы
эрі экономисті Альфред Мариан айтқандай, НЭ басты қасиеті -өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А. Марианның айтуынша, кәсіпкер -экономикалық
процесті жеделдете түсті.
Шағын кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда пайда болды.
Ондай салаларға - сауда, қоғамдық тамақтану жэне қызмет көрсету саласы
жатады.
Кэсіпкерліктің теориясының негізін XVIII - XIX ғғ^ Ф. Кенэ, Л. Смидт,
қалаған болса, ол одан эрі қарай И. Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чайнов жэне
басқалары дамытты.Кэсіпкерлік феномені эрқашан да экономикалық ғылымның
зерттеуінің маңызды этикеті болған, себебі кэсіпкер нарықтық шаруашылықтың
басты бағыттаушысы болған.
Рим қүқығында кэсіпкер іс, қызмет, эсіресе комерциялық қызмет
ретінде қарастырылған.
Орта ғасырда кәсіпкер түсінігі бірнеше мәнде қолданылады. Көбіне
оған сыртқы саудамен айналысатын түлғаларды жатқызған. Осындай
кәсіпкерліктің бір мысалын саяхатшы, Еуропа мен Қытай арасындағы
қатынастардың негізін қалаған Марко Поло берген. Саяхатқа бара жатқаи
саудагер (неміс кэсіпкер) көпеспен (банкпен) тауарды сату туралы келісім —
шарт жасаған. Сапардан оралғаннан соң ол табыстың 75%-ін көпеске(банкке)
беріп отырған. Кэсіпкерлерге сонымен қатар шерулер, көріністер, сайқы
мазақтарды ұйымдастырушыларды да жатқызган. Оған қоса кәсіпкер түсінігін
күндегі өндірістік, құрылыстық жобалардың жетекшілеріне қолданған. Мүндай
жоба жетекшісі ешқандай тәуекелдікке бармаған, ол тек берілген қаржының,
материалдық, сауда ресурстарын қолдана отырып үйымдастыру жүмыстарына
басшылық жасаған.
Экономикалық эдебиеттерде кэсіпкер түсінігі алғаш рет 1723 жылы
Парижде басылып шыққан жалпы сөздікте пайда болған, онда өз мойнына
өндіріс және құрылыстың міндеттемелерін алатын адам деп түсіндірілген.
Франзцуз К.Бодо Каптильоннан ары қарай барды. Ол кәсіпкер сонымен
қатар интелект иесі болуы керек, яғни ол эр түрлі оқығаны мен білімі
(знание) болуы керек деген.
Француздың басқа экономисті Тюро кэсіпкер тек қана белгілі бір
ақпаратпен ғана емес оған қоса капиталмен қамтамасыз етілуі керек деп
санаған. Тюро капитал экономиканың негізі, табыс - кәсіпкердің мақсаты,
өндірістің дамуының негізі екенін көрсеткен.
Л. Мариал көбінесе кэсіпкердің үйымдастырушылық қызметіне көңіл бөлді
жэне кез келген адам кэсіпкер бола бермейді деп санаған.
Кэсіпкер мен кэсіпкерліктің дамуыі.1 кестеде көрсетілген
Кесте 1.1
Орта ғасыр
Сыртқы саудамен айналысатын адам; ереуілдер мен бүліктерді
ұйымдастыратын адам; күрделі қү_рылыстың жэне өндірістік жобаларға жауап
беретін түлға_______________________
XVII ғасыр
(Мемлекетпен) Қүны алдын-ала белгіленген, мемлекетпен мэміле жасасқан
түлға. Бұндай адам өз мойнына қаржылық жауапкершілікті
алады____________________
1725 жыл
Ричард Кантильон: Кәсіпкер әрекет жасайтын адам._______
тэуелділік жағдайында іс
1797 жыл
Карно Бодо: Кәсіпкер - кәсіпкерлік іс - эрекетке жауап беретін және
кәсіпорынды басқаратын, жоспарлайтын адам__________
1803 жыл
Батис Сэй: Капиталдан түскен табыс кэсіпкерлік табыстан
өзгешеленеді
1876 жыл
Франсис мен өзінің ұйымдастырушылық мүмкіншілігіне байланысты табыс
Уокер: табатындарды айыра білу қажет
Капитал
үхтаған және
одан пайыз
алатындар
1934 жыл Иозеф Шумпетер: Кэсіпкер - жаңа технологияларды ойлап табатын
жаңашыл адам
1961 жыл Давид Маккеланд: Кэсіпкер - үлкен тэуекелділік жағдайда жұмыс
істейтін өте ширақ адам
1964 жыл Питер Друкер: Кэсіпкер - жаңа мүмкіншіліктерді максималды
пайдалылықпен қолданатын адам
1975 жыл Альберт Шапиро: Кәсіпкер - тэуекелділік жағдайында әлеуметтік
- экономикалық тетіктерді үйымдастыратын, басшылық ететін
адам
1983 жыл Гиффорд Пиншо: Интерпренер мен антрепренер қолданылады.
Интерпренер - бүл қалыптасқан кэсіпорын жағдайында іс -эрекет
жасайтын антрепренер. Ал, антрепренер ~ кэсіпкер жаңа
кәсіпорын ұйымдастырады.
1.2 Шағын бизнес — экономикалық дамудың негізі
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді басқа
кэсіпорындарға беру жолымен жүзеге саыруды көздейді. Бүл түрғыдан алғанда
өз өнімін барынша тез игеретін жэне жаңартатын бизнес ретінде шағын
бизнесті барынша кең пайдалану белгіленіп отыр.
Монополизмге қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі ірі, орташа жэне
шағын кэсіпорындардың тиімді ү_штастырылуына қол жеткізу. Бүл жағдайда
шағын кэсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары бар:
- Тауар өндіру мен қызмет көрсетуде кәсіпкерлік пен бэсенді дамыту;
- Түлыну сүранымының өзгеруін тез сезіну;
- Өнім мен қызмет сапасын арттыру;
- Баға белгілеудің табиғи тетігін пайдалану;
- Монополизмді жою;
- Өндірістің ғылыми- техникалық дамуын жеделдету; -Тиімді басқару
құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- Кадрларды үлымды пайдалану;
-Орталықтандырылған күрделі қаржыны пайдаланбастан
коммерциялық
негізде жаңа өндірістік қуаттарды тез арада жасау.
Осы себепті дамыған елдердің экономикасында соңғы кезде шағын
кэсіпорындардың пайдасына ірі қүрылымдық өзгерістер болды. АҚШ-та шағын
кэсіпорындар санының ерекше шүғыл көбеюі 70-ші жылдарда елде жыл сайын 600
мыңға дейін, немесе 50-70-ші жылдардағыдан 7 есе көп жэне 70-ші жылдардың
орта тұсындағыдан 2 есе көп кәсіпорындар пайда болды.8
1987 жылы барлық меншік түрлеріндегі американ фирмаларының
(ауылшаруашылық фирмаларынан басқасының) жалпы саны 18,1 миллионға дейін
өсті. Олардың 97 проценті ресми американ статистикасы 500-ге дейін адам
жүмыс істейтін заң жүзіндегі дербес кэсіпорындарды үсақ фирмалар қатарына
жатқызатын санатта болды. Негізгілері- аса үсақ кэсіпорындар; фирмалардың
90 процентінде 15-тен аз, 80 процентінде - 10-нан аспайтыы адам жүмыс
істейді. Жалпы үлттық өнімнің 38 проценті үсақ бизнес үлесіне келеді. Онда
жалпы жұмыс күшінің 47 проценті шоғырланған.
¥сақ фирмалар табиғи іріктеу жағдайларында жүмыс істейді: біреулері
пайда болады, басқалары із-түз жоғалады. Экономист журналының деректері
бойынша, 80-ші жылдардың орта түсынан бастсп шағын фирмалардың 40 проценті
рынокта төрт жылдан астам кідірген емес. Басқа бағалаулар бойынша, дербес
бизнесте өмір сүрген 5 жылдан кейін фирмалардың 23 проценті ғана орнығып
қалады. Бірақ экономиканың қалыпты дамуы үшін бү_л процесс жемісті. Аман
қалған фирмаларға ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану тэн.
100-ден аз адам жүмыс істейтін компанияларда қызмет көрсетуде,
қаржыда, сақтандыруда, көтерме саудада (шағын бизнес эдетте күшті
позицияларда болған салаларда) ғана емес, сондай-ақ көлікте жэне тіпті
өңдеу жэне өндіру өнеркэсібінде активтерді долларға сату ірі
компаниялардағыдан жоғарылау. Бүл ерекше жағдайды ең алдымен шағын
компаниялардағы капитал айналымының неғүрлым жоғары қарқынымен түсіндіруге
болады.
Олардың позициялары қызмет көрсету саласында ерекше күшті, дамыған
капиталистік елдердің экономикасында оның рөлі барған сайын артып келеді.
Ол бүгінде жаңа жүмыс орындарын ашудың басты, ал кейде бірден-бір көзі
болып отыр.
Қызмет саласында ауқым эсері, эдетте, өте шектеулі немесе мүлдем
жоқ. Бірнеше жүз (немесе тіпті ондаған) жүмысшы бар фирма көпшілік жағдайда
өндіріске аз шығын жүмсай отырып, клиенттерге оңтайлы, икемді жэне сапалы
қызмет көрсетілуін қамтамассыз етеді. Үнемі арта түсіп келе жатқан
бөлшектелу, түтыну сүранымының дербестенуі, қызмет рыноктарының оқшаулануы
бүл жерде шоғырландыруды экономикалық түрғыдан мэнсіз етеді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының үнемі үлғаюы Батыстың ірі
корпорацияларын шағын жэне орташа фирмалармен бірлесе жү_мыс істеу
қажеттігіне жаңаша қарауға мэжбүр етті. Жаңа рыноктарды толық
монополизациялау, барлық рыноктық қуыстарды толтыру, тіпті, ірі
монополиялар үшін қиынға соға бастсды. Пайданы көбейту мақсатында олар
негізгі өнімдердің ең тиімді түрлерінің өндірісін монополияландыру жолына
түсті. Екінші дэрежелі өндіоістік операциялар, комплектілеуші бүйымдар беру
жэне орташа фирмаларға берілді. Олар, бір бағытта мамандану есебінен, өз
қызметінде елеулі табыстарға, тиімділіктің жоғары нәтижелеріне жетті жэне
өз жұмыс салаларында мықты беделге ие болды.9
Қазақстан Республикасының рынокқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің
шағын нысандарының өндірістік-техникалық қана емес, сондай-ақ элеуметтік-
экономикалық функцияларына қайта баға беруді қажет етті. Бірқатар елдердің
тәжірибесі экономикалық реформаларды жүзеге асыруда жэне дағдарысты
жағдайдан шығу кезінде шағын кэсіпкерліктің үлкен рөл атқаратынын көрсетті.
Алайда шағын кэсіпкерлік өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап болуда,
оларды жоюға ең алдымен оны дамытудың мемлекеттік концепциясының жоқтығы
бөгет болып отыр. Осы категорияның методологиялық мэні де жеткіліксіз
негізделген күйінде қалып отыр.
Кэсіпкерлік Орта үғымының зор маңызы бар. Қазақстанда ол іс жүзінде
енді ғана қалыптасуда. Кәсіпкерлік Орта- қоғамдық институттар мен
жағдайлардың, құқықтық нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің
жиынтығы. Ол сондай-ақ белгілі бір элеуметтік ахуал, қауіпсіздік шарттары,
қэсіпкерлік үшін арнайы инфрақүрылым, яғни, кэсіпкерліктің қалыптасуы мен
одан эрі дамуын қамтамассыз ететін нэрселердің бэрі.
Кэсіпкерліктің қүрамдас бөліктерінің бірі ретіндегі шағын кэсіпкерлік
үғымы ең алдымен кэсіпорын көлемінің өлшемдеріне байланысты. Осыны негізге
ала отырып, кэсіпкерлікті шағын кэсіпкерлікке пайда мен түсім көлеміне,
айналым көлеміне берілетін баға, жүмыс істейтіндердің саны бойынша
жатқызуға болады. Жоғары инфляция жэне шаруашылық есептің кемеліне жетпеуі
жағдайларында жұмыс істейтіндердің саны ең дүрыс өлшем болып табылады.
Статистика органдары меншік нысандары бойынша шағын кэсіпорындардың
төрт түрін бөліп көрсетеді: жеке меншік, мемлекеттік меншік, қоғамдық
меншік, аралас меншік. Шағын кэсіпкерлік бойынша статистикалық деректер өте
алуан түрлі. Статистикалық есеп нысандарын кэсіпкерлер көбінесе ресми
статистиканың есеп жүргізілетін объектілерді толық қамтымауы салдарынан
толтырмайды. Статистикалық материалдарда, мысалы, сыртқы экономикалық
қызметпен шүғылданатын бірлескен кэсіпорындар шағын кэсіпорындар ретінде
ескерілмейді.
Шағын кэсіпкерліктің статистикалық негізіне талдау жасай отырып,
шағын кэсіпорын мен шағын кэсіпкерлік үғымдарының ара жігін ажырату
қажет. Шағын кэсіпорындардың бэрін бірдей шағын кэсіпкерлікке жатқызуға
болмайды. Олардың белгілі бір бөлігі мунипицалдық кэсіпорындар деген қатаң
мемлекеттік мэртебені сақтаған, олардың қызметінде шағын кэсіпкерлікке тэн
белгілер жоқ.
