Кәсіпкерліктің мәні және мазмұны

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 2
І.Кәсіпкерлік және оның мәні, мазмұны мен түрлері 4
І.І Кәсіпкерліктің мәні және мазмұны 4
1.2. Кәсіпкерліктің түрлері 9
2 Кәсіпкерлік экономикалық категория (санат) ретінде 15
2.1. Кәсіпкерлік өндіріс факторы ретінде 15
2.2. Кәсіпкерлік қабілеттілік және кәсіпкерлік табыс 19
3. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы 22
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер: 32

Кіріспе

Кәсіпкерлік - қазіргі экономиканы құраушылардың ең маңыздыларының
бірі. Нарықты экономикалы елдерде, кәсіпкерлік кеңірек тараған және
ұйымдардың барлық формаларының арасында басым бөлігін құрайды. Соңғы он жыл
ішінде Қазақстанда жүздеген мың кәсіпкерлер мен меншік иелері пайда болды.
Жекешелендіруге байланысты мемлекет меншігінде ұйымдар мен кәсіпорындардың
аз бөлігі ғана қалды, ал қалғандары жеке меншікке өтті. Қазақстандағы
кәсіпкерліктің негізгі бөлігі кіші және орта бизнесті құрайды.
Кәсіпкерліктің негізгі міндеті ресурстарды дұрыс пайдалануды, процестерді
инновациялық негізде және шаруашылық тәуелділікте ұйымдастыруды, сондай–ақ
өзінің қызметінің соңғы нәтижелеріне жауапкершілікті қамтитын кәсіпорынды
басқару болып табылады.
Кәсіпкерліктің қоғамдық сипаттамасы оған қатысатын агенттердің
қызметін ғана емес, сонымен бірге қоғамдық шаруашылықта кәсіпкерлікке тән
функционалды белгілерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін белгілі бір
жағдайлардың бар болуын білдіреді. Ондай жағдайлардың жиынтығы маңызды
элемепттері экономикалық еркіндік пен жеке қызығушылық болып табылатын
кәсіпкерлік ортасын құрайды. Экономикалық еркіндік кәсіпкерлік ортаның
негізгі белгісі болып табылады. Кәсіпкер үшін экономикалық еркіндіктің
болуы - бұл қалаған қызмет түрімен айналысу және ресурстар мен нарықтарға
енудің тең рұқсатын алу мүмкіндігі ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлік
қызметтің де моральді этикалық заңдылығы. Жеке қызығушылық кәсіпкерліктің
жылжымалы мотиві болып табылады, сондықтан алынған нәтижелерге ие болу
кіріс алу және жинақтау үшін ортаның анықтаушы шарты болып табылады,
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесіне өту бұл кәсіпкерлік түріндегі
экономикаға өту болып табылады. Кәсіпкерлік даму үшін жағдай жасау өтпелі
экономиканың трансформациялық өзгерістерінің маңызды құраушысы болып
табылады. Осыған байланысты кәсіпкерліктің дамуының өзіне тән белгілерін
және заңдылығын анықтау өте маңызды мәнге ие.

І.Кәсіпкерлік және оның мәні, мазмұны мен түрлері

І.І Кәсіпкерліктің мәні және мазмұны

Нарықтық экономикада кәсіпкерлік орталық орынға ие және ол әлеуметтік-
экономикалық құбылыс ретінде кең спекторлы қоғамдық қарым-қатынастарды
қамтиды. Мұнда құқықтық психологиялық тарихи сәттер көрініс алады. Сондай-
ақ кәсіпкерлік әрекет тіршілігіміздің экономикалық жағдайларында да қатысты
екені рас.
Буржуазиялық экономикалық теорияда кәсіпкер ұғымы 18 ғасырда қолданыла
бастады. А. Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер - сауда-саттық мақсатты жүзеге
асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі
болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады және соның
нәтижесіне оған өзі иелік жасайды.
