ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1.1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ
1.2. ЭКОНОМИКАЛЫҚТЕОРИЯНЫҢ ПӘНІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ЗАНДАРЫ
1.3. ЖАЛПЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет классикалық мектеп
өкілдерінің бірі А. Смит жасаған болатын. Ол былай деген: бұл ғылым
объективті, адамның еркі мен санасына тәуілді өмір сүретін қоғамдағы
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын
қарастыруы қажет. Сондай-ақ әртүрлі топтар арасындағы өнімді бөлудің табиғи
заңдылығы және онымен байланысты болу қатынастарын да қарастырады.
Кез келген адам, кез келген қоғам не істегісі келсе, соны істей беруге
болмайтындай кедергілерге кездеседі.
Әрқашанда адамдардың тұтынушылықтарында шек жоқ, ал осы тұтынушылықты
қанағаттандыруға қажетті ресурстар (жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік
қабілет) шектеулі.
Осылардың бәрін ескерте отырып, экономикалық теорияны біз қоғамдық
ғылымдық ғылым деп қарастыра аламыз. Өйткені бұл ғылым шектеулі ресурстар
жағдайында тұтынушылықты қанағаттандыру үшін қоғамның қалауын сипаттап әрі
талдап береді.
Экономика ғылымы өзінің даму барысында тарихи ұзақ жолдан өтті.
Экономикалық білімінің элементтері, оның әртүрлі формалар мен шаруашылық
қызметтерінің тәсілдері туралы біздің дәуірімізге дейінгі IX – V ғ.ғ Көне
Қытайда, Индияда, Римде, Грецияда жекелеген оқымыстылар (Ксенофонт,
Аристотель, Конфуций және басқалар) эпизодтық пікірлерін баяндап өткен.
”Экономика” термині сонау Ежелгі Грецияда пайда болған. Ғылым атауының
авторы ежелгі грек философы Ксенофонт. Термин гректің екі сөзінің тұрады:
“ойкос” – үй, шаруашылық, “номос” – заң. Яғни шаруашылықты (үйлерді)
жүргізуінің заңдары, шаруашылықты пайдалана білудің, ұлғайтудың тәсілдері.
Бізді қоршаған ортаға ұңіле карайтын болсақ, ол тым күрделі және онда
болып жататын әртүрлі өзгерістер бір-бірімен өзара тығыз байланысқан. Осы
құбылыстарды жан-жақты зерттеу ісімен көптеген ғылымдар айналысады,
солардың ішінде экономика ғылымының орны ерекше.

1.1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫҢ ДАМУ КЕЗЕНДЕРІ

Қазіргі заманда экономика сезінің түсінігі көп мағынаны білдіреді.
Біріншіден, экономика сөзімен игіліктер мен қызметтер керсететін
өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі,
онсыз адамзат коғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ак, экономика сөзімен
экономиқалык катынастар жиынтығы қарастырылады. Осы қатынастар ендіру,
белу, айырбастау және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл катынастар
қоғамның экономиқалық базисін құрап, онда идеологиялык және саяси қондырма
орналасады.
Екіншіден, экономика сөзін ғылымдар тоғысындағы экономиқалық
катынастарын қызметтік немесе салалық астарын қарастыру деп білеміз.
Экономиқалык теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро - мен
микроэкономикасын және интерэкономикасын бөліп қарағанда да экономика
ұғымын түсіндіреді. Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы
мен даму заңдылығын сипаттайды. Соңдай-ақ экономиқалық теориада бірнеше
экономика түрлерін бөліп карайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін бәсекелік,
әкімшілдік-әміршілдік, аралас және басқалары.
Үшіншіден, экономика созі экономиқалык. ғылым жалпы экономиқалык
теория ретінде қарастырлады.
Төртіншіден, экономика сөзімен окыту пәні ретінде түсіндіріледі.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын беріледі. себебі ол
саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдык, өмір саласының мазмүнын
анықтайды. Экономиқалық саясат:жономиканың шоғырланған мағынасын білдіреді.