Шағын кэсіпкерліктің қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең
алдымен, шағын кәсіпкерлікке соңғы уақытқа дейін мемлекет тарапынан қолдау
болмауымен, экономикалық стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ экономиканың
жалпы зәрулігімен түсіндіруге болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кэсіпкерліктің
үлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сүраныс пен
үсынысты теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үндетудің ерекше
механизмін қамтамасыз ететінін,10
жалпыүлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жүмыс
орындарының 70 процентке жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына жэне инновациялық потенциалға
елеулі ықпал жасайтынын дэлелдейді.
Елде шағын кэсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық қатынастар
қалыптасуының көптеген проблемаларын неғүрлым тиімді шешуге: реформалардың
элеуметтік базасын үлғайтуға, лоардың тиянақтылығының кепілдіктерін
қамтамасыз етуге, бэсекелестікті дамытуға, өндірістің үйымдық қүрылымын
кеңейтіп, тиімді етуге, адам ресурстары мен үйымдық-технологиялық
ресурстарды жүмылдыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тэжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-1997 жылдарға арналған
федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сэйкес шағын кэсіпорындардың
санын көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы жағдайлар жасау арқылы
шағын кәсіпкерлік инновациялық жэне өндірістік саласының алға жылжу
бағытында сапалы қүрылымдық өзгерістерге жетуге, шағын кэсіпкерлікке
мемлекеттік қолдау көрсетудің кэсіпкерлер үшін қолайлы жүйесін дамытуға,
экономиканың бүл секторына инвестициялар тартуға бағытталған шаралар
кешенін жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген:
-шағын кэсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында
мемлекеттік
саясаттың нормативтік-қүқықтық негізін жетілдіру;
-шағын кэсіпкерлікке қолдау керсетудің мемлекеттік
саясатын
үйымдық жэне ғылыми-методикалық түрғыдан қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындар қызметкерлерінің элеуметтік қорғалуы
мен
қауіпсіздігі;
-шағын кэсіпкерлікті дамыту үшін жайлы
қоғамдық пікір
қалыптастыру;
-аймақтарда шағын кэсіпкерлік инфрақүрылымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындардың өндірістік жэне инновациялық қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;-шағын кэсіпкерлікте жеке меншік
және
басқа инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Федералдық бағдарлама шағын кэсіпкерлікті басым дамыту- жалаң мақсат емес,
ал Ресейдің экономикалық жэне элеуметтік түлеуінің негізгі шарты екнін,
шағын кэсіпкерлікті кең ауқымды дамыту саяси түрақтылыққа, Ресейдің
түбегейлі мүдделеріне бағдарланған шынайы демократияның жүзеге асырылуына
кепілдік беретінін негізге алып отыр. Азаматтардың экономикалық
инициативасының творчестволық көрінісі ретінде шағын бизнес
қызметкерлер мен олардың отбасыларының тэуелсіздігі мен
эл-ауқатының іргетасы болып табылады. Жаппай құбылыс ретінде
шағын бизнес қоғамға қажетті тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету түрғысынан алғанда да, сондай-ақ алуан түрлі өнім тұтыну тұрғысынан
да экономикалық өмірдің катализаторы болып отыр.
Федералдық шығындар шағын кэсіпкерліктің инфрақұрылымына аймақтық
салымдардың стимуляторы ғана болып табылады деген принциптер бұжытпай
сақталатын болады. Федералдық шығындардың үлесі нақты аймақтың элеуметтік-
экономикалық жайына байланысты болады, бірақ қалай болғанда да мақсатты
шығындардың жалпы сомасының 50 процентінен аспауға тиіс.
Федералдық бағдарламаны жүзеге асыру нэтижелері Ресей Федерациясының
экономикасын дамытудың орта мерзімді перспективаға арналған
тенденцияларымен айқындалатын болады.
РФ аймақтарында инфрақүрылымның шағын кэсіпкерлік субъектілері үшін
қолайлы жэне ақпараттық консультациялық, маркетингтік қолдау көрсететін
жеткілікті элементтері жасалатын болады. Кадрлар даярлау шағын
кэсіпорындардың 1 миллионнан астам басшылары мен қызметкерлерін қамтиды.
Федералдық бағдарлама орташа жэне ірі кэсіпорындардың бірігуге, шағын
кэсіпорындардың кеңінен қатысуымен жаңа өндірістік-технологиялық тізбектер
жасауға деген ынта-ықыласын арттыруға, барлық деңгейлердегі бюджеттің кіріс
бөлігін көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік саясаттың
нормативтік-күқықтық базасын жетілдіру. Федералдық бағдарламаның бүл бөлімі
кэсіпкерлік қызметті нормативтік-қүқықтық қамтамасыз ету жүйесін одан эрі
дамытуға, Ресей Федерациясының жэне Ресей Федерациясы субъектілерінің заң
актілері мен нормативтік актілерінде шағын кэсіпкерлік мүдделерін
білдіруге, Ресей Федерациясында шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсету туралы федералдық заң ережелерін дамытуға бағытталған. Неғұрлым
ірі кэсіпорындармен салыстырғанда шағын кэсіпкерліктің экономикадағы
жайсыздау бэсекелестік жағдайын жою мақсатымен оның субъектілетінің
ерекшеліктерін қүқықтық актілерде көрсету, олардың элеуметтік-экономикалық
артықшылықтарының дамытылуы мен байқалуына жәрдемдесу, жаңа кэсіпорындардың
рынокқа шығуы үшін қолайлы құқықтық жағдайлар қалыптастыру жэне олардың
қызметін дамыту жайында айтылып отыр.
Шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды үйымдық жэне ғылыми-
методикалық түрғыдан қамтамассыз ету. Шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік
қолдау көрсетілуін үйымдық жэне ғылыми-методикалық түрғыдан қамтамасыз
етудің негізгі мақсаты-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету жөнінде осы
бағдарламада айтылған шараларды жан-жақты, ғылыми негізде жэне жоғары
тиімділікпен ұйымдастырылды
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
Отандық кэсіпкерліктің қалыптасу тарихын төрт кезеңге бөлуге болады.
Біріншісі комсомолдық үйымдарда жастардың ғылыми-практикалық орталықтары
пайда болып, қызмет ете бастауынан басталады. Орталық қызметі делдалдық
қызмет сипатында болды жэне ғылыми-практикалық мэселелерді шешуге
бағытталды. Мүндай "комсомолдық" кэсіпкерлік бүқаралық сипатта болмағанмен
көптеген коммерциялық қүрылымдар алғашқы капитал жинауға мүмкіндік алды.
"КСРО азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы" Заңының қабылдануы (1987ж)
жеке кэсіпкерлікті біршама заңдастырады. Кэсіпкерліктің қалыптасуының
екінші кезеңін 1988 жылы қабылданған кооперация туралы
заңына
қабылдануымен байланыстыруға болады.
Бұл кезеңде кэсіпкерлік бүқаралық сипатқа ие болды.
Үшінші кезең көптеген жалға беру, бірлескен кәсіпорындар туралы,
банктік қызмет туралы, шағын кәсіпорындар туралы, шағын бизнесті дамыту
туралы заң актілерінің қабылдануымен байланысты. Осы аталған заң
актілерінің қабылдану елсіз мемлекеттердің пайда болуымеы жэне кәсіпкерлік
туралы өз заңдарын қабылдаумен байланысты. Кэсіпкерлік үшін нарықта ең
тиімді әрі тартымды бөліктер болып капиталдың ең тез айналатын, табыс
табуға мүмкіндігі мол сату- сатып алу, сауда-делдалдық операциялар жүргізу,
ТМД жэне алыс шетелдері эртүрлі тауарларды сатып алу - сатумен айналысатын
салалар табылады.
ҚР кэсіпкерлік қызметі реттейтін алғашқы заңдардың бірі болып 1991
жылы қабылданған Қаазақ ССР-нде кэсіпкерлік қызметтің еркіндіғі және
кәсіпкерлікті дамыту туралы Заңы болатын. Бүл заңда кәсіпкерлікке анықтама
берілген болатын. Онда Кэсіпкерлік-меншік иесінің (толық немесе ішінара)
тәуекел ете және мүмкіндік жауапкершіліккте бола отырыи, пайда алуға
бағытталған инициаттивтік дербес қызметі деген анықтама берілген. Оны
экономиканың ең алуан түрлілерінде еңбекті қатыстыра отырып, сондай-ақ
қатыстырмай-ақ жүзеге асыруға болады.
"Кәсіпкерлік" термині жэне кәсіпкерліктің өзі біздің қоғамдық
тэжірибеге тек сексенінші жылдары ғана енді.
Кэсіпкерлік үғымын ең алдымен меншікке деген көзқарастың өзгеруімен
байланыстырады. Кэсіпкер қызметінде басты назарды пайда алу жағына қарай
аударады. Социалистік экономикаға да белгілі бір дэрежеде кәсіпкерліктің
элементтері тән болғанын атап айту керек, алайда олар оның негізі мәні
болған жоқ . Сол жылдары басты назар пайда алуға емес, ал қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға аударылды. қазіргі кезде кәсіпкерлік
элементтері экономиканың мемлекеттік секторына да тән.
Тіркеу-кәсіпкерліктің алғашқы, қажетті кезеңі болып табылады. Кэсіпкер
тіркеуден өткеннен кейін ғана банкте есеп шотын аша алады, жауапкерлерді
жолдай алады, өз атына мерге, фирмалық белгілерге, қүжаттарға тапсырыс
беріп, шаруашылық келісімдер жасап, нарыққа шыға алады. Бүл шаралар
1992 жылдың 24 қаңтардарында Елбасы бекіткен "Шаруашылық
субъектілерін тіркеу тэртібі туралы" ережеде көрсетілеген.
1991 жылы 21 маусымда ҚР "Шаруашылық серіктестері туралы" заң
қабылданды қазіргі кезде осы заңның орнына ҚР Президентінің 1995 жылы 2
мамырында шыққан заң күші бар "Шаруашылық серіктестері туралы" жарлығы
эрекет етеді, 1992 жылдың 4 шілдесінде "Жеке кэсіпкерлікті қорғау жэне
қолдау" Заңы қабылданған. Бу_л екі заң үзақ уақытқа жеке кэсіпкерліктердің
заңдық негізі болды.
Бүл заңдар жеке кәсіпкерлікті қолдау жэне қорғау эдістері мен негізі
тэсілдерін анықтайды, жеке кэсіпкерлікке мемлекеттің араласпау саясатын
бекітеді, жеке кэсіпкерге барынша еркіндік береді жэне мемлекеттік
органдардың немесе міндетті қызметкерлердің жеке кэсіпкерлер құқықтық
бүзғаны үшін жауапкершілікті күшейтеді.
Елімізде өркениетті кэсіпкерліктің қалыптасуын 1997 жылы Елбасының
"Шағын кэсіпкерлікті дамыту жэне мемлекеттік қолдау шараларын күшейту
туралы" Жарлығының шығуынан бастап айтуға болады. Содан бері кэсіпкерліктің
дамуы мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігіне айналған. Сол жылы сонымен
қоса ҚР "Жеке кәсіпорын жөнінде", "Шағьш кэсіпкерлікті дамыту жэне
қолдаудың аймақтық бағдарламалары туралы" ҚР Президентінің Жарлығы шықты.
Елімізде кэсіпкерліктің қалыптасуына
жасалған
алғашқы қадамдарының бірі бұл-елімізде 3 кезеңде жүргізілген
жекешелендіру процесі болатын. Нарықтық экономиканың негізі-жекеменшік
сектордың көлемінің ауқымды болуында. Жекеменшік сектордың дамуынсыз
экономиканың дамуы мүмкін емес. Ал ел экономикасының дамуынсыз -мемлекеттің
дамуы мүмкін емес. Ел тәуелсіздігінің негіздерінің бірі экономика екені
белгілі. элемдік тэжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттің экономикасы
неғүрлым дамыған болса, соғүрлым ол мемлекеттің элемдік ортада беделі де
жоғары болады.
Егер елімізде мемлекеттік меншік көлемі 1991 жылы 90%-дан жоғары
болса, қазіргі кезде мемлекеттік меншік көлемі 15% шамасында. Яғни
жекеменшік сектордың үлесі артқан.Бүған қарап елімде кэсіпкерлікті дамыту
жағдайлары жасалып келеді деп айтуға болады.
Нарыққа өтумен байланысты жүргізілген реформалар қиын жағдайларда
жүзеге асырылды. Әр жерде бірінші кезекте пайдаланылатын тұтыну тауарлары
жэне өндірістік техникалық мақсаттағы тауарлар жетіспеушілігі байқалды.
қиын кездерде кэсіпкерлер үшін нарық коньюктурасындағы инфляциялық
күтілімдермен байланысты өзгерістеріне, өз ісін эрі қарай жалғастырып,
дамыту үшін қажетті қаржы алу керек болатын.
Қазіргі таңда жағдай біршама түзелген. Соңғы жылдары экономикамыз
нақты секторының барлық салаларында өндірістің жандануы байқалуда.