Ж.Б. Сэйдің анықтамасы бойынша, бұл - өндіріс факторларының қисынын
келтіріп ұштастырып, экономикалық қызмет атқаратын адам.
Бүгінгі таңда кәсіпкер немесе өсімқор деп, ислігіндегі қажетті
құралдары (өзінікі немесе қарызға алған) бір пайдалы жұмысты (істі)
ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарынды жататындар - шағын
кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушы, кооперативтің
жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері (жалдамалы
басшысы).
Капиталистік елдерге 80-жылдардағы кәсіпкерлік шуы экономикалық өсудің
жаңа жағдайда пайда болды және оның нәтижесі көптеген ерекшс факторлар мен
себептерге байланысты.
Бүгінгі таңдағы капиталистік елдерге кәсіпкерлік КТП-тің нәтижесіне;
капиталистік экономикалық жүйенің өсіңкілеу дамуына икемділігін қамтамасыз
ететін құралдарға, жұмыскерлерінің қалың топтарының творчестволық және
ұйымдастыру қабілетін жүзеге асыратын формаларға тығыз байланысты.
Жалпы, қазіргі кәсіпкерліктің мәнін Батыс Еуропа және басқа елдердің
алдыңғы қатарлы көрнекті экономистерінің ілімдеріне сүйене отырып анықтау
дұрыс.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты
айтылып жүр. Біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталған
субъектінің (кәсіпкердің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді
өткізуде және т.б. таңдауда олардың жиынтық бостандығы мен құқығы болуы
керек деген сөз. Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналасатын адамдардың өндіріс
құрал-жабдықтарына, өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт.
Үшіншіден, өзін-өзін басқару мен шаруашылықты таңдауда бостандықты,
инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін белгілі бір экономикалық орта және
қолайлы жағдай қажет. Толығырақ айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен
айналысу үшін - нарықтық бәсекелестік тәртіп бойынша, шаруашылық жүргізуге
қолайлы жағдай тугызу.
Кәсіпкерлік - бұл кіріс алу және меншікті көбейту мақсатында
жүргізілетін, шаруашылық тәуелділікке байланысты және ресурстарды
пайдаланудың ең жақсы әдістерін іздеуге бағытталған инициативті қызмет.
Өзінің экоиомикалық табиғатында кәсіпкерлік нарықты шаруашылықпен
бөлінбейтіндей байланысқан және оның өнімі болып табылады. Шаруашылық
қызметтің сапасы ретінде сыртында ол айырбас процесінде қосымша пайда алуға
ұмтылуда көрінеді. Сонымен бірге, өзінше айырбас әлі де кәсіпкерліктің
қайнар көзі болып табылмайды. Ол бірыңғай шаруашылық айналымының құраушы
бөлігіне айналғанда ол өндіріс айырбас үшін шаруашылық субъектілерінің
анықтаушы қызметі болғанда ғана кәсіпкерлік көзі бола алады. Тауарлық
өндіріс тарихи және генетикалық жағынан кәсіпкерліктің алғашқы пункті болып
табылады. Ал айырбас, біріншіден, жаңа мүмкіндіктерді іздеуге
ынталандырады, яғни инициативаға. Екіншіден, кәсіпкер айырбас процесінде
қатарынан онымен қабылданған инициативаның табысын бағасы және мотиві болып
табылатын пайда алу мүмкіндіктерінің қайнар көздерін іздестіреді.
Үшіншіден. айырбас процесінде өзіне ұқсаған тұлғалармен кездесіп, кәсіпкер
өзінің қызметін жарыс ретінде қабылдайды. Төртіншіден, қоғамдық
қажеттілікті қанағаттандыру механизмі ретінде айырбас кәсіпкерлік қызметтің
қоғамдық сипаттамасын білдіреді.
Кәсіпкерліктің экономикалық табиғаты оның белгілері арқылы
сипатталады: инициатива, коммерциялық тәуелділік және жауапкершілік,
өндіріс факторларын жинақтау, жаңалық ендіру.
Кәсіпксрлік - инициативті қызмет.
