ТМД интеграциясының экономикалық, әскери жақтарын қарастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 3
І. ТМД-дағы экономикалық интеграция және Қазақстан 6
1.1 Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық құрылуы 6
1.2 ОАЭҚ шеңберіндегі интеграцияның тереңдеуі 9
ІІ Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық және Қазақстан 13
2.1 Қазақстанның қоғамдастықтағы ролі 13
ІІІ ТМД-дағы экономикалық қауымдастықтар 21
3.1 ГУУАМ – саяси-экономикалық бірлестік ретінде 21
Қорытынды 26
Қолданылған әдебиеттер тізімі 29

Кіріспе

XX ғасырдың аяғында, соңғы орасан зор әлеуметтік империялардың бірі
Кеңестер Одағы өмір сүруін тоқтатты. Бұл дүние жүзі тарихындағы аса ірі
оқиға. Әлемдегі ықпал ету жағынан бұл – Ежелгі Рим империясының, Британ
империясының құлауымен пара-пар. Сонымен В.И.Лениннің басшылығымен 1922
жылы 30 желтоқсанда құрған КСРО өз құрылуынан 70 жыл өткен соң өмір сүруін
тоқтатты. Әлемдік қауымдастық жаңа мемлекеттер санымен толыға түсті.
Бұрынғы Одақтас Республикалардың, өзіндік егеменді мемлекет болып
құрылуы экономикалық және әлеуметтік жағынан үлкен қиыншылықтар мен
шығындармен жүруде.
Енді жаңа тәуелсіз мемлекеттер алдында күрделі таңдау тұрды. Олар:
қол жеткізген тәуелсіздікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу немесе
Батыстың шикізат көзіне айналу, ал енді ең соңғысы бірлескен Еуропалық
Одақты мысал ете отырып интеграциялық байланыстарды күшейтіп, кеңестік
аймақта әлемдік дамуда жаңа бір орталық құру.
Қазіргі таңда жаңа егеменді мемлекеттердің саяси егемендігінің
халықаралық – құқықтық құрылу стадиясы аяқталды, сонымен қатар, әлеуметтік
– экономикалық және валюталық – қаржы жүйесі де құрылып бітті. Бірақ
Кеңестер Одағының ыдырауының артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Солардың бірі Кеңес Одағының ыдырауынан кейін біртұтас халықтың шаруашылық
кешен қирады, көптеген сауда – экономикалық және өндірістік – технологиялық
байланыстар үзіліп қалды. Бірақ мұның тиімді жақтары да бар, яғни бұрынғы
отар елдер әлемдік қауымдастыққа өздерін зайырлы, демократиялық, құқықтық
мемлекет ретінде таныстыруға мүмкіндік алды.
Бұл жұмыс КСРО-ның ыдырауы мен жаңа тәуелсіз мемлекеттердің
құрылуынан кейінгі жағдайлардағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастық ролі мен
орнын, жаңа құрылымдағы заман талабына сай интеграциялық үрдістің жүру
жолдарын және сол үрдістегі Қазақстан Республикасының позициясын
қарастырады. Қазіргі уақытта Қазақстан ТМД-да және жалпы әлемдік
қауымдастықта демократиялық құндылықтар жолын ұстанушы аймақтың және
ғаламдық қауіпсіздікті бекітуде өз үлесін қосуға талпынып отырған мемлекет
ретінде әлемге әйгілі.
Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың субъектісі ретінде
өмір сүруінің алғашқы күндерінен бастап, бұрынғы Одақтың республикалар
арасында жаңа экономикалық және әлеуметтік байланыстарды, құру міндеттерді
белсенді түрде араласты. Қазақстан Республикасының ТМД-ны құрудағы орны мен
ролі көпшілікке мәлім. Президентіміздің ұсынысы бойынша, 1991 жылы
желтоқсанда Алматы қаласында он бір тәуелсіз мемлекет басшылары жиналып
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы жариялаған болатын. Содан бері
жаңа бірлестік өз өмірін жалғастыруда.
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі дүниежүзілік дамуда ғаламдану үрдісі
жүруде. Ал сол ғаламданудың бастамасы интеграция. Біз XXІ ғасыр интеграция
ғасыры деп айтсақ жаңылмаймыз деп ойлаймын. Қазіргі таңда барлық
мемлекеттер интеграциялануға ұмтылуда, өйткені әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай оқшау экономика еш уақытта дами алмайды. Интеграцияланудың теріс
жақтарынан гөрі оң жақтары басымырақ. Міне сондықтан да Қазақстан
Республикасы дамудың интеграция жолын әр уақытта қолдайды. Интеграция әр
уақытта да өз өзектілігін жоғалтпаған. Оған деген қызығушылық, КСРО ыдырап,
әр бір бұрынғы Одақтас мемлекет өз тәуелсіздігін алғаннан кейін үдей түсті.
Жұмыстың өзектілігі оның ғылыми–теориялық негізі де дәлелдейді.
Қазіргі кезеңде отандық дипломатия қызметінің даму шеңберінде алдынғы
кезекте оның практикалық аспектісі орын алады. Дипломатиялық сферада жұмыс
істеуші мамандар үшін, Қазақстанның ТМД елдерімен сауда – экономикалық,
ғылыми–техникалық және басқа да байланыстарын ұйымдастыруда тиімді тұстарын
пайымдауы, қажеттіліктерін анықтауда көмек ретінде ғылыми зерттеулердің
қажет екендігі анағұрлым сезіледі.
