Құн формасының дамуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе 2
1. Құн формасының дамуы 4
1.1. Құнның қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы 4
1.2. Құнның толық немесе кеңейтілген формасы 5
2 Ақша ұғымы 6
2.1. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы 6
2.2. Ақшаның түрлері 21
3. Айналымдағы ақша 23
3.1.Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы. 23
3.2. Ұдайы өндіріс процесіндегі ақшаның маңызы 26
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 31

Кіріспе

Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан, тауарлы
шаруашылыққа ауысу кезеңінде пайда болды. Шығарылған өнімнің түгелімен
өндірушінің жеке басының керегіне жаратылған кезең натуралды шаруашылық
болып есептелетіні белгілі. Бара-бара өндіріс құралдарының жетілуіне
байланысты, ал кейде табиғаттың өзі туғызған жағдайына байланысты (мысалы,
бір жерде егін салу пайдалы болса, екінші жерде мал өсіру пайдалы, ал басқа
жерде, балық аулау пайдалы) адамдардың шығарған өнімдерінің саны (көлемі)
олардың жеке басының керегіне, жарататын саннан (көлемнен) артық болатын
жағдай туды. Сөйтіп, адамдар өндірілген өнімді, өздеріне керек басқа өнімге
айырбастап алуына мүмкіншілік алды. Осының нәтижесінде “айырбастау” деп
аталатын процесс шықты. Айырбастау үшін өндірілген өнімнің “тауар” деп
аталатын болған соң, натуралдық өндірістің орнына тауарлы өндіріс пайда
болды.
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің (факторлары)
салдарынан өнім өндірушілер өздерін бір түрлі (болмаса бірнеше түрлі) өнім
шығаруға бейімдейтін болды. Ал, өздеріне керек басқа өнімдерді өздері
шығарған өнімнің (өнімдердің) артығына ауыстырылып алатын болды.
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық жағдай
туғызылды:
- натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді. Осыған
байланысты айырбастау операциясы өріс алды.
- Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік
пайда болды, екінші жағынан белгілі, бір түрлі тауар өндіруге
мамандандырушылық туды.
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың бірқатар
қиыншылықтары болды. Олар:
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында осы өндірушінің
іздеп жүрген тауары бар өндіруші табылуы керек. Және сол екінші
өндірушіге, бірінші өндірушінің қолындағы тауар керек болуы шарт.
Мысалы, егін егуші адам өзінің өндірген бидайын, теріге ауыстырғысы
келсе, қолында терісі бар адамға, бидай керек болуы қажет. Басқаша
айтқанда, тауар ауыстыру екі жақтың да қолында өзара керекті
тауарлар болғанда ғана мүмкін. Мұнсыз тауар ауыстырылмайды. Ал,
мұндай сәйкестік, өмірде кездесе бермейді.
- Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын ескеру
керек. Басқаша айтқанда, ауыстырылатын екі тауардың өзіндік құны
баламалы болуы шарт. Мысалы, бір өгізді бір қап бидайға ауыстыруға
болмайды. Өйткені, өгіздің құны бір қап бидайдан әлде қайда артық.
Сондықтан бір қап бидайға, оның құнынан баламалы тауар іздеу керек.
Бұда оңай іс емес.
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын, соған
байланысты, баламалық негізінде, айырбастау операциясыныңда дамуы, көптеген
түрлі-түрлі тауардың ішінен бір тауарды бөліп (таңдап) алуды керек етті.
Мұндай тауар өзінің ішкі және сыртқы мазмұнымен, ішкі және сыртқы саудаға
өте керекті тауар болуы тиіс. Басқа тауарлардың құнын осы тауардың құнымен
баламалап айырбастайтын болған. Мысалы: бір балтаның құны екі кило бидай
болса, бір өгіздің құны – бес қап бидай т.с.с. Бұл мысалда, ақшаның
міндетін бидай атқарады.
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның
құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады.
Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының қарама-қарсы жақтары
бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне
ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға
кездейсоқ айырбасталынуы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ
формалары қолданылады (1 балта=5 құмыра, 1қой=1қап бидай және т.б.).
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп
шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады. Мысалы, бидайды
етке, майға, жүнге және т.б. айырбастауға мүмкін болды.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
– барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола
бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасынан жалпы
құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның ролі бір тауарға
нық бекітілмеген еді.
Бірақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты еңбектің нәтижесі-
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса қоғам оны мойындамағаны, онда оны
жасауға жұмсалған уақыт босқа кеткен уақыт болғаны да, зат тауар түріне ие
бола алмағаны, себебі ол қоғамға керексіз зат. Тауардың басқа адамдардың
қажетін қанағаттандыратын қасиеті тауардың тұтыну құны болады яғни,
тауардың қоғамдық тұтыну құны болып табылады. Тұтыну түрі тауарды
өндірушінің өз қажетін емес басқа өндірушінің тауарына айырбастау арқылы
басқа адамдардың қажетін өтейді. Тауардың басқа тауарға айырбасталу
қасиетін оның айырбас құны деп атайды. Айырбас құнын тауарлар сатылғанда
ғана ілесе жүретін бағалық көрсеткіш айқын көрсетеді. Сонымен тауардың
тұтыну құны басқа адамдардың қажетін қанағаттандыру қасиетінен шығады да,
ал басқа тауарларға айырбасталу қасиетінен айырбас құны шығады. Әрбір тауар
өзінің өндірушісіне айырбас құны ретінде тұтыну құнын алатын құрал болады.
Айырбас құны яғни, тұтыну құндары айырбасталуының пропорциясы, ол-құнның
айырбас актісіндегі сыртқы көрінісі.
Айта кететін жайт, кез-келген пайдалы зат құн бола алмайды. Себебі
адам еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы , өңделмеген тың жер,
өзендер мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сонда құн деген не? Құн
дегеніміз–тауар өндіргенде жұмсалатын еңбек жиынтығы. Қоғам дамуының негізі
– еңбек. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық еңбек тауардың құны болады. Бұл
бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнімді құн ете
алмайды. Құнды көруге, сезінуге бола ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі
бір қоғамдық жағдай болуы қажет – ол тауар өндірісі яғни өндірістік
қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт. Ол тек тауар
өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде олардың белгілі бір
тауарды басқа бір тауарларға теңестірулері кезінде, яғни айырбас құны
арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, я болмаса химиялық
талдау жасап байқауға болмайды. Оны тек қоғамдық сипатта – нарықта, айырбас
кезінде байқауға болады. Сөйтіп құн деген заттың қоғамдық қасиеті.

