Қазақстанда меншіктің даму ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
1 Экономикада меншіктің мәні
1. Меншік ұғымы және түрлері
2. Меншік нысандары
2 Қазақстанда меншіктің даму ерекшеліктері
2.1 Меншікте мемлекетті реттеу
2.2 Меншік және меншік құқығы
2.3 Меншік қатынастары олардың экономикадағы рөлі
3 Қазақстанда меншікті басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Меншік ұғымы әрбір экономикалық жүйенің іргетасы болып табылады.
Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы
кезде меншік деген ұғым тек жермен байланыстырылды. Сондықтан да
меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және
өндіріс жағдайларына қатынастарын байқатады. Мұнда адам -өндіруші
және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрінеді (жер –қоғамдық
өндірістің басты құралы). Өндіріс нәтижелерін иелену қоғамдық
экономикалық қатынастар щеңберінде материалдық игіліктерді адамдар
бірлесе игеру арқылы жүзеге асады. Өткен дәуірдегі экономикалық
ойлар иелері меншіктің мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше қадамдар
жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз экономисі
Франсуа Кенэ (1694-1774жж.) Экономикалық кесте (1758ж.) деген
еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өніділігі ролінің
басымдылығы көрсеткен. Меншікті молайтудағы еңбекшінің егін
шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдылық ролін ерекше қолдап,
оны барлық байлықтың қайнар көзі ретінде санады.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти,
Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның тапқа
яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жіктелуіне
негіздеді. Уильям Петтидің еңбек –байлықтың атасы, жер-оның анасы
деген қанатты сөздерді өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жоқ.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке
өзінің көзқарасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде
баяндаған болатын. Онда ол ұсақ буржуазиялық және жеке
меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон Меншікті
–бұл ұрлық деген сөзінің мәні бар. Меншіктің мұндай сипаттамасы
кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К.Маркстің тұжырымдауы бойынша, меншік экономикалық категория
ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік
–бұл өндіріс құрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдық
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі. Маркстік
теорияға сәйкес – құралдар, заттар және т. б.меншіктің заттық мазмұнын
құрайды. Алайда меншік ұғымы тек қана заттық мазмұнымен немесе адамның
затқа қатынасымен шектеліп қана қоймайды. Адам басқа адамдармен өзара
тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге
жатпайтын нәрсені – қоғамнан тыс, басқа адамдармен байланыссыз иемдену
мүмкін емес. Айталық, тіл бір ғана адамның өнімі болып табылады.Себебі,
ондай жағдайда адам ешкіммен сөйлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен
қатынаспайтын адамның меншігі – экономикалық категория ретінде мазмұнын
жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың қоғамдық қасиеті.
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың қазіргі экономикалық
мектебінің өкілдері, американ экономистері – Рональд Коуз ( 1910ж.) және
Армен Алчиан (1914ж.)қосты. Бұл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д.
Нарт, Р.
Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы
ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік
бола алмайды, тек ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешенді
құқық –міне осы меншіктің мазмұнын құрайды. Бұл процеске
қатынасатындардың барлығы меншік құқығын өткеру кезінде ойын
ережесін білуі қажет. Меншік, кімге жатады, және өзара іс-
әрекетті ұштастыруға қол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?
Олардың ойынша, меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір
бөлімнен құралады:
1. иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш-
қуаттылық) бақылау құқығы ;
2. пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін
қолдану құқығы;
3. басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім және қашан
қамтамасыз етуді шешу құқығы;
4. табысқа деген құқық, яғни игіліктерді қолдану нәтижесіне ие
болу құқығы;
5. егеменділік құқығы, яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою
немесе өзгерту құқығы;
6. қауісіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сыртқа ортаның
зияндылығынан қорғау құқығы;
7. игілікті мұрагерге беру құқығы;
8. игілікті иелеудегі мерзімсіздік құқығы;
9. сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді қолдануға қарсылық
жасау құқығы;
10. жауапкершілікке жазалау түрін қолдану құқығы, яғни қарызды
төлеуге игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
11. қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқық шараларын қалпына
келтіруді қамтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілген қысқаша талдау
мынаны байқатады: меншік –бұл адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
салаларындағы күрделі әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
1 Экономикадағы меншіктің мәні
1.1 Меншік ұғымы және түрлері
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы
сипатталды:
1 екі жұп категорияларының өзара байланысы: (меншіктеу) иемдеу-жатсыну;
ә) жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара
байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі,
в) субъектілік-объектілік талдау.
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұны екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір
қауымдастың (индивид, топ, қоғам) өндіріс құралдары мен қызмет
нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші
жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас
қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатынастар субъектісін осы
қатынастардан тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес,
субъектінің өзінің өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал
шеттету –қандай да бір объектіні субъектінің өзіндік қызметіне
айналдырудың мүмін еместігін білдіреді.
2. Оқшауландыру деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамандануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең
болса, оқшауланған тауар өндіушілер арасындағы өзара тәуелділік
те соғұрлым күшті. Жеке оқшауланған тауар өндірушілердің
айырбастауы арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді.
Бір жағынан, қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құраддарына жеке
меншіктің салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде
оқшауланған. Екінші жағынан, еңбектің қоғамдық сипатына байланысты,
олардың бәрі біртұтас қоғамдық ұдай өндіріс процесіне тартылған.
Оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы экономикалық байланыстардың
формасы – ақша айналымы жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын
біріктіру тәсілі құрайды. Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып
жүр: тікелей және сатылы. Өндіріс құралдарын материалдық
игіліктерді тікелей өндірушілермен өндіріс процесінде, айналым
саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс факторларының тікелей
қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам бейнесінде
екі қызмет жүзеге асырылады-өндіріс құралдарын меншіктеуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі.
Кейде басқа да нұсқалары да болуы мүмкін, бұл жағдайда екі
қызмет ажыратылып, түрлі субъектілерге бекітіледі; бірінде
-өндіріс құралдарын меншіктеуші қызметі, бірінде – жұмыс күші
қызметі. Бұл жағдайда жұмысшы өндіріс құраларынан шеттетілген.
Өндіріс факторлары бірігуі үшін, өндіріс құралдарын
меншіктеушінің жұмыс нарығында жұмыс күшін жалдауы қажет.
Сондықтан да, өндіріс саласында жүзеге асатын заттық және жеке
факторлардың бірігуі жұмыс күшін сату сатып алу актісінен
кейін, яғни тауар-ақша қатынастары арқылы жүреді. Өндіріс
факторлары бірігуінің бұл нұсқасы сатылы деп аталады.
1. Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктеушілер мүддесі
үшін жүзеге асырылады.
2. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ,
өндірістік ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік
объектілері: өндіріс құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар,
ақпарат, интеллект, жұмыс күші болып табылады.
Меншіктің қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуге жүзеге асыру, қожалық ету);
ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
б) бөлу (заттың құқықтық тағдырын анықтау –сату, айырбастау
сыйға тарту т.б.)
Меншіктің экономикалық өткерілуі, оның иесіне табыс, рента,
пайыз, дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады. Әрине, әртүрлі
игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ теория үшін
өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ. Өндіріс құрал-
жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез келген
экономикалық моделін (нарықтық,
әміршілдік-әкімшілдік, мемлекеттік, аралас, және т.б.) құрастырушы
болып табылыды.
Адамзат қоғамның даму тарихына меншіктің тайпалық немесе
қауімдастық түрлері белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың
ыдырауы, отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда
болды. Жеке адам жердің меншік иесі болып, оны өндіру сол
адамның өзіне және оның отбасына берілді. Ол өзін басқа отбасы
қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
қауімдастыққа біріге бастап, қауімдастықтың меншігін құрады.
Қалалық мекендер құрылып, қалаға берілген жерлер қауымдастық
меншігіне айналады. Бұл жерде қауымдастық меншік мемлекеттік
меншіктің бейнесі ретінде көрінеді. Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ
ұжымдық, жеке еңбектің және мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса
түсті. Ослардың ішінен кеінрек жеке және мемлекеттік меншік түрлері
көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінің барынша дамуын
әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО-да (1917-
1991жж.) жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің
жалпы құрылымында -88,6% құрады. Нарықтық экономикасы дамыған
елдерде мемлекетік меншіктің үлесі 5%-дан 30%-ға дейін ауытқиды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік
меншік басқа меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы
мүмкін. Ол оның атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық
даму стратегиясының қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының
оңтайландырылуы нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы
тиімділікке қол жеткізу арқылы сабақтастырылады Экономикада бұл
меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз тұстарға,
яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономика үшін аса қауіті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты
және тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті
жою емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып
отыр. Нарыққа өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен
жекешелендіру процесінің басталуы – мемлекеттік меншік үлесін
қысқартуға, оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны
тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға бағыттау қажет. Мемлекеттік
меншіктің үлесі 30-40% щеңберінде бекітілді.
Жеке меншіктің дамуы ΧІΧ-шы ғасырдың екінші жартысының ортасына
дейін жүзеге асты. Акционерлік немесе корпоративтік меншік, басқаша
айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық меншік. Батыстың экономикалық
мектебі жеке термині ретінде кез-келген мемлекеттік емес
мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген. Жеке меншік ұғымы
тұғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектің және еңбектік емес
меншікке бөліп қараймыз. Соңғысында заңды негізінде жасалған жер
учаскісі табысы мен жалға берілген басқа да қозғалмайтын мүлік,
банкке салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы,
стипендия, зейнет ақы және т.с.с.) есебінен жасалды. Жеке
меншіктің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп
келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ
оның теріс тұстары байқалады: артық өндірудің экономикалық
дағдарысы, жеке меншік –бұл билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін
иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін шешеді) меншік өнімімен
байланысты еді. Сондықтан мемлекеттің араласуы қажет болды. Қазіргі
өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-құлқының белгілі ережелері
жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту
туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және
оның келешегі алда. Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің,
мағынасы өзгереді. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік
және еңбектік емес) ғана емес, сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және
кооперативтік түрде – меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік
меншік – колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-
үй, құрылыс және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді.
Қазіргі жағдайда ол акционерлік меншік, біріккен және аралас
кәсіпорын меншіктерімен толықтырылды. Көптеген әлем елдерінде
меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған. Өндірістік
кооперативтер – бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге өндіру мақсаты,
азаматтардың өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ΧІΧ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейінрек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-та кеңінен
тарады. Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндеу және өткізу бойынша пайда болады. 100 жылдан соң
әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінің 60%-
ы келеді. Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық экономика
жағдайында кооперативтік кәсіпорынның толық өзінше болуы – оның
өндірісі дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленеді. Мұнда,
қозғаушы күші – меншік иесі, топтары – кооперативтің экономикалық
мүдделері болып табылады.
Тұтыну кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу.