Тақырыптың өзектілігін негіздейтін тағы бір факт, қазіргі кезде
Қазақстанның ТМД-ның басқа елдермен белсенді қарым-қатынасы және жасалып
жатқан екіжақты, көпжақты келісімдер. Мемлекеттер арасындағы қатынастардың
көлемінің кеңеюі және дамуына байланысты ТМД органдарының іс-әрекеті
күрделеніп, кеңейе түсуде.
Халықаралық қатынастар тарихы көрсеткендей, мемлекеттер арасындағы
экономикалық, саяси, ғылыми және мәдениет салаларындағы толыққанды
қатынастарды орнату кезеңінде мемлекетаралық институттар маңызды роль
атқаратының көреміз.
ТМД елдерінің проблемаларын зерттеу, оның қазіргі даму тенденцияларын
анықтау тәжірибесі Қазақстан сыртқы саясатының қалыптасуына негіз бола
алады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмысты жазудағы автордың мақсаты
қазіргі кездегі ТМД-ның ролі мен маңызын анықтау және осыған байланысты
Қазақстанның позициясын көрсету. Жүйелі түрдегі посткеңестік кеңістіктегі
интеграциялық үрдістерді зерттеу және олардың халықаралық қатынастарға
ықпалын жан-жақты ашып көрсету. Осы мақсаттарды жүзеге асырудағы
міндеттер:
• Интеграциялық дамудың әлемдік маңызын зерттеу;
• Интеграция теориясын қарастыру;
• ТМД құрылуындағы мәселелерді қарастыру;
• ТМД интеграциясының экономикалық, әскери жақтарын қарастыру.
Деректемелер. Жоғарыда көрсетілген мақсат пен міндеттерді жүзеге
асыруға негіз болған деректерді сипатына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
Олар – дипломатиялық құжаттар мен мемлекет қайраткерлерінің еңбектері; ТМД
елдерінің екіжақты және көпжақты келісімдері; баспасөз материалдары.
Жұмыс жазу барысында автор келесі деректерге сүйенеді: ТМД
шеңберінде көптеген салаларға арналып қабылданған құжаттарды қолдандым.
Бірқатарын атап өтер болсақ, олар - “Соглашение о создании Содружества
Независимых Государств”, “Алматинская декларация”, “Устав Содружества
Независимых Государств”, “Соглашение о Таможенном союзе”, “Договор о
создании Единого экономического пространства между Республикой Казахстан,
Кыргызской Республикой и Республикой Узбекистан” т.с.с. Бұл жұмыста мынадай
мемлекет қайраткерлерінің еңбектерім қолдандым. Олар, Н.Ә. Назарбаевтың
“Сындарлы он жыл”, “На пороге XXІ века”, “Евразийский союз: идеи, практика
и перспективы“, Н.Р.Исингариннің ”10 лет СНГ. Проблемы, поиски, решении“,
”Проблемы интеграции в СНГ“, “Транспорт магистраль экономической интеграции
в СНГ”, ”Казахстан и Содружество: проблемы экономической интеграции“. К.
Токаев:”Под стягом Независимости“, ”Дипломатия Казахстана” т.б.
Баспасөз материалдарына тоқталар болсақ, “Казахстанская Правда”,
“Панорама”, “Евразийское сообщество”, “Экономист” т.б.
Мемлекетаралық құқықтық мәселесімен танымал ғалым, еңбектері
халықаралық мамандар арасында кең тараған М.А.Сәрсенбаевтың кітабы, бұл
еңбектерде автор ТМД-ның саяси-құқықтық аспектілерін ашып көрсеткен.
Осы негізде бұл жұмыстар белгілі бір дәрежеде назар аударғанымен,
бірақ, ТМД елдерінің қалыптасуы мен даму тарихы тереңірек әлі де болса
зерттелмеген.

І. ТМД-дағы экономикалық интеграция және Қазақстан

1.1 Орталық Азиядағы Экономикалық Қауымдастық құрылуы

XXІ ғасыр адамзат тарихындағы ең дүбірге толы кезеңі. Әрине, сол
дүбірлі оқиғалардың бірі де Кеңес Одағының социалистік лагерінің ыдырауы.
Әлемдік қауымдастықтың қатары жаңа тәуелсіз мемлекеттер қатарымен толыға
түсті. Бұрынғы Одақтас мемлекеттердің өз тәуелсіздіктерінің аясында
экономикалық және әлеуметтік қиыншылықтармен бірде жеңіп, бірде жеңіліп
дамып келеді. Қазіргі таңда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің саяси
егемендіктерінің халықаралық саяси стадиясының орнығуы аяқталды деп айтуға
болады, тек бұл ғана емес қаржы-валюта, әлеуметтік-экономикалық жүйелері де
құрылып бітті. Жаңа құрылған мемлекеттер арасындағы қатынастар үзілуге шақ
қалды. Көп жылдар бойы орныққан экономикалық байланыстар да әлсірей
бастады, ал бұл болса өз кезегінде әрбір жаңа мемлекеттердің экономикасына
кері әсерін тигізді.