Жаңа тауарлар өндіруді немесе жаңа нарықтарды игеруді іздеуге ұдайы
ұмтылу, бір сөзбен айтқанда пайда алудың жаңа мүмкіндіктерін ұдайы іздеу -
кәсіпкердің ерекше сипаттамасы. Кәсіпкерлік инициатива - нарықты айырбас
процесімен, осы процеске қатысушылардың өзара пайдасында жүзеге асатын
процесімен берілетін мүмкіндіктерді жүзеге асыруға ұмтылу. Кәсіпкерлікті
өтірік алдаумен немесе күштеумен салыстырмау керек, қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы пайда алумен салыстыру керек -
күштеусіз иемдену рухымен салыстыру керек.
Инициатива адамдық мінездің қасиеті болып табылса да, оның кәсіпкерлік
қызметтің функционалдық белгісі ретінде көрінуі нарық шаруашылықтың
табиғатына байланысты болып келеді. Өзінің жұмысын бастағанда кез келген
кәсіпкер өзіне табысқа сенімділік беретін бір артықшылықтарға сүйенеді.
Мұндай артықшылық нарықты ортаның өзінен алынуы мүмкін, мысалы ақпараттың
ассимметриясынан. Көптеген ақпараттарға ие тұлға белгілі артықшылықтар
алады, ол оны өзінің пайдасына пайдалануға ұмтылу сияқты инициативаны
тудырады.
Инициатива белгілі шаруашылық еркіндігін талап етеді, Кәсіпкерлік
қызметтің регламентациясының деңгейі шамадан тыс жоғары болғанда іскерлік
стагнацияға айиала отырып инициативтік белсенділік төмендейді. Осы мағынада
шаруашылық субъектілерінде инициативаны белсендіру үшін жағдай жасау
кәсіпкерлікке өтудегі негізгі міндет.
Дегенмен ақпараттардың асимметриясы кәсіпкердің қызметінде белгілі бір
белгісіздік туғызады. Белгісіздік таза нарықтық қасиеттерге байланысты
туады - коньюнтураның, бағаның және тұтынушылардың талғамының өзгеруі,
сондай-ақ ұсынылатын шешімдерге нарықтың реакциясымен көрінетін
кәсіпкерліктің ерекшелігі. Сонымен бірге, кәсіпкерді қоршаған барлық шындық
өзіне бағынбайтын белгісіздік түрінде беріледі және коммерциялық
тәуелділікті тудырады. Тәуелділік кәсіпкерлік қызметтің органикалық
компоненті болып табылса да, кәсіпкерліктің өзі тәуелділікке сүйенуге
байланысты емсс. Кәсіпкердің нарықты белгісіздікті өз пайдасына шешуге
ұмтылуы онымен шешім қабылдағанда шешуші фактор болып табылады. Кәсіпкерді
бей-берекет тәуекелге бару түріндегі адамдық қасиет смес, ол үшін сыйақы
алуының мүмкін болуы тәуекелділікке итермелейді. Сондықтан қабылдап жатқан
тәуекелділіктің көлемі ықтимал табыстың көбеюіне тікелей байланысты.
Коммерциялық тәуекелділіктің тәуелділіктен айырмашылығы мүмкін болатын
кері салдарды, саналы есептеуінде. Табысқа ұмтылу мұнда үнемі шаруашылық
жауапкершілігімен теңеседі. Тәуелділіктегі шаруашылық жауапкершілік
кәсіпкер алдында тәуекелге бару және оны басқару міндетін қояды. Егер
нарықтық белгісіздікті қарапайымдандыру кәсіпкердің қолынан келмесе,
тәуекелді төмендетуге толық күші жетеді. Тәуекелді төмендетудің ең көп
тараған механизмі сақтандыру, ол тәуекелді аз қосымша шығындарға бөліп
қояды. Мәселе дегенмен мынада, кәсіпкерлік қызметтің жаңалық ендіру сипаты
ықтимал тәуекелді шын бағалауды қиындатады, сөйтіп сактандыруды дәл
кәсіпкерлік сферасында пайдалану мүмкіндігін төмендетеді. Кәсіпкерлік
инициатива, керісінше бұрын кездеспеген, арты не болатынын бағалау өте қиын
жағдайлардың кездесуін шырамытады. Сондықтан кәсіпкерлік қызметті
сақтандыру үшін мүмкіндіктер азаяды. Тәуекелді төмендетудің басқа әдісі -
оны басқа да қызығушы тұлғалар арасында бөлу. Сонымен бірге, тәуекелді
төмендете отырып, бұл әдіс кәсіпкерлік мотивацияны да азайтады, өйткені
кәсіпкерлік табыс кәсіпорын қатысушыларының арасында бөлінеді.