Өндірістік кооператив өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну
кооперативі – айналыс саласында қызмет жасайды. Ресейде тұтыну
кооперативінің алғашқы ұйымдары ΧΧ-шы ғасырдың басында пайда
болды. Оның пайда болуының басты мақсаты – тауарларды сатып алуда
шаруа мен тұтынушыны сауда дәлдалдарынан құтқару. Қазіргі кезде
әлемдік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің қызметін қалада
да, ауылдық жерлерде де жүзеге асаырады. Ол әртүрлі фирмалар және
ұйымдармен кең халақаралық байланыста болды. Меншіктің бір түрінен
басқасына өтуді эволюциялық жолмен бәсекелестік күрестің, өндіргіш
күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады немесе бұрынғы
Одақта болған мемлекеттік және
колхоздық меншік зорлық-зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал-латынның
municipalitet немесе немістің munizipalitet сөздерінен шыққан,
қаланы басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium
сөзі қаланы өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды
меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдарды
басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай мүліктер
коммуналды меншік деп аталады. Әртүрлі экономикалық жүйе щеңберінде
меншіктің басқа түрінің басым болуы, оның басқа түрінің – мейлі
бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын жоққа шығармайды. Меншіктің
барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекеті, экономикаға және барлық
қоғамның дамуына оң әсер етеді.
1.2 Меншік нысандары
Меншік –тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән
өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие
меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі
дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің
шеңберінде иемдену тәсілдерінің айырмашылықтары бар болатындықтан,
түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады.
Оларға:
1) Жеке иемдену нысандары;
2) Ұжымдық иемдену формалары;
3) Қоғамдық иемдену нысандары жатады;
Қандай да бір тип аясында қандай бір түрлер болуы мүмкін.
Осылайша:
1. Жеке меншік:
а) жеке;
ә) жеке еңбектік;
б) жеке капиталистік болып бөлінеді.
2. Ұжымдық меншік:
а) серіктестіктер;
ә) кооперативтік;
б) акционерлік;
в) ортақ өндіріс болып бөлінеді.
3. Қоғамдық меншік:
а) жалпы мемлекеттік;
ә) муниципалдық болып бөлінеді.
Шаруашылық практикада меншік типтерінің, нысандарының және
түрлерінің мәнін ажыратуға құрылады. Бұнда меншік қатынастары
шаруашылық қызметті ұйымдастыруының қандай да бір нысандарының
негізі болып табылады. Олардың арасында диалектикалық байланыс бар.
Бір жағынан, шаруашылық жүргізу нысандары меншік объектілерін
пайдаланумен, сондай-ақ өндірістің техникалық даму деңгейімен
анықталады. Меншіктің бір түрінің немесе нысанының негізінде
шаруашылық жүргізудің түрлі нысандары қалыптасуы мүмкін, ал бұл
бәсекенің негізі болып табылады.
2 Қазақстанда меншіктің даму ерекшеліктері
2.1 Меншікте мемлекетті реттеу
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Төраға Ю.А.Хитрин,
Кеңес мүшелері Қ.Ә.Әбішев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов,
А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың: Республика
Жоғарғы Сотының судьясы Ю.А.Пономаренко, Республика Бас Прокурорының
орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың, Республика Әділет вице-министрі Ж.Қ.Асановтың,
Республика Қаржы министрлігінің Салық комитеті төрағасының орынбасары
Ә.Б.Базарбаеваның қатысуымен, өзінің ашық отырысында, Қостанай облысының
мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының, “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасы
Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабының 1-тармағын және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-тармағын
конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынысын қарады. Қолдағы бар
материалдарды, соның ішінде сарапшы – Қазақ гуманитарлық-заң
университетінің азаматтық құқық және процесс кафедрасының меңгерушісі, заң
ғылымының кандидаты М.Қ.Өмірқұловтың қорытындысын зерделеп, баяндамашы –
Конституциялық Кеңестің мүшесі А.Есенжановтың хабарлауын және отырысқа
қатысушылардың сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесі мынаны анықтады: Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі
Қостанай облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының (бұдан
әрі – сот), Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569
қаулысымен бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық
берешегі есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің
(бұдан әрі – Ереже) 13-тармағын конституциялық емес деп тану жөніндегі
ұсынысын конституциялық іс жүргізуге қабылдады. Қазақстан Республикасы
Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы”
конституциялық заң күші бар Жарлығының 21-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына
сәйкес, өтініш субъектісі өтініштің көлемін ұлғайту – сондай-ақ “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабы 1-тармағының
конституциялылығын да тексеру туралы өтінішін мәлімдеген. Азамат
А.Тілеуімбетовтің сатып алу-сату шартын орындауға мәжбүрлеу және құжаттарды
талап етіп алдыру туралы “Қостанай қозғалтқыштар жөндеу зауыты” ЖШС-ке
(бұдан әрі – “ҚҚЖЗ” ЖШС) қойған талап-арызы, сондай-ақ сатып алу-сату
шартын жарамсыз мәміле деп тану туралы “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің қарсы талап-арызы
бойынша соттың іс жүргізуінде жатқан азаматтық іс Конституциялық Кеңеске
жүгінуге себеп болған. Сот ұсынысынан келіп шығатыны, “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің салық
берешегі болғандықтан, Салық кодексіне сай мүлкіне билік етуі шектеліп,
содан соң мүлкі ашық мамандандырылған аукционда сатуға қойылған, азамат
А.Тілеуімбетов оның жеңімпазы деп танылған. “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің аукцион нәтижесі
бойынша сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартуына байланысты, оған
Ережеге сәйкес әрекет еткен салық қызметінің органы қол қойған. Бұл аталған
Ереженің 13-тармағына сай, егер аукционның өткізілетін күні, уақыты және
орны туралы хабардар етілген сатушы немесе оның заңды не уәкілетті өкілі
аукционға келмесе, онда аукцион оның қатысуынсыз өткізіледі, ал сатып алу-
сату шартын оның атынан салық қызметінің органы жасайды. Мемлекеттік
органның бұл өкілеттігі Салық кодексінің 53-бабының 1-тармағынан келіп
туындайды, оған сәйкес салық органдары салық төлеушінің келісімінсіз оның
мүлкінен өндіріп алуды жүргізуге құқылы. Соттың пікірінше, сатушының
еркінен тыс сатып алу-сату шартын жасауға және соттан тыс тәртіппен
мүліктен айыруға салық қызметінің органына мүмкіншілік беретін, Салық
кодексінің 53-бабының 1-тармағы және Ереженің 13-тармағы Конституцияның 26-
бабы 1, 2 және 3-тармақтарының, 39-бабы 3-тармағының ережелеріне қайшы
келеді. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
Республика Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабы 1-тармағының және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-
тармағының конституциялылығын тексере отырып, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі тиісті конституциялық нормаларды мынадай жүйелі
талдауды негізге алды. Республика Конституциясының 26-бабына сәйкес
“Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын
мүлкін жеке меншігінде ұстай алады” (1-тармақ) және “меншік ... құқығына
заңмен кепілдік беріледі” (2-тармақ). 26-баптың 2-тармағымен көзделген
меншік құқығы ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (Негізгі Заңның 39-бабының
3-тармағы). Бұл конституциялық ережелер мүлікке ие болудың құқықтық тұрғыда
заңдылығын көздейді, меншік иесінің заңды құқықтарын кімнің де болсын
заңсыз араласуынан қорғауға және меншікке қол сұғылмауын қамтамасыз етуге
бағытталған. Конституцияның 26-бабының 3-тармағы, соттың шешімінсіз ешкімді
де өз мүлкінен айыруға болмайды деп белгілейді. Бұл ереже меншік құқығын
қорғау кепілдігін көздейді, ол абсолютті болып табылмайды және меншікті
иеліктен айыру кезінде міндетті түрде алдын-ала сот шешімі болуын
көздемейді, өйткені Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес мұндай
құқықты заңмен шектеуге жол беріледі. Нақты мүліктік құқықты заңмен
көзделген реттерде шектеу, азаматтық-құқықтық қатынастарда да, жария-құқық
аясында да заңды болып табылады. Мұндай құқықтық позиция Конституциялық
Кеңестің 2000 жылғы 16 маусымдағы N 62 және 2000 жылғы 20 желтоқсандағы N
212 қаулыларында білдірілген. Конституцияның 6-бабының 2-тармағына сай
“меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленеді”. Айқындаушы маңызға ие бұл конституциялық нормалар
Негізгі Заңның “Жалпы ережелер” деп аталатын І бөлімінде орналасқанын атап
өткен жөн, өйткені олар меншік қатынастарын құқықтық реттудің негізгі
принциптері мен бастауларын бекітеді (Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 7
маусымдағы N 42 қаулысы). Конституция, заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті екенін көздейді (35-бап); әркім Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті (34-баптың 1-тармағы). Бұл
баяндалған конституциялық нормалар салық төлеушілердің барлығын Негізгі Заң
нұсқамаларына қатаң түрде сәйкес іс-әрекет жасауға, яғни Республика
заңдарымен белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті
төлемдерді төлеуге міндеттейді. Салықтық құқық қатынастары жария-құқықтық
сипатқа ие, ал салық заңнамасы салық және бюджетке төленетін өзге де
міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу, есептеу тәртібі және төлеу жөніндегі
билік қатынастарын, сондай-ақ, мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы
салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Салық кодексінде көзделген салық әкімгершілігі, салық төлеушілердің салық
заңнамасын тиісті түрде орындауы жөніндегі шараларды назарда ұстайды,
салықтардың және өзге де міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы аударылуын
қамтамасыз етуге бағытталған механизмдерді белгілейді. Салық кодексінің 53-
бабының 1-тармағында бекітілген, салық төлеушінің - заңды тұлғаның және
жеке кәсіпкердің банк шоттарында ақшасы, қолма-қол ақшасы және
дебиторларының банк шоттарында ақшасы болмаған жағдайларда салық
органдарының оның келісімінсіз салық берешегінің сомасы шегінде салық
төлеушінің билік ету шектелген мүлкінен өндіріп алуды жүргізуге құқығы
осындай шаралардың бірі болып табылады. Салық кодексінің бұл нормасы
Конституцияның 35-бабын жүзеге асыруға қаратылған. Салықтар, алымдар және
өзге де міндетті төлемдер, сондай-ақ салық әкімгершілігі мәселелерін
реттейтін заңдарды Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 4) тармақшасына
сәйкес Парламент шығарады. Заң шығарушы заңдарда конституциялық нормаларды
мәжбүрлеп қамтамасыз етуге және орындатуға бағытталған нормаларды, және
осыдан келіп туындайтын меншік иесінің құқықтарын шектеулерді белгілеуге
хақылы. Салық төлеушінің мүлкін, Салық кодексінің 53-бабының 1-тармағымен
және соған негізделген Ереженің 13-тармағымен бекітілген тәртіппен алып қою
Конституцияның 26-бабы 3-тармағының ережелеріне қайшы болмайды. Бұл
жағдайда салық төлеушінің мүлкі, Негізгі Заңның және Салық кодексінің
талаптарына орай оның төлеуге міндетті болған салық берешегі есебіне
айналдырылады. Ереже негізінде өткізілетін, салық төлеушінің билік етуі
шектелген мүлкін салық берешегі есебіне сату жөніндегі мамандандырылған
аукцион, теріс пиғылды салық төлеушілерге қолданылатын, салық берешегін
мәжбүрлеп өндірудің заңмен көзделген шарасы болып табылады. Ереже Салық
кодексінің 53 және 54-баптарының тиісті ережелері негізінде Республика
Үкіметінің қаулысымен бекітілген. Мүдделі адамдардың салық қызметі
органдары мен оның лауазымды адамдарының іс-әрекетіне барлық жағдайларда да
соңынан сотқа шағымдана алатынын атап өткен жөн, сот олардың заңдылығын
тексеріп, қорытынды шешім қабылдайды. Бұл ереже әркімнің, заңмен кепілдік
берілген және қамтамасыз етілген, өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы туралы Республика Конституциясының 13-бабының 2-
тармағынан туындайды. Сатып алушының мүлікті, өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған салық төлеушінің атынан сатып алу-сату шартын салық органы
жасаған мамандандырылған аукционда сатып алуына келер болсақ, мұндай сатып
алуды заңды деп есептеген жөн, өйткені сатып алушының мүлікке деген меншік
құқығы заңмен және соған сәйкес келетін нормативтік құқықтық актімен
көзделген негізде және тәртіппен пайда болады. Соған байланысты жаңа меншік
иесінің құқықтық өкілеттігі заңды, ол Конституцияның 26-бабының 1-тармағына
сәйкес келеді. Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 72-бабының 2-тармағын, Қазақстан Республикасы
Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы”
конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын,
31-33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа
алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулыетеді: 1. “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабының 1-тармағы және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-тармағы
Республика Конституциясына сәйкес деп танылсын. 2. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен
бастап күшіне енеді және шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл
аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып,
түпкілікті болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу –мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс тілін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік
пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Ол мына бағыттар бойынша жүреді:
1) Иемдену процестін мемлекет қарамағынан алу;
2) Шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау;
3) Жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру;
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының
бірі, оның мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке
меншігіне беруде. Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды
жекешелендіру:
- азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және
жергілікті билік органдарынан;
- кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп
шығарылатын бөлімшелерін;
- кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
- акционерлік қоғамдардың (серіктестіктердің) капиталындағы мемлекет
пен жергілікті билік органдарының үлестерін (пай, акциялар);
- жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алуын білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жеке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл, ал
Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақстан Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін төрт кезеңге бөліп қарауға болады; олардың
әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басты Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде орнығу кезеңінде тұспа-тұс келеді.
І кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі
жекешелендіру процесінің негізгі бағыты – мемлекеттік орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау
мақсатында кең ауқымда реформалау болды. Ол кәсіпорындары олардың
еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген
талаптармен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату,
соның ішінде тұрғын үй купондарына сату жолымен жүргізілді.
ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан
Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты – мемлекеттің
республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс обектілері мен басқа да
мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді
өтеусіз және өтеуімен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі
меншік құқықтаның дербестенуі негізінде орталықтанған-жоспарды
экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып
еді.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы институционалдық
реформалардың негізгі бағыттарын анықтап береді:
- “шағын жекешелендіру”, ол шағын сауда кәсіпорындарының,
коммуналдық шаруашылықтардың, тұрмыстық қызмет көрсетудің
байқаулары мен аукциондар арқылы жүзеге асырылады;
- жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа
кәсіпорындарды, оның ішінде инвестициялық жекешелендіру
купондарына “жаппай жекешелендіру”;
- ірі мен бірегей мүлік кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан
асатын кәсіпорындар) жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
- “мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын (совхоздар)
жекешелендіру”.
Жекенелендірудің ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар аралығында қамтыды
және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №246
Қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға
арналған жекешелендіру мен қайта құрылымдау бағдарламасына” сәйкес
жүзеге асырылды. Үшінші кезең бағдарламасынаң басты мақсаты
жекешелендіру процесін аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының
экономикасында жеке меншік секторлардың басымдылығына қол жеткізу
және оны бекіту болып еді.
Үшінші кезең мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа
жекешелендірілуін қарастырды және мыналарды өткізуді көздейді:
- мүліктік кешен ретінде мелекеттік кәсіпорын;
- жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік
кешен ретіндегі кәсіпорынның өндірістік және өндірістік
емес бөлімшелері мен құрылымдық бірліктерін;
- кәсіпорын мүлкін, мемлекеттік кәсіпорында жойған жағдайда тек
аукционда ғана;
- шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің
акциялары мен үлестерін.
Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестерін сенімдік
басқаруға беруді:
- электроэнергетикалық кешенді;
- мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
- металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
- көлік-коммуникация кешеніндегі;
- агроөнеркәсіп кешеніндегі;
- әлеуметтік саладағы секторлық бағдарламаларды.
ІV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы №683 қаулысымен
бекітілген 1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру мен мемлекеттік
мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылы.
ІV кезең Бағдарламасының басты мақсаты –жекешелендіру мен
мемлекеттік мүлікті басқарудың құықтық негіздерін жетілдіру; есепке
алуды жақсарту, басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік
мүлікті конкурстық және транспаренттік негізінде жекешелендіруді
қамтамасыз ету еді: Бағдарламаға сәйкес:
- мемлекеттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары
салалық министрліктер мен ведомсволарға берілді
- көгілдір фишка ретінде анықталып, мемлекет оларға үлес
қосушы ретінде қалдырылды;
- мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық деп бөлу
жүргізілді; бұл жергілікті бюджеттер табыстарын жоғарылатуды және
аймақтардың міндеттерінен шыға отырып, жергілікті жерлерде
инвестициялық саясат жүргізуді көздейді.
1999-2000 жылдар Мемлекеттік мүлікті комитеті мен оның облыстық
бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік объектілерін, соның
ішінде 1991-1992 жылдары 6,2 мың объектіні купондарға және Ресей
рубльдеріне жекешелендірді; 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық
волюта енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. рубль
алынған. 1993-2000 жылдары республикадан жекешелендіруден 215,4 млрд.
теңге, соның ішінде акционерлік қоғамдар акцияларын сатудан -90%-тен
астамы түсті.
2.2 Меншік және меншік құқығы
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады.
Меншік құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына
байланысты қалыптасатын билік ету құқықтарының санкцияланған тәртіп
қатынастарының жиынтығы. Меншік құқықтарының жүзеге асуы үшін
меншік құқықтарының айырықшалануы өте маңызды.
Меншік құқықтарының айрықшалануы –бұл меншіктің объектісін,
субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау. Толық құқықтар
шоғыры 11элементтен тұрады (А. Оноре):
1) иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айрықша нақты бақылау жасау
құқығы;
2) пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
3) басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай
қамтамасыз ететінін шешу құқығы;
4) табысты алу құқығы, яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне
иелік ету құқығы;
5) егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту
немесе жою құқығы;
6) қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни игіліктердің
экспроприяциясынан немесе сыртқы орта тарапынан келетін залалдан
қорғану құқығы;
7) игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
8) игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
9) сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пайдалануға тиым салу;
10) өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті
қарызды өтеу үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
11) қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу
құқығы;
Меншік қатынастары –материалдық және материалдық емес ресурстарға
қол жеткізуден шектетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден
шеттетулер жоқ болса, олар –ешкімдікі емес ешкімге тиесілі емес,
немесе бәрәне тиесілі, өйткені оларға қол жеткізуге болады, ал
бұлар –бір нәрсе деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық
ресурстар болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол
жеткізуден шеттету, оларға иелену құқықтарын айырықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын
олардан неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары
бағалайтын адамдардың алуына жағдай жасау.
Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу және
жекешлендіру
Өтпелі экономика жайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет тармағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге
байланысты мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға
бағытталған шаралар жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизді
жеңуге, бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
2.3 Меншік қатынастары және олардың экономикадағы рөлі
Меншік проблемасымен біздің әрқайсымыз өмір бойы күн сайын
ұшырасып отырамыз. Адамдар менікі және басқанікі, біздікі
деген ұғымдарды айыра білу қажеттілігіне ұдайы ұшырасады.
Дәстүрлі экономикалық жүйе - өндіріс үрдісі, айырбас, бөлу және
тұтыну уақыт қалыптастырған әдет-ғұрыпқа, салттарға сүйенеді. Бұл
жүйе мемлекеттілікке дейінгі алғашқы қауым кезеңінде қалыптасты.
Әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйе – мемлекеттік меншіктің
үстемдігі және оның монополиялық мемлекет үкіметі тудырған
құрылымдармен, экономикалық қатынастармен сипатталады. Бұл жүйеге
басқарудың қатаң тіктік иерархиясы тән. Ол көлбеу байланыстардың
болмауы мен экономикалық тиімділіктің төменгі деңгейде болуына алып
келеді. Егер дәлірек айтар болсақ, бұл жүйеде қандай тауарлар
өндіріліп және қандай қызметтер көрсетілуі керектігін бір орталықтан
жоспар түрінде анықтап алады.
Нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір
экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе
берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталуына, келісім-шарт
кепілдігінің сақталуына орай жеке меншікке, экономикалық және
құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген жүйе. Бұл
жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың ойын ережесі заңды түрде
бекітілетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз
мойнына алады. Экономикалық қызмет саласына мемлекет заңнама
негізінде сот міндетін атқарады. Жеке шешімдер нарықтық бәсеке
жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық
араласуы кең өріс алады. Нарықтық жүйе ресурстарды тиімді
пайдалануға және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда
оның жағымсыз жақтары да бар. Мысалы, рынок табыс жөнінен
әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді.
Аралас экономикалық жүйе мемлекеттік реттеу арқылы рынокты
толықтыруға, оның жағымсыз жақтарын жұмсартуға бағытталған. Нарықтық
құрылымдар мынандай мәселелерді шеше алмайды: қоғамдық игіліктерді
өндіру, әлеуметтік теңсіздік, ұзақ мерзімдік экономикалық тұрақтылық,
қоршаған ортаны қорғау және т.б. Экономикалық мәселелер жеке
субъектілер деңгейінде рынок арқылы шешіледі. Қоғамдық сипаттағы
мәселелер мемлекеттің араласуымен шешіледі. Экономиканы мемлекеттік
реттеу деңгейі әр елде әр түрлі болып келеді.
Меншік теориясы. Меншік және меншік құқығы. Меншік – ол
игіліктерді адамдардаң экономикалық иемденуінің тарихи анықталған
қоғамдық тәсілі, осыдан туындайтын экономикалық агенттер
(субъектілер) арасындағы қатынасы, өзара іс-әрекеті. Ол өндіріс
факторларымен, игіліктермен, бұйымдармен (мүліктермен, иемдену
нысандармен) және адамның экономикалық субъект ретінде қарастырумен
байланысты болуы мүмкін.
Сонымен бірге, меншік және меншік қатынастарының экономикалық
және құқықтық мазмұнын айыра білу керек. Меншік құқығы заң
санатының тұрғысынан алғанда иелік ету, ұйғарым жасау және
мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы болып шығады. Меншік
құқығы экономикалық субъектілердің қалыптасуымен экономикадағы өзара
бірлескен әрекеттерді реттейтін ереженің басым бөлігін құрайды.
Меншіктің шынайы қатынастары экономикалық жүйелердің негізін құрай
отырып тарихи-мәдени, рухани, ұлттық, географиялық, демографиялық
және қоғамның басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады. Өндіріс
құралдарын меншіктену өндіріс үрдісінде болатын адамдар
арасындағы экономикалық өзара қатынастар сипатын ғана емес, сонымен
бірге өндіріс өнімін, оның айырбаасталу және тұтыну түрлерінде
анықтайды.