Түрғындардың табыстарының өсуі тауар жэне қызметке деген сүранысты өсіруге
экелді.
Дегенмен, осыған қарамастан халықтың табыстарының жоғары болмауының
нэтижесінде қалыптасқан нарық көлемінің шектеулерін атап кетуге
болады. Осыған қоса сыртқы экономикалық қызметті либеризациялау нәтижесінде
ішкі нарықты шетелдік арзан тауарлары жаулап алды, түрмыс деңгейінің
төмендігін ескерсек, олар жоғары сұранысқа ие болуда.
Қалыптасқан жағдайда өндірістік-шаруашылық қызметі тиімді жүзеге асыру
үшін кәсіпкерлер шығаратын өндірістің бэсекеге төзімділігін жоғарылатып
отырулары қажет.
Ол үшін олар өнімнің сапасын арттыра отырып, бага деңгейін
төмендетумен байланысты мәселелерді шешулері керек. Өйтпегеы жағдайда
Қазақстан нарығына түскен импорттық өнімдер отандық кәсіпкердің дамуына
мүмкіндік бермейді.
Нарық реформалар жылдарында кэсіпкерлік сектор қоғамда елеулі орынға
ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі
республика азаматтарының конституциялық қүқықтарының шынайы жэне ажырамас
бөлігіне айлануына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті жағдайларды
жасады.
ҚР қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік одан эрі дамып келеді. 2004 жылдың
1 қаңтарына берілген ресми статистика деректері бойынша республикамызда
шағын кэсіпкерлікпен айналысатын 130,8 мыңға жуық шағын кәсіпорын (заңды
тұлғалар) тіркелген бүл көрсеткіш 2002 жылғы деңгейден 11,8%-ға өскен.
Тіркелген кэсіпорындардың 71,5%-ы жұмыс істейтін кэсіпорындар болып
табылады. Олардың 46 мыңнан астам кәсіпорыны 2003 жылдың желтоқсан айында
белсенді жүмыс істейтін (экономикалық қызметін нақты жүзеге асырған)
кәсіпорындар. Белсенді жүмыс істейтін кәсіпорындардың басым көпшілігі
(42,4%) саудаға, автомобильді жэне үй мүліктерін жөндейтін салаларға,
өнеркәсіп саласына, жылжымайтын мүліктермен операция жасау, жалға беру жэне
қызмет көрсету салаларына тиесілі.
Шағын кэсіпкерлік секторындағы қалыптасқан жағдайлар шағын жэые орта
бизнес саласында және инновациялық кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
саясатын жандандыруды, жетілдіруді талап етеді.
Қазақстанда шағын кэсіпкерлік элі күнге дейін экономиканың жүйелі
элементі бола алмауда, сондықтан Елбасы үкіметке 2005 жылғы шағын
кэсіпкерліктің ішкі жалпы өнімдегі үлесін 30%-ға жеткізу міндетін қойып
отыр. қазіргі таңда елімізде шағын және орта бизнес кэсіпорындары арасында
ең маңыздыларының саны 85 мың кэсіпорынды құрайды.
'Қазақстан-2030" бағдарламасының маңызды міндеттеріннің бірі
-кедейшілікпен және жүмыссыздықпен күрес болып табылады. Бүл мэселелерді
шешу шағын жэне орта бизнесті дамыту арқылы ғана мүмкін, яғникәсіпкерлік
қызметке Қазақстан тұрғындарының көбірек шоғырландырылуы
керек. Дамыған елдерде осы салада жалпы
экономикалық белсенді түрғындардың 50%-дан астамы жүмыс істейді.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы елімізді жаңа тауарлар мен қызметпен
қамтамассыз етеді. Сонымен қатар мү_нда қосымша жү_мыс орындары ашылады,
бюджеттерге салықтар төленеді.
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
Кэсіпкерлік- бүл барлық өндірістерге қажетті динамикамен қамтамасыз
ететін тарихи жэне элеуметтік- экономикалық шарттарда үлгеруші болып
табылатын өндірістің ерекше инновациялық формасы.
Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің қүрылуы өндірістік-коммерциялық
қызметтердің эртүрлі масштабы бойынша кэсіпкерлік субъектілерінің, яғни,
шағын, орта жэне ірі кәсіпорындардың мэселелерін ең жоғарғы деңгейде шешу
қажеттілігі туып отыр.
Экономикалық дамыған елдерде шағын бизнес ұсақ жекеменшік иелерінің
көптігін көрсетеді, олар елдің элеуметтік- экономикалық бар саяси
деңгейінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Шағын кэсіпкерлік- іскерлік өмірдің неғүрлым икемді формасы.
Экономиканың осы секторларында орта жэне ірі бизнесті қамтамасыз ететін
негізгі идеялар массасы туады. Тауарды сатушы жэне сатып алушы бола отырып,
шағын кәсіпорындар нарықтың өзгермелі коньюнктураларына уақытылы эсер етіп,
отыруларына мүмкіндік алады.
Екінші жағынан, олар көбінесе өзінің ішкі экономикалық
коньюнктураларының қызметтеріне тэуелді болады. Сондықтан обьективті
мүмкіндіктерде ірі жэне шағын кэсіпорындардың сэйкес келетін регулятордың
көмегімен эртүрлілігін теңестіру қажеттілігі туындайды.
Шағын кэсіпорын нарықта ірі отандық жэне шетелдік кагшталдармен
бэсекелестік күресін жүргізуге мэжбүр болады.
Шағын бизнес аймақтық экономикаларда ерекше орын алады. Аудандарды
басқарушы элементтер жүйесі сияқты, ресурстық қүрамалардан тұратын
жекеменшік элементтердің өзара байланысына тәуелді элеуметтік-экономикалық
дамуды, әкімшілік-территориялық қүрылымды білдіреді.
Сондықтан ауданның жэне шағын бизнестің элеуметтік жэне экономикалық
дамуын өзара байланыста қарау керек: біріншіден, еңбектік, материалды-
техникалық, табиғи, қаржылық жэне ақпараттық ресурстардың қолдану
шарттарымен жағдайларына; екіншіден, аудандық экономиканы басқару жүйесінің
қызметіне байланысты.
Нарықтық экономикаға кіруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнес белсенді түрде дамып келе жатыр. Кэсіпкерлік құрылымының
қаржылық қолдау көрсетілуіне байланысты облыста жаңа жұмыс орындары пайда
болды. Бүл өз тарапында жүмыссыздарды 15 пайызға төмендетті. Жылына 5-6 мың
жұмыс орындары пайда болды. 2003 жылы облыс шаруашылығында 123521млн өнім
өндіріліп, өсім 114,3 пайызды қүрады. Ауыл шаруашылығының ЖҮӨ көлемі 59305
млн теңгеге дейін өсті. 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда негізгі
капиталға инвестиция көлемі 1,4 есе артып, 34269,2 млн теңгені қүрады.
Облыс бойынша кэсіпорындар, мекемелер жэне халық арқылы көрсетілетін қызмет
көрсету көлемі 44178,3 млн теңгені қүрап,18
2002 жылдың деңгейінен 1,45 есе артық болып отыр. 2003 жылы шағын,
орта жэне ірі кэсіпорындарда, мекемелерде және облыстық ұйымдарда
жұмысшылар саны арнайы мэліметтер бойынша 272 мың адамды қү_рады.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің субъектілерінің деңгейін дамыған
елдердің деңгейімен салыстыруға болады. Мониторингтің мэліметтері бойынша
эрекет етуші субъектілердің үлесі оның жалпы санының 96,6 % құрайды, ал
кейбір аймақтарда одан да көп. Мысалы, сауда сферасында шағын
кәсіпкерліктің кэсіпорындар үлесі олардың салаларындағы жалпы саныныц 98,7
%; ауылшаруашылығы 98,4 %; балық аулауда-92,4; кұрылыста- 90,1;
мерамханалар мен қонақ үйлерде- 98,2; көлік жэне байланыста- 98,2 %
құрайды.
2000-2003 жылдары аралығында тіркелген кәсіпорындар саны 105,491 мың
бірлікті қү_рады. Заңгерлік білімдері бойынша тіркелген субъектілер саны-
11,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде 7,9 мыңы 57,6 мың адаммен қызмет
етеді.
Кэсіпкерлік құрылымның негізгі көлемі жаңа фермерлік шаруашылық
ұйымдарының және көлікте, сауда да, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу,
жэне т.б жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік құрылымдар есебінен артып келеді.
2003 жылдың басынан бастап шағын кәсіпкерліктің субъектілері
арқылы облыста- 101330,3 млн теңгенің жү_мыстары мен қызметтері өндірілді.
2003 жылы шағын бизнестің субъектілері арқылы бюджетке 5645,9 млн
теңге төленген, бү_л 2002 жылмен салыстырғанда 32% артық. Әрбір заңды
тұлғаға орта есеппен- 3684,6 млн теңге салықтық төлемдер келеді, ал эрбір
қызмет етуші физикалық түлғаға 466,5 мың теңге бюджетке төлеуден келеді.
Талдаулар көрсеткендей физикалық сияқты заңды кэсіпкерлік
субъектілерінің санының өсу тенденциясы байқалады.
Шағын жэне орта бизнестің субъектілерінің неғұрлым көп саны Шымкентте
жэне ауылшарушылығы жақсы дамыған Мақтаарал ауданында шоғырланған.
Бюджетке төленген төлемдердің көлемі бойынша Шымкент қаласын,
Сарыағаш, Сайрам және Ордабасы аудандарын бөлігг көрсетуге болады (1-
кестеден).
1- кесте. 2003 жылғы Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлп інің даму
көрсеткішінің құрылымы
Тіркел Жмыс- ӨндірісБюджет-
Жалпы Саны (%) Патенттер
саны. берілген
мың
адам.
Алдыңғы Алдыңғы Жұмыс орындары
айда айға құрылған.бірлік
сәйкес
келетін
период
Ақмола 14,9 96,6 109,6 13960 25041
Ақтөбе 26,2 103,2 129,9 20732 40273
Алматы 24,7 102,1 113,2 12081 17462
Атырау 12,8 105,2 129,3 15462 28168
шқо 39,7 102,9 111,8 39404 78225
22
Жамбыл 16,8 103,1 104,8 12627 25673
БҚО 18,9 103,3 126,3 8365 13253
Қарағанды 38,3 102,5 109,8 38419 47172
Қызылорда 7,6 101,7 101,7 21728 46520
Қостанай 23,2 104,3 117,2 4190 5048
Маңғыстау 14,2 108,1 127,1 9232 9522
Павлодар 21,0 102,3 114,7 25703 43495
сқо 20,5 101,4 108,6 14812 31306
оқо 33,6 101,4 117,0 24646 35241
Алматы қаласы 108,0 103,1 110,2 39635 88366
Астана қаласы 29,4 102,4 124,1 16759 31298
Кестеден көріп тұрғанымыздай, шағын бизнес сферасында неғұрлым көп
жұмыс істеушілер саны ағымдағы жыл бойынша Алматы қаласында (24%), Шығыс
Қазақстан облысында (18,8%) жэне Қарағанды облысында (18,5%). Өткен жылғы
мэліметтермен салыстырғанда шағын кэсіпорындарда жұмысбастылар саны Ақтөбе
(29,9%), Атырау (29,3%), Маңғыстау(27,1%) және Батыс Қазақстан (26,3)
облыстарында айтарлықтай өскен.
Кестенің жеке кәсіпкерлерге қатысты екінші бөлігі кэсіпкерлік
қызметімен айналысатын заңды түлғаларға салық салудың қарапайымдандырылған
режимі туралы инструкцияға сэйкес мәліметтер көрсетілген, кэсіпкер
мемлекеттік тіркеу туралы куэлік алғаннан кейін қарапайымдандырылған
салықтық тэртіптердің түрлерін бір- бірден жүзеге асырады:
- патент негізінде тіркелген жиынтық салықпен;
- кіріс жэне шығыс есебінің Кітабының мэліметтері бойынша;
Кестенің соңғы бөлігінде берілген патенттер саны мен жұмыс орындарын
құру саны бойынша көшбасшылар көрсетілген: Алматы қаласы- Қазақстан
Республикасындағы барлық берілген патенттердің 12,5% жэне индивидуальды
құрылған жұмыс орындарының 15,6% алады, Шығыс Қазақстан облысы- сэйкесінше
12,4% және 13,8%, Қарағанды облысы-сэйксінше 12,1% жэне 8,3%.
Шағын кэсіпорын сферасындағы жұ_мысбастылар саны тіркеу кезіндегі
артық бюрократиялық созбұйдалардың эсерінен, тіркеу жинақ қойылымының23
шамадан тыс артық болуы себебінен азаяды. Егер АҚШ- та фирманы тіркеу
бір күн уақытты алып жэне ол 5- 10 доллар түратын болса, ал, Қазақстанда
мамандардың бағалауы бойынша, бүл көрсеткіштер 4- 6 аптаны
жэне сэйкесінше 50- 70 мың теңгені қажет етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің түрақсыздық мэселесі біздің елімізде ғана өзекті
бөліп отырған жоқ. Мысалы, Германияда қүрылған үш кэсіпорынның эрбір
үшіншісі құрдымға кетеді. Америкалық ғалымдардың зерттеуі көрсеткендей,
бастапқы екі жылда шағын фирмалардың 23,7%, алғашқы төрт жылда- 51,5%,
алғашқы алты жылда- 62,7% күйзеліске үшырайды. Күйзеліске үшыраудың
себептері: экономикалық (47,4%), қаржылық (38,4%), тэжірибенің жоқ болуы
(7,1%), адалдықтың болмауы (3,4%), басқалары (3,7%).