Генетиқалық козкарас тұрғысынан алғанда, саясат экономикадан өрбиді деген
сөз. Саяси козқарастар, мекемелер мен қатынастар екінші реттегі байланыстар
болып табылады, себсбі олар экономиқалық катынастардан туындайды, олармен
анықталады және соларға қызмет жасайды. Өз кезегінде саясат әрдайым
коғамдық дамуда ерекше роль атқарады. Экономиқалык. заидардың дамуың
адамзат қоғамы саясатты қолдану арқылы жүзеге асырады.
Экономиқалык ғылым — ен ертедегі ғылымдардың бірі. Алғашкы per
экономия (ойкоіюмия) термині біздің дәуірімізге дейін ІІІ~і ғасырда
ертеде грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д. 430-355 жж.) және Арисготель
(б.д.д. 384-322 жж.) еңбектерінде пайда болды.
Ойкономия (экономия) сөзі ретінде — (үй, шаруашылык) Аристотель күл
иеленушілік шаруашылыкты жүргізуді үйымдастыру гуралы үсыныстар жиынтығын
түсінген. Кейінірек, осы бір талаптарға суйене отырып, феодалдық иелікті
жүргізу үшін үсыныстар жиынтығы жасалды.
Экономиқалық (тауарлы-акша) байланыстардың дамуы феодалдық
тұйықтылықты жоюға және мемлекетгің пайда болуына әсер етті. Сол кездері
жеке иеліктерді жүргізумен шектелмеді және мемлекеттегі (мемлекет фекше —
полис, политейя деген сөз) барлық шаруашылықты жүргізудің жалпы үлттық
ережесін анықтаудың алғашқы талпыныстары пайда болды. Мемлекеттік
шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси экономия деген атқа ие болды.
Алғашкы рет саяси экономия деген ұғымды француз сарай қызметкері Антуан
Мокретьен колданды. Ол Саяси экономия трактаты (1615 ж.) кітабында
Франция елінің шаруашылығын мемлекепіктұрғыдан баскарудыц субъектісі
ретінде қарастырды. Бірақ мұны рылым деп айтуға ерте болатын. Экономиқалық
теория ғылым ретінде XVI-XVH-ші ғасырлар тоғысыида пайда болды. Осы кезде
тауарлы — ақша катынастары кең дамыды. Оның өзі экономиканын ламу
зацдылықтарын карастыру мен зерттеудің бастауы болып табылды.
Меркантилизм (итальян созі мерканте — саудагер, көпес деген ұғымды
білдіреді) бірінші экономиқалык ілім болып табылады. Осы ілімінін негізгі
мазмұны мынада: меркантилистер байлықтьщ кайнар кезі мен қоғамньщ әл-
ауқаттылығы. материалдык игіліктер өндірісінде емес, ол тауар мен ақша
айналымы саласында болады деп есептеді. Олардың ойынша, қоғамының әл-
ауқаттылығына, сыртқы сауданы реттеу, тауарды сыртқа шығару басқа елден
әкелуінен артып түруы мен елдегі ақша капиталының (алтын, күміс) жинақталуы
арқасында кол жеткізіледі. Меркантилистік саясат елге барынша көп мөлшерде
алтын мен күмісті жинауды көздеді. Меркантилизмнің нағыз өкілдері - Вильям
Стаффорд (1554-1612 жж.) және Томас Мен (1571-1641 жж.) болып табылады.
Қоғам байлығы саудада емес, ол өңдірісте пайда болатындығы туралы идеяны
алғашқы рет физиократтар (физиократ гректіц: физис — табиғат, кратос
- өкімет деген екі сөзінен шыккаи) мектебінің еңбектерінде пайда болды. Осы
мектептің басты түлғасы — Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) еді. Ол ұлттық
байлыктың кайнар көзі - ауыл шаруашылығындағы еңбек деп есептеді. Кейінірек
осы сүрақтар Уильям Петти (1623-1687 жж.), Адам Смит (1723-1790 жж.) және
Даври Рикардо (1772-1823 жж.) еңбектерінде де қарастырылды. Олар ұлттық
байлықтың қайнар кезі тек ауыл шаруашылығының еңбегі арқылы емес, барлық
өндіріс саласындағы еңбектерде (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және күрьшыс
өндірісі) көрінетіндігін айғак, етті. Осы идеялар классиқалық (үлгілі)
деген атқа иеленді, сондықтанда бүл ілімінің өкілдері классиқалық
экономиқалық мектептің негізін қалаушылар деп аталды.