1. Құн формасының дамуы

1.1. Құнның қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы

“Құн – тарихи категория. Құнның негізі – адам еңбегі. Құн – еңбектің
нәтижесі, еңбек жемісі. Құн деген идея адамзат тарихында көптен бар. Ал
оның еңбек теориясының негізін қалаушылар ХVII ғасырдағы ағылшын экономисі
У. Петти, ХVII ғасырда өмір сүрген шотландық А. Смит, ХІХ ғасырдағы ағылшын
бизнесмені Д. Рикардо болды. Ал құнның еңбек теориясына басты үлесті ХІХ ғ.
К. Маркс қосты. Ол тауарға жұмсалатын еңбектің екі жақты сипатын, яғни
белгілі бір тұтыну құнын жасайтын нақты еңбекті және құнның сыртқы
көрінісін жасайтын абстрактылы еңбекті ашып, оны жан-жақты талдады.
Тауардың екі жағының – тұтыну құны мен құнының-қайшылықтары болғанымен, ол
ажырағысыз бірлік түрінде көрінеді.
Тауардың ішкі қайшылықтары қандай жағдайда шешіледі деген сұраққа
жауап іздестірейік. Қоғамдық еңбек, яғни басқалар үшін еңбек ету қоғам
дамуының барлық сатыларында болады. Алғашқы қауымда да, патриархаттық
отбасында да адамдар өз күш қуатын жұмсай отырып, өз отбасына қажетті өнім
шығарып, бір-біріне еңбек етті. Алайда мұнда құн пайда болған жоқ. Себебі
тауар пайда болған жоқ, яғни еңбек өнімдері айырбасқа түскен жоқ. Тауар
болуы үшін өнімнің басқа бір өнімге айыбасталу қасиеті ол өнімді сату сатып
алу кезінде, яғни нарықта оны тұтыну құны және құн етеді. Өйткені, егер
өнім (зат) сатылса, оның тұтыну құны басқаның қажетін өтеуге керек болғаны.
Бұл біріншіден. Екіншіден, оның құнының бар екені дәлелденгені. Міне дәл
сатып алу сату жағдайында (нарықта) тауардың ішкі қарама-қайшылықтары
шешіледі”.
Алғашқы қауымдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым өзінің
тұтынуынан артылған кез келген өнімін анда-санда, кездейсоқ кездескенде
басқа қауымның өніміне айырбастағанда құнның алғашқы формасы – құнның
қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы көрінеді. Мысалы, 1 өлшем астық 1
қойға және т.б. айырбасталды немесе Т=Т. Бұл теңдікте бір тауардың құны
екінші тауарға айырбасталғанда көрінеді. Тосыннан қарағанда айырбасталатын
екі тауардың ролі бірдей сияқты. Ал шын мәнінде екінші тауар (мысалда қой)
бірінші тауар (астық) құнының көрінісі, яғни ол бірінші тауардың құнын
білдіретін материалдың ролін атқарады. Өз құнын басқа тауармен көрсететін
тауар (екінші) құнның салыстырмалы (относительді) формасында болады. Ал
екінші тауардың құнын білдіретін тауар (бірінші) құнның баламалы
(эквивалентті) формасында болып есептеледі.
Құнның бұл формасы, аты айтып тұрғандай айырбас процесінің алғаш пайда
болған кезіне, оның көп тарамай кездейсоқ сипатта болған кезіне сай келеді.
Бұл кезеңде эквивалент ролін кез келген әр түрлі тауарлар атқарды.