Аталған мәселелер Қазақстанда да шағын бизнестің дамуына кедергі
жасайды. Оңай қүрылған шағын кэсіпорындар, дэл сол сияқты бірінші
мүмкіндіктерінде ғана жойылып кетеді. Қортындысында мыңдаған адамдар
жүмыссыз қалады; элеуметтік қысымдар пайда болады; еңбек нарығында
бэсекелестік қайшылықтары шиеленіседі; жүмыссыздық қазіргі заманның
имманентті элементіне айналады.
Дегенмен жалпы алғанда, 1998 жылдан бастап Қазақстан бойынша жалпы
жүмыссыздар саны азайып келеді. Жүмыссыз жастар деңгейі ағымдағы жылда
19,5% құрады, оның көп бөлігін эйелдер құрайды жэне қалалық жерлерде өмір
сүреді(51,7%).
Бүгінгі күні көптеген адамдар үшін еріксіз жүмыссыздық ең өткір
мэселелердің бірі болып отыр. Сонымен статистика бойынша, 2002 жылдың
бірінші жартысында эрбір 3- ші адам кез келген жүмыстың табылмауына
байланысты жүмыссыз болып отыр, штаттардың қысқаруынан жүмыстан шығарылуына
байланысты эрбір 6- шы адам, сондай- ақ оқу бітіргеннен кейін жүмыстың
жоқтығынан эрбір 6- шы адам жүмыссыз, кэсіпорындарды ликвидациялағаннан
кейін жұмыссыздар 11% болды, келісім шарт мерзімінің бітуіне байланысты-
4,4% жұмыссыздар пайда болды. 1- ші айдан 6- шы айға дейін жүмыс іздеушілер
саны 123,2 мың адам (15,8%), 6- шы айдан 12- ші айға дейін- 74,7 мың (9,6%)
адам болды.
Осының барлығы Республика ішіндегі сияқты, достастықта да миграциялық
үрдістің күшеюіне экеледі. Мысалы, егер 6- 7 жыл бүрын статистика
дәлелдегендей, білімсіз азаматтардың жоқтығы, толық орта білімі барлар ер
адамдар бойынша 89%- ды қүраса жэне эйел адамдарда 91%- ды қүраған, ал
барлық жүмысқа қабілетті адамдардың 42% жоғары білімді болғандығын
мақтанышпен айтуға болады, ал бүгінгі күнгі жағдай жақсы жақтарына қарай
өзгеріс алмады. Соңғы халықтан алынған мэліметтер бойынша (1999),
Қазақстанда халықтың жоғары білімділер үлесі 12,3%- ды, орта- 36,8%,
бастапқы- 7,5%- ды қүрады.
Индивидуальды кэсіпкерлік пен фермерлік шаруашылықты айта отырып,
Қазақстандағы шағын кэсіпкерлікті құру формасының ең кең тараған түрі
ретінде жанүялық бизнеске көңіл аудару қажет.
Отбасылық бизнес, кез келген басқада альтернативалар сияқты өзінің
артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие. Артықшылық, ең алдымен, отбасы
мүшелерінің адалдығына, атқарылған жүмыстың жоғары сапалылығының жоғары
жауапкершілігіне; істің та бысына шынайы қызығушылығымен қортындыланады.
Отбасылық бизнесте жүмысшылар, ереже бойынша, басқа жақтан табыс алудың
басқа қайнар көздері болмағандықтан, каръера тек осы бизнеспен байланысты
болады, сэйкесінше, қайтарым шектеусіз. Осы жерден фирма қызметін ішкі
бақылау формальды сипатқа ие болады.
Басқарманың қатардағы жүмысшылармен қарым қатынасының келесі жағы
жағымдылыққа экелуі, немесе, отбасылық бизнесті тежеуі мүмкін. Бір жағынан
алғанда, фирма басшысы жүмысшыларға, яғни туыстарына үлкен қамқорлық
танытса қызығушылықты арттырады, адамгершілік қанағаттанғандықты күшейтеді.
Егер де қызметтестер арасында отбасылық керістердің эсерінен қандай да бір
мәселелер туындайтын болса, онда мұның қортындысы белгісіз жағдайға
үшырайды.
Отбасылық бизнестің ең басты кемшілігі ретінде отбасы мэселелерінің
бизнес табыстарына тікелей эсер етуін көрсетуге болады. Отбасы мүшелерінің
арасындағы қарсыластық отбасылық бизнестің сабақтастылығын сүраққа қоюы
мүмкін.
Дегенменде, бизнесті отбасылық қүрудың осындай тар жерлерін қарамастан
дүние жүзінде бүл форма маркетингтік мүлік күшінің эйгілігіне ие болды.
Әлемдік тэжірибеде отбасылық бизнестің үш түрін бөліп көрсетеді: толығымен
бақыланатын жэне отбасымен басқарылатын; отбасымен басқарылмайтын.
Сонымен, 3 кестеге сэйкес, 2002 жылдың басында жеке кэсіпкерліктегі
жүмысбастылар саны заңды түлға формасындағы шағын кэсіпорындардағы
жүмысбастылар санынан 38,3% артты. Сонымен бірге, берілген көрсеткішке
талдау жасау жеке кәсіпкерлікте жүмысбастылар санының түрақты өсу
тенденциясының байқалғандығы көрсетеді.
Мемлекет экономикасындағы шағын кэсіпкерліктің ең маңызды рөлі бүл
халыққа қызмет ретінде көрсетілгеы, өндірілген өнімнің көлеміне байланысты
АҚШ- та шағын жэне орта кэсіпорындардың үлесіне Ж¥Ө- нің 38- 40% келеді.
Барлық өндірілген тауарлар мен қызмет көрсетулердің 48% ауыл шаруашылығы,
көтерме сауда, қызмет көрсету сферасы сияқты салаларда үсақ кэсіпкерлер
жатады.
Қазақстанда шағын кэсіпорындардың үлттық өнімдегі осындай үлесі туралы
айту элі ерте. Қазіргі таңда ол 5-6% енді ғана жетіп отыр. Бүл шағын
кэсіпкерліктің алғашқы кездерін ғана көрсетіп түрған жоқ, сонымен қатар
тэжірибенің жоқтығынан, сондай- ақ үлттық бизнесмендердің бастапқы капитал
деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Капиталды теменгі шығындармен, ең бастысы- ең төменгі тэуекелділікпен
өсіру эдісі шағын бизнесті франчайзингтік қатынастардың көмегі негізінде
жүзеге асырылады. Қазақстанда кэсіпорындарды қүрудың бүл формасы
айтарлықтай жаңа, бірақ перспективті шетелде эрбір 12- ші кэсіпорын-
франчайзингтік. Қандайда бір зерттеудің көрсеткеніндей, 5 жыл бүрын
қаланған франчайзингтік фирмалардың 97% осы уақытқа дейін өзінің қызметін
сэтті жүргізіп келеді.25
Қазақстанда франчайзинг жергілікті фирмалардың шетелдегі жүргізуші
компаниялар мен халықаралық қауымдастық формасында дамып
келеді. Сонымен, 2002 жылдың 1- ші сэуірінде ҚР- да біріккен
кэсіпорындардың саны 4199 болды, оның ішінде шағын - 3931, орта- 184, ірі-
87( 4 кесте).
4 кесте. 2002 жылғы 1 сәуірден жеке меншіктің формалары мен түрлері
бойынша Қазақстан Республикасының тіркелген заңды тұлғалары
Кәсіпорын көлеміБарлығы
МемлекеттБарлық Соның ішінде Шетелді
ік жеке к
кәсіпор
ын
Ауыл Қ^ры-лыс
шаруа-шылы-ғы
мың тонна % мың тонн a % млн дана % мыц тонна % 1990 жыл
Шаруашылықтарды ң барлық категорияларында 155,6 100
651,2 100 693,8 100 22,2 100 Шаруашылық жүргізудің барлық
нысанындағы АПІК 1038 67,0 363,4 55,8 489,9 70,6 16,6 72, 5
Халықтың жеке қосалқы шаруашылықарында 520,8 33,0 2878 44,2 203,9
29,4 6,3 27, 5
100 1997 жыл
Шаруашылықтарды ң барлық категорияларында 985,0 100 471 100
280 100 9,8
Оның ішінде 32
Шаруашылық жүргізудің барлық нысанындағы АІЫК 374,2 35,4 60,9 22,9
147,2 52,6 2,2 22, 4
77, 6 Халықтың жеке қосалқы шаруашылықарында 617,6 63,0 410,6
87,1 1328 47,4 7,6
Келтірілген мэліметтерден 1990-1997 жылдары мал шаруашылығының
негізгі өнімдерін өндірудің дамуымен шаруашылық қүрылымда екі динамикалық
негізгі үрдісі ілесіп келеді. Бірінші ет өндіру-1,6 есе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Кәсіпкерліктің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шағын бизнес - экономикалық дамудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық
негізде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы
мәні ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ..17
2.2 Шет елдерде шағын бизнестің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3. Отандық шағын бизнестің қалыптасуы мен жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын бизнесті дамытуда, кездесетін
проблемалар ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Елдегі жеке кәсіпкерлікті тиімді дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ...4 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..50
КІРІСПЕ.
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдік тэжірибе көрсеткендей, шағын
кэсіпкерлік нарықтық экономиканың басты элементі болып табылады, онсыз
мемлекет бірқалыпты дами алмайды. Шағын кәсіпкерлік - бұл өркениетті
нарықтық шаруашылықтың қүрамдас бөлігі, оған тэн бәсекелестік механизмнің
ажырамас бөлігі. Бүл кэсіпкерлік түрі нарықтық экономикаға қажетті
икемділік бере отырып, халықтың ірі қаржылық жэне өндірістік ресурстарын
жинақтайды, өзінде қуатты монополияға қарсы потенциалды қалыптастыра
отырып, ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттары бойынша алға
жылжуды қамтамасыз етеді жэне қүрылымдық қайта құрудың басты факторы
болады, көп жағдайда нарықтық шаруашылықтың еңбекпен қамту және басқа да
элеуметтік мэселелерін шешеді. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуы
экономикалық саясатты қалыптастырудың стратегиялық міндеті болып табылады.
Мемлекеттік жэне басқа да қолдауға қатысты шағын бизнеске аз көңіл
бөлінуімен шағын кэсіпкерліктің мэселелерін зерттеу мэні жоғарылайды. Шағын
кэсіпкерлікті дүрыс бағаламау нәтижесінен оның экономикалық және элеуметтік
мүмкіндіктерін ескермеу ірі стратегиялық мақсаттардың іске аспауына тікелей
эсерін тигізеді.
Мемлекеттің қолдауынсыз жэне өзіндік ішкі топтағы өзара эрекетсіз
шағын бизнес ірі капиталдық бэсекелестік күреске төтеп бере алмайды, өзінің
экономикалық, саяси жэне элеуметтік қызығушылықтарын қорғай алмайды.
Жаңа кәсіпорындардың нарыққа шығуына және олардың қызметтерінің
дамуына экімшілік жэне экономикалық кедергілер бар. Кептеген шағын
кэсіпорындар Қазақстандық заңдылықтардың жетілмегендігіне байланысты
көлеңкеде қалып отырды. Бірқатар эксперттердің бағалаулары бойынша шағын
кэсіпорындардың 90 пайызы көлеңкелі экономикада қалып отырды. Қалыптасқан
жағдай жемқорлыққа шексіз мүмкіндік әкеле отырып, нэтижесінде шағын
кэсіпкерлік өкілі жергілікті деңгейде бүқаралық қүрбанға айналады. Мемлекет
шағын кәсіпкерлік секторында нарықтық өзгерістер процесінің белсенді жэне
қозғалмалы қатысушысы ретінде, минималды меншіктік ресурстар көмегімен
капитал салымдарының жоғары айналымын қамтамасыз ететін
экономикалық қарым-қатынастардың тең қүқылы субъектісін
көргісі келмейді. Шағын меншік иесінің несие-қаржылық жэне салықтық жүйеде
кедендік қорғауда ешқандай артықшылықтары жоқ, бизнесті дамытуда
айтарлықтай кедергілерді бастан кешіреді, өмір сүруге қиын жағдайда жүмыс
істейді. Шағын кэсіпкерліктің өкілі үшін өндірістік сферада бұл
кэсіпкерліктің түрі тиімсіз, сондықтан сауда және делдалдық салада қызмет
істеуді жөн көреді, ал қазіргі қазақстандық экономика үшін капиталдың
айналыс саласынан өндіріс саласына қү_ю өте қажет. Сол себепті бүгінгі күні
шағын бизнесті мемлекет тарапынан қолдау жасау қажет.