Тәуекелге мотивті ұмтылу мсн тәуекелдің деңгейін төмендету мақсаты
арасында туатын қарама-қайшыльіқ тәуекелді басқару жүйесін құру жолымен
шешілуі мүмкін. Жалпы түрде бұндай жүйе мыналарды қамтуы керек:
- тәуекелдің көздерін және тәуекел жағдайындағы қызметтің неге
әкелетінін анықтау;
- мүмкін болатын кері салдарларды жеңу жөнінде бейімделу шаралары;
Тәуекел кәсіпкерлік қызметтің қасиеті ретінде кәсіпкерлік ерекшелігін
ғана сипаттамайды.
Ол жалпы экономикалық мәнге ие. Тәуекелдің болуы кәсіпкерді ең жақсы
және ең перспективті мүмкін балама варианттарды түбегейлі талдауға мәжбүр
етеді, ол өндіріс күштерін прогрессивті жагына және қоғамдық өндірістің
тиімділігінің артуына әкеледі. Басқа жағынан, кәсіпкерлік қызметте
тәуекелдің болуы ол жөнінде белгілі бір шектеулср мен регламентациялар
қолдануды талап етеді.
Ресурстардың табыстылығын арттыруға ұмтыла отырып, кәсіпкер оларды
пайдаланудың ең рационалды әдістеріне көшеді. Ресурстардың тиімділігін
арттырудың ең белгілі формасы оларды нарықтарды балама бағалар көбірек және
олар көп табыс экелетіндей көшіріп отыру керек. Бұндай қызмет арбитраждау
деп аталады. Арбитраждауды сауда және биржа қызметтерінің сфераларында
анықтау жеңіл. Пайда болу формаларының әртүрлілігінің өзінде оған мыналар
тиісті:
а) Тең емес нарықтық жағдайларды жаңа мүмкіндіктер көзі ретінде
пайдалапу;
б) Ресурстарды қосымша табыс көзі ретінде рационалды бөлуге
ұмтылу;
в) Үлесті қайта бөлу арқылы нарықтық тепе-теңдікті қалыптастыруға
көмсктесу. Ресурстарды одан да тиімдірек пайдалану мақсатында ауыстыру
ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру процесінің мазмұны бойынша
қиынырағының тек жалпы формуласы.
Мазмұны жағынан ресурстарды пайдаланудың тиімділігін қиынырақ формасы
өндіріс факторларын үйлестіру болып табылады. Оның мәні факторларды
үйлестірудің ең рационалды вариантын іздеуде бір факторды басқасымен
ауыстыруда. Өндіріс факторларын ауыстыра отырып, кәсіпкер ресурстарды
пайдаланудың тиімділігіне ауысуды тек қамтамасыз ете қоймайды, сонымен
бірге жаңа технологияларды ендіреді. Экономиканы индустриализациялау
процесінде үйлестіру (комбиниравание) ауыстыру қағидасы негізінде табыс
алудың анықтаушы факторы болады, ал "рационализм рухы" кәсіпкерліктің
барлық мазмұнын қамтиды.