Классиқалық мектеп саяси экономияның тұжырымдамасын тереңдете отырып,
Уильям Петти, Адам Смит, Давид Рикардо, Карл Маркс (1818-1883 жж.) және
Фридрих Энгельс (1820-1895 жж.) теориялық түжырымдаманы жасады, ол
жинакталып — марксизм деген атқа ие болды. К. Маркстың ашқан басты
жаңалыктары: коғамдық-экономиқалық формация, капитализмнің даму
зандылықтары, социализмнің (коммунизм) жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы
өндіріс пен экономиқалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі
табиғаттылығы, қосымша қүн туралы ілімдерді қалыптастырды; абсолюттік
рентанын, жалдамалы еңбектің мәнін ашты. К. Маркстың басты енбегі -
Капитал (1867-ші жылы 1-ші, 1885 ж. - 2-ші, 1894 ж. - 3-ші тОіМдары
жарыққа шықты) деген атпен белгілі және осы еңбек оны әлемдегі
ұлыжономнстер катарына косты.
Бұл ілімінде жеке олкылықтар да бар. Тарих К. Маркстың капитализм
кезеңіндегі пролетариаттың абсолютті кедейленуі туралы қорытындысын қоғам
толык мақұлдамады, капитализмді таза канаушы қоғам деген пікір де қателеу
көрінді. Әлемдік экономиқалык ғылым марксизмді катты сынай отырып, осы
і.іім экономиқалық теорияны дамытудағы ерекше дәуір болатындығын
мойындады. Экономиқалық теорияның дамуына сүбелі үлес косқан белгілі
американ ғалым-экономисі, Экономикс окулығының авторы Пол Самуэльсон
(1915 ж.)үлы үш ойшылды ерекше бөліп қарайды. Олар А. Смит, К.Маркс және
Дж. Кейнс. Американың көрнекті ғалымы Дж. Гэлбрейт былай деген: К.
Маркстін ілімі өте қүнды. сондықтан оны толық марксистерге беруге қимайды.
К. Маркстің еңбектерінде баяндалған идеялар шет елдер мен Ресейде де өзінің
кейбір ізбасарларын тапты. Ресеііде К. Маркс пен Ф. Энгельстің идеяларын
В.И. Ленин (1870-1924 жж.) белгіді дәрежеде толыктырып өндеді. В.И. Ленин
К. Маркстің қоғамдық капиталды ұдайы өндіру және экономиқалық
дағдарыстар туралы теориясын талдауға ерекше мән береді. Ол туралы онъщ
Ресейдегі капитализмінің дамуы (1899 ж.), Нарықдеп аталатын сұрақтар
(1893 ж.) және басқа еңбектері куәландырады. Бұл енбектерінде В.И. Ленин
ірі өнеркәсіп үшін ішкі нарыктын қадыптасу процесін таңдауды корсетіп,
нарыктың үйымдастырушылық пен біріктірушілік күшінің экономиқалык
заңдылығын ашты. Осы айтылған экономиқалық ойлар казіргі жағдайда ТМД
елдерінің нарыққа көшуінде өзекті мәселелер болып табылады.
ХІХ-шы ғасырдың екіиші жартысында маржинализм (ағылшыннын marqinal
— шекті деген сөзі) теориясы қалыптасты. Бұл теорияның негізін австриялык
мектептің экономистері Карл Менгер (1840-1921 жж.), Фридрих фон Визер (1851-
1926 жж.), Эйген фон Бем-Баверк (1851-1914 жж.), сондай-ақ ағылшын
•лчономисі Уильям Стенли Джевонс (1835-1882 жж.) және баскалары қалады.