Орталық Азиядағы интеграциялық үрдістің, әлеуметтік өмірдің
интернационализациялануы мен интеграцияланушы мемлекеттердің ұлттық,
мемлекеттік қауіпсіздігін нығайтуға деген қажеттіліктің салдарынан туған
халықаралық қатынастар жүйесіндегі жаңа ағым. Бұл тақырыптың, Орталық
Азиядағы интеграциялық үрдіске кіретін әрбір мемлекеттің дамуында
тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету немесе жағдай жасауында да өз
өзектілігін атап көрсетуге болады.
Президент Н.Назарбаев Қазақстан халқына Қазақстан – 2030 жолдауында:
Ұлттық мүдделерді қорғауды. Сондай-ақ таяудағы және алыс
перспективалардағы күштердің тепе-теңдігін қамтамасыз етудегі біздің озық
қаруымыз – интеграция саясаты, бірінші кезекте Қазақстанның, Қырғызстанның
және Өзбекстанның арасындағы Орталық Азиялық Одақты нығайтуға қарсы тұру
емес, басқа мемлекеттің істеріне араласпау, келісімге келу актілері үстем
болуы тиіс - деп атап көрсетті.[1]
Орталық Азиялық интеграциялық үрдістің ерекшелігі жаңа тәуелсіз
мемлекеттің тарихының, мәдениетінің, әлеуметтік-саяси, экономикалық
негіздердің ұқсастығында. Бұл аймақтағы этнотерриторялдық жүйенің
күрделілігі кейбір халықаралық немесе аймақтық қақтығыстың ошағына айналуы
мүмкін және осы мәселелерді шешуде интеграциялық үрдістің тереңдігі басқа
қажетті әдістермен қатар ол да шешуші роль атқаруы мүмкін.
Орталық Азиядағы су ресурстары мемлекеттер арасында теңдей бөлінбеген.
Ірі-ірі деген өзендердің басы, ортасы, аяғы әр түрлі мемлекеттерде
орналасқан. Тәуелсіздікті алғаннан кейін бірінші жылдардың өзінде-ақ бұл
мәселе өз өткірлігін аңғартқан болатын. Осы аймақтағы ең ірі гидрологиялық
жағдайлардың бірі Арал болып табылады. Әрине бұл мәселелерді интеграциялық
құрылым шеңберінде бірге отырып шешкен шешім ең дұрысы деп ойлаймын.
Орталық Азиядағы интеграциялық ағымның спецификалық ерекшеліктерінің
бірі аймақтағы барлық Мемлекеттердің теңіз-транспорттық коммуникациясына
жолдың болмауы. Бұл аймақтарда кейбір державалардың болуы баланстың бұзылу
мүмкіншілігін тудырады, ад бұл өз кезегінде ұлттық қауіпсіздікке кері
әсерін тигізуі мүмкін, ал интеграциялық үрдістер барлық жағдайда
айтылғандарға жауап ретінде және қатысушы топтардың геостратегиялық
мүдделерінің өзара байланыстылықты, яғни корреляцияны талап етеді.
Назарбаев ТМД елдері үшін интеграциялық ынтымақтастық экономикалық
қажеттілік қана емес, бұл керек десеңіз жақсару, тұрақтылық, керек десеңіз
ертеңгі күнге деген стимул деп көрсетті.
Қазіргі таңда әлем өзара интеграциялық жүйе үрдісінде дамуда. Әлемнің
көптеген аймақтарында сауда, экономикалық, валюталық, кедендік және саяси
бірігулер болып жатыр. Бұл объективті және заңды үрдіс. Интеграция қазіргі
таңда әлемдік дамудағы күшейіп келе жатқан тенденцияның бірі. XXІ ғасыр ол
– интеграция ғасыры. Интеграциялық үрдістің өзара бағыныштылығын сезіну
адамға әлемдік және аймақтық мәселелерді шешуге көмектеседі.
Бұрынғы Кеңестік республикалар өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ішкі
және сыртқы саясатын, саяси, экономикалық, әкімшілік, қаржылық реформалар
жүргізу жолымен жасай бастады. Бұрынғы Кеңестер Одағының құрамына кірген
мемлекеттердің алдында күрделі таңдау тұрды:
• Қол жеткізілген егемендікке шүкіршілік ете отырып, оқшау қалу;
• Күшті мемлекеттің ықпалына қалып, олардың шикі зат көзіне айналу;
• Біріккен Еуропаны мысал, үлгі ете отырып, бұрынғы Кеңестер
кеңістігінде жаңа еуразиялық даму орталығын құру.
Осылайша бұрынғы КСРО территориясында жаңа интеграциялық топтар пайда
бола бастады: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, Кедендік Одақ, Орталық
Азиялық Кеңес, ГУУАМ т.б.