Сонымен бірге үйлестірудің мәнін тек ресурстарды пайдалану тиімділігі
мәселесіне ғана теңестіру үлкен қателік болар еді. Кәсіпкер кәсіпкерлік
құрылымның тұрақтылығын қамтамасыз ететін қиынырақ параметрлер сферасында
жинақтайды. Нарықтық механизм қандай да бір себептермен (ресурстардың
тапшылығы, жабдықтардың қалыпты еместігі, міндеттемелерді орындау жөніндегі
бақылаудың қиындығы) белгілі бір деңгейді қамтамасыз етпегенде кәсіпкер
механизмнің өзінің элементерімен үйлестіре бастайды. Ол нарықты сферадан
кейбір элементтсрді алады да, ресурстарды қайта бөлу механизмінің
сипаттамасын өзгерте отырып, өзінің ұйымының құрылымына қосады. Сондықтан
үйлестіру қызметінің мазмұны "ауыстыру қағидасынан" да кеңірек, ал оның өзі
ресурстарды қайта бөлу механизмін жаңарту факторы бола алады.

1.2. Кәсіпкерліктің түрлері

Кәсіпкер іс-қимылы мен тұрмыс - жағдайы, мінез-құлқына қарай екі түрге
бөлінеді. Біріншісі - бұрынғы классикалық кәсіпкерлік - шаруашылықтың
(кәсіпорын, фирма) қолда бар ішкі ресурстарын тиімді пайдалана отырып,
нәтижелі әрекет жасайтын кәсіпкер. Екіншісі - қазіргі өтпелі кезеңде әрекет
жасайтын кәсіпкерлік. Бұл жағдайда кәсіпкер қолда бар пайда көзін емес, әр
түрлі (ішкі және сыртқы) мүмкіндікті пайдалану арқылы әрекет жасайды. Олар
пайда көзінің жеткіліксіздігіне қарамастан, талмай ізденудің арқасында сол
кеңістікте бар барлық мүмкіндіктерді орынды және ұтымды пайдаланудың
баламалы жолдарын қарастырады. Демек, кәсіпкерліктің бірінші түрі қолда
барға бағытталынса, ал оның екінші түрі өз мүмкіндігіне бағытталған, яғни
олар жаңашыл ізденімпаз адамдардың қатарына жатады.
Кәсіпкерлік ұйымдастыру құқықтық жағынан: жеке-дара кәсіпкерлік,
компапиялар және серіктестіктер болып бірнеше түрге бөлінеді.
Жеке-дара кәсіпкерлік. Кәсіпкерлікті ұйымдастырудың біршама шарттары
бар. Бұлар мемлекет тарапынан барлық шаруашылық салаларына олардың
меншігінің талан-таражға түспей, сақталуына кепілдік және нарықтық қарым-
қатынастардың барлық өкілдеріне заңда ескертілген жәйттерден тыс
жағдайларда тең құқық пен экономикалық еркіндік беру; шаруашылықты
жүргізудің нарықтық бәсеке тәртібіне көшу; нарықтың қажетті инфрақұрылымның
(биржа, холдинг т.б. жүйелері) қалыптасуы; қолда бар пайда көзі, несие,
ақпарат құралының еркін де ашық болуы; бұрынғы заңдардың кәсіпкерлікке
қарсы баптарын алып тастау, сондай-ақ қажетті баптар мен жаңа заңдарды
қабылдау (айталық, жеке кәсіпкерлік туралы) тәрізді шарттардан тұрады.
Бұл қазіргі заманғы классикалық кәсіпкерлікті (кең мағынада өркениетті
бизнесті) жолға қою шарттары. Әрине, мәдениетті, өркениетті кәсіпкер болу
оңай емес, ол көп уақытты, көп ізденісті, мол тәжірибені қажет етеді.
Сондықтан да болар, Батыс елдерінде "бизнес" дегеніміз - өнер деген қанатты
сөз кеңінен тараған. Бұған қоса, халық мақалы былай дсйді: "өнерліге есік
ашық".
Қазіргі нарықты экономикаға көшу кезінде дербес (жеке) еңбекпсн
айналысуға заңды түрде рұқсат берілген. Әр адам өз еңбегіне негізделген
шаруашылық жүргізу үшін өндіріс құрал-жабдықтарына, өндірілген өнімге, одан
түскен табыстар мен әр түрлі мүліктерге заңды ие болуына құқығы бар.