Мемлекет заңнама негізінде ойын ережесін бекітеді: кім, қандай
жағдайда, қандай іс-әрекет, жүріс жасай алады? Егер, меншікті
адамдар рарсындағы экономикалық қатынастар деп қарасақ, онда оған
жауап беруге болады. Меншіктік қатынас – заттарға, мүліктерге
байланысты адамдар адамдар арасындағы: субъект - субъект: нысан
деген формула арқылы айқындалады.
Иемдену – иелігінен алудың байланыс күші әр түрлі болуы м
мүмкін. Меншіктің өндіріс факторлаына қатынастарынан меншік
қатынастары және еңбек нәтижелері туындайды. Меншік өзінің иесі
табыс әкеле бастаған сәттен-ақ, өзін экономикалық тұрғыдан өткізе
бастайды.
Меншік қатынастарын бір жағында – жеке меншіік, екінші жағында
–мемлекеттік меншік бар екі полюс секілді түсінуге болады. Рыноктық
жүйе жағдайында материалдық қорлар үкіметтік емес, жеке
институттар мен жеке адамдардың меншігі болып табылады. Жеке
меншік иесі өзінің әріптестерімен заңды келісім жасай отырып,
жеке тұлғаларға немесе кәсіпорындарға материалдық өз қалауларынша
тауып, бақылап, қолданып және кәдеге жаратуына ерік, еркіндік
береді. Жеке меншік институты ғасырлар бойы мұра құқығымен
сақталып, реттеліп келеді. Бұл жекеменшік құқығының бұдан өзге де
заңды щектеулері бар.
Коуз теориясы меншік құқығының мазмұны мен бөлінуінің қорлар
бөлінуіне де, сондай-ақ айырбастың көлемі мен жағдайына, табыстың
бөлінуі мен деңгейіне, бағаның құрылу үрдісіне және сыртқы әсерге
ықпалын дәлелдеуге арналған. Ол меншік құқығын бөлісу, арқылы
рынок
үрдісіне қатысушылардың ішкі шығындарын қалай өзгертуге
болатындығын дәлелдеуге тырысады.
Р.Коуз өзінің логикалық ойын фермердің егінін көршілес
орналасқан ранчо қожасының ірі қараға таптуы мысалы арқылы
түйіндейді. Егер ранчо қожайыны өзінің табандарымен егінді
таптатқаны үшін заң жүзінде жауапкершілікке тартылмаса, онда ол
өзінің мал басы мәселесін шешкенімен, басқаның зиян шеккенін
каперіне де алмайды. Егер ранчо қожасының оның басқаға келтірген
зияны мөлшерінде айыппұл төлеуін талап еткен болса, онда ол өз
ісінің терістігін айқын түсінер еді. Мұндай жағдайда оның сыртқы
әрекеті ішкі жан дүниесіндегі (интернальді) арпалысқа айналды.
Р.Кроуздың логикалық толғамында бұл бұлайша түсіндіріледі:
ол, фермер мен мал өсіруші қатынасынан мемлекетті төрелік міндеттен
алып тастап, жоғарыдағы жағдайда байланысты олардың өзара
келісімге келулері мүмкін деп айтады. Оның пікірінше, мұндай
жағдайда ранчо қожасы өзінің жасаған зиянкестігі үшін
жауапкершілікке тартыла ма, тартылмай ма, оның ешқандай мәні жоқ
деп санайды. Р. Кроуздың айтуынша, егер мал өсіруші егіндікті
малына таптатқандығы үшін ешқандай жауапкершілікке тартылмаса,
оған одан келер зиян да бірдей болып шығады. Мұндай жағдайда
фермер тапталған егіннің құны үшін, оның бұдан былай мал басын
өсірмейтіндігі жөнінде келісімін алады. Коуз мынандай қорытынды
жасайды: егер меншік құқығы айдай анық және түсінікті болса, егер
адамдар өз еріктерінше жасалған алмасу нәтижесін нық сақтайтын
болса, онда ешқандай сыртқы әсер туындамайды, рыноктық ақсату
болмайды. Сондықтан, болған жағдайға мемлекеттің араласуына
ешқандай негіз жоқ болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-шы бабында былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады және бірдей қорғалады. 2. Меншіктік дүниелер
өздерінің пайдалануларымен қатар қоғамдық игілікке қызмет
көрсетілуін міндеттейді. ҚР-ның Азаматтық кодексінің 188
бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмұны берілген: Меншік
құқығы –субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену,
пайдалану және иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және
қорғауы. Алайда, экономикалық теорияда меншік құқығы деген
ұғымға сүйенген меншік туралы жаңа теория дүниеге келді. Бұл
теорияға сәйкес меншік болып ресурс емес, бір буда құқық
меншік болып саналады. Көбінесе бұл будаға ағылшын заңгері
Оноре анықтаған 11элементті кіргізеді:
1. Иемдену құқығы; 2. пайдалану құқығы; 3. ұйғару (басқару)
құқығы; 4. табыс құқығы; 5. егемендік құқығы; 6. қауіпсіздік
құқығы; 7. игілікті мұрагерлікке беру құқығы; 8. игілікті
мәңгілік иемдену құқығы; 9. қоршаған ортаға зиян келтіретін
дәсілдерді пайдалануға тиым салу құқығы; 10. жаза түріндегі
жауаркершілік құқығы; 11. қалдық сипатындағы
құқық, яғни бұзылған заңды қалпына келтіруді қамтамасыз ететін
институттар мен рәсімдердің болуы құұқығы.
Қазақстанда нарықтық жүйені қалыптастыру және дамыту. Қазақстан
өтпелі кезеңде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған
институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын
жүзеге асырды. Алғашқыда, бұрынғы кеңес одағының щеңберінде жүзеге
асырыла бастаған Қазақстандағы нарықтық тәуелсіздік жарияланғаннан
кейін қарқынды түрде жүргізілді.
Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік
кәсіпорындарда меншіктің басқа түрлеріне негіздеп қайта құру деп
анықтауға болады.
3 Қазақстанда меншікті басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктері
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Экономикада меншіктің мәні
1. Меншік ұғымы және түрлері
2. Меншік нысандары
2 Қазақстанда меншіктің даму ерекшеліктері
2.1 Меншікте мемлекетті реттеу
2.2 Меншік және меншік құқығы
2.3 Меншік қатынастары олардың экономикадағы рөлі
3 Қазақстанда меншікті басқарудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Меншік ұғымы әрбір экономикалық жүйенің іргетасы болып табылады.
Ол тарихи түрде адам және қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы
кезде меншік деген ұғым тек жермен байланыстырылды. Сондықтан да
меншік адамның дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи және
өндіріс жағдайларына қатынастарын байқатады. Мұнда адам -өндіруші
және өндіріс құрал-жабдығын иеленуші ретінде көрінеді (жер –қоғамдық
өндірістің басты құралы). Өндіріс нәтижелерін иелену қоғамдық
экономикалық қатынастар щеңберінде материалдық игіліктерді адамдар
бірлесе игеру арқылы жүзеге асады. Өткен дәуірдегі экономикалық
ойлар иелері меншіктің мәні мен мазмұнын қарастыруда ерекше қадамдар
жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз экономисі
Франсуа Кенэ (1694-1774жж.) Экономикалық кесте (1758ж.) деген
еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өніділігі ролінің
басымдылығы көрсеткен. Меншікті молайтудағы еңбекшінің егін
шаруашылығындағы еңбек өнімділігінің басымдылық ролін ерекше қолдап,
оны барлық байлықтың қайнар көзі ретінде санады.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти,
Давид Рикардо және Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның тапқа
яғни жалдамалы жұмысшы, капиталист және жер иеленуші болып жіктелуіне
негіздеді. Уильям Петтидің еңбек –байлықтың атасы, жер-оның анасы
деген қанатты сөздерді өзінің мәнін осы күнге дейін жойған жоқ.
Француз экономисі Пьер Жозеф Прудон (1809-1865 жж.) меншікке
өзінің көзқарасын Кедейліктің философиясы деген еңбегінде
баяндаған болатын. Онда ол ұсақ буржуазиялық және жеке
меншікті дәріптеп, капиталистік меншікті сынады. Прудон Меншікті
–бұл ұрлық деген сөзінің мәні бар. Меншіктің мұндай сипаттамасы
кең тараған жоқ және ғылыми сынға ұшырады.
К.Маркстің тұжырымдауы бойынша, меншік экономикалық категория
ретінде адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз өмір сүреді. Меншік
–бұл өндіріс құрал-жабдығын иелену қатынасы және материалдық
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну процесі. Маркстік
теорияға сәйкес – құралдар, заттар және т. б.меншіктің заттық мазмұнын
құрайды. Алайда меншік ұғымы тек қана заттық мазмұнымен немесе адамның
затқа қатынасымен шектеліп қана қоймайды. Адам басқа адамдармен өзара
тығыз байланыста өмір сүреді, еңбек өнімін өндіреді және тұтынады. Ешкімге
жатпайтын нәрсені – қоғамнан тыс, басқа адамдармен байланыссыз иемдену
мүмкін емес. Айталық, тіл бір ғана адамның өнімі болып табылады.Себебі,
ондай жағдайда адам ешкіммен сөйлесе алмайды. Меншікте дәл солай: ешкіммен
қатынаспайтын адамның меншігі – экономикалық категория ретінде мазмұнын
жояды. Меншік табиғи емес, ол заттардың қоғамдық қасиеті.
Меншік теориясына сүбелі үлесті батыстың қазіргі экономикалық
мектебінің өкілдері, американ экономистері – Рональд Коуз ( 1910ж.) және
Армен Алчиан (1914ж.)қосты. Бұл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д.
Нарт, Р.
Познер және басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы
ғалымдардың тұжырымдамасына сәйкес, ресурс өзінен өзі меншік
бола алмайды, тек ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешенді
құқық –міне осы меншіктің мазмұнын құрайды. Бұл процеске
қатынасатындардың барлығы меншік құқығын өткеру кезінде ойын
ережесін білуі қажет. Меншік, кімге жатады, және өзара іс-
әрекетті ұштастыруға қол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?
Олардың ойынша, меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір
бөлімнен құралады:
1. иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш-
қуаттылық) бақылау құқығы ;
2. пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін
қолдану құқығы;
3. басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім және қашан
қамтамасыз етуді шешу құқығы;
4. табысқа деген құқық, яғни игіліктерді қолдану нәтижесіне ие
болу құқығы;
5. егеменділік құқығы, яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою
немесе өзгерту құқығы;
6. қауісіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан және сыртқа ортаның
зияндылығынан қорғау құқығы;
7. игілікті мұрагерге беру құқығы;
8. игілікті иелеудегі мерзімсіздік құқығы;
9. сыртқы ортаға зиян келтіретін әдістерді қолдануға қарсылық
жасау құқығы;
10. жауапкершілікке жазалау түрін қолдану құқығы, яғни қарызды
төлеуге игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
11. қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқық шараларын қалпына
келтіруді қамтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілген қысқаша талдау
мынаны байқатады: меншік –бұл адамдар арасындағы материалдық және
рухани игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну
салаларындағы күрделі әлеуметтік-экономикалық қатынастар.