Экономика сөз жоқ, интеграцияның анағұрлым маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Тарихи қалыптасқан шаруашылық байланыстар, сондай-ақ
геосаяси жағдайдың ерекшелігі жиынтық экспорттық және транзиттік-көліктік
әлеуметті тиімді пайдалану қажеттілігін талап етеді. Оның үстіне жоғарыда
көрсетіп кеткен екі жақты негізде шеше алмайтын мәселелер бар. Атап айтсақ,
суэнергетикалық ресурстарын және транзиттік-көліктік әлеуетін келіскен
түрде, сондай-ақ ұтымды пайдалану, ауқымды экологиялық, яғни Арал теңізі
ауданындағы апаттың салдарын бірлесіп еңсеру; аймақтық қауіпсіздіктің
тиімді жүйесін құру; терроризмге, діни экстремизмге және есірткі бизнесіне
қарсы күрестегі бірлескен қызметті үйлестіру туралы болып отыр.
Орталық Азия мемлекеттерін аймақтық интеграциялау идеясы Біртұтас
Экономикалық Кеңістік құру туралы (БЭК) шартқа 1994 жылы 30 сәуірде қол
қоюмен нақты жүзеге асты. Қатысушылары Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан
(1998 жылы 26 наурыздан бастап Тәжікстан шарттың толық құқықты қатысушысына
айналды).
Бұл келісімнің 1 бабы бойынша былай делінген: Біртұтас Экономикалық
Кеңістік Қазақстан Республикасын, Қырғызстан Республикасын, Өзбекстан
Республикасы араларындағы, 1994-2000 жылдарға Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан Республикасы, Өзбекстан Республикасы арасында экономикалық
интеграцияның тереңдеуі үшін бірлескен бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында
құрылып отыр, бұл бойынша тауар, қызмет көрсету, жұмыс күшінің еркін
қозғалысына, бірлескен кредиттік-есептік, бюджет, салық, баға, кеден және
валюта саясатын қамтамасыз етеді[2].
Шартты дамыту тұрғысында 1994 жылы шілдеде президенттердің шешімімен
Мемлекетаралық Кеңес және оның негізгі институттары - Премьер-министр
кеңесі, Сыртқы Істер Министрінің кеңесі, Қорғаныс Министрлер кеңесі және
олардың тұрақты қызмет істейтін жұмыс органы - Атқару комитеті құрылды.
Атқарушы комитетке координациялық-кеңестік, болжау-сараптау, ақпараттық
қызмет және Мемлекетаралық Кеңес пен оның институттарының шешімдерінің
орындалуын бақылау, қадағалау жүктелді. Әрбір мемлекет Мемлекетаралық
Кеңесте бір дауысқа ие. Шешім - жалпының келісімімен-консенсус арқылы
жүзеге асады. Премьер – министр , Сыртқы Істер Министрлерінің кеңесі,
Қауіпсіздік Министрінің кеңесінің мәжілісін жарты жылда, бір реттен кем
болмауы тиіс.[3]
Сөз болып отырған уақытта Орталық Азия ынтымақтастық және даму банкін
құру туралы келісімдерге қол қойылды, оның капитала қатысушы мемлекеттердің
үлестік жарналарынан қалыптасады. Сонымен бірге Орталық Азия елдеріндегі
экономикалық реформалар деңгейіндегі елеулі айырмашылық, Орталық Азия
Одағының біршама оқшаулығы осы ұйымның шеңберіндегі жұмыстың жаңа
нысандарын қажет етті. Сондықтан Мемлекетаралық Кеңестің мәжілісінде (1998
жылы 17-18 шілде) аймақтық бірлестіктің жаңа атауы – Орталық Азиялық
Экономикалық Қауымдастығы (ОАЭҚ) бекітілді. Мемлекетаралық кеңес 1996 жылы
тамызында Ресейді байқаушы ретінде қабылдады, 1999 жылы шілдесінде тап
осындай мәртебені Грузия, Түркия және Украина алды.
Әлемнің жетекші мемлекеттерінің Орталық Азия мен Закавказға деген
қызығушылықтары бірнеше себептермен түсіндіріледі:
• Біріншіден, олардың территориясы арқылы әуе-коммуникациялық жолар
өтетін Азияның геостратегиялық маңызды жерінде орналасқан;
• Екіншіден, бұл аймақта – жер қазба байлықтары – қымбат металдар, темір
рудалық шикізат, энергетикалық ресурс, соның ішінде Каспий үлкен
қызығушылық тудырып отыр;
• Үшіншіден, бұл аймақ өте ауқымды, аз игерілген дайын өнімнің рыногы,
ол табиғи ресурстарды ұтымды пайдаланған сайын өсе түспек;
• Төртіншіден, жаңа тәуелсіз мемлекеттің өндірістік сферасында ықпалды
позицияны ұстана отырып, әсіресе экспорт, транспортта, көрші
мемлекеттер мен аймақтарға экономикалық жағдайларына әсер етуге
болады;
• Бесіншіден, дәстүрлі көп ғасырлар бойы Ресей ықпалы мен ресей
экономикасымен байланыстың әлсіреуі. Сондықтан аймақтың өзіндік
дамуына қажеттілік, басқа саяси және экономикалық күштердің ықпалын
тез қабылдағыш;
Орталық Азиялық мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы мемлекетаралық
ынтымақтастық пен аймақтық интеграция мәселелеріндегі жаңа стратегиялық
тәсілдерді айқындауды қажет етті.[4]
Орталық Азия елдерінің тиісті шарттары мен келісімдерінің орындалуына
талдау жасау олардың саяси, сауда-экономикалық, әскери мәселелерін кең
ауқымы бойынша ынтымақтастықты дамытудағы ұмтылсын көрсетеді. Қазақстанның
ұстанымы өзара тиімді байланыстарды және әртарапты ынтымақтастықты дамыту,
тереңдету жөніндегі қарқынды жұмысты жалғастыру қажеттігіне көңіл бөлуінен
көрінеді. Бұл Орталық Азия халқының түпкі мүдделеріне жауап береді.