Мэселенің зерттелу дэрежесі. Шағын бизнес мәселесін зерттеумен
көптеген шет ел жэне отандық зерттеушілер айналысуда. Олардың ең
негізгілерін атап айтатын болсақ, К.Б.Бердалиев, Байжолова Р.А., Мамыров
Н.С., Орлов А., Цыганов А., Митрофанов Н., Архипов А. жэне тағы басқалары.
1. Кәсіпкерлік пен оның әлеуметтік экономикалық мәні.
1.2 Кэсіпкерліктің мэні мен қажеттілігі
Кэсіпкерлік адам қызметінің ерекше сапасы жэне ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшауланып түрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисті Гарвард
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер
( 1883 - 1950 жж) мэн берген. Оның айтуынша Кэсіпкер болу - басқаның
істегенін істемеу. Екінші жағынан кэсіпкерлер - алдымен кэсіпкерлік
жүмысты үйымдастырушылар. Ол жайында француз экономисті Жан Батист Сэй
(1767 - 1832 жж ) былай деген: Кэсіпкер - адамдарды өндірістік шеңбер
ауқымында үйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алгаш рет ағылшын экономисті Ричард Копженович
(1650 - 1734 жж) енгізген. Бү_л үғымга ол нарық тэуекелділік жағдайда табым
алу мақсатымен өндірісті үйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызған.
Экономикалық эдебиеттерде кэсіпкерлік пен базис үғымын баламалап
қарастыру жиі кездеседі.
Базис пен кэсіпкерлік жақын үғымдар болғанымен, оларды бір - бірімен
баламалап теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс экелетін қызметтің
кез
- келген түрі. Рас бизнес кэсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты.
Кэсіпкерлік
- наваторлық іс. Нағыз кэсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтан
айналысатын адам (осы көзқарас түрғысынан) ешқашан кэсіпкер бола алмайды.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
эдебиеттерде олар үнемі пара - пар ұғым ретінде қарастырылады. Ал егер
бизнестің новаторлық жағын қарастыратын болсақ, онда кэсіпкерлік қызмет
термині қолданылады. Неміс ғалымы эрі экономисті И. А. Шумпетердің ойынша,
кэсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір сапалы жаңа бір
игілікті бастауга негізделген.сондай ақ өндіріске жаңа тэсілді ендіруге,
затты өткізетін жаңа игеруге; жаңа шикізат пен жартылай фабрикаттар көзін
табуға, өндірістік талапқа сай басқаша құруға күш салады.
Кэсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелсіздікке негізделген
шаруашылық тэсілі, экономикалық ойдаудың ерекше типі.
Кэсіпкерлікті құрудың діңгекті нэрсесі мемлекеттік меншікті
жекешелендіру болып табылады. Олар НЭ - да бэсекелестік ортаны қүрып қана
қоймайды, сондай - ақ еркін кәсіпкерлікке жол ашады. Белгілі ағылшын ғалымы
эрі экономисті Альфред Мариан айтқандай, НЭ басты қасиеті -өндіріс пен
кәсіпкерліктің еркіндігі. А. Марианның айтуынша, кәсіпкер -экономикалық
процесті жеделдете түсті.
Шағын кәсіпкерлік капитал тезірек айналатын салаларда пайда болды.
Ондай салаларға - сауда, қоғамдық тамақтану жэне қызмет көрсету саласы
жатады.
Кэсіпкерліктің теориясының негізін XVIII - XIX ғғ^ Ф. Кенэ, Л. Смидт,
қалаған болса, ол одан эрі қарай И. Шумпетер, Ф. Хайек, А. Чайнов жэне
басқалары дамытты.Кэсіпкерлік феномені эрқашан да экономикалық ғылымның
зерттеуінің маңызды этикеті болған, себебі кэсіпкер нарықтық шаруашылықтың
басты бағыттаушысы болған.
Рим қүқығында кэсіпкер іс, қызмет, эсіресе комерциялық қызмет
ретінде қарастырылған.
Орта ғасырда кәсіпкер түсінігі бірнеше мәнде қолданылады. Көбіне
оған сыртқы саудамен айналысатын түлғаларды жатқызған. Осындай
кәсіпкерліктің бір мысалын саяхатшы, Еуропа мен Қытай арасындағы
қатынастардың негізін қалаған Марко Поло берген. Саяхатқа бара жатқаи
саудагер (неміс кэсіпкер) көпеспен (банкпен) тауарды сату туралы келісім —
шарт жасаған. Сапардан оралғаннан соң ол табыстың 75%-ін көпеске(банкке)
беріп отырған. Кэсіпкерлерге сонымен қатар шерулер, көріністер, сайқы
мазақтарды ұйымдастырушыларды да жатқызган. Оған қоса кәсіпкер түсінігін
күндегі өндірістік, құрылыстық жобалардың жетекшілеріне қолданған. Мүндай
жоба жетекшісі ешқандай тәуекелдікке бармаған, ол тек берілген қаржының,
материалдық, сауда ресурстарын қолдана отырып үйымдастыру жүмыстарына
басшылық жасаған.
Экономикалық эдебиеттерде кэсіпкер түсінігі алғаш рет 1723 жылы
Парижде басылып шыққан жалпы сөздікте пайда болған, онда өз мойнына
өндіріс және құрылыстың міндеттемелерін алатын адам деп түсіндірілген.
Франзцуз К.Бодо Каптильоннан ары қарай барды. Ол кәсіпкер сонымен
қатар интелект иесі болуы керек, яғни ол эр түрлі оқығаны мен білімі
(знание) болуы керек деген.
Француздың басқа экономисті Тюро кэсіпкер тек қана белгілі бір
ақпаратпен ғана емес оған қоса капиталмен қамтамасыз етілуі керек деп
санаған. Тюро капитал экономиканың негізі, табыс - кәсіпкердің мақсаты,
өндірістің дамуының негізі екенін көрсеткен.
Л. Мариал көбінесе кэсіпкердің үйымдастырушылық қызметіне көңіл бөлді
жэне кез келген адам кэсіпкер бола бермейді деп санаған.
Кэсіпкер мен кэсіпкерліктің дамуыі.1 кестеде көрсетілген
Кесте 1.1
Орта ғасыр
Сыртқы саудамен айналысатын адам; ереуілдер мен бүліктерді
ұйымдастыратын адам; күрделі қү_рылыстың жэне өндірістік жобаларға жауап
беретін түлға_______________________
XVII ғасыр
(Мемлекетпен) Қүны алдын-ала белгіленген, мемлекетпен мэміле жасасқан
түлға. Бұндай адам өз мойнына қаржылық жауапкершілікті
алады____________________
1725 жыл
Ричард Кантильон: Кәсіпкер әрекет жасайтын адам._______
тэуелділік жағдайында іс
1797 жыл
Карно Бодо: Кәсіпкер - кәсіпкерлік іс - эрекетке жауап беретін және
кәсіпорынды басқаратын, жоспарлайтын адам__________
1803 жыл
Батис Сэй: Капиталдан түскен табыс кэсіпкерлік табыстан
өзгешеленеді
1876 жыл
Франсис мен өзінің ұйымдастырушылық мүмкіншілігіне байланысты табыс
Уокер: табатындарды айыра білу қажет
Капитал
үхтаған және
одан пайыз
алатындар
1934 жыл Иозеф Шумпетер: Кэсіпкер - жаңа технологияларды ойлап табатын
жаңашыл адам
1961 жыл Давид Маккеланд: Кэсіпкер - үлкен тэуекелділік жағдайда жұмыс
істейтін өте ширақ адам
1964 жыл Питер Друкер: Кэсіпкер - жаңа мүмкіншіліктерді максималды
пайдалылықпен қолданатын адам
1975 жыл Альберт Шапиро: Кәсіпкер - тэуекелділік жағдайында әлеуметтік
- экономикалық тетіктерді үйымдастыратын, басшылық ететін
адам
1983 жыл Гиффорд Пиншо: Интерпренер мен антрепренер қолданылады.
Интерпренер - бүл қалыптасқан кэсіпорын жағдайында іс -эрекет
жасайтын антрепренер. Ал, антрепренер ~ кэсіпкер жаңа
кәсіпорын ұйымдастырады.
1.2 Шағын бизнес — экономикалық дамудың негізі
Нарықтық қатынастарды дамыту бағыты халық шаруашылығын
монополиясыздандыру бағдарламаларын өнімнің әрбір түрін өндіруді басқа
кэсіпорындарға беру жолымен жүзеге саыруды көздейді. Бүл түрғыдан алғанда
өз өнімін барынша тез игеретін жэне жаңартатын бизнес ретінде шағын
бизнесті барынша кең пайдалану белгіленіп отыр.
Монополизмге қарсы күрестің ең тиімді жолдарының бірі ірі, орташа жэне
шағын кэсіпорындардың тиімді ү_штастырылуына қол жеткізу. Бүл жағдайда
шағын кэсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда бірқатар
артықшылықтары бар:
- Тауар өндіру мен қызмет көрсетуде кәсіпкерлік пен бэсенді дамыту;
- Түлыну сүранымының өзгеруін тез сезіну;
- Өнім мен қызмет сапасын арттыру;
- Баға белгілеудің табиғи тетігін пайдалану;
- Монополизмді жою;
- Өндірістің ғылыми- техникалық дамуын жеделдету; -Тиімді басқару
құрылымдарын қалыптастыру мен пайдалану;
- Кадрларды үлымды пайдалану;
-Орталықтандырылған күрделі қаржыны пайдаланбастан
коммерциялық
негізде жаңа өндірістік қуаттарды тез арада жасау.
Осы себепті дамыған елдердің экономикасында соңғы кезде шағын
кэсіпорындардың пайдасына ірі қүрылымдық өзгерістер болды. АҚШ-та шағын
кэсіпорындар санының ерекше шүғыл көбеюі 70-ші жылдарда елде жыл сайын 600
мыңға дейін, немесе 50-70-ші жылдардағыдан 7 есе көп жэне 70-ші жылдардың
орта тұсындағыдан 2 есе көп кәсіпорындар пайда болды.8
1987 жылы барлық меншік түрлеріндегі американ фирмаларының
(ауылшаруашылық фирмаларынан басқасының) жалпы саны 18,1 миллионға дейін
өсті. Олардың 97 проценті ресми американ статистикасы 500-ге дейін адам
жүмыс істейтін заң жүзіндегі дербес кэсіпорындарды үсақ фирмалар қатарына
жатқызатын санатта болды. Негізгілері- аса үсақ кэсіпорындар; фирмалардың
90 процентінде 15-тен аз, 80 процентінде - 10-нан аспайтыы адам жүмыс
істейді. Жалпы үлттық өнімнің 38 проценті үсақ бизнес үлесіне келеді. Онда
жалпы жұмыс күшінің 47 проценті шоғырланған.
¥сақ фирмалар табиғи іріктеу жағдайларында жүмыс істейді: біреулері
пайда болады, басқалары із-түз жоғалады. Экономист журналының деректері
бойынша, 80-ші жылдардың орта түсынан бастсп шағын фирмалардың 40 проценті
рынокта төрт жылдан астам кідірген емес. Басқа бағалаулар бойынша, дербес
бизнесте өмір сүрген 5 жылдан кейін фирмалардың 23 проценті ғана орнығып
қалады. Бірақ экономиканың қалыпты дамуы үшін бү_л процесс жемісті. Аман
қалған фирмаларға ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалану тэн.
100-ден аз адам жүмыс істейтін компанияларда қызмет көрсетуде,
қаржыда, сақтандыруда, көтерме саудада (шағын бизнес эдетте күшті
позицияларда болған салаларда) ғана емес, сондай-ақ көлікте жэне тіпті
өңдеу жэне өндіру өнеркэсібінде активтерді долларға сату ірі
компаниялардағыдан жоғарылау. Бүл ерекше жағдайды ең алдымен шағын
компаниялардағы капитал айналымының неғүрлым жоғары қарқынымен түсіндіруге
болады.
Олардың позициялары қызмет көрсету саласында ерекше күшті, дамыған
капиталистік елдердің экономикасында оның рөлі барған сайын артып келеді.
Ол бүгінде жаңа жүмыс орындарын ашудың басты, ал кейде бірден-бір көзі
болып отыр.
Қызмет саласында ауқым эсері, эдетте, өте шектеулі немесе мүлдем
жоқ. Бірнеше жүз (немесе тіпті ондаған) жүмысшы бар фирма көпшілік жағдайда
өндіріске аз шығын жүмсай отырып, клиенттерге оңтайлы, икемді жэне сапалы
қызмет көрсетілуін қамтамассыз етеді. Үнемі арта түсіп келе жатқан
бөлшектелу, түтыну сүранымының дербестенуі, қызмет рыноктарының оқшаулануы
бүл жерде шоғырландыруды экономикалық түрғыдан мэнсіз етеді.