1.2. Құнның толық немесе кеңейтілген формасы

Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске, ал
айырбас құнының қарапайым түрі толық немесе дамыған түріне айналды.
Егіншіліктен мал шаруашылығының бөлінуі, яғни алғашқы ірі қоғамдық еңбек
бөлінісі нәтижесінде мал кездейсоқ емес, қайта басқа тауарларға мол
айырбасталатын болды. Енді басқа тауарлар малға айырбасталғанда кездейсоқ
тауарлар емес, қайта айрықша эквиваленттер ретінде жүрді. Олардың әрқайсысы
мал теңестірілетін көптеген эквиваленттердің бірі болып, айырбас мынадай
формаға енді: 1 қой = 4 қап астыққа немесе 1 балтаға немесе т.с.с.
тауарларға тең болады. Айырбас дамуынаң жаңа сатысын білдіретін формасы
құнның толық немесе кеңейтілген формасы деп аталды.
Құнның екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі нығаюын,
өндірістік байланыстардың өрістеуін сипаттайды. Бұл сәтте өнім өндірушілер
тауарлар арасындағы сандық арақатынастардың дәлдігіне айырықша мән беретін
болды, өйткені, айырбас процесі тауарларды өндіруге жұмсалған еңбекті
өтеуге барған сайын зор рол атқарады.
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы адамдардың қолөнер кәсібімен
шұғылданып, енді еңбек құралдарының дамуымен байланысты олардың еңбек
дағдылары да жетіле бастады. Бұл кез, яғни егіншіліктен қолөнер
кәсіпшілігінің бөлініп шығуы ғылымда екінші ірі қоғамдық еңбек бөлінісі деп
аталады. Осының нәтижесінде өндіргіш күштер дамудың жаңа сатысына
көтерілді. Кәсіпшілікте тас қалаушылар, ағаш ұсталары, құмыра, арба, тоқыма
станогі, қол диірмен, ат-тұрмандары сияқты көптеген еңбек құралдары
әзірленіп, пайдалана басталды.

2 Ақша ұғымы

2.1. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы

Сөйтіп, тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі
барлық тауарлар арасынан бір тауардың бөлініп шығуына әкеп соқтырды. Бұл
тауарға басқа тауарлар көбірек, әрі жиі алмастырылып, ол қалған тауарлар
үшін эквивалент, яғни жалпыға ортақ балама тауар болды. Сөйтіп, құнның
кеңейтілген формасы біртіндеп құнның жалпыға ортақ формасына айналды. Оның
формуласы мына сипатқа ие болды:

4қап астық
1балта
1құмыра = 1 қой.
және т.б.