1.2 ОАЭҚ шеңберіндегі интеграцияның тереңдеуі

2000 жылы 14 маусымдағы Душанбедегі ОАЭҚ мемлекетаралық кеңестің
Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Өзбекстан президенттері Қоғамдастықты
дамыту перспективалары мен Орталық Азия аймағының су энергетикалық
ресурстарын бірлесіп пайдалану туралы ой-пікір алмасты. Тараптар
халықаралық су энергетикалық консорциумын құру туралы келісімге қол қоюға
қатысты Қазақстанның ұсынысын қабылдады, консорциум аймақтың барлық
мемлекеттері мүдделерінің жолында трансшекаралық өзендердің су ресурстарын
ұтымды пайдалануды қамтамасыз етеді.[5]
ОАЭҚ шеңберіндегі интеграцияны тереңдетуге ұмтыла отырып, президенттер
2005 жылы кезеңге дейін арналған қоғамдастықтың даму стратегиясын бекітті.
Бұл құжат экономикалық өзара іс-қимылдардың төмендегідей басымдық берілетін
бағыттарда қатысушы мемлекеттердің күш-жігерін жұмылдыруды көздейді.
• Сауда-экономикалық байланыстарды жандандыру;
• Су және энергетикалық ресурстарды бірлескен түрде және ұтымды
пайдалану;
• Көліктік-коммуникациялық жүйені дамыту саласында келісілген
саясаттарды жүргізу;
• Қалыптасқан шаруашылық байланыстарды жетілдіру және импортты
алмастыратын өндірісті дамыту;
• ОАЭҚ елдерінің халықтар арасындағы гуманитарлық мәдени байланыстарды
кеңейту үшін мейлінше қолайлы жағдайларды қамтамасыз ету.
ОАЭҚ мемлекеттерінің 2002 жылы дейінгі кезеңге арналған біртұтас
экономикалық кеңістікті қалыптастыру жөніндегі бірінші кезектегі іс-
қимылдарының бағдарламасы бекітілді. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Тәжікстан ең алдымен еркін сауда аймағын, сосын тауарлардың, қызмет
көрсетудің және капиталдардың ортақ рыногына шыға отырып, кеден одағын,
төлем және валюта одақтарын кезең-кезеңмен құру арқылы экономикалық
интеграция мен өзара іс-қимылдарды тереңдетуге уағдаласты.[6]
Мемлекетаралық автокөлік жолдары мен теміржол траспортында, транзиттік
жүкті үшінші елдердің рыногына шығаруды қамтамасыз етуде; Транс-Азия-Европа
(ТАЕ) жолдарын жобалауда оң нәтижелер бар. Мемлекетаралық жерлерді жалға
беру, автокөлікті, фармацевтикалық өндірісті және денсаулық сақтау
салаларында келісімдер бар және олар жүзеге асырылуда.
Егер Еуропа құрлығының тарихына көз жүгіртсек, ол құрлық бүгінгі күнге
дейін бірнеше ауыр соғыстар мен конфронтациялар , көптеген елдерге әрқашан
қауіп төну жағдайында күш кешу сияқты аласапыранға толы жолды жүріп өткенін
көреміз. Алайда, бұл қиындықтың барлығы тек интеграциялық процестердің
арқасында ауыздықталғаның байқаймыз. Мысалы: Еуропаның екі ірі мемлекеті
Германия мен Францияны алатын болсақ, екі ел тарихында да қан төгіс
соғыстар болған олар 1870, 1914-1918, 1939-1945 жылдардағы соғыс. Бұл
соғыстар тек Еуропаны емес, бүкіл әлемді тітіркендірді. Франция және
Германияның сол кездегі басшылары де Голь мен Адэнауэр ол мемлектеттердің
қауіпсіздігін конфронтациялар мен соғыстардан бас тартып, экономикалық
ынтымақтастық жолына түсу керектігін сезініп, Еуропа бейбіт дамуға бет
алды. 1951 жылы Еуропаның Болат және Көмір ұйымы 1957 жылы Орталық Рынок
құру туралы Рим келісімінен кейін Еуропаның интеграциялық үрдісі серпіліс
алып, 1993 жылы Маастрихт келісімі бойынша Еуропалық Одақ құрылды.
Немесе АСЕАН мүше елдерінің аймақтың интеграциялық тәжірибесін алайық.
Оңтүстік-Шығыс Азияның бұл аймағы 60-80 жылдары ұрыс даласы болатын
(Вьетнам соғысы, Камбоджа шиеленісі, т.б. қарулы қақтығыстар). Бұл елдердің
арасындағы жанжалдар себебі негізінен экономикалық жайттардан туындаған
еді, мысалы, балық аулауға байланысты шекаралық тартыстар, су және орман
ресурстарын қолдану т.б. Сонымен бірге бұл аймақтағы ірі көлемдегі
соғыстардың болуына сыртқы факторлар да әсер еткен болатын, яғни қырғи
қабақ соғысы кезеңі, аймақтан тыс мемлекеттің тікелей араласуы.