Мұндай қызметпен халықтын екі тобы айналысады. Біріншісі - жеке
қызметпен жұмыс уақытынан тыс мезгілде айналысатын адамдар, яғни олар бұл
қызметті өзінің істейтін кәсіпорындары мен мекемелерінде атқаратын
жұмысымен қатар атқарады. Екінішісі - тек жеке қызметпен айналысатындар
(зейнеткерлер, мүгедектер, үй шаруашылығындағы әйелдер және т.б.) Осындай
қызмет аркылы түскен табыс отбасының жалпы табыс мөлшерінің едәуір бөлігін
құрып, олардың өзіндік меншігін ұлғайтудың маңызды көзіне айналады.
Сонымен, жеке-дара кәсіпкердің өкілі бизнестен түсетін табысты толық
иемденетін; сонымен бірге, оның олқылық - кемшіліктері мен ауыртпалығын,
жауапкершілігі мен тәуекелшілігін өз мойнымен көтеретін жекелеген адам
немесе отбасы екені аян. Мұндай бизнес іс тағдырының неғайбылдылығы мен
беймәлімділігіне қарамай, тәуекелге бел байлайтын әрі өз ісінс аса сенімді,
халықпен қоян-қолтық байланыс жасай білетін азаматтарға тән.
Компания. Сіз өз белсенділігіңіз арқылы кәсіпкерлік әрекетте табысты
боларыңызды сезіне түстіңіз делік. Енді кәсіпкерлік әрекетіңізді ұлғайтуды
ойластыра бастайсыз. Әрине, ол үшін сізге ғимарат, құрал-жабдықтар, көп
мөлшердегі сапалы шикізаттар қажет. Тағы да банктен кредит алуға
талаптануға болады. Бірақ банк сізден кепілдік немесе мүліктік салымды
талап етеді. Осы жағдайда байланысты қайбірде кәсіпкерлікпен айналысуға
қабілеті бар басқа адамды да шақыруға болады. Соның нәтижесінде жеке меншік
фирма компанияға айналады, яғни капиталы - бірнеше дербес мүлік иелерінің
бірлескен меншігіне негізделген фирма пайда болады.
Мұндай компаниялардағы капитал - аталған компанияға қатысатын
мүшелерінің қосқан жарналарынан құралады. Олар: ақшалай, мүліктік,
патенттік, авторлық немесе басқа да құқықтық және т.б. әр түрлі формада
болуы мүмкін. Олардың барлығында компания мүшелерінің өзара келісімдері
бойынша ақшалай бағаланады. Сөйтіп компания капиталында оның әрбір
мүшесінің өзіндік үлестері болады.
Серіктестік - үлестері әр түрлі формалы және оның құрамынан шыққан
кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке
араласатын шағын компаниялар болып табылады.
Серіктестік дегеніміз - бірнеше адамның немесе заңды тұлғалардың
бірлесе кәсіпшілік жасаудың Серіктестіктің мынадай түрлері бар: а) толық
серіктестік (серіктестіктің міндеттемелері бойынша, оның мүшелері өздерінің
барлық мүліктермен ортақ та толық жауапкершілікке болады); ә) коммандитті
серіктестік немесе "сенім артқан серіктестік". Мұнда серіктестік
мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері
есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан
жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болатындықтан, басқару ісіне
араласпайды; б) шектелген жауапкершіліктегі серіктестік. Серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан
жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады; в) қосымша
жауапкершіліктегі серіктестік. Яғни, бұл жерде серіктестіктің
міндеттемелері бойынша, оның мүшелері ең алдымен өз жарналары колемінде, ал
жарналары жетпей қалған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде
қосымша жауапкершілікте болады; г) серіктестіктердің тағы бір ерекше түрі -
акционерлік қоғамдар деп аталады. Бұл қаржысы акцияларды сату арқылы
жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есебінен дивиденд беріп
отыратын серіктестіктер.