Жалпыға ортақ эквивалент ролін атқаратын тауар үшін әр түрлі
халықтарда және сол бір халықтың өзінің тарихының әр түрлі даму
кезеңдерінде жалпыға бірдей құн эквивалентін әр түрлі өнімдер (мысалы, аң
терілері, піл сүйегі, балық, мал және т.б.) атқарды.
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан
әрі жетіліп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретінде ғана бір-біріне
айырбасталып қоймай, бүкіл тауарлар дүниесінен ерекше бір тауар, яғни тауар
ақша пайда болды. К. Маркстің сөзімен айтқанда “Айырбас құны, тауарлардан
бөлініп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретінде жүретін тауар, ол -
ақша”. Әрбір жеке тауар тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны белгісіз,
ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана анықталады. Тауар мен ақша айырбас
процесінде бірін-бірі алмастырады және біріне-бірі теңгеріледі.
Сөйтіп, айырбастаудың тауарлық нысаны ақшалай нысанға көшті. Оның
үстіне әртүрлі тайпаларда, ақшаның міндетін атқарған тауарлар әр түрлі.
Мысалы: Ежелгі Гректер, Римдіктер, Словяндар ақша орнына мал пайдаланған;
Скандинав елдерінде ежелгі Орыстар – аңның, малдың терісін пайдаланған;
Қытайда – тұз. Монголияда – шай, тағы сол сияқты. Бірақ осының өзінде де
айырбастауда көптеген қиыншылықтар кездесті. Айтылған заттарды санау,
(есептеу) өлшеу, оларды бір жерден екінші жерге тасу, сақтау, іріктеу деген
сияқты қияметтері көп болды. Міне, осы жағдайлар және тауар өндірумен оны
айырбастаудың көлемінің өсуі ақшаның міндетін атқаратын тауардың
біртектілігін (однородность) оңай бөлшектенетінін, сақтағанда бұзылмайтын
және тасымалдауға қолайлы болуын талап етті. Ал, мұндай қасиеттер кейбір
түсті және құнды металдарға ғана тәлім болатын. Адамзат дүниесінің даму
жолының әр кезеңінде ақшаның міндетін әртүрлі металдар атқарады: қола, мыс,
күміс, алтын.
Ақшаның пайда болуы айырбастау процессіне де бірқатар өзгерістер
енгізді.
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың тар шегі
біраз кеңейтілді, яғни базар пайда болды, ал ол базарда екі ғана кісі емес
бірнеше тауар иелері қатынасады.
Екіншіден, ақша пайдаланудың арқасында бір ғана әрекетпен бітетін
айырбастау процесі (бір тауарды беріп, екінші тауарды алу Т – Т), әр
уақытта, әр жерде істелетін екі әрекетке айналды:
- бірінші әрекет, тауарды ақшаға сату (Т - Д)
- екінші әрекет, алған ақшаға басқа жерде, басқа уақытта, басқа тауар
сатып алу (Д - Т).
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардан алған ақшасын енді
керекті тауар сатып алғанға дейін мүмкіншілік алды. Ал, мұның өзі, ақшаны
жинауға және оны басқаларға қарызға беруге болады деген сөз. Яғни, бұл
несиенің (кредит) пайда болуына әсер етті.
Осындай өзгерістердің нәтижесінде ақшаның қозғалыс жолы тауардың
қозғалыс жолынан бөлініп шықты. Басқаша айтқанда бұрын ақшаның міндетін
атқарған тауарды беріп, соған балама басқа тауар алынатын. Яғни, тауар
ақшаның қозғалыс жолы, айырбасталып алынған тауардың қозғалыс жолымен тығыз
байланысты еді. Тек олар қарама-қарсы қозғалатын. Енді, ақша шыққаннан
кейін ақша өз алдына, тауар өз алдына, айналатын болды.
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық
эквивалент немесе ресімделінбеген ақша формасын, әр түрлі тауарлар
қабылдады. Әрбір тауарлы шаруашылық уклад өз эквивалентін алға тартады. Бір
халықтың өзінде әр түрлі уақыттарда және әр түрлі халықтарда бір мезгілде
әр түрлі эквиваленттер болды. Сонымен, бірінші, ірі еңбек бөлінісінің
нәтижесінде мал бағушылардың бөлініп шығуымен мал (ірі-қара) айырбас
құралына айналды. Олардың белгілі түрлері табиғи климаттық жағдайларға
байланысты нақты сол ортада айырбас құралы болды. Шалғынды аудандарда –
жылқы, сиыр және қой; ал шөл және шөлейт аудандарда – түйе; тундрада – бұғы
жалпы құндық эквивалент қызметін атқарады. Малды жалпы эквивалент ретінде
пайдаланылғаны туралы нақты дәлелдер әр түрлі қол жазбаларда, қазба
жұмыстарының нәтижелерінде табылған заттарда поэзияларда кездеседі.
Гомердің көне Троя батырлары туралы поэмасында өгізді құн өлшемі ретінде
пайдаланылғаны жайлы айтылады. Осы уақыттарда металдан жасалынған ақшаларда
“өгіз” деген атау ойып өрнектелініп жазылып жүрді. Латынның сөзі “пекуня”
(ақша) “пекус” (“мал”) сөзінен шыққан. “Рупа”(“мал”) сөзі үнділердің ақша
бірлігінің атауы “рупия” негізінде жатыр. Ежелгі Русьтарда да ақша металл
ақшаларға ауысқаннан кейін де “мал” деген атауға ие болды. Ярослав Мудрый
1018ж. былай деген “біздің жинаған малдарымыз: ерлерден 4 кун,
старостылардан 10 гривен және боярлардан 18 гривенен тұрады”. Ол кездегі
қазынашы “малшы”, қазына, қазына жинау орны - “мал ұстайтын орын” деп
аталынды.
“Капитал” сөзінің шығуыда малменен байланысты, өйткені ескі герман
тілінде бұл сөз мал басы санының көптігін білдіре отырып меншік иесінің
байлығын көрсетті.
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін жүнді
пайдаланды. Ежелгі Скандинавтар көлемі бойынша әр түрлі тауарлар сатып алу
барысында құстардың, аңдардың жүнін пайдаланды (үкі, түлкі және т.б.) құс
жүндері Солтүстік Сібір халықтарында, ал аң жүндері Солтүстік Америка
халықтарында жалпы құндық эквивалент ретінде қолданылды. Жүн ақшалар
Монғолияда, Тибетте және Памир аудандарында кең көлемде таралды. Ежелгі
Русьтардың арабтардың, хазарлармен, византиямен сауда саттық жасауы
барысында жүн ең басты құралдардың бірі болды. Ежелгі Русь елінде жүн ақша
жүйесінің бүгіні болып саналды. 1610 жылы жаулап алынған орыстардың әскери
кассасында 5450 руб. күміспен 7000 руб. жүн табылды.
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
бақалшақ (раковинді) ақшаларды пайдаланды. Тарихта бақалшақ алқалардың
келесі атаулары сақталынды, бұлар: чангос, цимбис, бонгес, хайква және т.б.
Көлемі түймедей ақшыл қызыл бақалшақ Кари көптеп таралды. Безендірулер
түрінде жіпке тізілгендері Ежелгі Үнді елінде, Қытайда, Африканың Шығыс
жағалауларында, Цейлонда және Филиппин аралдарына алғашқы ақшалардың
қызметін атқарды. Американдық үнділердің белдіктерінде бақалшақ ақшалар