Маржинализмнін басты категориялары: шекті пайдалылык, шекті өшмддлік, шекті
шығындар. Маржинализм экономико-математиқалық тәсілдер мен моделдерді кең
қолданады. Математиқалык мектептің өкілдерінің бірі, швейцар-
экономисі Леон Вальрас (1834-1910 жж.) болып табылады. Ол жалпы
нарықтық тепе-теңділік моделін жасады, онын негізі сураным мен үсынымға
талдау жатады.
Қазіргі Батыс елдеріндегі экономиқалық теория негізінен төрт ірі
ағыммен сипатталады:
— бірінші ағым неоклассиқалык деп аталып, ол казіргі монетаризм
және иеолиберализм теорияларымеи жүптасады. Неоклассиктер — А.Смиттің
тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер нарықтық экономиканың
субъектілсріне мұмкіндігінше экономиқалык еркіндік берілсе, оида олар өте
жақсы қызмет атқарған болар еді;
— екінші ағым капитализмді реттеу теориясымен айқындалады.
Оның непзін қолдаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 жж.) болып
табылады;
— үшінші ағым институционализм (латынның institutum — бекіту,
құрылтайлау деген сөзі) теориясымен белгілі. Оның негізін қалаушы американ
ғалым — экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 жж.) болып табылады. Оның 1899
жылы Парықсыз топтың теориясы атты еңбегі жарык көрді. Осы ағым үшін
капиталистік қоғамньвд дамуы мен түрінің езгеруіне арналған зерттеулер
сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына индустриалды қоғам теориясын
жасаған американ ғалым-экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.) және
конвергенция (латынньщ convergere — жақығідасу, ұқсайтын деген сезі)
теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян Тинбергенді жаткызамыз.
Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915 ж.) айтуынша, бүл
теорияларда аралас экономиканың тұп-тұлғасы қарастырылған.
— төртінші ағым әлеуметтік бағыталған нарықтық шаруашылык
теориясымен танылады. Осы теорияның нсгізін қалаушылар -неміс ғалымы,
мемлекеттік қайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977 жж.) және германияның ғалым-
экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950 жж.) болып табылады.
Сонымен, саяси экономия, әлде экономиқалық теория немесе
теориялық экономика ма?
Экономиқалық ғылым ұш ғасыр бойы (XVII-XIX ғғ.) саяси экономия ретінде
дамьщы. Экономиқалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын
дәлелдей отырып, К. Марксоны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғашқы
рет француз-жазушысы әрі королі Людвиг ХІИ-тің сарай қызметкері, Антуан
Монкретьен өзінін экономиқалык. ілімінің айналымына енгізіп, ол Саяси
экономия трактаты атты кітабын 1615 жылы жазған болатын.
Ағылшын іалым-экономисі Альфред Маршалл (1842-1924 жж.) өзінің Саяси
экономия принциптері (1890 ж.) деген еңбегінде саяси экономия термині
экономиқалық теория ұғымымен пара-парлығын айтты. Саяси экономия, - деп
жазды ол, - әл-иуқаттылыктың материалдық негізін күру және қолданумен ете
тығыз байланысты саласы болып табылады. Бұл нақты шындык жиынтығы емес, тек
нақты шындықты ашу үшін қүрал-сайман іана'. Содан бері 100 жылдан астам
уақыт өтті және экономиқалық ғылым (алдағы талдаудан байқалғандай) жаңа
зерттеулермен толықтырылады. Осы зерттеулер дамыған елдерге кен тараған
Экономикс (авторлары П.Самуэльсон, Кэмпбелл Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю
және баскалары) типтес оқулықтарьшда баяндалады.