Өндірілетін бұйымдар номенклатурасының үнемі үлғаюы Батыстың ірі
корпорацияларын шағын жэне орташа фирмалармен бірлесе жү_мыс істеу
қажеттігіне жаңаша қарауға мэжбүр етті. Жаңа рыноктарды толық
монополизациялау, барлық рыноктық қуыстарды толтыру, тіпті, ірі
монополиялар үшін қиынға соға бастсды. Пайданы көбейту мақсатында олар
негізгі өнімдердің ең тиімді түрлерінің өндірісін монополияландыру жолына
түсті. Екінші дэрежелі өндіоістік операциялар, комплектілеуші бүйымдар беру
жэне орташа фирмаларға берілді. Олар, бір бағытта мамандану есебінен, өз
қызметінде елеулі табыстарға, тиімділіктің жоғары нәтижелеріне жетті жэне
өз жұмыс салаларында мықты беделге ие болды.9
Қазақстан Республикасының рынокқа көшуінің басталуы кәсіпкерліктің
шағын нысандарының өндірістік-техникалық қана емес, сондай-ақ элеуметтік-
экономикалық функцияларына қайта баға беруді қажет етті. Бірқатар елдердің
тәжірибесі экономикалық реформаларды жүзеге асыруда жэне дағдарысты
жағдайдан шығу кезінде шағын кэсіпкерліктің үлкен рөл атқаратынын көрсетті.
Алайда шағын кэсіпкерлік өз жолында көптеген қиыншылықтарға тап болуда,
оларды жоюға ең алдымен оны дамытудың мемлекеттік концепциясының жоқтығы
бөгет болып отыр. Осы категорияның методологиялық мэні де жеткіліксіз
негізделген күйінде қалып отыр.
Кэсіпкерлік Орта үғымының зор маңызы бар. Қазақстанда ол іс жүзінде
енді ғана қалыптасуда. Кәсіпкерлік Орта- қоғамдық институттар мен
жағдайлардың, құқықтық нормалардың, мемлекеттік қолдау жүйелерінің
жиынтығы. Ол сондай-ақ белгілі бір элеуметтік ахуал, қауіпсіздік шарттары,
қэсіпкерлік үшін арнайы инфрақүрылым, яғни, кэсіпкерліктің қалыптасуы мен
одан эрі дамуын қамтамассыз ететін нэрселердің бэрі.
Кэсіпкерліктің қүрамдас бөліктерінің бірі ретіндегі шағын кэсіпкерлік
үғымы ең алдымен кэсіпорын көлемінің өлшемдеріне байланысты. Осыны негізге
ала отырып, кэсіпкерлікті шағын кэсіпкерлікке пайда мен түсім көлеміне,
айналым көлеміне берілетін баға, жүмыс істейтіндердің саны бойынша
жатқызуға болады. Жоғары инфляция жэне шаруашылық есептің кемеліне жетпеуі
жағдайларында жұмыс істейтіндердің саны ең дүрыс өлшем болып табылады.
Статистика органдары меншік нысандары бойынша шағын кэсіпорындардың
төрт түрін бөліп көрсетеді: жеке меншік, мемлекеттік меншік, қоғамдық
меншік, аралас меншік. Шағын кэсіпкерлік бойынша статистикалық деректер өте
алуан түрлі. Статистикалық есеп нысандарын кэсіпкерлер көбінесе ресми
статистиканың есеп жүргізілетін объектілерді толық қамтымауы салдарынан
толтырмайды. Статистикалық материалдарда, мысалы, сыртқы экономикалық
қызметпен шүғылданатын бірлескен кэсіпорындар шағын кэсіпорындар ретінде
ескерілмейді.
Шағын кэсіпкерліктің статистикалық негізіне талдау жасай отырып,
шағын кэсіпорын мен шағын кэсіпкерлік үғымдарының ара жігін ажырату
қажет. Шағын кэсіпорындардың бэрін бірдей шағын кэсіпкерлікке жатқызуға
болмайды. Олардың белгілі бір бөлігі мунипицалдық кэсіпорындар деген қатаң
мемлекеттік мэртебені сақтаған, олардың қызметінде шағын кэсіпкерлікке тэн
белгілер жоқ.
Шағын кэсіпкерліктің қазіргі жағдайын көптеген факторлармен, ең
алдымен, шағын кәсіпкерлікке соңғы уақытқа дейін мемлекет тарапынан қолдау
болмауымен, экономикалық стимулдардың әлсіздігімен, сондай-ақ экономиканың
жалпы зәрулігімен түсіндіруге болады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі шағын кэсіпкерліктің
үлттық экономикада аса маңызды функциялар орындайтынын: сүраныс пен
үсынысты теңдестіру арқылы нарықтық қатынастарды үндетудің ерекше
механизмін қамтамасыз ететінін,10
жалпыүлттық өнімнің тең жартысынан астамын өндіретінін, жаңа жүмыс
орындарының 70 процентке жуығын ашатынын, адам
ресурстарының жандандырылуына жэне инновациялық потенциалға
елеулі ықпал жасайтынын дэлелдейді.
Елде шағын кэсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық қатынастар
қалыптасуының көптеген проблемаларын неғүрлым тиімді шешуге: реформалардың
элеуметтік базасын үлғайтуға, лоардың тиянақтылығының кепілдіктерін
қамтамасыз етуге, бэсекелестікті дамытуға, өндірістің үйымдық қүрылымын
кеңейтіп, тиімді етуге, адам ресурстары мен үйымдық-технологиялық
ресурстарды жүмылдыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тэжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-1997 жылдарға арналған
федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сэйкес шағын кэсіпорындардың
санын көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы жағдайлар жасау арқылы
шағын кәсіпкерлік инновациялық жэне өндірістік саласының алға жылжу
бағытында сапалы қүрылымдық өзгерістерге жетуге, шағын кэсіпкерлікке
мемлекеттік қолдау көрсетудің кэсіпкерлер үшін қолайлы жүйесін дамытуға,
экономиканың бүл секторына инвестициялар тартуға бағытталған шаралар
кешенін жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген:
-шағын кэсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында
мемлекеттік
саясаттың нормативтік-қүқықтық негізін жетілдіру;
-шағын кэсіпкерлікке қолдау керсетудің мемлекеттік
саясатын
үйымдық жэне ғылыми-методикалық түрғыдан қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындар қызметкерлерінің элеуметтік қорғалуы
мен
қауіпсіздігі;
-шағын кэсіпкерлікті дамыту үшін жайлы
қоғамдық пікір
қалыптастыру;
-аймақтарда шағын кэсіпкерлік инфрақүрылымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамассыз ету;
-шағын кәсіпорындардың өндірістік жэне инновациялық қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;-шағын кэсіпкерлікте жеке меншік
және
басқа инвестициялар үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Федералдық бағдарлама шағын кэсіпкерлікті басым дамыту- жалаң мақсат емес,
ал Ресейдің экономикалық жэне элеуметтік түлеуінің негізгі шарты екнін,
шағын кэсіпкерлікті кең ауқымды дамыту саяси түрақтылыққа, Ресейдің
түбегейлі мүдделеріне бағдарланған шынайы демократияның жүзеге асырылуына
кепілдік беретінін негізге алып отыр. Азаматтардың экономикалық
инициативасының творчестволық көрінісі ретінде шағын бизнес
қызметкерлер мен олардың отбасыларының тэуелсіздігі мен
эл-ауқатының іргетасы болып табылады. Жаппай құбылыс ретінде
шағын бизнес қоғамға қажетті тауарлар өндіру мен қызмет
көрсету түрғысынан алғанда да, сондай-ақ алуан түрлі өнім тұтыну тұрғысынан
да экономикалық өмірдің катализаторы болып отыр.
Федералдық шығындар шағын кэсіпкерліктің инфрақұрылымына аймақтық
салымдардың стимуляторы ғана болып табылады деген принциптер бұжытпай
сақталатын болады. Федералдық шығындардың үлесі нақты аймақтың элеуметтік-
экономикалық жайына байланысты болады, бірақ қалай болғанда да мақсатты
шығындардың жалпы сомасының 50 процентінен аспауға тиіс.
Федералдық бағдарламаны жүзеге асыру нэтижелері Ресей Федерациясының
экономикасын дамытудың орта мерзімді перспективаға арналған
тенденцияларымен айқындалатын болады.
РФ аймақтарында инфрақүрылымның шағын кэсіпкерлік субъектілері үшін
қолайлы жэне ақпараттық консультациялық, маркетингтік қолдау көрсететін
жеткілікті элементтері жасалатын болады. Кадрлар даярлау шағын
кэсіпорындардың 1 миллионнан астам басшылары мен қызметкерлерін қамтиды.
Федералдық бағдарлама орташа жэне ірі кэсіпорындардың бірігуге, шағын
кэсіпорындардың кеңінен қатысуымен жаңа өндірістік-технологиялық тізбектер
жасауға деген ынта-ықыласын арттыруға, барлық деңгейлердегі бюджеттің кіріс
бөлігін көбейтуге мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында мемлекеттік саясаттың
нормативтік-күқықтық базасын жетілдіру. Федералдық бағдарламаның бүл бөлімі
кэсіпкерлік қызметті нормативтік-қүқықтық қамтамасыз ету жүйесін одан эрі
дамытуға, Ресей Федерациясының жэне Ресей Федерациясы субъектілерінің заң
актілері мен нормативтік актілерінде шағын кэсіпкерлік мүдделерін
білдіруге, Ресей Федерациясында шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсету туралы федералдық заң ережелерін дамытуға бағытталған. Неғұрлым
ірі кэсіпорындармен салыстырғанда шағын кэсіпкерліктің экономикадағы
жайсыздау бэсекелестік жағдайын жою мақсатымен оның субъектілетінің
ерекшеліктерін қүқықтық актілерде көрсету, олардың элеуметтік-экономикалық
артықшылықтарының дамытылуы мен байқалуына жәрдемдесу, жаңа кэсіпорындардың
рынокқа шығуы үшін қолайлы құқықтық жағдайлар қалыптастыру жэне олардың
қызметін дамыту жайында айтылып отыр.
Шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік қолдауды үйымдық жэне ғылыми-
методикалық түрғыдан қамтамассыз ету. Шағын кэсіпкерлікке мемлекеттік
қолдау көрсетілуін үйымдық жэне ғылыми-методикалық түрғыдан қамтамасыз
етудің негізгі мақсаты-шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсету жөнінде осы
бағдарламада айтылған шараларды жан-жақты, ғылыми негізде жэне жоғары
тиімділікпен ұйымдастырылды
1.3. Шағын кәсіпкерлік құқықтық негізде
Отандық кэсіпкерліктің қалыптасу тарихын төрт кезеңге бөлуге болады.
Біріншісі комсомолдық үйымдарда жастардың ғылыми-практикалық орталықтары
пайда болып, қызмет ете бастауынан басталады. Орталық қызметі делдалдық
қызмет сипатында болды жэне ғылыми-практикалық мэселелерді шешуге
бағытталды. Мүндай "комсомолдық" кэсіпкерлік бүқаралық сипатта болмағанмен
көптеген коммерциялық қүрылымдар алғашқы капитал жинауға мүмкіндік алды.
"КСРО азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы" Заңының қабылдануы (1987ж)
жеке кэсіпкерлікті біршама заңдастырады. Кэсіпкерліктің қалыптасуының
екінші кезеңін 1988 жылы қабылданған кооперация туралы
заңына
қабылдануымен байланыстыруға болады.
Бұл кезеңде кэсіпкерлік бүқаралық сипатқа ие болды.
Үшінші кезең көптеген жалға беру, бірлескен кәсіпорындар туралы,
банктік қызмет туралы, шағын кәсіпорындар туралы, шағын бизнесті дамыту
туралы заң актілерінің қабылдануымен байланысты. Осы аталған заң
актілерінің қабылдану елсіз мемлекеттердің пайда болуымеы жэне кәсіпкерлік
туралы өз заңдарын қабылдаумен байланысты. Кэсіпкерлік үшін нарықта ең
тиімді әрі тартымды бөліктер болып капиталдың ең тез айналатын, табыс
табуға мүмкіндігі мол сату- сатып алу, сауда-делдалдық операциялар жүргізу,
ТМД жэне алыс шетелдері эртүрлі тауарларды сатып алу - сатумен айналысатын
салалар табылады.
ҚР кэсіпкерлік қызметі реттейтін алғашқы заңдардың бірі болып 1991
жылы қабылданған Қаазақ ССР-нде кэсіпкерлік қызметтің еркіндіғі және
кәсіпкерлікті дамыту туралы Заңы болатын. Бүл заңда кәсіпкерлікке анықтама
берілген болатын. Онда Кэсіпкерлік-меншік иесінің (толық немесе ішінара)
тәуекел ете және мүмкіндік жауапкершіліккте бола отырыи, пайда алуға
бағытталған инициаттивтік дербес қызметі деген анықтама берілген. Оны
экономиканың ең алуан түрлілерінде еңбекті қатыстыра отырып, сондай-ақ
қатыстырмай-ақ жүзеге асыруға болады.
"Кәсіпкерлік" термині жэне кәсіпкерліктің өзі біздің қоғамдық
тэжірибеге тек сексенінші жылдары ғана енді.
Кэсіпкерлік үғымын ең алдымен меншікке деген көзқарастың өзгеруімен
байланыстырады. Кэсіпкер қызметінде басты назарды пайда алу жағына қарай
аударады. Социалистік экономикаға да белгілі бір дэрежеде кәсіпкерліктің
элементтері тән болғанын атап айту керек, алайда олар оның негізі мәні
болған жоқ . Сол жылдары басты назар пайда алуға емес, ал қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға аударылды. қазіргі кезде кәсіпкерлік
элементтері экономиканың мемлекеттік секторына да тән.