құстардың, жыртқыш аңдардың келбет-кескінін көрсете өрнектеліп, былғары
белдіктерге көрік берді. Бақалшақтарды Солтүстік Американың Тынық мұхит
жағалауларында, Поленезияда Каролин және Соломон аралдарында айырбас құралы
ретінде пайдаланылды. Тауар ақшалардың ең бір тұрақты формасы болып
табылады. Біздің бүгінгі күндерімізге дейін өмір сүре отырып олар ешқандай
өзгерістерге ұшыраған жоқ. ХХ ғасырдың 70-жылдарының басында Соломон
аралдарының кейбір тұрғылықты тұрғындарының ақша айналысы ретінде
бақалшақтардың үш түрі: ең арзаны-қара түсті (курила), ақ түсті (галиа),
аса қымбат-қызыл түсті (ронго) пайдаланылды.
Әлемде әр түрлі “экзотикалық ақшалар болған”. Каролин аралдары тобына
кіретін Яв аралында осы күнге дейін феи ақша айналысында қызмет етеді.
Олардың формасы дөңгелекше тас түрінде келе отырып, диірменнің тасын еске
түсіреді. Мұндай “монеталардың” диаметрі бірнеше метрге, ал массасы тоннаға
дейін жетеді. Сауда мәмілесі орындалғаннан кейін сатушы феяға бұрынғы
иесінің белгісін өшіріп, өзінің белгісі соғады.
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Сонымен, бір құлдың құны бір сиыр, алты бұзау, он екі қойға теңестірілді.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Бөлінушілік, бірігушілік, біркелкілік эквиваленттер пайда болды. Бұл аз
бұзылатын өсімдік өнімдері – зәйтүн майы, күріш, кофе, какао, құйма
түріндегі тұздар, т.б..
Жалпы эквивалент ретінде металдарда пайдалана бастады. Ежелгі Спарта,
Жапонияда, Африкада темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын түріндегі
ақшалар пайдаланылды. Рим императоры Дионисий Сиракуз және орта ғасырдағы
ағылшын корольдары мырыш ақшаларды құйды. Қытайда және Ежелгі Римде мыс
ақша ретінде пайдаланылды. ХVII ғасыр Солтүстік Америкада ( Массачусетс
штатында) ұсақ төлемдерге қорғасын дөңгекшелер қолданылды.
Металл ақшаларының артықшылығы, олар біркелкі, төзімді, ұсақталынады
және т.б. Үлкен металл ақшалардың кең таралуымен ақша есебінің салмақтық
жүйесі нақтылана түсті.
Кейін келе металдардың арасында басты рол алтын мен күміске өте
бастады, өйткені олар жалпы эквивалент үшін аса қажетті сапаға ие.
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып шығарып
тастаған жоқ. Ұзақ уақыт бойы металл ақшалар тауар формасын сақтап келді.
Темір ақшалар күрек, таға, шеге, шынжыр және т.б. формаларда ұзақ бойына
сақталды. Грек ақшасының атауы “драхма” “бір уыс шеге” деген мағынаны
білдіреді. Мыс ақшалар қазандық, құмыра, қалқан түрлерінде айналыста болды.
Күміс және алтын ақшалар жүзік, сырға, білезік түрінде пайдаланылды.
Бірақ б.э. дейін ХІІІ ғасырда салмағы көрсетілген құймалар пайда бола
бастаған. Осындай себепке байланысты көптеген ақша бірліктері фунт
стерлинг, ливр (жарты фунт), марка (жарты фунт) салмақ бірліктері атауымен
аталынады. Алғашқыдағы белгілі массасы бар формасыз металл ақшаларды кейін
келе әр түрлі массадағы біркелкі формасы бар металл ақшалар ауыстыра
бастады.
Монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең болып
табылады.
Ақшаның осылай дербес айналуы өзіндік құны бар ақшаны (алтын монетаны)
құны жоқ, қағаз ақшаға ауыстырғанда күшейе түсті. 1976 жылдың қаңтарында
Ямайкада өткізілген Халықаралық Валюта қорына мүше елдердің келісімі
бойынша әрбір елдің ақшасының Алтынмен салыстырғандағы құны жойылды (алтын
тепе-теңдігі). Осының бәрі қазіргі жағдайда ақша айналымының өз алдына
өтетінін, сөйтіп, ақшаның өз алдына экономикалық санат болып шыққанына
айқын дәлел болып табылады.
Реті келген жерде еске сала кететін нәрсе, Кеңес Одағы таратылғанға
дейін Кеңес рублінің алтын құны (паритет) 0,987412 гр. Таза алтынға
бағаланатын. Бұл тәртіп Ресей федерациясында 1992 жылы жойылды, ал
Қазақстанның теңгесінің, о бастан алтын бағасы болмады. Қазір ешбір де
елдің ақшасының алтын бағасы (паритеті) жоқ.
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және
тауар айналысының болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша
айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша
айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.
Бірақ ХVI ғасырдың басында (1516ж.) утопиялық социялизмнің негізін
қалаушы Томас Моор өзінің “Жаңа Утопия аралы және мемлекеттің үздік
құрылымы туралы алтын кітап” деген еңбегінде: “Алдау, ұрлау, тонау... кісі
өлтіру заң тәртібімен қатаң жазаланатынын кім білмейді, әйтсе де бұл
жөнінде алдын ала ескертілмеу мүмкіндігі бар жерде алдымен ақша құрымай,
оларда жоғалмайды, сонымен бірге, ақшаның жоғалуына байланысты адамдардың
алаңдаушылығы, қайғысы, қиыншылықтары және ұйқысыз түндері де ұмытылар еді.
Егер ақша адам өмірінен алысталынатын болса, онда тіпті ақша қажеттілігінен
туған кедейліктің өзіде жойылар еді”. Ол аздай Т. Моор тағы былай деді:
“Қай жерде болсын барлық нәрсені ақша өлшейтін болса, онда ол жерде
мемлекеттік істердің табысты және дұрыс ағысының болуы мүмкін емес”.
ХІХғ. – Прудон Оуен, Грей және басқалар ақшаға теріс көзқараста болды.
Прудон тауар өндірісін сақтай отырып, ақшаны жоюдың жобасын ұсынды және оны
дәлелдемек болды.
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан революциясынан (1917), азамат
соғысы жылдарында ақшаның құнсыздануы байқала бастаған кезде ақшаны жою
сәті келеді, яғни тарихтың өзі осыған алып келді деген тұжырымдар пайда
бола бастады. Керек десеңіз ауыл шаруашылық өнімдерін өнеркәсіп өнімдеріне
тікелей айырбастауды ұымдастыруға тырысты. Шындығында, оның бәрі сәтсіз
аяқталды. С.Г. Струмилин ақшаның орнына еңбек бірліктері-тредаларды, ал
ағылшын экономисі Смит Фальтнер энергетикалық бірліктерді – энедаларды
пайдалануды ұсынды.
Осыған байланысты К. Маркс былай дейді: ақшаларды жоя отырып біз
қоғамдық дамудың ең жоғары сатысында (коммунизмде) болуымыз мүмкін немесе
ең төменгі сатыға (алғашқы қауымдық құрылысқа) қайта оралар едік. Қанша
дегенмен де коммунизм – ол қиял сондықтан да ақша болған, олар бар және
бола береді.
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді, бірақ тауар ерекше