Дегенмен, 90 жылдары АСЕАН-ның сәтті құрылуы нәтижесінде бұл аймақ
жайлап, әсіресе, Үндіқытай жарты аралы, соғыс даласынан рынокқа айналды.
Оңтүстік-Шығыс Азияда геосаяси парадигмадан геоэкономикалық парадигмаға өту
кезеңі болды. Аймақтың ынтымақтастығын одан әрі нығайтуға ұмтылысы АСЕАН-ға
мүше елдердің 1992 ж 2 қаңтарда болған ІV конференциясында Сингапур
Декларациясына қол қоюдан байқалады.
Экономикалық интеграцияның маңыздылығы жөнінде айта келе, АҚШ-тай ірі,
күшті мемлекеттердің де мұндай бағытқа мұқтаждығы бар екенін айта кету
керек. Бұған дәлел, АҚШ, Мексика және Канада құрған экономикалық НАФТА
ұйымы. Экономикалық ахуалы мықты бола тұра, өз арасында экономикалық
ынтымақтастықты күшейтуді жолға қойған бұл елдердің ұстанған экономикалық
бағыты интеграциялық өмір саясатының маңызын арттыра түседі. Осы
айтылғандардың бәрін түйіндей келе, әлем бүгінде – ғаламдық, аймақтық
блоктар жиынтығы. Орталық Азия мемлекеттері де өзекті мәселелерді бірігіп
шешуге, интеграциялануға талпынуда.
Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздік алуы нарықтың экономиканы
құруда жаңа стратегиялық қадамдарды сонымен бірге мемлекетаралық
ынтымақтастық және интеграциялық процестерді жеделдетуі, заман талабына сай
құруға бағытталады. Орталық Азиялық мемлекеттерінің экономикалық,
әлеуметтік және экологиялық мәселелердің ұқсастығы елдердің шешімін табуда
ынтымақтастықты тереңдетуді талап етеді. Ортақ шекаралар, көліктік және сол
сияқты коммуникациялық байланыстың болуы, табиғи шикізат қорының молдығы,
өнеркәсіп өндірісті кооперацияға, біріккен кәсіпорындар құруға және
агроөнеркәсіптік кешендер құруға алғышарттар жасайды.
Кейбір мамандар, ТМД аймағындағы, Орталық Азия мемлекеттерінің
интеграцияға ұмтылуы, Москвамен арадағы саяси ойын деп санайды. Әрине бұл
инициативалардың осы саяси астарын түсінуге болады, бірақ оларды
интеграцияға итермелеп отырған объективті, аймақтық шарттарды ұмытпауымыз
керек. Бұрынғы Кеңес Одағының саяси, мәдени, әлеуметтік-экономикалық
бөлшегі болған, Орталық Азия мемлекеттерінің, басқа интеграциялық топтарға
қарағанда көп артықшылығы бар. Олардың діні, мәдениеті, тарихы, ділі бір
мемлекеттер.
Орталық Азияның геосаяси аймағы, кейбіреулердің осы аймақты мұсылман
Солтүстік зонасына немесе Оңтүстік Еуразия субконтинентіне жатқызуға
тырысқандығына қарамастан, біз білеміз бұл аймақ өзінің оңтүстік көршісінен
әлде қайда ерекшеленеді. Аймақтағы саяси тәртіп зайырлы исламдық ықпал
саяси сфераға әсері мұсылмандық фактордың экономикалық фактордың орнына
келетіндей күшті емес.
Саяси интеграция интеграциялық үрдістің осы аймақтағы айрылмас бөлігі.
Әрине, бұл аймақ геоэкономикалық, геосаяси мүдделердің тоғысқан жерінде
ораналасқандықтан мұнда сыртқы державалардың ықпалы зор. Әлемдік тәжірибе
көрсетіп отырғандай мемлекет шекарасының жанында бағалы, тіпті стратегиялық
маңызды қайнар көздердің орналасуы, бұл аймақты қақтығыстар көзіне
айналдырып жіберуі мүмкін. Сондықтан бұл аймақтағы барлық мемлекеттерге
тиімді ұстаным интеграция. Бұл аймақтағы интеграциялық үрдіс баяу да болса,
өз өмірін жалғастыруда.

ІІ Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастық және Қазақстан

2.1 Қазақстанның қоғамдастықтағы ролі

Көпжақты, сондай-ақ екі жақты үлгідегі ТМД елдерінің өзара
қарым–қатынастары негізінде экономикалық ынтымақтастық жатыр. Өйткені,
Достастық елдерінің экономикасы бұрынғы КСРО-ның бір кезде біртұтас халық
шаруашылығы кешенінің құрамдас бөлігі болатын. Қазір ТМД мемлекеттерінің
алдында балама тұр: олар бірлесіп индустриалды дамыған елдердің қатарына
қосылуды немесе мұнай, газ, арзан жұмыс күшін жеткізушілер ретінде әлемдік
экономиканың бір қалтарысында қалады.