1 Экономикадағы меншіктің мәні
1.1 Меншік ұғымы және түрлері
Меншіктің экономикалық мазмұны мынадай түсініктер арқылы
сипатталды:
1 екі жұп категорияларының өзара байланысы: (меншіктеу) иемдеу-жатсыну;
ә) жекелену-қоғамдану сияқты жұп категориялардың өзара
байланысы;
б) өндірістің жеке және заттық факторларын біріктіру тәсілі,
в) субъектілік-объектілік талдау.
1. Ең алдымен, меншіктің экономикалық мазмұны екі түсініктің
сараптамасы негізінде алуға болады. Бір жағынан, қандай да бір
қауымдастың (индивид, топ, қоғам) өндіріс құралдары мен қызмет
нәтижелерін иемденуінің механизмі мен нысаны, ал екінші
жағынан, олардың басқа шаруашылық бірліктерден және тұтас
қоғамнан шеттетудің сәйкес формалары.
Иемдену деген қандай да бір қатынастар субъектісін осы
қатынастардан тұтас қоғам өміріндегі атқаратын қызметтеріне сәйкес,
субъектінің өзінің өмір сүруіне айналдыруы дегенді білдіреді. Ал
шеттету –қандай да бір объектіні субъектінің өзіндік қызметіне
айналдырудың мүмін еместігін білдіреді.
2. Оқшауландыру деген әрбір тауар өндіруші белгілі бір тауарды
өндіруге мамандануын білдіреді. Еңбек бөлінісі неғұрлым терең
болса, оқшауланған тауар өндіушілер арасындағы өзара тәуелділік
те соғұрлым күшті. Жеке оқшауланған тауар өндірушілердің
айырбастауы арқылы жүзеге асырылады.
Қоғамдастыру деген еңбектің қоғамдық сипатының дамуын білдіреді.
Бір жағынан, қоғамдық еңбек бөлінісі және өндіріс құраддарына жеке
меншіктің салдарынан кәсіпорындар жеке тауар өндірушілер ретінде
оқшауланған. Екінші жағынан, еңбектің қоғамдық сипатына байланысты,
олардың бәрі біртұтас қоғамдық ұдай өндіріс процесіне тартылған.
Оқшауланған тауар өндірушілер арасындағы экономикалық байланыстардың
формасы – ақша айналымы жүретін тауар айырбасы болып табылады.
3. Меншік қатынастарының ауқымды негізін өндіріс факторларын
біріктіру тәсілі құрайды. Біріктірудің екі тәсілі ажыратылып
жүр: тікелей және сатылы. Өндіріс құралдарын материалдық
игіліктерді тікелей өндірушілермен өндіріс процесінде, айналым
саласын айналып өтіп қосылуын өндіріс факторларының тікелей
қосылу тәсілдері сипаттайды. Бұл жағдайда, бір адам бейнесінде
екі қызмет жүзеге асырылады-өндіріс құралдарын меншіктеуші
қызметі және материалдық игіліктерді тікелей өндіруші қызметі.
Кейде басқа да нұсқалары да болуы мүмкін, бұл жағдайда екі
қызмет ажыратылып, түрлі субъектілерге бекітіледі; бірінде
-өндіріс құралдарын меншіктеуші қызметі, бірінде – жұмыс күші
қызметі. Бұл жағдайда жұмысшы өндіріс құраларынан шеттетілген.
Өндіріс факторлары бірігуі үшін, өндіріс құралдарын
меншіктеушінің жұмыс нарығында жұмыс күшін жалдауы қажет.
Сондықтан да, өндіріс саласында жүзеге асатын заттық және жеке
факторлардың бірігуі жұмыс күшін сату сатып алу актісінен
кейін, яғни тауар-ақша қатынастары арқылы жүреді. Өндіріс
факторлары бірігуінің бұл нұсқасы сатылы деп аталады.
1. Табыстарды үлестіру өндіріс құралдарын меншіктеушілер мүддесі
үшін жүзеге асырылады.
2. Меншік субъектілері: жеке тұлғалар, отбасы, әлеуметтік топ,
өндірістік ұжым, халық, басқару органдары бола алады. Меншік
объектілері: өндіріс құралдары, мүлік, ақша, құнды қағаздар,
ақпарат, интеллект, жұмыс күші болып табылады.
Меншіктің қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:
а) иелену (затты иеленуге жүзеге асыру, қожалық ету);
ә) пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
б) бөлу (заттың құқықтық тағдырын анықтау –сату, айырбастау
сыйға тарту т.б.)
Меншіктің экономикалық өткерілуі, оның иесіне табыс, рента,
пайыз, дивиденд алып келуі арқылы жүзеге асады. Әрине, әртүрлі
игіліктерді иелену процесін қарастыру маңызды, бірақ теория үшін
өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін, сонымен қатар оның
әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау маңыздырақ. Өндіріс құрал-
жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез келген
экономикалық моделін (нарықтық,
әміршілдік-әкімшілдік, мемлекеттік, аралас, және т.б.) құрастырушы
болып табылыды.
Адамзат қоғамның даму тарихына меншіктің тайпалық немесе
қауімдастық түрлері белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың
ыдырауы, отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда
болды. Жеке адам жердің меншік иесі болып, оны өндіру сол
адамның өзіне және оның отбасына берілді. Ол өзін басқа отбасы
қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін қайтадан
қауімдастыққа біріге бастап, қауімдастықтың меншігін құрады.
Қалалық мекендер құрылып, қалаға берілген жерлер қауымдастық
меншігіне айналады. Бұл жерде қауымдастық меншік мемлекеттік
меншіктің бейнесі ретінде көрінеді. Тіпті, ерте дүниенің өзінде-ақ
ұжымдық, жеке еңбектің және мемлекеттік меншік түрлері қалыптаса
түсті. Ослардың ішінен кеінрек жеке және мемлекеттік меншік түрлері
көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінің барынша дамуын
әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО-да (1917-
1991жж.) жүзеге асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің
жалпы құрылымында -88,6% құрады. Нарықтық экономикасы дамыған
елдерде мемлекетік меншіктің үлесі 5%-дан 30%-ға дейін ауытқиды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік
меншік басқа меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы
мүмкін. Ол оның атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның экономикалық
даму стратегиясының қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының
оңтайландырылуы нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы
тиімділікке қол жеткізу арқылы сабақтастырылады Экономикада бұл
меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз тұстарға,
яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келді. Ол
экономика үшін аса қауіті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты
және тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті
жою емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып
отыр. Нарыққа өту және ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен
жекешелендіру процесінің басталуы – мемлекеттік меншік үлесін
қысқартуға, оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны
тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға бағыттау қажет. Мемлекеттік
меншіктің үлесі 30-40% щеңберінде бекітілді.
Жеке меншіктің дамуы ΧІΧ-шы ғасырдың екінші жартысының ортасына
дейін жүзеге асты. Акционерлік немесе корпоративтік меншік, басқаша
айтар болсақ, топтық немесе ұжымдық меншік. Батыстың экономикалық
мектебі жеке термині ретінде кез-келген мемлекеттік емес
мүлік, шаруашылық, кәсіпорынды түсінген. Жеке меншік ұғымы
тұғысынан өз еңбегімен жасалған жеке еңбектің және еңбектік емес
меншікке бөліп қараймыз. Соңғысында заңды негізінде жасалған жер
учаскісі табысы мен жалға берілген басқа да қозғалмайтын мүлік,
банкке салынған пайыз бойынша және басқа көздер (жәрдем ақы,
стипендия, зейнет ақы және т.с.с.) есебінен жасалды. Жеке
меншіктің даму кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап, жеке
кәсіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп
келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Сондай-ақ
оның теріс тұстары байқалады: артық өндірудің экономикалық
дағдарысы, жеке меншік –бұл билеп-төстеушінің, ешкім шектемейтін
иегердің (иегердің өз еркі ғана бәрін шешеді) меншік өнімімен
байланысты еді. Сондықтан мемлекеттің араласуы қажет болды. Қазіргі
өркениетті қоғамда меншік иесі мінез-құлқының белгілі ережелері
жасалған, сонымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысын ескерту
туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және
оның келешегі алда. Қазіргі әлемдік қауымдастықта жеке меншіктің,
мағынасы өзгереді. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік
және еңбектік емес) ғана емес, сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және
кооперативтік түрде – меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.
Нарыққа өткенге дейін Қазақстан Республикасында кооперативтік
меншік – колхоздың, кооператив меншіктің, тұтыну корпорациясы, тұрғын-
үй, құрылыс және басқа да кооперативтік ұжымдармен көрсетілді.
Қазіргі жағдайда ол акционерлік меншік, біріккен және аралас
кәсіпорын меншіктерімен толықтырылды. Көптеген әлем елдерінде
меншіктің кооперативті түрі жан-жақты дамыған. Өндірістік
кооперативтер – бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге өндіру мақсаты,
азаматтардың өз еркінде.
Кооперативтер Англияда ΧІΧ-шы ғасырдың басында пайда болып, кейінрек
мұндай ұжымдар көптеген Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ-та кеңінен
тарады. Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндеу және өткізу бойынша пайда болады. 100 жылдан соң
әлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруашылығы өнімінің 60%-
ы келеді. Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық экономика
жағдайында кооперативтік кәсіпорынның толық өзінше болуы – оның
өндірісі дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарлығын иеленеді. Мұнда,
қозғаушы күші – меншік иесі, топтары – кооперативтің экономикалық
мүдделері болып табылады.
Тұтыну кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу.
Өндірістік кооператив өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну
кооперативі – айналыс саласында қызмет жасайды. Ресейде тұтыну
кооперативінің алғашқы ұйымдары ΧΧ-шы ғасырдың басында пайда
болды. Оның пайда болуының басты мақсаты – тауарларды сатып алуда
шаруа мен тұтынушыны сауда дәлдалдарынан құтқару. Қазіргі кезде
әлемдік қауымдастықта тұтыну кооперациясы өзінің қызметін қалада
да, ауылдық жерлерде де жүзеге асаырады. Ол әртүрлі фирмалар және
ұйымдармен кең халақаралық байланыста болды. Меншіктің бір түрінен
басқасына өтуді эволюциялық жолмен бәсекелестік күрестің, өндіргіш
күштер дамуының және ҒТР-ның негізінде жүзеге асады немесе бұрынғы
Одақта болған мемлекеттік және
колхоздық меншік зорлық-зомбылық жағымен қалыптасуын айтамыз.
Муниципалды меншік мемлекеттік және басқа меншік түрлерімен
салыстырғанда өте ерекше болып табылады. Муниципал-латынның
municipalitet немесе немістің munizipalitet сөздерінен шыққан,
қаланы басқару деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның municipium
сөзі қаланы өзін-өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалды
меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік – аумақтық құрылымдарды
басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай мүліктер
коммуналды меншік деп аталады. Әртүрлі экономикалық жүйе щеңберінде
меншіктің басқа түрінің басым болуы, оның басқа түрінің – мейлі
бұрынғы, мейлі қазіргі түрінің болуын жоққа шығармайды. Меншіктің
барлық түрінің араласуы мен өзара іс-әрекеті, экономикаға және барлық
қоғамның дамуына оң әсер етеді.