жалпылама эквивалент.
- жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың
құны бейнеленеді және оның делдал ретінде қатысуыменен тауар
өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала
береді.
Жалпыға бірдей эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтынның басқа барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи
қасиеті емес. К. Маркс айтқандай: “табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл
қасиетті қоғам берді”.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең бір лайық тауар
болып қалып отыр. Біріншіден, ол ерекше табиғи сапаға ие: бөлінуі оңай,
әдемі, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “патша арағында” (23 тұзды және
13 азот қышқылында) ериді. Екіншіден, ең бастысы алтын жоғары құнға ие.
Қанша дегенмен оның қорының аз болуы алтынды өндіруге кететін еңбек
шығындарының өте жоғары болуына әкеп соқтырады. Алтынды тұтыну жылдан жылға
өсуде. Ол әр түрлі салаларда пайдаланылады-электроникадан бастап зергерлік
істерге дейін, бірде өте жұқа қалыңдықпен, бірде балқытылған құймалар
түрінде кездеседі. Тек қана циферблаты 6м диаметрдегі Кремль курантына
алтын жалату үшін 26кг алтын жұмсалады, мұндағы алтын жалату қалыңдығы 3мк.
жуық. 4000 жылдардан бастап б.ғ. және 1985 жылға дейін әлемдегі барлық
өндірілген алтын 90000т. құрады. ХХ ғасырда 60000 тоннадан астамы
өндірілді, соның ішінде 30000 тоннаға жуығы - екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін өндірілген.
Ресей ХІХ ғасырдың 20 – жылдарында алтын өндіруден бірінші орында
болды. Өткен ғасырдың 40 – жылдарында оның дүниежүзілік алтын өндірісіндегі
үлесі 40% -ды құрады.
Алтын өндіру қиын және капиталды көп қажет етеді. Сонымен, 1кг алтын
алу үшін 3000м орта тереңдіктегі тау қыртыстарының 100 тоннасын қайта
өңдеуі қажет.
Алтынды ең көп өндіретін Оңтүстік Африка Республикасында (ОАР) алтын
өндірушілердің еңбек ету жағдайы құлдардың өмірі сияқты: олар 40С- ден
жоғары температурада терең жер астыларында жұмыс істейді. Мұнан бұрын, ОАР-
да әлемдік алтын өндірісінің 23-і өндірілсе, ал қазір 13-і ғана
өндіріледі.
Алтынды өндіру дүниежүзінде апатты жағдайда құлдырауды.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде 60-сы жұмыс істеп
тұр және олардың жылдық өнімі 1994 жылы 25 тонна алтынды құрады.
Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды, сонымен бірге
электронды есептеуіш және компютерлік техникаларды, түнгі механикалық
аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшінде қолданылады.
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әркез адамзатты толғандырды.
Бұныменен ежелгі уақыттарда ал-химиктер еңбектенді. Ежелгі Египетте жалған
алтын құймалары табылған біздің ғалымдар ұзақ уақыт іздену мен сынақтар
жүргізулері нәтижесінде нағыз алтынды мынадай құрамда алды: палладий-65%,
индий-35%. Электр кедергісі алтынның техникалық құймасына жақын. Жаңа құйма
қаттылығы алтыннан алты есе асып түседі.
Құрамын өзгерте отырып (палладий-55%, индий-45%) червондық алтын
алынды, бірақ мұндай алтынды жасанды жасау бұл процестің тиімділігін
көрсетпеді. Қазіргі ядерлік физика атомдардан күкірт және сынаптан алтын
атомдарын алуға мүмкіндік берді. Бірақ жасанды алтынды жасау мүмкіндігі бұл
процесті тиімді етпейді. Мұндай алтынның өзіндік құны өте жоғары және бұл
жолмен алынған металл табиғи алтынменен өзінің бағасының төмен болуына,
байланысты нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сонымен қатар, жасанды алтын
өнеркәсіпте, тіс салуда және зергерлік бұйымдарды жасауда пайдаланылады,
бірақ еш уақытта жалпыға бірдей эквивалент ретінде бола алмайды. “Ақша-зат
емес, ол-қоғамдық қатынас”.
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келеді. Бұл
дегеніміз, қоғамнан бөлінген адамдар үшін ақша керек еместігін білдіреді.
Робинзон Крузоға олар керек болмаған. Батып бара жатқан кемеден құтқарылып
алынған заттар оған адам аяғы баспайтын аралда қажет болған, ал ақшалары
болса өзінің барлық құндылығын жоғалтты.
Ақша-өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
экономикалық қарым қатынастарды көресететін, тарихи даму үстіндегі
экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде
ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс табады.
- жалпыға тікелей айырбасталу;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін
көрсетеді. Социялизм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі қысқарды және тік
қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар,
жер, орман, жерасты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде
жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау
формасында ақшаны пайдаланудың көлемі едәуір кеңіді.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды
тікелей өткізуменен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайы бұл
несие беру, бюджеттің кірістерін қарыздық берешектерді өтеу мемлекеттік
бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес
шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа
банктерге сатуы және т.б.
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің
олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі
туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы
аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін
орындауда толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама
немесе жайылыңқы формасына қайтіп келді. Несие ақшалар жалпыға бірдей
эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін атқаруды
жалғастыруда дейді екінші біреулер. Ал. Енді үшінші біреулер, алтынның
жартылай демонитизациялануы жалғасуда және ол жалпыға бірдей эквивалент
ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі өзінің қасиеттерін сақтап қалды
дейді.
Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және
қорлану құралы болып, алтын белгілері-(қағаздай белгілері) қағаз және несие
ақшалар қызмет атқарады. Бірақ та алтын дүниежүзілік ақша болып қалып отыр
десек онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.

Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы.

Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын,
тауар өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік
экономикалық маңызының белгілі бір жағын мінездейді. Ақша бес түрлі қызмет
атқарады:
1) құн өлшемі;
2) айналыс құралы;
3) төлем құралы;
4) қор және қазына жинау құралы;
5) дүниежүзілік ақша.

Ақша өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның көлемімен тауардың
өзіндік құны анықталған кезде байқалады. Бұл жерде тауардың өзіндік құны,
оны өндіру жолындағы, қоғамдық қажетті шығынмен тең. Олай болса, тауар
өндіру болмаса басқаша қызмет көрсету үшін, алдымен еңбек бұйымдарын табу
керек, тек содан кейін солардың көмегімен керекті өнім шығарылады, болмаса,
қызмет көрсетіледі. Осыған байланысты жаңадан шығарылған тауардың
(көрсетілген қызметтің) өзіндік құны екі элементтен тұрады. Біріншісі,
жоғарыдағы айтылған еңбек құралдарымен еңбек бұйымдарының құны. Өйткені ол
түгелімен, жаңадан шығарылған өнімнің (көрсетілген қызметтің) өзіндік
құнына ауысады. Екіншісі, осы өнімді өндіру жолындағы жұмасалатын тірі
еңбек күшінің құны. Сонымен қатар жаңа өнімнің өзіндік құнына қосылатын,
еңбек құралдарының және еңбек бұйымдарының құны да, тірі еңбек күшінің құны
да әрбір тауар өндірушілерде бірдей болмайды. Өйткені барлық тауар
өндірушілердің техникамен жабдықтандырылуы, мамандық дәрежесі және
үнемшілдігі әр түрлі. Сондықтан, әрбір өндірушінің өндірген бір түрлі
тауарларының, өзіндік құны әр түрлі болады. Алайда, кез келген тауар тек
қоғамдық қажетті шығынға байланысты бағаға сатылады. Осы жағдайды мына
кестеден байқауға болады.