Экономиқалык теория Д. Рикардо мен К. Маркстің еңбек кұны теориясына
догматиқалық көзқараспен қараудан босатылды. ХІХ-шы ғасырдьщ соңғы
ширегінде құн мәселесін шешуге жаңа тәсілдін кен колдануы етек жайып,
жоғарьща аталған шекті пайдалылық теориясы туындады. Жаңа тәсілдің басты
идеясы: күнды тек шығындарға (мейлі еңбекте немесе үш факторда - енбек,
жер, капиталда болсын) балау орынсыз жай. Қүн (бағалылық) пайдалылық
дәрежесімен анықталды.
А. Маршалл езінің Саяси экономия принциптері (1890 ж.) жұмысында
мынандай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К.Маркстың еңбектің қүндық
теориясы мен шекті пайдалылык теориясы. (маржинализм) ары қарай бірдей
дамымайды, сондыктан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті пайдалылық
теориясы мен классиқалык қүнның еңбек теориясын біріктіру аркылы ғылыми күн
теориясын кұруға жол ашты. Өндіріс шығындары, сүраным интенсивтігі,
өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, - деп жазды А.Маршалл, - бірі-бірін
өзара реттейді1[1]. Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның синтезделуі
оқулықтарда толык қолданылған жоқ. Бірақ Д. Рикардо мен К. Маркстың
еңбектерінің құндык, теориясы -қосымша қүн ендірісі механизімін ашты. Осы
өндіріссіз бірде-бір коғам дамымайды.
Шекті пайдалылық теориясы орташа мөлшерден шекті шығын шамаға өту
мүмкіндігін жасап және олардың сүраным менүсыным мөлшеріндегі, көлеміндегі,
сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау процесі үшін
маңызы өте зор. Экономиқалық теорияда математиқалық тәсілді қолдануға жол
ашылды.
Қазіргі кезде экономиқалық теорияның мазмұны бүрынғы саяси экономия
шеңберіне қарағанда ауқымды және ол теориялык, экономика, әртүрлі
экономиқалық бағыттар мен экономиқалык ойлар жетістігі жиынтығында
қаралады.
Экономиқалык теория — бұл іргелі экономиқалық ғылым, әлеуметтік-
гуманитарлык және кәсіби экономиқалык білімнің негізі. Осы тұрғыдан,
экономиқалық теорияны коғамдық байлықты және экономиқалық катынастар мен
экономиқалык зацдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады.

1.2. ЭКОНОМИКАЛЫҚТЕОРИЯНЫҢ ПӘНІ, ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ЗАНДАРЫ
Экономиқалык теорияның зерттеу пәнін алғаш рет классиқалык мектеп
өкілдерінің бірі А. Смит жасаған болатын. Ол былай деген: бүл ғылым
объективті, адамның еркі мен санасына тәуілді өмір сүретін қоғамдағы
материалдық игіліктерді өндіру, белу, айырбастау және тұтыну заңдарьш
қарастыруы қажет. Сондай-ақ әртүрлі топтар арасындағы өнімді бөлудің табиғи
зандылығы және онымен байланысты белу қатынастарын да қарастырады.
К. Маркстың пайымдауынша, саяси экономия заттарды, материалдық
игіліктерді емес (оны басқа ғылымдар шешеді), адамдардың арасындағы ендіру,
бөлу, айырбастау және тұтыну туралы экономиқалық, өңдірістік қатынастарды
қарасты-рады. К. Маркстың Саяси экономикаға сын (1859 ж.) еңбегіне 11Ф.
Энгельс комментарий жасап былай деген: Саяси экономия затпен емес, адамдар
арасындағы катынастардыц іс-әрекетін карастырады, бірак бұл қатынастар
затпен байланыстары және запар аркылы байкалады1.[2]
Казіріі уакытта шет елде кец тараған Экономикс оқулығының авторы
ГІол Самуэльсон экономиқалық теорияның бірнеше аиыктамасын келтіреді:
1. Экономиқалық теория -деп жазды ол, - бул қызмет түрлері туралы
ғылым, айырбас және адамдар арасындағы акдіалай іс-әрексі ке баііланысгы.
2. Экоиомиқалык теория адамдардын сирек немесе шектеулі өндірғіш
ресурстарын (ендірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы,
машина мен техниқалык білімдер) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.