Акционерлік қоғам. Мәселені баяндамас бұрын әуелі акционерлік қоғам
туралы бірер ауыз сөз айта кетуге болады. Мұнда еске салатын жайт: бұрынғы
КСРО-да акционерлік қоғам сонау 20-шы жылдары пайда болған еді. Олар
Мемлекеттік және аралас (мемлекеттік жекеменшіктік және мемлекеттік-
кооперативтік) кәсіпорындар негізінде сауда-өнеркәсіп салаларында әрекет
еді. 1922 жылы 22 акционерлік қоғам құрылды, осылайша 1925 жылдың басында
оның жалпы саны 150 жетті. Бірақ әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінің
қалыптасуы мен тауар ақша қатынастарын шектеу акционерлік қоғамды жоюға
әкеліп соқты. Ақыры 20 жылдардың соңы мен 30 жылдардың басында аталған
акционерлік қоғамдар мемлекеттік бірлестіктерге айналдырылды.
Қазіргі таңдағы нарықтық экономикаға көшуге байланысты жүргізіліп
жатқан экономикалық реформаны жүзеге асыру, соның ішінде меншік формаларын
қайта құру ісінде акционерлік қоғам өзекті проблемалардың біріне айналып
отыр.
Жоғарыда қарастырылған серіктестіктер кәсіпкерлік әрекетті шектейді.
Себебі олардын мүшелері өздері қосқан үлестерін әу баста келісілген сол
формада ғана қайтарып алуға мүмкіндіктері бар. Мәселен, серіктестіктің бір
мүшесі үлесі ретінде ғимаратты берсе, ол одан шыққан кезде сол ғимаратты
өзіне қайтаруға талаптанады. Бұл жағдайда өндірісті тоқтату қажет болады.
Міне, осыдан сактану үшін серіктестікті акционерлік қоғамға айналдыруға
болады. Мұндай қоғамда барлық қосылатын үлес тек ақшалай салынады да, оның
құрамынан шыққанда оның үлесі ақшалай қайтарылады. Сол арқылы қоғамның бір
мүшесінің одан шығуы өндірісті тоқтатудан құтқарады. Тек ғана қоғамның ақша
капиталын өз мөлшерінде кемітеді. Бұл - жабық акционерлік қоғам.
Жабық акционерлік қоғамның мүшелері капиталға қосқан өз үлесін
дәлелдейтін акция алады. Және бұл қоғам бұндай әрекеттері бойынша,
жауапкершілігі шектелген серіктестік ретінде жұмыс істейді.
Мұндай қоғамның әрекетімен нақты танысу үшін келесі мысалды
қарастырайық. Бірнеше адам шағын кәсіпорын ашқысы келді делік. Есеп
бойынша, мұндай кәсіпорынды ашу үшін 500 мың теңге қажет болсын. Мұндай
мөлшерде ақша оларда жоқ. Енді осы көлемдегі ақшаны алу үшін олар ашық
акционерлік қоғам құруға шешім қабылдайды. Дайындаған кәсіпорынның жобасын
500 мың теңгеге тең жарғылық капитал деп жариялайды. Оны 5000 дана бағалы
қағаз - акция ретінде ұсынады. Осыған сәйкес әрбір 100 теңгеге сай қағаз
акция жарғылық капиталдағы қоғамды ұйымдастырушылардың үлесі болып
табылады.
Экономикалық мағынада акцияны қалай түсінуге болады?
Акция - бұл оның иесі акционерлік қоғам капиталына өз үлесін қосқанын
және оның сол кәсіпорынның түсірген пайдасының белгілі бөлігін алуға құқы
бар екенін растайтын бағалы қағаз. Акционердің өз акциясына алып отыратын
табысы дивиденд деп аталады.