№ Көрсеткіштер Бірінші Екінші Сатылу
тауар тауар бағасы
өндіруші өндіруші
1 Еңбек құралдары мен 150 150 х
бұйымдарының ауысылған құны (теңге)

2 Шыққан еңбек күшінің саны (сағат) 10 13 х

3 Бір сағаттық еңбек күшінің құны (теңге)50 50 х

4 Тауар шығаруға кеткен еңбек құны
(теңге) 500 650 х
5
Шығарылған тауардың өзіндік құны
6 (теңге) (1жол+4жол) 650 800 х

Тауардың сату бағасы (нарықтық бағасы,
қоғамдық х х 700
қажетті шығын)

Мына кестеде көрсетілгендей бірінші тауар өндіруші осы тауарды шығару
үшін 10 сағат уақыт шығарса, екінші тауар өндіруші 13 сағат жұмсады. Тек,
осының салдарынан, (басқа да себептер көп қой) бірінші өндірушінің
тауарының өзіндік құны 650 теңге болса, екінші өндірушінің тауарының
өзіндік құны 800 теңге болады. Бірақ ол өзінің тауарын 800 теңгеге сата
алмайды. Өйткені, мұндай тауардың нарықтық бағасы 700 теңге. Осының
нәтижесінде, бірінші өндіруші шығарған шығынын қайтарып, оның үстіне 50
теңге пайда тапса, екінші өндіруші 100 теңге шығын шекті. Егер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.