Тұтас аймақтар мен құрлықтардың өсе түсіп отырған интеграциясы XX
ғасырдың аяғына тән сипат болып табылады. ТМД елдері осы негізгі үрдістен
шет қала алмайды. Әлемдік даму жолына тұру үшін Достастық елдерінің ең
алдымен экономикалық тұрғыдан интеграциялануы қажет. Кәсіпорындар
арасындағы өндірістік техникалық және кооперациялық байланыстар, олардың
ұйымдық және халықаралық құрылымдарын құрудың ұқсас жүйесі, жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің біртұтас ғылыми технологиялық базасы – олардың бұрынғы
біртұтас халық шаруашылық кешенінде болғандығына байланысты туындайды.
Істің шын мәнінде осы фактор елеулі деңгейде ТМД-ғы интеграциялық
процестердің дамуын айқындайды.
Түрлі жағдайларға байланысты ТМД елдерінің басшылары Достастық
мақсаттары мен міндеттерін бір мәнді қабылдай алмады. Біреулерге Достастық
КСРО шеңберіндегі республиканың мәртебесінен толық дербестік жолындағы
аралық кезең сияқты көрінді. Мұндай елдер ТМД-ғы шартты мүшелігін сақтай
отырып, барлық күш-жігерін басқа мемлекеттермен экономикалық және саяси
ынтымақтастыққа бейімдеуге бағытталды. Достастық елдер арасындағы қарым-
қатынаста сенім білдірушіліктің болмауы белгілі бір деңгейде ТМД-ң тиімді
жұмысына кедергі келтірді деп айтуға болады. Ресейдің зор экономикалық,
адамдық және әскери әлеуетінің болу фактісі оның басқа мемлекеттермен тең
құқықты қарым-қатынас құру ниетінің шынайылығына бірқатар елдердің күмәнін
туғызды. Көп жағдайда мұндай күдіктің орын алуына жекелеген ресейлік
саясатшылардың жауапсыз, кейде тіпті арандату сипатындағы сөздері себепші
болды:
Тәжірибе көрсетіп отырғандай аймақтық экономикалық интеграциялық
үрдісі өте күрделі ол өзіне келісім, бағыт, сыртқы сауда, салық, бюджет,
кеден және де басқа экономикалық аймақтағы бірлікті қамтиды. Интеграциялық
үрдістің дамуы белгілі бір эволюцияны қажет етеді. Экономикалық интеграция
жолындағы ең бірінші шешуші адым – қатысушы мемлекеттер арасындағы тауар,
қызмет, капитал, жұмыс күші қозғалысы жолындағы кедергілер мен кедендік
барьерлерді шектеу. Экономикалық шекаралардың алынып тасталынуының
нәтижесінде біртұтас рыноктік кеңістік құрылады, бұл кеңістіктің шеңберінде
біраз да болсын еркін, бәсекелестік болады, территориялық және салалық
жаңа, әрі эффективті еңбек жүйесі құрыла бастады. Келесі саты жалпы рынок.
Мұнда түрлі факторлардың ауысуында өндірістік шектеулер қысқартылады, ал
бұл мүше мемлекеттердің экономикалық өзара байланысын күшейтеді.[7]
ТМД мемлекеттерінің басшылары Кедендік Одақ құруды, кедендік
тарифтерден бірте–бірте босатуды, кез келген тарифтік емес шектеулерді алып
тастауды Экономикалық Одаққа барар жолдағы таяудағы міндет ретінде
белгіледі. Бұл орайда шаруашылық жүргізудің нарықтық нысандарын енгізуге,
келісілген стратегиялық экономикалық реформаларды жүргізуге, белсенді
әлеуметтік саясатты жүзеге асыруға деген ұмтылысты жақтап пікір білдірді.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің сөзінде құрылатын Экономикалық Одақ
КСРО-да үстемдік құрған СЭВ-тің көшірмесі емес, Еуропалық Қоғамдастыққа
ұқсас – егеменді, экономикалық тең құқықтық Мемлекеттердің Одағы болуы тиіс
деп атап көрсетті.[8]
Бірлескен жұмыстағы келесі қадам деп 1993 жылы қыркүйекте Экономикалық
Одақ құру туралы шартқа қол қоюды айтуға болады. Аталған Одақты тиісті
мемлекеттердің ерікті түрде қатысуы, егемендікті, аумақтық тұтастықты
құрмет тұту, құқықтар теңдігі, сондай-ақ шарттың ережелерін іске асырудағы
өзара жауапкершілік негізінде құру жоспарланды. Тұңғыш рет ТМД шеңберінде
осы шартқа қатыспайтын бір мемлекеттің немесе бірнеше мемлекеттердің
тарапынан Уағдаласушы Тараптардың кез келгеніне қатысты экономикалық
агрессия жүзеге асырылған жағдайда позицияларды үйлестіру және шаралар
қабылдау мақсатында өзара консультациялар өткізу қажеттігі қуатталды.