2 Кәсіпкерлік экономикалық категория (санат) ретінде

2.1. Кәсіпкерлік өндіріс факторы ретінде

Кәсіпкерлік атауы нарықты шаруашылықтың бөлінбес атрибуты ретінде
қатысады. Кәсіпкерлік тарихы бірнеше ғасырға барса да, оның қазіргі
түсініктемесі капитализмнің қалыптасуы мен даму уақытысында қалыптасты.
Экономикалық теорияда "кәсіпкер" түсінігі 18 ғасырда пайда болды және
"меншік иесі" деген түсінікпен жиі қолданылды. Оның басында ағылшын
экономисті Р. Кантильон тұрды, ол бірінші рет экономикалық теорияға
"кәсіпкер" терминін ендірді. Кантильон бойынша, кәсіпкер - белгісіз,
тіркелмеген табысты адам (шаруа, саудагер, кедей, ұста және с.с) ол бөтен
тауарларды белгілі бағаларда сатып алады, ал бірақ әлі өзіне белгісіз
бағада сатады. Осыдан, тәуекел - кәсіпкердің негізгі ерекше сипаты болып
табылады, ол оның негізгі экономикалық қызметі әртүрлі тауарлы нарықтарды
ұсынысты сұраныспен сәйкес келтіруде болып табылады.
А, Смит те кәсіпкерді ол коммерциялық ойды жүзеге асыру және пайда алу
үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипатталған. Ол өзі
өндірісті жоспарлайды және ұйымдастырады, оның нәтижелеріне басшылық
жасайды және т.с.с.
Нарықтық экономикада кәсіпкер қызметі туралы осындай көзқарасты 18
ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басындағы ұлы француз экономисті Ж. Б. Сэйде
болған, ол кәсіпкерді қандай да бір өнімді өндіруді өзінің есебіне және
тәуекеліне алатын тұлға ретінде сипатталған. Ол кәсіпкердің белсенді рөлін
делдал, білім және тәжірибе иесі ретінде өндіріс факторларын үйлестіретіи
экономикалық агент ретінде көрсетті. Сэй кәсіпкердің ерекше қасиеттеріне
мен оның табыстарының сипатын жеткілікті мөлшерде толық бейнелеген, оның
бір бөлігі оның сирек кәсіпкерлік қабілеті үшін төлем болып табылады.
Кәсіпкерлік теориясын жетілдіруге неміс экономисті В. Зомбарт пен
Австрия экономисті И. Шумпетер көп үлес қосты. Зомбарт бойынша кәсіпкер -
бұл "жаулап алушы" (тәуекелге дайын болуы, рухани еркіндік, ойға бай болу,
еркіндік және қайсарлық), "ұйымдастырушы" (бірге жұмыс істеу үшін көптеген
адамдарды біріктіру қабілеті) және сатушы (адамдарды өзінің тауарын сатып
алуға сендіре білу, олардың мүддесін табу, сенімнен шығу). Кәсіпкердің
мақсаттарын бейнелей отырып, Зомбарт олардың ішінде негізгі өзінің
жұмысының гүлденуіне және өсуіне ұмтылуды, ал бағынышты деп -
пайданың өсуін, өйткені онсыз гүлдену мүмкін еместігін атап өтеді.
И. Шумпетер кәсіпкер деп - өндіріс факторларының жаңа комбинацияларын
жүзеге асыруға баратын және сонысымен экономикалық дамуды қамтамасыз ететін
адамды айтады. Осымен бірге, Шумпетер кәсіпкер міндетті түрде өндіріс иесі,
жеке капиталист болып табылмайды деп есептеген - ондай банк немесе
акционерлік қоғам басқарушысы да бола алады.
Негізінде, меншік иесі мен кәсіпкерді бір тұлғаға біріктіру несиенің
пайда уақытысында бұзыла бастады. Кез келген банк өзі айналымға жіберетін
барлық капиталдың иесі болып табылмайды. Оның иелігі салыстырмалы аз ғана
бөлігін құрайтын жарғылық қорға ғана таралады.
Кәсіпкерліктің меншік иесінен айырмасы акционерлік қоғамдарда жақсы
көрінеді. Акционерлік, корпоративті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.