Тіркеу-кәсіпкерліктің алғашқы, қажетті кезеңі болып табылады. Кэсіпкер
тіркеуден өткеннен кейін ғана банкте есеп шотын аша алады, жауапкерлерді
жолдай алады, өз атына мерге, фирмалық белгілерге, қүжаттарға тапсырыс
беріп, шаруашылық келісімдер жасап, нарыққа шыға алады. Бүл шаралар
1992 жылдың 24 қаңтардарында Елбасы бекіткен "Шаруашылық
субъектілерін тіркеу тэртібі туралы" ережеде көрсетілеген.
1991 жылы 21 маусымда ҚР "Шаруашылық серіктестері туралы" заң
қабылданды қазіргі кезде осы заңның орнына ҚР Президентінің 1995 жылы 2
мамырында шыққан заң күші бар "Шаруашылық серіктестері туралы" жарлығы
эрекет етеді, 1992 жылдың 4 шілдесінде "Жеке кэсіпкерлікті қорғау жэне
қолдау" Заңы қабылданған. Бу_л екі заң үзақ уақытқа жеке кэсіпкерліктердің
заңдық негізі болды.
Бүл заңдар жеке кәсіпкерлікті қолдау жэне қорғау эдістері мен негізі
тэсілдерін анықтайды, жеке кэсіпкерлікке мемлекеттің араласпау саясатын
бекітеді, жеке кэсіпкерге барынша еркіндік береді жэне мемлекеттік
органдардың немесе міндетті қызметкерлердің жеке кэсіпкерлер құқықтық
бүзғаны үшін жауапкершілікті күшейтеді.
Елімізде өркениетті кэсіпкерліктің қалыптасуын 1997 жылы Елбасының
"Шағын кэсіпкерлікті дамыту жэне мемлекеттік қолдау шараларын күшейту
туралы" Жарлығының шығуынан бастап айтуға болады. Содан бері кэсіпкерліктің
дамуы мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігіне айналған. Сол жылы сонымен
қоса ҚР "Жеке кәсіпорын жөнінде", "Шағьш кэсіпкерлікті дамыту жэне
қолдаудың аймақтық бағдарламалары туралы" ҚР Президентінің Жарлығы шықты.
Елімізде кэсіпкерліктің қалыптасуына
жасалған
алғашқы қадамдарының бірі бұл-елімізде 3 кезеңде жүргізілген
жекешелендіру процесі болатын. Нарықтық экономиканың негізі-жекеменшік
сектордың көлемінің ауқымды болуында. Жекеменшік сектордың дамуынсыз
экономиканың дамуы мүмкін емес. Ал ел экономикасының дамуынсыз -мемлекеттің
дамуы мүмкін емес. Ел тәуелсіздігінің негіздерінің бірі экономика екені
белгілі. элемдік тэжірибе көрсетіп отырғандай мемлекеттің экономикасы
неғүрлым дамыған болса, соғүрлым ол мемлекеттің элемдік ортада беделі де
жоғары болады.
Егер елімізде мемлекеттік меншік көлемі 1991 жылы 90%-дан жоғары
болса, қазіргі кезде мемлекеттік меншік көлемі 15% шамасында. Яғни
жекеменшік сектордың үлесі артқан.Бүған қарап елімде кэсіпкерлікті дамыту
жағдайлары жасалып келеді деп айтуға болады.
Нарыққа өтумен байланысты жүргізілген реформалар қиын жағдайларда
жүзеге асырылды. Әр жерде бірінші кезекте пайдаланылатын тұтыну тауарлары
жэне өндірістік техникалық мақсаттағы тауарлар жетіспеушілігі байқалды.
қиын кездерде кэсіпкерлер үшін нарық коньюктурасындағы инфляциялық
күтілімдермен байланысты өзгерістеріне, өз ісін эрі қарай жалғастырып,
дамыту үшін қажетті қаржы алу керек болатын.
Қазіргі таңда жағдай біршама түзелген. Соңғы жылдары экономикамыз
нақты секторының барлық салаларында өндірістің жандануы байқалуда.
Түрғындардың табыстарының өсуі тауар жэне қызметке деген сүранысты өсіруге
экелді.
Дегенмен, осыған қарамастан халықтың табыстарының жоғары болмауының
нэтижесінде қалыптасқан нарық көлемінің шектеулерін атап кетуге
болады. Осыған қоса сыртқы экономикалық қызметті либеризациялау нәтижесінде
ішкі нарықты шетелдік арзан тауарлары жаулап алды, түрмыс деңгейінің
төмендігін ескерсек, олар жоғары сұранысқа ие болуда.
Қалыптасқан жағдайда өндірістік-шаруашылық қызметі тиімді жүзеге асыру
үшін кәсіпкерлер шығаратын өндірістің бэсекеге төзімділігін жоғарылатып
отырулары қажет.
Ол үшін олар өнімнің сапасын арттыра отырып, бага деңгейін
төмендетумен байланысты мәселелерді шешулері керек. Өйтпегеы жағдайда
Қазақстан нарығына түскен импорттық өнімдер отандық кәсіпкердің дамуына
мүмкіндік бермейді.
Нарық реформалар жылдарында кэсіпкерлік сектор қоғамда елеулі орынға
ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі
республика азаматтарының конституциялық қүқықтарының шынайы жэне ажырамас
бөлігіне айлануына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті жағдайларды
жасады.
ҚР қазіргі таңда шағын кәсіпкерлік одан эрі дамып келеді. 2004 жылдың
1 қаңтарына берілген ресми статистика деректері бойынша республикамызда
шағын кэсіпкерлікпен айналысатын 130,8 мыңға жуық шағын кәсіпорын (заңды
тұлғалар) тіркелген бүл көрсеткіш 2002 жылғы деңгейден 11,8%-ға өскен.
Тіркелген кэсіпорындардың 71,5%-ы жұмыс істейтін кэсіпорындар болып
табылады. Олардың 46 мыңнан астам кәсіпорыны 2003 жылдың желтоқсан айында
белсенді жүмыс істейтін (экономикалық қызметін нақты жүзеге асырған)
кәсіпорындар. Белсенді жүмыс істейтін кәсіпорындардың басым көпшілігі
(42,4%) саудаға, автомобильді жэне үй мүліктерін жөндейтін салаларға,
өнеркәсіп саласына, жылжымайтын мүліктермен операция жасау, жалға беру жэне
қызмет көрсету салаларына тиесілі.
Шағын кэсіпкерлік секторындағы қалыптасқан жағдайлар шағын жэые орта
бизнес саласында және инновациялық кэсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
саясатын жандандыруды, жетілдіруді талап етеді.
Қазақстанда шағын кэсіпкерлік элі күнге дейін экономиканың жүйелі
элементі бола алмауда, сондықтан Елбасы үкіметке 2005 жылғы шағын
кэсіпкерліктің ішкі жалпы өнімдегі үлесін 30%-ға жеткізу міндетін қойып
отыр. қазіргі таңда елімізде шағын және орта бизнес кэсіпорындары арасында
ең маңыздыларының саны 85 мың кэсіпорынды құрайды.
'Қазақстан-2030" бағдарламасының маңызды міндеттеріннің бірі
-кедейшілікпен және жүмыссыздықпен күрес болып табылады. Бүл мэселелерді
шешу шағын жэне орта бизнесті дамыту арқылы ғана мүмкін, яғникәсіпкерлік
қызметке Қазақстан тұрғындарының көбірек шоғырландырылуы
керек. Дамыған елдерде осы салада жалпы
экономикалық белсенді түрғындардың 50%-дан астамы жүмыс істейді.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы елімізді жаңа тауарлар мен қызметпен
қамтамассыз етеді. Сонымен қатар мү_нда қосымша жү_мыс орындары ашылады,
бюджеттерге салықтар төленеді.
2. Кіші бизнестің нарықтық қатынасты дамытудағы мәні
2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы
Кэсіпкерлік- бүл барлық өндірістерге қажетті динамикамен қамтамасыз
ететін тарихи жэне элеуметтік- экономикалық шарттарда үлгеруші болып
табылатын өндірістің ерекше инновациялық формасы.
Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің қүрылуы өндірістік-коммерциялық
қызметтердің эртүрлі масштабы бойынша кэсіпкерлік субъектілерінің, яғни,
шағын, орта жэне ірі кәсіпорындардың мэселелерін ең жоғарғы деңгейде шешу
қажеттілігі туып отыр.
Экономикалық дамыған елдерде шағын бизнес ұсақ жекеменшік иелерінің
көптігін көрсетеді, олар елдің элеуметтік- экономикалық бар саяси
деңгейінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Шағын кэсіпкерлік- іскерлік өмірдің неғүрлым икемді формасы.
Экономиканың осы секторларында орта жэне ірі бизнесті қамтамасыз ететін
негізгі идеялар массасы туады. Тауарды сатушы жэне сатып алушы бола отырып,
шағын кәсіпорындар нарықтың өзгермелі коньюнктураларына уақытылы эсер етіп,
отыруларына мүмкіндік алады.
Екінші жағынан, олар көбінесе өзінің ішкі экономикалық
коньюнктураларының қызметтеріне тэуелді болады. Сондықтан обьективті
мүмкіндіктерде ірі жэне шағын кэсіпорындардың сэйкес келетін регулятордың
көмегімен эртүрлілігін теңестіру қажеттілігі туындайды.
Шағын кэсіпорын нарықта ірі отандық жэне шетелдік кагшталдармен
бэсекелестік күресін жүргізуге мэжбүр болады.
Шағын бизнес аймақтық экономикаларда ерекше орын алады. Аудандарды
басқарушы элементтер жүйесі сияқты, ресурстық қүрамалардан тұратын
жекеменшік элементтердің өзара байланысына тәуелді элеуметтік-экономикалық
дамуды, әкімшілік-территориялық қүрылымды білдіреді.
Сондықтан ауданның жэне шағын бизнестің элеуметтік жэне экономикалық
дамуын өзара байланыста қарау керек: біріншіден, еңбектік, материалды-
техникалық, табиғи, қаржылық жэне ақпараттық ресурстардың қолдану
шарттарымен жағдайларына; екіншіден, аудандық экономиканы басқару жүйесінің
қызметіне байланысты.
Нарықтық экономикаға кіруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнес белсенді түрде дамып келе жатыр. Кэсіпкерлік құрылымының
қаржылық қолдау көрсетілуіне байланысты облыста жаңа жұмыс орындары пайда
болды. Бүл өз тарапында жүмыссыздарды 15 пайызға төмендетті. Жылына 5-6 мың
жұмыс орындары пайда болды. 2003 жылы облыс шаруашылығында 123521млн өнім
өндіріліп, өсім 114,3 пайызды қүрады. Ауыл шаруашылығының ЖҮӨ көлемі 59305
млн теңгеге дейін өсті. 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда негізгі
капиталға инвестиция көлемі 1,4 есе артып, 34269,2 млн теңгені қүрады.
Облыс бойынша кэсіпорындар, мекемелер жэне халық арқылы көрсетілетін қызмет
көрсету көлемі 44178,3 млн теңгені қүрап,18
2002 жылдың деңгейінен 1,45 есе артық болып отыр. 2003 жылы шағын,
орта жэне ірі кэсіпорындарда, мекемелерде және облыстық ұйымдарда
жұмысшылар саны арнайы мэліметтер бойынша 272 мың адамды қү_рады.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің субъектілерінің деңгейін дамыған
елдердің деңгейімен салыстыруға болады. Мониторингтің мэліметтері бойынша
эрекет етуші субъектілердің үлесі оның жалпы санының 96,6 % құрайды, ал
кейбір аймақтарда одан да көп. Мысалы, сауда сферасында шағын
кәсіпкерліктің кэсіпорындар үлесі олардың салаларындағы жалпы саныныц 98,7
%; ауылшаруашылығы 98,4 %; балық аулауда-92,4; кұрылыста- 90,1;
мерамханалар мен қонақ үйлерде- 98,2; көлік жэне байланыста- 98,2 %
құрайды.
2000-2003 жылдары аралығында тіркелген кәсіпорындар саны 105,491 мың
бірлікті қү_рады. Заңгерлік білімдері бойынша тіркелген субъектілер саны-
11,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде 7,9 мыңы 57,6 мың адаммен қызмет
етеді.
Кэсіпкерлік құрылымның негізгі көлемі жаңа фермерлік шаруашылық
ұйымдарының және көлікте, сауда да, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу,
жэне т.б жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік құрылымдар есебінен артып келеді.
2003 жылдың басынан бастап шағын кәсіпкерліктің субъектілері
арқылы облыста- 101330,3 млн теңгенің жү_мыстары мен қызметтері өндірілді.
2003 жылы шағын бизнестің субъектілері арқылы бюджетке 5645,9 млн
теңге төленген, бү_л 2002 жылмен салыстырғанда 32% артық. Әрбір заңды
тұлғаға орта есеппен- 3684,6 млн теңге салықтық төлемдер келеді, ал эрбір
қызмет етуші физикалық түлғаға 466,5 мың теңге бюджетке төлеуден келеді.
Талдаулар көрсеткендей физикалық сияқты заңды кэсіпкерлік
субъектілерінің санының өсу тенденциясы байқалады.
Шағын жэне орта бизнестің субъектілерінің неғұрлым көп саны Шымкентте
жэне ауылшарушылығы жақсы дамыған Мақтаарал ауданында шоғырланған.