Экономикалық Одақтың негізгі мақсаттары мыналар:
• Уағдаласушы Тараптар халықтардың тұрмыс деңгейін арттыру мақсатында
олардың экономикасын тұрақты дамытуға жағдайлар туғызу;
• Нарықтық қатынастар негізінде кезең-кезеңімен ортақ экономикалық
кеңістік құру;
• Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін тең мүмкіндіктер туғызу
және кепілдіктер беру, экологиялық мәселелерді бірлесе отырып шешу,
сондай-ақ табиғи зілзала мен апатттардың салдарын жою.[9]
ТМД мемлекеттердің басшылары Экономикалық Одақ интеграцияны
кезең–кезеңімен тереңдету, экономикалық реформаларды жүзеге асыруда іс-
қимылдарды үйлестіру арқылы құрылады деп келісті. ТМД-ң он бір елдерінің
арасында Экономикалық Одақтастық құру туралы шарт экономикадағы
интеграциялық процестерді практикалық іс-қимылға көшіруге негіз қалады.
Дегенмен интеграция процесі баяу жүріп жатты. ТМД институттары жеткілікті
түрде тиімді жұмыс істемеді. Осы тұрғыда Ресейге тұңғыш ресми сапары
барысында Н. Назарбаевтың 1994 жылы 29 наурызда МГУ-ң
профессорлық–оқытушылық құрамы алдында сөйлеген сөзі интеграциялық саясатты
қисынды түрде дамытуға арналады.
6 қаңтар 1995 жылы Ресей Федерациясы мен Беларусия Республикасы, кейін
20 қаңтарда Қазақстан Республикасы Кедендік Одақ туралы келісімге қол
қойды.[10] Іс жүзінде, үш мемлекет ұйымдық түрде, көптен бері ойлаған
нәрселерін бекітті, бірақ мұны Достастықтың барлық 12 мемлекеті жүзеге
асырмады. Бұл қадам экономикалық интеграцияны тереңдетудегі келесі қадамды
білдіреді. Бұл одаққа 1996 жылы наурызда Кеден Одағына Қырғызстан
Республикасы қосылды. 1996 жылы 26 ақпанда Тәжікстан Республикасы оның
толық құқықты мүшесі болды.
Кеден Одағының құрудағы басты мақсат болып мыналар жарияланды:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілердің еркін экономикалық
қарым–қатынасына теріс әсерін тигізетін кедергілерді ысыру жолымен
мемлекеттердің әлеуметтік–экономикалық прогресін қамтамасыз ету;
• Тұрақты экономикалық дамуды, еркін тауар айналымын және шынайы
бәсекелестікті қамтамасыз ету;
• Жалпы экономикалық кеңістікті құруда жағдай жасау;
• Кеден Одағына мүше–мемлекеттердің әлемдік рынокқа белсенді шығуына
жағдай жасау;
Кеден Одағы мынадай қағидаларға негізделетін экономикалық бірлестік
ретінде:
а) Кеден Одағына мүше–мемлекеттердің біртұтас кедендік территориясының
болуы;
б) Бірыңғайландырылған заң шығару және рыноктық шаруашылығына
негізделген, біртипті экономикалық механизмін реттеудің болуы;[11]
Кеден Одағында атқарушы органдар ретінде төрт мемлекеттің
интеграциясын басқарудың бірлескен органдары – Мемлекетаралық Кеңес пен
Интеграциялық Комитет құрылды. Парламентаралық комитет алдына біртұтас
экономикалық кеңістіктегі өзара іс-қимылды қамтамасыз ететін бірегей
заңнаманы әзірлеу міндеті қойылды.
Жылдамдығы әртүрлі интеграция үрдісіне тиісті серпін беруге ұмтыла
отырып, Беларусь Республикасының, Қазақстан Республикасының, Қырғызстан
Республикасының және Ресей Федерациясының Президенттері 1996 жылы 29
наурызда экономикалық және гуманитарлық салаларда интеграцияны тереңдету
туралы шартқа қол қойды. Оның басты мақсаты – тауарлардың, көрсетілген
қызметтің, капиталдардың және жұмыс күшінің еркін қозғалысына, шаруашылық
жүргізуші субьектілердің тікелей байланыстарын нығайтуға, ортақ ақпараттың,
білім беру және гуманитарлық кеңістікті құруға қажетті алғышарттар болып
табылады.[12]
Интеграциялық ынтымақтастық одан әрі 1996 жылы 2 сәуірдегі Беларусь
пен Ресейдің қауымдастық құру туралы келісіммен тереңдей түсті. Бұл -
келісім жалпы транспорттық және біріккен энергетика жүйесінде қысқа
мерзімде іс-шаралар жасау; ақша–кредиттік және бюджет жүйелеріндегі
бірыңғайлық, жалпы валютаны енгізуге алғы-шарттар жасау, әлеуметтік
жағдайларды бірыңғайлау т.с.с. шарттарды қарастырады. 1997 жылы 2 сәуірде
Ресей мен Беларусь арасында Одақтық келісімге қол қойылады, ал бұл өз
кезегінде осы мемлекеттер арасындағы интеграцияның жан жақты тереңдеуіне
алып келеді.
Атап айтуымыз керек, жалпы ТМД мемлекеттермен экономикалық
байланыстарды реттеуде үлкен іс-шаралар жасалынды. Әрине, кейбір келісімдер
бірінші кезеңде жүзеге асырылмай өз өмірін тоқтатып жатты. Егер де,
екіжақтық келісімдер, әдетте байланыстардың құқықтық реттеуіне
қажеттілікпен айқындалса, көпжақты келісімдер, тек өзара қатынастар емес,
қалаулы қатынастар үшін жаңа формалар іздеу қажет болды. Осы жерден ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.