1.2 Меншік нысандары
Меншік –тарихи категория. Нақты бір өндіріс тәсіліне тән
өндірістік қатынастар сипатына сәйкес, айрықша қасиеттеріне ие
меншіктің тарихи типтері ажыратылып жүр. Қоғамдық еңбек бөлінісі
дамуының түрлі сатыларындағы қандай да бір меншік типінің
шеңберінде иемдену тәсілдерінің айырмашылықтары бар болатындықтан,
түрлі иемдену нысандарын немесе меншік нысандарын ажыратады.
Оларға:
1) Жеке иемдену нысандары;
2) Ұжымдық иемдену формалары;
3) Қоғамдық иемдену нысандары жатады;
Қандай да бір тип аясында қандай бір түрлер болуы мүмкін.
Осылайша:
1. Жеке меншік:
а) жеке;
ә) жеке еңбектік;
б) жеке капиталистік болып бөлінеді.
2. Ұжымдық меншік:
а) серіктестіктер;
ә) кооперативтік;
б) акционерлік;
в) ортақ өндіріс болып бөлінеді.
3. Қоғамдық меншік:
а) жалпы мемлекеттік;
ә) муниципалдық болып бөлінеді.
Шаруашылық практикада меншік типтерінің, нысандарының және
түрлерінің мәнін ажыратуға құрылады. Бұнда меншік қатынастары
шаруашылық қызметті ұйымдастыруының қандай да бір нысандарының
негізі болып табылады. Олардың арасында диалектикалық байланыс бар.
Бір жағынан, шаруашылық жүргізу нысандары меншік объектілерін
пайдаланумен, сондай-ақ өндірістің техникалық даму деңгейімен
анықталады. Меншіктің бір түрінің немесе нысанының негізінде
шаруашылық жүргізудің түрлі нысандары қалыптасуы мүмкін, ал бұл
бәсекенің негізі болып табылады.
2 Қазақстанда меншіктің даму ерекшеліктері
2.1 Меншікте мемлекетті реттеу
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Төраға Ю.А.Хитрин,
Кеңес мүшелері Қ.Ә.Әбішев, Қ.Ж.Балтабаев, С.Ф.Бычкова, А.Есенжанов,
А.К.Котов және Қ.Ә.Омарханов қатысқан құрамда, мыналардың: Республика
Жоғарғы Сотының судьясы Ю.А.Пономаренко, Республика Бас Прокурорының
орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың, Республика Әділет вице-министрі Ж.Қ.Асановтың,
Республика Қаржы министрлігінің Салық комитеті төрағасының орынбасары
Ә.Б.Базарбаеваның қатысуымен, өзінің ашық отырысында, Қостанай облысының
мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының, “Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасы
Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабының 1-тармағын және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-тармағын
конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынысын қарады. Қолдағы бар
материалдарды, соның ішінде сарапшы – Қазақ гуманитарлық-заң
университетінің азаматтық құқық және процесс кафедрасының меңгерушісі, заң
ғылымының кандидаты М.Қ.Өмірқұловтың қорытындысын зерделеп, баяндамашы –
Конституциялық Кеңестің мүшесі А.Есенжановтың хабарлауын және отырысқа
қатысушылардың сөздерін тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық
Кеңесі мынаны анықтады: Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі
Қостанай облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының (бұдан
әрі – сот), Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569
қаулысымен бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық
берешегі есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің
(бұдан әрі – Ереже) 13-тармағын конституциялық емес деп тану жөніндегі
ұсынысын конституциялық іс жүргізуге қабылдады. Қазақстан Республикасы
Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы”
конституциялық заң күші бар Жарлығының 21-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына
сәйкес, өтініш субъектісі өтініштің көлемін ұлғайту – сондай-ақ “Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабы 1-тармағының
конституциялылығын да тексеру туралы өтінішін мәлімдеген. Азамат
А.Тілеуімбетовтің сатып алу-сату шартын орындауға мәжбүрлеу және құжаттарды
талап етіп алдыру туралы “Қостанай қозғалтқыштар жөндеу зауыты” ЖШС-ке
(бұдан әрі – “ҚҚЖЗ” ЖШС) қойған талап-арызы, сондай-ақ сатып алу-сату
шартын жарамсыз мәміле деп тану туралы “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің қарсы талап-арызы
бойынша соттың іс жүргізуінде жатқан азаматтық іс Конституциялық Кеңеске
жүгінуге себеп болған. Сот ұсынысынан келіп шығатыны, “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің салық
берешегі болғандықтан, Салық кодексіне сай мүлкіне билік етуі шектеліп,
содан соң мүлкі ашық мамандандырылған аукционда сатуға қойылған, азамат
А.Тілеуімбетов оның жеңімпазы деп танылған. “ҚҚЖЗ” ЖШС-тің аукцион нәтижесі
бойынша сатып алу-сату шартын жасасудан бас тартуына байланысты, оған
Ережеге сәйкес әрекет еткен салық қызметінің органы қол қойған. Бұл аталған
Ереженің 13-тармағына сай, егер аукционның өткізілетін күні, уақыты және
орны туралы хабардар етілген сатушы немесе оның заңды не уәкілетті өкілі
аукционға келмесе, онда аукцион оның қатысуынсыз өткізіледі, ал сатып алу-
сату шартын оның атынан салық қызметінің органы жасайды. Мемлекеттік
органның бұл өкілеттігі Салық кодексінің 53-бабының 1-тармағынан келіп
туындайды, оған сәйкес салық органдары салық төлеушінің келісімінсіз оның
мүлкінен өндіріп алуды жүргізуге құқылы. Соттың пікірінше, сатушының
еркінен тыс сатып алу-сату шартын жасауға және соттан тыс тәртіппен
мүліктен айыруға салық қызметінің органына мүмкіншілік беретін, Салық
кодексінің 53-бабының 1-тармағы және Ереженің 13-тармағы Конституцияның 26-
бабы 1, 2 және 3-тармақтарының, 39-бабы 3-тармағының ережелеріне қайшы
келеді. “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”
Республика Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабы 1-тармағының және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-
тармағының конституциялылығын тексере отырып, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Кеңесі тиісті конституциялық нормаларды мынадай жүйелі
талдауды негізге алды. Республика Конституциясының 26-бабына сәйкес
“Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын
мүлкін жеке меншігінде ұстай алады” (1-тармақ) және “меншік ... құқығына
заңмен кепілдік беріледі” (2-тармақ). 26-баптың 2-тармағымен көзделген
меншік құқығы ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс (Негізгі Заңның 39-бабының
3-тармағы). Бұл конституциялық ережелер мүлікке ие болудың құқықтық тұрғыда
заңдылығын көздейді, меншік иесінің заңды құқықтарын кімнің де болсын
заңсыз араласуынан қорғауға және меншікке қол сұғылмауын қамтамасыз етуге
бағытталған. Конституцияның 26-бабының 3-тармағы, соттың шешімінсіз ешкімді
де өз мүлкінен айыруға болмайды деп белгілейді. Бұл ереже меншік құқығын
қорғау кепілдігін көздейді, ол абсолютті болып табылмайды және меншікті
иеліктен айыру кезінде міндетті түрде алдын-ала сот шешімі болуын
көздемейді, өйткені Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес мұндай
құқықты заңмен шектеуге жол беріледі. Нақты мүліктік құқықты заңмен
көзделген реттерде шектеу, азаматтық-құқықтық қатынастарда да, жария-құқық
аясында да заңды болып табылады. Мұндай құқықтық позиция Конституциялық
Кеңестің 2000 жылғы 16 маусымдағы N 62 және 2000 жылғы 20 желтоқсандағы N
212 қаулыларында білдірілген. Конституцияның 6-бабының 2-тармағына сай
“меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де
қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз
құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері
заңмен белгіленеді”. Айқындаушы маңызға ие бұл конституциялық нормалар
Негізгі Заңның “Жалпы ережелер” деп аталатын І бөлімінде орналасқанын атап
өткен жөн, өйткені олар меншік қатынастарын құқықтық реттудің негізгі
принциптері мен бастауларын бекітеді (Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 7
маусымдағы N 42 қаулысы). Конституция, заңды түрде белгіленген салықтарды,
алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі
міндеті екенін көздейді (35-бап); әркім Қазақстан Республикасының
Конституциясын және заңдарын сақтауға міндетті (34-баптың 1-тармағы). Бұл
баяндалған конституциялық нормалар салық төлеушілердің барлығын Негізгі Заң
нұсқамаларына қатаң түрде сәйкес іс-әрекет жасауға, яғни Республика
заңдарымен белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті
төлемдерді төлеуге міндеттейді. Салықтық құқық қатынастары жария-құқықтық
сипатқа ие, ал салық заңнамасы салық және бюджетке төленетін өзге де
міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу, есептеу тәртібі және төлеу жөніндегі
билік қатынастарын, сондай-ақ, мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы
салық міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Салық кодексінде көзделген салық әкімгершілігі, салық төлеушілердің салық
заңнамасын тиісті түрде орындауы жөніндегі шараларды назарда ұстайды,
салықтардың және өзге де міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы аударылуын
қамтамасыз етуге бағытталған механизмдерді белгілейді. Салық кодексінің 53-
бабының 1-тармағында бекітілген, салық төлеушінің - заңды тұлғаның және
жеке кәсіпкердің банк шоттарында ақшасы, қолма-қол ақшасы және
дебиторларының банк шоттарында ақшасы болмаған жағдайларда салық
органдарының оның келісімінсіз салық берешегінің сомасы шегінде салық
төлеушінің билік ету шектелген мүлкінен өндіріп алуды жүргізуге құқығы
осындай шаралардың бірі болып табылады. Салық кодексінің бұл нормасы
Конституцияның 35-бабын жүзеге асыруға қаратылған. Салықтар, алымдар және
өзге де міндетті төлемдер, сондай-ақ салық әкімгершілігі мәселелерін
реттейтін заңдарды Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 4) тармақшасына
сәйкес Парламент шығарады. Заң шығарушы заңдарда конституциялық нормаларды
мәжбүрлеп қамтамасыз етуге және орындатуға бағытталған нормаларды, және
осыдан келіп туындайтын меншік иесінің құқықтарын шектеулерді белгілеуге
хақылы. Салық төлеушінің мүлкін, Салық кодексінің 53-бабының 1-тармағымен
және соған негізделген Ереженің 13-тармағымен бекітілген тәртіппен алып қою
Конституцияның 26-бабы 3-тармағының ережелеріне қайшы болмайды. Бұл
жағдайда салық төлеушінің мүлкі, Негізгі Заңның және Салық кодексінің
талаптарына орай оның төлеуге міндетті болған салық берешегі есебіне
айналдырылады. Ереже негізінде өткізілетін, салық төлеушінің билік етуі
шектелген мүлкін салық берешегі есебіне сату жөніндегі мамандандырылған
аукцион, теріс пиғылды салық төлеушілерге қолданылатын, салық берешегін
мәжбүрлеп өндірудің заңмен көзделген шарасы болып табылады. Ереже Салық
кодексінің 53 және 54-баптарының тиісті ережелері негізінде Республика
Үкіметінің қаулысымен бекітілген. Мүдделі адамдардың салық қызметі
органдары мен оның лауазымды адамдарының іс-әрекетіне барлық жағдайларда да
соңынан сотқа шағымдана алатынын атап өткен жөн, сот олардың заңдылығын
тексеріп, қорытынды шешім қабылдайды. Бұл ереже әркімнің, заңмен кепілдік
берілген және қамтамасыз етілген, өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы туралы Республика Конституциясының 13-бабының 2-
тармағынан туындайды. Сатып алушының мүлікті, өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған салық төлеушінің атынан сатып алу-сату шартын салық органы
жасаған мамандандырылған аукционда сатып алуына келер болсақ, мұндай сатып
алуды заңды деп есептеген жөн, өйткені сатып алушының мүлікке деген меншік
құқығы заңмен және соған сәйкес келетін нормативтік құқықтық актімен
көзделген негізде және тәртіппен пайда болады. Соған байланысты жаңа меншік
иесінің құқықтық өкілеттігі заңды, ол Конституцияның 26-бабының 1-тармағына
сәйкес келеді. Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы
Конституциясының 72-бабының 2-тармағын, Қазақстан Республикасы
Президентінің “Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы”
конституциялық заң күші бар Жарлығының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын,
31-33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа
алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі қаулыетеді: 1. “Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің (Салық кодексінің) 53-бабының 1-тармағы және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен
бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі
есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-тармағы
Республика Конституциясына сәйкес деп танылсын. 2. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен
бастап күшіне енеді және шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл
аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы
Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып,
түпкілікті болып табылады.
Мемлекет иелігінен алу –мемлекеттік меншікті өзгертуге байланысты
мемлекеттің экономикадағы шектен тыс тілін жоюға бағытталған шаралар
жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизмді жеңуге, бәсекелестік
пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
Ол мына бағыттар бойынша жүреді:
1) Иемдену процестін мемлекет қарамағынан алу;
2) Шаруашылық жүргізудің сан түрлі нысандарын жасау;
3) Жаңа ұйымдық құрылымдарды қалыптастыру;
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру тығыз байланысты.
Жекешелендіру – меншікті мемлекет иелігінен алудың бағыттарының
бірі, оның мәні – меншікті жеке және заңды тұлғалардың жеке
меншігіне беруде. Мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындарды
жекешелендіру:
- азаматтар мен акционерлік қоғамдардың мемлекеттен және
жергілікті билік органдарынан;
- кәсіпорындарды және олардың кәсіпорындар ретінде бөліп
шығарылатын бөлімшелерін;
- кәсіпорындардың материалдық және материалдық емес активтерін;
- акционерлік қоғамдардың (серіктестіктердің) капиталындағы мемлекет
пен жергілікті билік органдарының үлестерін (пай, акциялар);
- жекешелендірілетін кәсіпорындардың басқа кәсіпорындар капиталындағы
үлестерін меншікке алуын білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде мемлекеттік меншік пен оның қызметтерін жеке
секторға толық және жарым-жартылай өткізіп берудің 22 түрлі тәсілі бар.
Жекешелендіру процесі – ұзаққа созылатын процесс. Жапонияда ол 10 жыл, ал
Батыс Еуропада 10-15 жыл бойы жүрді.
Қазақстан Республикасындағы 10 жылдағы мемлекет иелігінен алу және
жекешелендіру процесін төрт кезеңге бөліп қарауға болады; олардың
әрқайсысының өз мақсаттары бар. Бұл процестердің басты Қазақстанның
егеменді мемлекет ретінде орнығу кезеңінде тұспа-тұс келеді.
І кезең 1991-1992 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңдегі
жекешелендіру процесінің негізгі бағыты – мемлекеттік орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін жағдай жасау
мақсатында кең ауқымда реформалау болды. Ол кәсіпорындары олардың
еңбек ұжымдарының ұжымдық немесе акционерлік меншігіне жеңілдетілген
талаптармен беру және сауда мен қызмет көрсету объектілерін сату,
соның ішінде тұрғын үй купондарына сату жолымен жүргізілді.
ІІ кезең 1993-1995 жылдарды қамтиды. Бұл кезең Қазақстан
Республикасы Президентінің 1993 жылғы 5 наурыздағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасындағы 1993-1995 жылдардағы мемлекет
иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің негізгі мақсаты – мемлекеттің
республика халқына ұлттық мүлікті өндіріс обектілері мен басқа да
мемлекетке тиесілі материалдық және материалдық емес активтерді
өтеусіз және өтеуімен өткізіп беру жолымен қайтару процесіндегі
меншік құқықтаның дербестенуі негізінде орталықтанған-жоспарды
экономикадан нарықтық экономикаға өтуге қажетті жағдай жасау болып
еді.
Жекешелендірудің екінші кезеңінің бағдарламасы институционалдық
реформалардың негізгі бағыттарын анықтап береді:
- “шағын жекешелендіру”, ол шағын сауда кәсіпорындарының,
коммуналдық шаруашылықтардың, тұрмыстық қызмет көрсетудің
байқаулары мен аукциондар арқылы жүзеге асырылады;
- жұмысшылар саны 200-ден 5000-ға дейін жететін орташа
кәсіпорындарды, оның ішінде инвестициялық жекешелендіру
купондарына “жаппай жекешелендіру”;
- ірі мен бірегей мүлік кешендерін (жұмысшылар саны 5000-нан
асатын кәсіпорындар) жеке жобалар бойынша жекешелендіру;
- “мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындарын (совхоздар)
жекешелендіру”.
Жекенелендірудің ІІІ кезеңі 1996-1998 жылдар аралығында қамтыды
және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 2 ақпандағы №246
Қаулысымен бекітілген “Қазақстан Республикасындағы 1996-1998 жылдарға
арналған жекешелендіру мен қайта құрылымдау бағдарламасына” сәйкес
жүзеге асырылды. Үшінші кезең бағдарламасынаң басты мақсаты
жекешелендіру процесін аяқтау жолымен Қазақстан Республикасының
экономикасында жеке меншік секторлардың басымдылығына қол жеткізу
және оны бекіту болып еді.
Үшінші кезең мемлекеттік меншіктің тек ақшалай қаражатқа
жекешелендірілуін қарастырды және мыналарды өткізуді көздейді:
- мүліктік кешен ретінде мелекеттік кәсіпорын;
- жекешелендірілуі тұйық технологиялық циклді бұзбайтын мүліктік
кешен ретіндегі кәсіпорынның өндірістік және өндірістік
емес бөлімшелері мен құрылымдық бірліктерін;
- кәсіпорын мүлкін, мемлекеттік кәсіпорында жойған жағдайда тек
аукционда ғана;
- шаруашылық серіктестіктердің жарғылық қорларындағы мемлекеттің
акциялары мен үлестерін.
Сондай-ақ мемлекеттің акциялар пакеті мен үлестерін сенімдік
басқаруға беруді:
- электроэнергетикалық кешенді;
- мұнай-газ және мұнай-химия кешеніндегі;
- металлургиялық және тау-кен кешеніндегі;
- көлік-коммуникация кешеніндегі;
- агроөнеркәсіп кешеніндегі;
- әлеуметтік саладағы секторлық бағдарламаларды.
ІV кезең 1999-2000 жылдар аралығын қамтыды және Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 1 маусымдағы №683 қаулысымен
бекітілген 1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру мен мемлекеттік
мүлікті басқарудың тиімділігін арттыру Бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылы.
ІV кезең Бағдарламасының басты мақсаты –жекешелендіру мен
мемлекеттік мүлікті басқарудың құықтық негіздерін жетілдіру; есепке
алуды жақсарту, басқарудың тиімділігін жоғарылату және мемлекеттік
мүлікті конкурстық және транспаренттік негізінде жекешелендіруді
қамтамасыз ету еді: Бағдарламаға сәйкес:
- мемлекеттік акцияларды иемдену және пайдалану құқықтары
салалық министрліктер мен ведомсволарға берілді
- көгілдір фишка ретінде анықталып, мемлекет оларға үлес
қосушы ретінде қалдырылды;
- мемлекеттік мүлікті республикалық және коммуналдық деп бөлу
жүргізілді; бұл жергілікті бюджеттер табыстарын жоғарылатуды және
аймақтардың міндеттерінен шыға отырып, жергілікті жерлерде
инвестициялық саясат жүргізуді көздейді.
1999-2000 жылдар Мемлекеттік мүлікті комитеті мен оның облыстық
бөлімшелері 34,5 мыңнан астам мемлекеттік меншік объектілерін, соның
ішінде 1991-1992 жылдары 6,2 мың объектіні купондарға және Ресей
рубльдеріне жекешелендірді; 28 мыңдай объект 1993-2000 жылдары ұлттық
волюта енгізілгеннен кейін жекешелендірілді.
Алғашқы кезеңде жекешелендіруден 4144 млн. рубль
алынған. 1993-2000 жылдары республикадан жекешелендіруден 215,4 млрд.
теңге, соның ішінде акционерлік қоғамдар акцияларын сатудан -90%-тен
астамы түсті.
2.2 Меншік және меншік құқығы
Меншіктің заңдық мазмұны құқықтық өкілдіктермен сипатталады.
Меншік құқықтары бұл адамдар арасындағы экономикалық пайдалануына
байланысты қалыптасатын билік ету құқықтарының санкцияланған тәртіп
қатынастарының жиынтығы. Меншік құқықтарының жүзеге асуы үшін
меншік құқықтарының айырықшалануы өте маңызды.
Меншік құқықтарының айрықшалануы –бұл меншіктің объектісін,
субъектісін және меншікке өкілдіктерін анықтау. Толық құқықтар
шоғыры 11элементтен тұрады (А. Оноре):
1) иелік ету құқығы, яғни игіліктерге айрықша нақты бақылау жасау
құқығы;
2) пайдалану құқығы, яғни игіліктердің пайдалы қасиеттерін өзі үшін
пайдалану құқығы;
3) басқару құқығы, яғни игіліктерді пайдалану кім және қалай
қамтамасыз ететінін шешу құқығы;
4) табысты алу құқығы, яғни игіліктерді пайдалану нәтижелеріне
иелік ету құқығы;
5) егемен құқығы, яғни игіліктерді шеттету, пайдалану, өзгерту
немесе жою құқығы;
6) қауіпсіздікке ие болу құқығы, яғни игіліктердің
экспроприяциясынан немесе сыртқы орта тарапынан келетін залалдан
қорғану құқығы;
7) игіліктерді мұраға қалдыру құқығы;
8) игіліктерді шексіз пайдалану құқығы;
9) сыртқы ортаға зиян тигізетін тәсілмен пайдалануға тиым салу;
10) өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, яғни игілікті
қарызды өтеу үшін өндіріп алу мүмкіндігі;
11) қалдықты сипат құқығы, яғни бұзылған құқықтылардың қалпына
келтірілуін қамтамасыз ететін тәртіптер мен институттардың болу
құқығы;
Меншік қатынастары –материалдық және материалдық емес ресурстарға
қол жеткізуден шектетулер жүйесі. Егер ресурстарға қол жеткізуден
шеттетулер жоқ болса, олар –ешкімдікі емес ешкімге тиесілі емес,
немесе бәрәне тиесілі, өйткені оларға қол жеткізуге болады, ал
бұлар –бір нәрсе деп айтуға болады.
Меншік объектілері әрқашанда шектеулі болатын экономикалық
ресурстар болып табылады. Басқаларды ресурстарға еркін қол
жеткізуден шеттету, оларға иелену құқықтарын айырықшалауды білдіреді.
Айрықшалаудың мәні мен мақсаты – ресурстарға меншік құқықтарын
олардан неғұрлым көп пайда табуға қабілетті, оларды жоғары
бағалайтын адамдардың алуына жағдай жасау.
Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу және
жекешлендіру
Өтпелі экономика жайында меншік қатынастары түрлі өзгерістерге
ұшырайды. Бұл өзгерістер мемлекет тармағынан алу және жекешелендіру
процестерімен байланысты.
Мемлекет иелігінен алу – мемлекеттік меншікті өзгертуге
байланысты мемлекеттің экономикадағы шектен тыс ролін жоюға
бағытталған шаралар жиынтығы. Мемлекет иелігінен алу монополизді
жеңуге, бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған.
2.3 Меншік қатынастары және олардың экономикадағы рөлі
Меншік проблемасымен біздің әрқайсымыз өмір бойы күн сайын
ұшырасып отырамыз. Адамдар менікі және басқанікі, біздікі
деген ұғымдарды айыра білу қажеттілігіне ұдайы ұшырасады.
Дәстүрлі экономикалық жүйе - өндіріс үрдісі, айырбас, бөлу және
тұтыну уақыт қалыптастырған әдет-ғұрыпқа, салттарға сүйенеді. Бұл
жүйе мемлекеттілікке дейінгі алғашқы қауым кезеңінде қалыптасты.
Әкімшілдік-әміршілдік экономикалық жүйе – мемлекеттік меншіктің
үстемдігі және оның монополиялық мемлекет үкіметі тудырған
құрылымдармен, экономикалық қатынастармен сипатталады. Бұл жүйеге
басқарудың қатаң тіктік иерархиясы тән. Ол көлбеу байланыстардың
болмауы мен экономикалық тиімділіктің төменгі деңгейде болуына алып
келеді. Егер дәлірек айтар болсақ, бұл жүйеде қандай тауарлар
өндіріліп және қандай қызметтер көрсетілуі керектігін бір орталықтан
жоспар түрінде анықтап алады.
Нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір
экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе
берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталуына, келісім-шарт
кепілдігінің сақталуына орай жеке меншікке, экономикалық және
құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген жүйе. Бұл
жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың ойын ережесі заңды түрде
бекітілетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз
мойнына алады. Экономикалық қызмет саласына мемлекет заңнама
негізінде сот міндетін атқарады. Жеке шешімдер нарықтық бәсеке
жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық
араласуы кең өріс алады. Нарықтық жүйе ресурстарды тиімді
пайдалануға және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда
оның жағымсыз жақтары да бар. Мысалы, рынок табыс жөнінен
әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді.
Аралас экономикалық жүйе мемлекеттік реттеу арқылы рынокты
толықтыруға, оның жағымсыз жақтарын жұмсартуға бағытталған. Нарықтық
құрылымдар мынандай мәселелерді шеше алмайды: қоғамдық игіліктерді
өндіру, әлеуметтік теңсіздік, ұзақ мерзімдік экономикалық тұрақтылық,
қоршаған ортаны қорғау және т.б. Экономикалық мәселелер жеке
субъектілер деңгейінде рынок арқылы шешіледі. Қоғамдық сипаттағы
мәселелер мемлекеттің араласуымен шешіледі. Экономиканы мемлекеттік
реттеу деңгейі әр елде әр түрлі болып келеді.
Меншік теориясы. Меншік және меншік құқығы. Меншік – ол
игіліктерді адамдардаң экономикалық иемденуінің тарихи анықталған
қоғамдық тәсілі, осыдан туындайтын экономикалық агенттер
(субъектілер) арасындағы қатынасы, өзара іс-әрекеті. Ол өндіріс
факторларымен, игіліктермен, бұйымдармен (мүліктермен, иемдену
нысандармен) және адамның экономикалық субъект ретінде қарастырумен
байланысты болуы мүмкін.
Сонымен бірге, меншік және меншік қатынастарының экономикалық
және құқықтық мазмұнын айыра білу керек. Меншік құқығы заң
санатының тұрғысынан алғанда иелік ету, ұйғарым жасау және
мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы болып шығады. Меншік
құқығы экономикалық субъектілердің қалыптасуымен экономикадағы өзара
бірлескен әрекеттерді реттейтін ереженің басым бөлігін құрайды.
Меншіктің шынайы қатынастары экономикалық жүйелердің негізін құрай
отырып тарихи-мәдени, рухани, ұлттық, географиялық, демографиялық
және қоғамның басқадай ерекшеліктерінен жинақталынады. Өндіріс
құралдарын меншіктену өндіріс үрдісінде болатын адамдар
арасындағы экономикалық өзара қатынастар сипатын ғана емес, сонымен
бірге өндіріс өнімін, оның айырбаасталу және тұтыну түрлерінде
анықтайды.
Мемлекет заңнама негізінде ойын ережесін бекітеді: кім, қандай
жағдайда, қандай іс-әрекет, жүріс жасай алады? Егер, меншікті
адамдар рарсындағы экономикалық қатынастар деп қарасақ, онда оған
жауап беруге болады. Меншіктік қатынас – заттарға, мүліктерге
байланысты адамдар адамдар арасындағы: субъект - субъект: нысан
деген формула арқылы айқындалады.
Иемдену – иелігінен алудың байланыс күші әр түрлі болуы м
мүмкін. Меншіктің өндіріс факторлаына қатынастарынан меншік
қатынастары және еңбек нәтижелері туындайды. Меншік өзінің иесі
табыс әкеле бастаған сәттен-ақ, өзін экономикалық тұрғыдан өткізе
бастайды.
Меншік қатынастарын бір жағында – жеке меншіік, екінші жағында
–мемлекеттік меншік бар екі полюс секілді түсінуге болады. Рыноктық
жүйе жағдайында материалдық қорлар үкіметтік емес, жеке
институттар мен жеке адамдардың меншігі болып табылады. Жеке
меншік иесі өзінің әріптестерімен заңды келісім жасай отырып,
жеке тұлғаларға немесе кәсіпорындарға материалдық өз қалауларынша
тауып, бақылап, қолданып және кәдеге жаратуына ерік, еркіндік
береді. Жеке меншік институты ғасырлар бойы мұра құқығымен
сақталып, реттеліп келеді. Бұл жекеменшік құқығының бұдан өзге де
заңды щектеулері бар.
Коуз теориясы меншік құқығының мазмұны мен бөлінуінің қорлар
бөлінуіне де, сондай-ақ айырбастың көлемі мен жағдайына, табыстың
бөлінуі мен деңгейіне, бағаның құрылу үрдісіне және сыртқы әсерге
ықпалын дәлелдеуге арналған. Ол меншік құқығын бөлісу, арқылы
рынок
үрдісіне қатысушылардың ішкі шығындарын қалай өзгертуге
болатындығын дәлелдеуге тырысады.
Р.Коуз өзінің логикалық ойын фермердің егінін көршілес
орналасқан ранчо қожасының ірі қараға таптуы мысалы арқылы
түйіндейді. Егер ранчо қожайыны өзінің табандарымен егінді
таптатқаны үшін заң жүзінде жауапкершілікке тартылмаса, онда ол
өзінің мал басы мәселесін шешкенімен, басқаның зиян шеккенін
каперіне де алмайды. Егер ранчо қожасының оның басқаға келтірген
зияны мөлшерінде айыппұл төлеуін талап еткен болса, онда ол өз
ісінің терістігін айқын түсінер еді. Мұндай жағдайда оның сыртқы
әрекеті ішкі жан дүниесіндегі (интернальді) арпалысқа айналды.
Р.Кроуздың логикалық толғамында бұл бұлайша түсіндіріледі:
ол, фермер мен мал өсіруші қатынасынан мемлекетті төрелік міндеттен
алып тастап, жоғарыдағы жағдайда байланысты олардың өзара
келісімге келулері мүмкін деп айтады. Оның пікірінше, мұндай
жағдайда ранчо қожасы өзінің жасаған зиянкестігі үшін
жауапкершілікке тартыла ма, тартылмай ма, оның ешқандай мәні жоқ
деп санайды. Р. Кроуздың айтуынша, егер мал өсіруші егіндікті
малына таптатқандығы үшін ешқандай жауапкершілікке тартылмаса,
оған одан келер зиян да бірдей болып шығады. Мұндай жағдайда
фермер тапталған егіннің құны үшін, оның бұдан былай мал басын
өсірмейтіндігі жөнінде келісімін алады. Коуз мынандай қорытынды
жасайды: егер меншік құқығы айдай анық және түсінікті болса, егер
адамдар өз еріктерінше жасалған алмасу нәтижесін нық сақтайтын
болса, онда ешқандай сыртқы әсер туындамайды, рыноктық ақсату
болмайды. Сондықтан, болған жағдайға мемлекеттің араласуына
ешқандай негіз жоқ болады.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-шы бабында былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік
танылады және бірдей қорғалады. 2. Меншіктік дүниелер
өздерінің пайдалануларымен қатар қоғамдық игілікке қызмет
көрсетілуін міндеттейді. ҚР-ның Азаматтық кодексінің 188
бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмұны берілген: Меншік
құқығы –субъектінің өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену,
пайдалану және иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және
қорғауы. Алайда, экономикалық теорияда меншік құқығы деген
ұғымға сүйенген меншік туралы жаңа теория дүниеге келді. Бұл
теорияға сәйкес меншік болып ресурс емес, бір буда құқық
меншік болып саналады. Көбінесе бұл будаға ағылшын заңгері
Оноре анықтаған 11элементті кіргізеді:
1. Иемдену құқығы; 2. пайдалану құқығы; 3. ұйғару (басқару)
құқығы; 4. табыс құқығы; 5. егемендік құқығы; 6. қауіпсіздік
құқығы; 7. игілікті мұрагерлікке беру құқығы; 8. игілікті
мәңгілік иемдену құқығы; 9. қоршаған ортаға зиян келтіретін
дәсілдерді пайдалануға тиым салу құқығы; 10. жаза түріндегі
жауаркершілік құқығы; 11. қалдық сипатындағы
құқық, яғни бұзылған заңды қалпына келтіруді қамтамасыз ететін
институттар мен рәсімдердің болуы құұқығы.
Қазақстанда нарықтық жүйені қалыптастыру және дамыту. Қазақстан
өтпелі кезеңде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған
институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын
жүзеге асырды. Алғашқыда, бұрынғы кеңес одағының щеңберінде жүзеге
асырыла бастаған Қазақстандағы нарықтық тәуелсіздік жарияланғаннан
кейін қарқынды түрде жүргізілді.
Меншікті мемлекет иелігінен алу дегенді мемлекеттік
кәсіпорындарда меншіктің басқа түрлеріне негіздеп қайта құру деп
анықтауға болады.
3 Қазақстанда меншікті басқарудың артықшылықтары мен
кемшіліктері
Өткен жыл Қазақстан үшін жан-жақты экономикалық, әлеуметтік және саяси
жаңару жолында тағы бір сенімді ілгері қадам жасаған жыл болды.
Қазақстан 2008 жылды жаңа экономикалық жетістіктерімен, жаңарған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz