РЕНТАЛАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

РЕНТАЛАР ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 3

1. АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ 4
2. РЕНТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 7
3. АГРОБИЗНЕС ЖӘНЕ ӨНЕРКӘСІПТІК ИНТЕГРАЦИЯ 15

ҚОРЫТЫНДЫ 21
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 22

КІРІСПЕ

1. АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МӘНІ МЕН ЕРЕКШЕЛІГІ

Аграрлы қатынастар экономикалықтеория мен практикада ең маңызды әрі
күрделі мәселе болып табылады.
Аграрлы деген ұғым латын сөзі (agraria — жер деген мағынаны
білдіреді). Жерді иелену және колданумен байлапысты әлеуметтік-экономикалық
катынастарды аграрлы қатынастар дейміз.
Бұл қатынастардың ерекшелігінің өзі сонда, көбінесе бұлар
экономикалық және табиғи факторлардың өзара іс-әрекетімен, аграрлы еңбек
өнімділігін арттырудағы өнеркәсіп ролінің өсуімен анықталады. Сондай-ак
жерді игеру және жерді қолданумен де өте тығыз байланысты.
Бүкіл халықтық референдумда 1995-ші жылы 30-шы тамызда қабылданған
Қазақстан Республикасы Конституциясында былай делінген: Жер және оның
койнауы, су кездері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи
ресурстар мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ак Заңда белгіленген
негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6 бап, 3-
ші пункт).
Осындай заңға 1995-ші жылы 25-ші желтоксанда кабылданған Қазакстан
Республикасыньщ Жер туралы заңын жатқызамыз. Онда жерді иеленудің және
жерді қолданудың детальдары дәйектілікпен ашылған. Алдыменен кез келген
шаруашылық субъектілерін (үжымдык немесе жекелеген) кызыктыратын нәрсе ауыл
шаруашылығы ендірісі жағдайының ерекшеліктері. Сондықтан осы ерекшеліктерді
барынша ашуымыз керек.
Ауыл шаруашылығы өндірісі өнеркәсіп өндірісінен біршама ерекшелігі
бар.
Біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл
шаруашылығына жарамды жер келемі өте шектеулі. Одан баска жерлерді: тундра,
орман, тау, күм, су бассейндері, қала және ауылдык түрғындар қосыны,
өнеркәсіп пен транспорт объектілері алады.
Екіншіден, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер-табиғи және зкономикалық
(жасанды) қүнарлылығы бойынша бөлінеді.
Үшіншіден. кәдімгі ендіріс күралдарынан: мәшине, ірі қүрылыстар,
жабдықтардан жердің айырмашылығы сол, ол қайта өндіруге болмайтын өндіріс
құралдары болып табылады. Егер оған қамқорлықпен дұрыстап қараса жақсаруы
әбден мүмкін.
Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі процесіне жердіц сапасы ғана
әсер етін коймайДы, сондай-ақ табиғи факторлар -ауа-райы, күннін үзактығы,
жауын-шашын мөлшері және температурадағы күбылыстар да ықпал жасайды.
Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі циклында сезондык айырмашылық
болады. Ауыл шаурашылық өндірісіндегі: сезондылык мәшине мен жабдықтарда
колдануға кері әсерін тигізеді. Ауыл шаурашылык мәшинелері тек кана жерде
жұмыс істеген кезеңде ғана қолданылады: сонда жылына 20 күндей, сеялка 5-10
күндей, астык жинайтын комбайындар - 10-20 күндей, трактор паркі — 50-60
күндей ғана пайдаланылады. Сондыктан өнеркәсіпке карағанда, негізгі
ендірістік мерзім айналымы әлде кайда жай жүреді. Мұнда ескіні жөндеуге
және жаңа ауыл шаруашылығы мәшинелерін алуға кажетті амортизациялык кор
баяу қалыптасады. Осыньщ барлығы резервтік және сактандыру қорының кұрылуын
талап етеді. Егін болмаған жылдары ауыл шаруашылығы өндірушілері банкке
несие үшін, ал мемлекетке субсидия үшін қол жаюына тура келеді.
Алтыншыдан, аграрлық катынастардың тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк,
жерде жұмыс істеу немесе арендалық төлем) қолданған үшін акы төлеудің
ерекше экономикалық маңыздылығын барлығын-куәландырады.
Жерді қолданғаны үшін төлем арендалық төлемнің мазмүны болып табылады,
ал онын, экокомикалық қайнар көзі -дифференциалдык және абсолюттік репта.
Жер рентасының осы екі түрі де жерге деген меншіктің экономикалық
өткерілуін көрсетеді.
Жер туралы Қазакстан Республикасының Заңына сәйкес 34-ші баптың 3-ші
пункті Жеке меншік күкығын еткізуде жер учаскесінің иесі сол жерді
уақытша пайдалануға — жер учаскісін уақытша пайдалану шарты негізде беруге
қүкылы.
Мемлекеі меиишшдеп лерді ақытша иайдалануға беру 38-ші баптьщ 4-ші
пунктіне сай жүзеге асады. Жердің уақытша пайдалануға берілуі жер
учаскісінің арендалык шарты негізінде жүргізіледі. Мемлекет жүзеге
асыратын жерге деген төлем (8 бап, 4 п.), жер салығы ретінде немесе
арендалық төлем түрінде алынады, ол жер учаскісінің сумен қамтамасыз етілуі
және орналасуы, сапасына байланысты анықталады.
Осыдан арендалық төлем (жер рентасы) мөселесін карастыру манызды,
себебі ол ауыл шаруашылығы ендірісі тиімділігіне кәдімгідей әсер етеді.

2. РЕНТА ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ

Аграрлы катынастар күрылымындағы басты экономикалык катынастарға
ренталык катынастарды жаткызамыз.
Ауыл шаруашылығы кәсіпкерлерше жерді арендаға бере отырып, жер иегері
бұл үшін белгілі төлем — рента алады. Жер рентасы жер иегеріне арендалык
төлем түрінде төленеді. Алайда арендалык төлем мен жер рентасын баламалап
(теңестіріп) қарауға болмайды. Арендалық төлем рентаға қарағанда сандык
жағынан кептеу. Арендалык төлемге мыналар енді: жер рентасының өзі, жерде
салынған үй-қүрылыстары мен жабдықтарынын амортизациясы, жерге жүмсалған
капиталдын пайызы (%), ауыл шаурашылығы жүмыскерлері жалақысының бір
бөлігі.
Жер рентасы — жер учаскісін уакытша қолданғанға (пайдаланғанға)
теленетін төлем. Осы төлем қосымша құннын арендатор капиталының орташа
пайдасынан артық болу есебінен пайда болады.
Мынандай сауал туындайды: мұндай артыктық қалай пайда болады? Бұл
сауалға дифференциалдык және абсолютті рента қүрылуының механизмін талдау
аркылы көз жеткізуге болады.
Дифференциалдық рентаның екі түрі бар: І-ші және ІІ-ші дифференциалдык
ренталар. І-ші дифференішалдык рентанын қүрылу себебін жерді шаруашылык.
объектісі ретінде монополиялау болып табылады. Оның мәнісі мынада: сапалық
жағынан жаксы және орташа жер учаскілерін пайдаланған кәсіпкер-
арендаторлар. өздерінше жерді шаруашылык объектісі ретінде игереді.
Сондықтан олар (арендалық келісім шеңберінде) оған баска
кәсіпкерлердің капитал салуына жол бермейді, сөйтіп сапалык, жағынан жақсы
және орташа жер учаскісінен монопольды қосымша пайданы табады. Мұндай
монополиялық ауыл шаруашылығын өцдеуге жарамды және онымен әртүрлі
шаруашылықтын айналысуына жердің шектеулігімен туындаған.
Оеы монополиялыкка байланысты ауыл шаруашылығы өніміііе баға
қүрылуының ерекшелігі тән болып келеді. Өнеркәсіпте бағалар вндірістің
орташа жағдайымеЙ реттеледі. Ауыл шаруашылығында жср өндіріс құрал-
жабдығының басты элементі болғандықтан. онда бағалар ең нашар жер
учаскісіндегі өндіріс жағдайымен аныкталады. Жаксы және орташа сапалы
жерлер саны шектеулі (көптеген жерлер шөл және шөлейтті аймактарда, орман,
тундра, балшыкты. таулы массивтер және с.с), сондықтан жақсы және орташа
учаскіден алынған өнім көлемі сұранымды жаба алмайды.
Мемлекет нашар (күнарлылығы төмен) жерлерді де айналымға косуға
мәжбүр. Сондыктан өндірістің коғамдык бағасы орташа жермен емес, нашар
жермен аныкталады. Нәтижесінде жақсы және орташа жер учаскісіндегі еңбек
енімділігінің жоғары болуы кеткен шығындар бірлігін өнімге шаққанда нашар
учаскіге қарағанда жоғары болады. Сөйтіп, қосымша пайда қүралады, оны жер
иегерлері дифференциалды рента түрінде иеленеді.
Дифференциалды рентаның қайнар көзі жақсы және орташа сапалы жер
учаскісіндегі ауыл шаруашылығы жүмыскерлерінің өнімді еңбегі болып
табылады. Накты мысалмен I және ІІ-ші дифференциалды ренталардың құрылу
механизмін қарастырамыз (кесте 10-1 қараңыз): учаскілер табиғи кұнарлылығы
бойынша әркалай, ал осы учаскідегі капитал шығындары біркелкі — 100 ті.
бірлігінде және орташа пайда шартты түрде 20 тг. бірлігіне тең. Капиталды
біркелкі шығындағанда, осы учаскіге жұмсаған әрбір еңбек әртүрлі эффект
өнімділігін береді: бірінші учаскісіиің арендаторы 1 га. 4 центнер алады,
екіншісі — 5 ц., үшіншісі — 6 центнерден. Нәтижесінде бірінші (нашар)
учаскідеп I центнер өнім өндірісінің жеке бағасы (ендіріс шығындары плюс
орташа пайда) ең жоғары — 30 тг. бірлігінде, екіншісінде (орташада) - 24
тг. бірлігінде және үшіншісінде (жақсысында) ең төменгі - 20 тг. бірлігінде
болады.
І-ші
Кесте -1
және ІІ-ші дифференциалды ренталарнын құрылу механизмі.
Учас-кілер Капитал-ға шы~ ғындар Орташа
пайда Егін өнім-
ділігі
Өі
б; ІДІрІС
іғасы
1 Ц Барлық өнімніц өндіріс бағасы Диффе-рен рснте же-ке коғам-
дық жс-ке коғам-
ДЫҚ I II 1
нашар 100 20 4 30 30 120 120 0 — 2 орташа 100 20 5 24 30
120 150 30 — 3 жаксы 100 20 6 20 30 120 180 60 — 3-ші
учаскі-ге қо-сымша қаржы 100 20 8 15 30 120 240 120
Алайда нарық бұл айырмашылықты мойындамайды және бірдей сапалылықгағы
барлык өнім біркелкі рыноктык бағамен сатьшады. Ол баға нашар участкі
жердегі өндіріс жағдайымен аныкталады, яғни 1 центнерге 30 тг. бірлігі
келуі керек.
Демек, қүнарлығы бойынша І-ші дифференциалды рента — ауыл шаурашылығы
өнімі өндірісінің қоғамдық бағасы арасындағы айырмашылыққа тең. Сондықтан
ол нашар участкі жағдайымен және олардың ең қүнарлы жердегі өндірістің жеке
бағасымен анықталады.
Сондықтан І-ші дифференциалды рента жер участкісінін рынокқа алыс-
жақын орналасуымен, ауыл шаруашылығы өнімін еңдеу орынының алшақтығы
салдарынан тууы мүмкін. Өткізу пунктіне жакын орналасқан шаруашылыктар өз
өнімдерін біркелкі коғамдық өндіріс бағасымен сата отырып, қосымша пайда
табады — ол орналасуы ойынша І-ші дифференциалды рентаны кұрайды.
Р Дифференциалды рента топырактын табиғи кұнарлылығымен
аиланысты болса, П-ші дифференциалды рента топырактын жасанды
нарлылығымен байланысты. Ол топырак кұнарлылығын қосымша капитал жүмсау
арқылы жақсартумен түсіндіріледі.
Айталық, үшінші (жаксы) жер участкісіне косымша 100 тг. бірлігі
сапасында капитал жұмсалды делік, ол осы участкінің күнарлылығын және өнім
түсімділігін арттыруға ыкпал етеді. Егер бірінші жүмсалған капитал 1 га. 6
центнер берсе, екіншісі түсімділігін 8 центнерге дейін көтерді.
Сөйтіп, П-ші дифференциалды рента 120 тг. (ақша) бірлігіне гең.

Топырактың экономикалык күнарлылығын арттыру дегеніміз -экстенсивті
жерді игерудің орынына интенсивтіліктін келуі. Бұл бұрыннан белгі участкіге
қосымша өндіріс кұрал-жабдығы мен еңбекті жұмсау цркылы жүзеге асады.
Немесе оны былай түсінеміз: жаңа мәшинені колдану, өсімдіктін түсімділігі
мол сорттарын шығару. тыңайтқыштарды кеңінен пайдалану, мәдени өсімдіктер
ауруымен күресу ұшін химиялық күралдарды қолдану, суғаратын және
қүрғататыьі каналдар салу.
Бұрыннан бар участкіні косымша каржылау бірінші каржылауға карағанда
қосымша пайда әкелуі мүмкін, сосын барып ол И-ші дифференциалдьі рентаға
айналады.
Арендалык (жалгерлік) шарттың мерзімі біткенше арендатор косынды
пайданы өзі иеленеді. Арендалык катынастары дамыған елдер практикасьі
көрсеткендей, үшінші учаскіні арендаға жаңадан бергенде жер меншіккері
арендалык телемге барлык қосымша пайданы енгізеді. Бұл кезде арендалык
телем арендаторға емес, жер иесіне түседі. Сондықтан жер иесі мен арендатор
арасында аренда мерзімі үшін күрес жүреді. Арендаторлар мерзімнің үзак
болғанын қалайды, себебі олар осы кезде жерге қосымша капитал салады және
сол салымнынжер участкілерін қысқа мерзімге еткізуге тырысады,.себебі
жиірек косынды пайданы ІІ-ші дифференциалды рента түрінде алуға ұмтылады.
Аренда (жалгерлік) мерзіміне күрес жер тиімділігінің дамуына кері
әсерін тигізеді. Арендаторлар жерді қысқа мерзімге ала отырып, косымша
капитал шығындарын жүмсаудан бас тартады, бүл болса жерді тиімді игеруге
кедергі жасайды. Ауыл шаруашылығы өндірісінде ғылыми-техникалык
революцияның жетістіктерін интенсивті қолдану кезінде ІІ-ші дифференциалды
рентаның ынталандырушы манызы барынша артады.
Осы кайиіылыкты шешу үшін Казакстан Республикасы Жер туралы Заңының
104-бабы 1-пунктінде былай делінген: Жер участкілерінің меншіккері мен
жерді колданатындар топырак күнарлылығын қалпына келтіру жоие арттыру
бағытындағы шараларды жүргізуге міндетті.
Сондықтан да жер участкілерін арендалау шартында арендаторлардың
арендалайтын жерге қосымша капитал салуына материалдык мүдделілігі
ескерілуі қажет.
Арендалық катынастардың өзіне тән көп жылғы тарихы бар. Жерге жеке
меншік пайда болған кезде жерге аренда туындаған.
Әлемдік қауымдастык елдерінде жерге аренданык негізінен екі түрі бар:
— капиталистік, пайда табу мақсатындағы түрі. Бұл Англия, Бельгия,
Голландияда тараған;
— шаруалық, бұл түріндегі жер ұсак шаруагердің және онын отбасының
түтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін арендаланады. Бұл түрі Орта Шығыс
пен Латын Америкасы елдерінде кең тараған.
АҚШ-да 150 млн.гектарға дейін жер арендаланады, ал фермерлердің
ренталық телемдері 20 млрд. долларға жетеді. Сондықтан да арендаторлар жер
қүнарлылығын жақсартуға шығындар жүмсайды.
Әлем қауымдастығындағы дамыған елдердің жерді және жерді колдануды
тиімді пайдалануы бүгін бір ауыл шаруашылығы жүмыскерінің мүнша адамды
асырай алатындығын көрсетеді: - Белгияда — 100 адамды; Англияда — 95
адамды; АҚШ-та(да) - 80 адамды; Голландияда — 60 адамды; Канадада — 55
адамды; Германияда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.