Бюджетке төленген төлемдердің көлемі бойынша Шымкент қаласын,
Сарыағаш, Сайрам және Ордабасы аудандарын бөлігг көрсетуге болады (1-
кестеден).
1- кесте. 2003 жылғы Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлп інің даму
көрсеткішінің құрылымы
Тіркел Жмыс- ӨндірісБюджет-
Жалпы Саны (%) Патенттер
саны. берілген
мың
адам.
Алдыңғы Алдыңғы Жұмыс орындары
айда айға құрылған.бірлік
сәйкес
келетін
период
Ақмола 14,9 96,6 109,6 13960 25041
Ақтөбе 26,2 103,2 129,9 20732 40273
Алматы 24,7 102,1 113,2 12081 17462
Атырау 12,8 105,2 129,3 15462 28168
шқо 39,7 102,9 111,8 39404 78225
22
Жамбыл 16,8 103,1 104,8 12627 25673
БҚО 18,9 103,3 126,3 8365 13253
Қарағанды 38,3 102,5 109,8 38419 47172
Қызылорда 7,6 101,7 101,7 21728 46520
Қостанай 23,2 104,3 117,2 4190 5048
Маңғыстау 14,2 108,1 127,1 9232 9522
Павлодар 21,0 102,3 114,7 25703 43495
сқо 20,5 101,4 108,6 14812 31306
оқо 33,6 101,4 117,0 24646 35241
Алматы қаласы 108,0 103,1 110,2 39635 88366
Астана қаласы 29,4 102,4 124,1 16759 31298
Кестеден көріп тұрғанымыздай, шағын бизнес сферасында неғұрлым көп
жұмыс істеушілер саны ағымдағы жыл бойынша Алматы қаласында (24%), Шығыс
Қазақстан облысында (18,8%) жэне Қарағанды облысында (18,5%). Өткен жылғы
мэліметтермен салыстырғанда шағын кэсіпорындарда жұмысбастылар саны Ақтөбе
(29,9%), Атырау (29,3%), Маңғыстау(27,1%) және Батыс Қазақстан (26,3)
облыстарында айтарлықтай өскен.
Кестенің жеке кәсіпкерлерге қатысты екінші бөлігі кэсіпкерлік
қызметімен айналысатын заңды түлғаларға салық салудың қарапайымдандырылған
режимі туралы инструкцияға сэйкес мәліметтер көрсетілген, кэсіпкер
мемлекеттік тіркеу туралы куэлік алғаннан кейін қарапайымдандырылған
салықтық тэртіптердің түрлерін бір- бірден жүзеге асырады:
- патент негізінде тіркелген жиынтық салықпен;
- кіріс жэне шығыс есебінің Кітабының мэліметтері бойынша;
Кестенің соңғы бөлігінде берілген патенттер саны мен жұмыс орындарын
құру саны бойынша көшбасшылар көрсетілген: Алматы қаласы- Қазақстан
Республикасындағы барлық берілген патенттердің 12,5% жэне индивидуальды
құрылған жұмыс орындарының 15,6% алады, Шығыс Қазақстан облысы- сэйкесінше
12,4% және 13,8%, Қарағанды облысы-сэйксінше 12,1% жэне 8,3%.
Шағын кэсіпорын сферасындағы жұ_мысбастылар саны тіркеу кезіндегі
артық бюрократиялық созбұйдалардың эсерінен, тіркеу жинақ қойылымының23
шамадан тыс артық болуы себебінен азаяды. Егер АҚШ- та фирманы тіркеу
бір күн уақытты алып жэне ол 5- 10 доллар түратын болса, ал, Қазақстанда
мамандардың бағалауы бойынша, бүл көрсеткіштер 4- 6 аптаны
жэне сэйкесінше 50- 70 мың теңгені қажет етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің түрақсыздық мэселесі біздің елімізде ғана өзекті
бөліп отырған жоқ. Мысалы, Германияда қүрылған үш кэсіпорынның эрбір
үшіншісі құрдымға кетеді. Америкалық ғалымдардың зерттеуі көрсеткендей,
бастапқы екі жылда шағын фирмалардың 23,7%, алғашқы төрт жылда- 51,5%,
алғашқы алты жылда- 62,7% күйзеліске үшырайды. Күйзеліске үшыраудың
себептері: экономикалық (47,4%), қаржылық (38,4%), тэжірибенің жоқ болуы
(7,1%), адалдықтың болмауы (3,4%), басқалары (3,7%).
Аталған мәселелер Қазақстанда да шағын бизнестің дамуына кедергі
жасайды. Оңай қүрылған шағын кэсіпорындар, дэл сол сияқты бірінші
мүмкіндіктерінде ғана жойылып кетеді. Қортындысында мыңдаған адамдар
жүмыссыз қалады; элеуметтік қысымдар пайда болады; еңбек нарығында
бэсекелестік қайшылықтары шиеленіседі; жүмыссыздық қазіргі заманның
имманентті элементіне айналады.
Дегенмен жалпы алғанда, 1998 жылдан бастап Қазақстан бойынша жалпы
жүмыссыздар саны азайып келеді. Жүмыссыз жастар деңгейі ағымдағы жылда
19,5% құрады, оның көп бөлігін эйелдер құрайды жэне қалалық жерлерде өмір
сүреді(51,7%).
Бүгінгі күні көптеген адамдар үшін еріксіз жүмыссыздық ең өткір
мэселелердің бірі болып отыр. Сонымен статистика бойынша, 2002 жылдың
бірінші жартысында эрбір 3- ші адам кез келген жүмыстың табылмауына
байланысты жүмыссыз болып отыр, штаттардың қысқаруынан жүмыстан шығарылуына
байланысты эрбір 6- шы адам, сондай- ақ оқу бітіргеннен кейін жүмыстың
жоқтығынан эрбір 6- шы адам жүмыссыз, кэсіпорындарды ликвидациялағаннан
кейін жұмыссыздар 11% болды, келісім шарт мерзімінің бітуіне байланысты-
4,4% жұмыссыздар пайда болды. 1- ші айдан 6- шы айға дейін жүмыс іздеушілер
саны 123,2 мың адам (15,8%), 6- шы айдан 12- ші айға дейін- 74,7 мың (9,6%)
адам болды.
Осының барлығы Республика ішіндегі сияқты, достастықта да миграциялық
үрдістің күшеюіне экеледі. Мысалы, егер 6- 7 жыл бүрын статистика
дәлелдегендей, білімсіз азаматтардың жоқтығы, толық орта білімі барлар ер
адамдар бойынша 89%- ды қүраса жэне эйел адамдарда 91%- ды қүраған, ал
барлық жүмысқа қабілетті адамдардың 42% жоғары білімді болғандығын
мақтанышпен айтуға болады, ал бүгінгі күнгі жағдай жақсы жақтарына қарай
өзгеріс алмады. Соңғы халықтан алынған мэліметтер бойынша (1999),
Қазақстанда халықтың жоғары білімділер үлесі 12,3%- ды, орта- 36,8%,
бастапқы- 7,5%- ды қүрады.
Индивидуальды кэсіпкерлік пен фермерлік шаруашылықты айта отырып,
Қазақстандағы шағын кэсіпкерлікті құру формасының ең кең тараған түрі
ретінде жанүялық бизнеске көңіл аудару қажет.
Отбасылық бизнес, кез келген басқада альтернативалар сияқты өзінің
артықшылықтары мен кемшіліктеріне ие. Артықшылық, ең алдымен, отбасы
мүшелерінің адалдығына, атқарылған жүмыстың жоғары сапалылығының жоғары
жауапкершілігіне; істің та бысына шынайы қызығушылығымен қортындыланады.
Отбасылық бизнесте жүмысшылар, ереже бойынша, басқа жақтан табыс алудың
басқа қайнар көздері болмағандықтан, каръера тек осы бизнеспен байланысты
болады, сэйкесінше, қайтарым шектеусіз. Осы жерден фирма қызметін ішкі
бақылау формальды сипатқа ие болады.
Басқарманың қатардағы жүмысшылармен қарым қатынасының келесі жағы
жағымдылыққа экелуі, немесе, отбасылық бизнесті тежеуі мүмкін. Бір жағынан
алғанда, фирма басшысы жүмысшыларға, яғни туыстарына үлкен қамқорлық
танытса қызығушылықты арттырады, адамгершілік қанағаттанғандықты күшейтеді.
Егер де қызметтестер арасында отбасылық керістердің эсерінен қандай да бір
мәселелер туындайтын болса, онда мұның қортындысы белгісіз жағдайға
үшырайды.
Отбасылық бизнестің ең басты кемшілігі ретінде отбасы мэселелерінің
бизнес табыстарына тікелей эсер етуін көрсетуге болады. Отбасы мүшелерінің
арасындағы қарсыластық отбасылық бизнестің сабақтастылығын сүраққа қоюы
мүмкін.
Дегенменде, бизнесті отбасылық қүрудың осындай тар жерлерін қарамастан
дүние жүзінде бүл форма маркетингтік мүлік күшінің эйгілігіне ие болды.
Әлемдік тэжірибеде отбасылық бизнестің үш түрін бөліп көрсетеді: толығымен
бақыланатын жэне отбасымен басқарылатын; отбасымен басқарылмайтын.
Сонымен, 3 кестеге сэйкес, 2002 жылдың басында жеке кэсіпкерліктегі
жүмысбастылар саны заңды түлға формасындағы шағын кэсіпорындардағы
жүмысбастылар санынан 38,3% артты. Сонымен бірге, берілген көрсеткішке
талдау жасау жеке кәсіпкерлікте жүмысбастылар санының түрақты өсу
тенденциясының байқалғандығы көрсетеді.
Мемлекет экономикасындағы шағын кэсіпкерліктің ең маңызды рөлі бүл
халыққа қызмет ретінде көрсетілгеы, өндірілген өнімнің көлеміне байланысты
АҚШ- та шағын жэне орта кэсіпорындардың үлесіне Ж¥Ө- нің 38- 40% келеді.
Барлық өндірілген тауарлар мен қызмет көрсетулердің 48% ауыл шаруашылығы,
көтерме сауда, қызмет көрсету сферасы сияқты салаларда үсақ кэсіпкерлер
жатады.
Қазақстанда шағын кэсіпорындардың үлттық өнімдегі осындай үлесі туралы
айту элі ерте. Қазіргі таңда ол 5-6% енді ғана жетіп отыр. Бүл шағын
кэсіпкерліктің алғашқы кездерін ғана көрсетіп түрған жоқ, сонымен қатар
тэжірибенің жоқтығынан, сондай- ақ үлттық бизнесмендердің бастапқы капитал
деңгейінің төмендігін көрсетеді.
Капиталды теменгі шығындармен, ең бастысы- ең төменгі тэуекелділікпен
өсіру эдісі шағын бизнесті франчайзингтік қатынастардың көмегі негізінде
жүзеге асырылады. Қазақстанда кэсіпорындарды қүрудың бүл формасы
айтарлықтай жаңа, бірақ перспективті шетелде эрбір 12- ші кэсіпорын-
франчайзингтік. Қандайда бір зерттеудің көрсеткеніндей, 5 жыл бүрын
қаланған франчайзингтік фирмалардың 97% осы уақытқа дейін өзінің қызметін
сэтті жүргізіп келеді.25
Қазақстанда франчайзинг жергілікті фирмалардың шетелдегі жүргізуші
компаниялар мен халықаралық қауымдастық формасында дамып
келеді. Сонымен, 2002 жылдың 1- ші сэуірінде ҚР- да біріккен
кэсіпорындардың саны 4199 болды, оның ішінде шағын - 3931, орта- 184, ірі-
87( 4 кесте).
4 кесте. 2002 жылғы 1 сәуірден жеке меншіктің формалары мен түрлері
бойынша Қазақстан Республикасының тіркелген заңды тұлғалары
Кәсіпорын көлеміБарлығы
МемлекеттБарлық Соның ішінде Шетелді
ік жеке к
кәсіпор
ын
Ауыл Қ^ры-лыс
шаруа-шылы-ғы
мың тонна % мың тонн a % млн дана % мыц тонна % 1990 жыл
Шаруашылықтарды ң барлық категорияларында 155,6 100
651,2 100 693,8 100 22,2 100 Шаруашылық жүргізудің барлық
нысанындағы АПІК 1038 67,0 363,4 55,8 489,9 70,6 16,6 72, 5
Халықтың жеке қосалқы шаруашылықарында 520,8 33,0 2878 44,2 203,9
29,4 6,3 27, 5
100 1997 жыл
Шаруашылықтарды ң барлық категорияларында 985,0 100 471 100
280 100 9,8
Оның ішінде 32
Шаруашылық жүргізудің барлық нысанындағы АІЫК 374,2 35,4 60,9 22,9
147,2 52,6 2,2 22, 4
77, 6 Халықтың жеке қосалқы шаруашылықарында 617,6 63,0 410,6
87,1 1328 47,4 7,6
Келтірілген мэліметтерден 1990-1997 жылдары мал шаруашылығының
негізгі өнімдерін өндірудің дамуымен шаруашылық қүрылымда екі динамикалық
негізгі үрдісі ілесіп келеді. Бірінші ет өндіру-1,6 есе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz