Шағын бизнестің қазіргі заманғы шындық хал - жағдайы
Жоспары.
Кіріспе.
1.Шағын бизнес – оның мазмұны мен әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
1.1. Шағын бизнес дегеніміз не?
1.2. Шағын кәсіпкерлік дегеніміз не?
1.3. Бизнес пен кәсіпкерлік сөздерінің айырмашылығы мен байланысы.
1.4. Шағын бизнестің әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
2.Өтпелі экономика кезеңіндегі кәсіпкерлік.
2.1. Осы кезеңдегі шағын бизнес және оның міселелері.
3.Шағын бизнестің құрылымдық-құқықтық формалары.
3.1.Жеке тұлға.
3.2.Заңды тұлға.
4. Қазақстандағы шағын бизнес.
4.1. Шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторлар және
оны шешу жолдары.
4.2. Шағын бизнестің қазіргі заманғы хал-жағдайын санмен көрсету.
4.3. Шағын бизнестің қазіргі заманғы шындық хал-жағдайы.
4.4. Шағын бизнестің гүлденуіне АТФБанктің АҚ қосқан үлесі.
5.Шағын бизнесті дамытудағы әртүрлі бағдарламалар.
5.1.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламентінің 2005
жылғы 1 қыркүйекте Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырысында 2-ші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзі.
5.2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 – 2008 жылдарға
арналған бағдарламасы туралы баяндама.
5.3. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы.
Қорытынды.
КІРІСПЕ
Жас егеменді Қазақстанның бірінші күннен құрылуынан бастап шағын
бизнеске экономиканы қалыптасырудағы ең бір бастапқы рөлі беріледі, ал
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды заңды түрде мемлекеттік
экономикалық саясаттың приоритеттік сферасы ретінде танылған. Кәсіпкерлік
табиғи жолмен құрылған ал, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың түрлері мен
әдістері ұзақ мерзімді әлеуметті-экономикалық реформаларды жүргізу
барысында жетілдірілген экономикалық турғыдан дамыған елдерге қарағанда
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті дамыту тарихы он жылмен ғана
саналады. Бұл мерзім ішінде кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудағы мемлекеттік
бағдарламалардың төртеуі қабылданып іске асырылды. Қазақстанда бұл сала
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсері үлкен болмағанымен,
шағын кәсіпкерлік іскер өмірдің ажырамас бөлігі болды. Өндірісі дамыған
Батыс Еуроппа, Америка және Оңтүстік-Шығыс, Азия елдерінде кәсіпкерліктің
үлесіне ішкі жалпы өнімнің жартысынан көбі келеді. Шағын бизнес – нарықтық
экономикада экономикалық өсу қарқын, жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) құрылымы
мен сапасын анықтайтын жетекші сектор болып табылады. Барлық дамыған
елдерде шағын бизнестің үлесіне жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) 60 – 70% келеді.
Әлемдік тәжірибенің көрсетуінше, кез келген елдің экономикасында ірі
өнеркәсіптермен бірге елдің экономикаының нақты секторының негізгі сегменті
болып табылатын шығын кәсіпкерлік табысты да жемісті жұмыс істеп келеді.
Экономиканың белсенді факторының қайнар көзі ретінде шағын бизнестің рөлі
көптеген дамыған елдердің экономикасында қолдау тапқан. Өйткені, шағын
бизнестің үлесі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өндірілген көлемінде орташа
есеппен 50 – 60%-дан жоғарғы бөлігін құрайды. АҚШ, Жапония, Германия,
Франция, Ұлыбритания секілді көптеген елдерде кәсіпорынның сандары жағынан
99,3 -99,7% -ның басым үлесін шағын және орта кәсіпкерлек деп аталатындар
құрайды. Олар басқаларының ішінен жұмыспен қамтамасыз ету саны жағынан
(мысалы, 500-ден кем емес адамдар) немесе негізгі қордың мөлшері жағынан
көзге түседі. Шағын бизнестің өндірістегі үлесі өндірілетін өнімдердің
жартысынан дерлік өндіреді. Дағдыдағыдай, мұндай кәсіпорындар үнемі жұмыс
орны қысқартылып жататын ірі өнеркәсіптерге қарағанда жаңа жұмыс орнымен
қамтамасыз етудің 75 – 80% береді. Шағын бизнестің артықшылығы – тез қаржы
бөлу орнының толуы, өйткені, шағын бизнесті құруға ірі инвестициялар,
қымбат және күрделі жабдықтар қажет етілмейді және оларды құру мерзімі аз.
Сонымен қатар, шағын бизнесті өндірушілер көбінесе аймақтық нарыққа, нарық
коньюктурасының өзгеруіне тез бейімделуге, халықты жұмыспен қамтамасыз
етудің өсуіне бағытталады. Қазақстан Республикасының статистикалық
Агентігінің есеп айыру мәліметері бойынша шағын бизнес кәсіпорындарындағы
жалпы жұмысшылар саны қосымша қызмет пен келісім – шартпен жұмыс істеушілер
санымен бірге есептегенде 2003 жылдың басында республика бойынша 692 мың
адам құрады.
Бірақ шағын бизнестің мәнісі мен мағынасы сан
көрсеткіші жағынан емес. Бұл сектор өзінің мағынасы жағынан нарықтық болып
табылады және осы заманғы нарықтық инфраструктураның негізін құрайды.
Кәсіпкерлік әлемнің көптеген елдерінде гүлденуде. Осыдан
20 жыл бұрын шағын бизнестің белсенді дамуы өрбіді, әсірсе батыс
экономикасында байқалды. 90 жылдар нарықтық экономикаға өтумен еске қалды.
Бұл Шығыс Европа елдерінде көрініс алды. Қандай елдерде болмасын үкімен
экономикалық жағдайды ымырашылдауға ұмтылу туралы қандайда бір шешім
қабылдағанмен, шағын бизнес көп жағдайда қысқа мерзім ішінде пайда болды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы ірі
өнеркәсіппен салыстырғанда бір қатар артықшылығы бар, дәлірек айтсақ:
экономикалық қайта құруды белсендіреді, кең көлемді еркін нарықты таңдайды
және қосымша жұмысшы орнын береді, шығындардың орнын тез толтыруын
қамтамасыз етіп, тұтынушының сұранымының өзгеруіне шапшаң әсер етеді. Шағын
бизнес нарықты тауарлар мен қызметтерге толдыруға көмектеседі, сонымен
қатар салалық және территориялдық монополизімді жеңіп шығады,
белсенділікті өрбітеді, кеңейтеді. Шағын бизнес халықты жұмыспен қамтамасыз
ету сферасында әдәуір потенциялды мүмкіндіктерге ие, атап айтқанда, ірі
өнеркәсіпте технологиялық және тағы басқа да ерекшеліктерге байланысты
қолданыла алмайтын жұмысшы күші қорын өндіруге іске тартады. Олар,
зейнеткерлер, оқушылар, мүгедектер және сонымен бірге негізгі жұмыс
уақытынан кейін тек қосымша ресми табыс табу үшін жұмыс істеуге талпынған
тұлғалар. Ең бастысы, экономиканың бұл секторын құру – жасырын бизнеске
позитивті альтернатива. Жасырын бизнестің нарықтағы монопольді орнын шағын
кәсіпкерліктің ресми жұмыс істеудің қызметін заңды жолмен жетілдіру арқылы
жояды.
Ақыры, шағын бизнесті дамытудың қажеттілігін тек ескі үлкен масштабты
кәсіпорындарға өмір беру үшін ғана емес, сонымен қатар олармен бірлесіп
одақ болуы өздері үшін де жалпы нарықтық экономика үшін де әдәуір пайда
табуына көмектеседі. Бұл туралы келесі көрсеткіштер айтады: мысалы, АҚШ-та
шағын бизнеске таза табыстың 34,9% келсе, Жапонияда өнеркәсіптің өндіретін
барлық өнімінің 56,6% шағын бизнестің кәсіпорындарында өндіріледі.
1. Шағын бизнестің мазмұны мен әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
Шағын бизнес.
Шағын бизнес жеке кәсіпкерліктің қазақстандық жүйесінің жиынтығы
болып табылады. Анықтаманың өзінде айқан айтылып тұрғандай шағын бизнес –
бұл нарықтық экономиканың субъектілерінің атқаратын белгілі – бір заңмен,
мемлекеттік органдармен немесе тағы басқа өкілді ұйымдармен орнатылған
кәсіпкерлік қызметі. Ал ғылыми жұмыстарда шағын бизнес бір ғана меншік иесі
басқаратын аз ғана топ тұлғаларымен атқарылатын қызмет деп түсіндіріледі.
Шағын бизнес.
Шағын кәсіпкерлік – бұл ұйымдық – құқықтық форма емес, шағын
термині тек кәсіпорынның көлемін ғана сипаттайды, ал кәсіпорынның шағын
деген белгісіне ие болуы жұмысшы саны және мемлекеттік, муниципиальдық
меншік үлесі мен жарылғы капиталы 25%-тен кем емес біріккен қоғамдық
меншіктің үлесі болып табылады. Шағын бизнеске ғылымда және ғылыми қызметте
жұмысшылар саны 100-ге дейін, ал өнеркәсіпп пен құрылыста жұмысшы саны 200-
ден кем емес, басқа да өндіріс салаларында - 50 дейінгі адамдар, өндірістік
емес салаларда - 15 дейінгі адамдары бар кәсіпорындары жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің жалпы бөлімінің
бірінші тарауының 10 бабына сәйкес (1994 ж. 27 желтоқсан 2006.05.05.
берілген өзгерістер мен толықтырулармен) кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне
қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке)
сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке
меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару
құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызмет. Кәсiпкерлiк
қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк
жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік пен бизнестің айырмашылығы мен байланысы.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы жіне ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшаулырақ тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарварл
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883 - 1950) мін берді.
Оның айтқан мынандай сөзін эпигроф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу –
басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан, кәсіпкерлер – алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Осы туралы француз экономисі Жан
Батист Сэй (1767 - 1832) былай денген: Кәсіпкер – адамдарты өндірістің
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард
Кантильион (1650 - 1734) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуелділік
жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрде қарастыру жиі кездестіріледі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір –
бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез
– келген түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметімен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтанда
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той –думан жасағанда, барлық күш –
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новатырлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Биснесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік - бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықтарды жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдары үнемі пара – пар ұғымдар
ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новатырлық жағын қарастыратын
болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің рөлі мен
алатын орны.
Атап көрсеткендей, XXI ғасырдың қарсаңында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің
дамуына ерекше назар аударылады. Оның рөлі әлеуметтік ахуалды жақсартуда
жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы салада халықты халықты жұмыспен
қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамдың тұрақтылығы үшін жағдай
жасалынады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау жасап көрейік.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиеттерінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес – бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен – жағдайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік
қызметпен бел шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен
капитал тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметкер салаларында туады. Бірақ нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды
ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфлияциямен басталды, бұл
пайыз өсімінің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын
бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді. Бұл өз кезегінде шағын бизнестің
қалыптасуының және оның иновациялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды.
Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі дамуы жағдайында, ірі
компаниялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен,
шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын
үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондығтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми – зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындары, ірі компаниялардың осындай
шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералы басқармаларының ақпараты бойынша, 50
жылдардың ортасынан 70 жылдардың ортасына дейінгі шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100
адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке
компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін оларды негізгі
өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды
кеңейтуде айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жаңа жұмыс
орындарының 60%-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-
ші жылдардың басында жұмыссыздықтардың зор өсуі жағдайында көптеген
ғалымдар, экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі
компаниялардағы жұмыс орындары қысқартуының орнын толтыруға қабілетті жаңа
жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік елдердің
үкіметтері тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек көрсетілді.
Шағын бизнестің болуы және де ірі компаниялардың (монополиялардың)
мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдаған әртүрлі
детальдар қажет етілінеді. Олардың өндірісіне концеріндер мен келісім шарт
жүйелерімен байланысқан көптеген шағын фирмалар мамандындырылады.
Электроника, автомобмль және басқа салалардың кейбір ірі монополиялық
кәсіпорындарда
20 – 30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап көрсету
керек, шағын фирмалардың басым көпшілігі ірі компаниялармен келісім
қатынастары арқылы жұмыс істейді. Францияда, мысалы, шағын кәсіпорындардың
40%-ы ірі монополиялармен байланысты. АҚШ-та да осындай келісім шарттар
жүйесімен 400 мың шамасында немесе 25% шағын кәсіпорындар қамтылған,
оларда 4,5 млн.адам жұмыспен қамтылған. Жапонияда да осындай жағдайлар
кездеседі.
Шағын бизнес кәсіпорынды ашу ісі аз мөлшерде капитал қажет етеді.
Техникалық қызмет көрсету саласында кең өріс алады. Өте жиі жағдайда өз
ісін өндірістен шығып қалған немесе жұмыс таба алмағандар ашады.
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз
жанұяларындағы адамдардың еңбектерін қолданылуы Жапониядағы барлық жұмыспен
қамтылғандардың 32%, Италияда 29%, Францияда 21% құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе ақпарат
кешенінде өздерінің жағдайларын әжептеуір нығайтады. ҒТП негізінде іскер
қызметкер (электронды есептеу машинасы базасында ақпаратты өңдеу,
бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және осы
тәріздес) спектірі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай
жинақталуын қажет етпейді және де шағын компания шеңберінде де табысты
жүзеге асуы мүмкін. Жеке атағанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету
саласында 3700 фирмалар жұмыс істейді, олардың көпшілігі (70% шамасында)
жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құралған.
Шағын бизнес нарықтық экономикадағы маңызы өте жоғары. Шағын
бизнессіз нарықтық экономика жұмыс істей де, дамый да алмайды. Оның
қалыптасуы мен дамуы әкімшілдік – топтық экономикадан кәдімгі нарықтық
экономикаға өтудегі өтпелі кезең жағдайында экономикалық саясаттың негізгі
проблемасы болып табылады. Нарықтық экономикадағы шағын бизнес -
экономикалық өсудің деңгейін, құрылымын және жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ)
сапасын анықтайтын жетекші сектор. Жоғарыда айтып өткендей, көптеген
дамыған елдерде шағын бизнестің жалпы ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ) үлесі 60 – 70%.
Сондықтан дамыған мемлекеттердің басым көпшілігінде шағын бизнестің
қызметін барынша қолдайды.
Әлемдік экономикада саны жағынан көп болатын шағын фирмалар,
компаниялар және кәсіпорындар жұмыс істейді. Мысалы, Үндістанда шағын
кәсіпорындардың саны 12 млн.асады, ал Жапонияда 9 млн.. Бұл шағын бизнес
тек АҚШ-ның өзінде –ақ ұлттық өнімнің жартысынан дерлік көбін берсе, ал 23
бөлігі жаңа жұмыс орнының өсуін береді.
Бірақ мәселе мұнда емес, шағын кәсіпкерлік нарық коньюктурасының
өзгерістеріне жылжам және шашшаң әсер етеді, сонымен қатар нарықтық
экономикаға қажетті икем береді.
Біздің жоғары монополды экономикамызда жоғары дәрежелі мағына
беретін бәсекелестік ортаның құрылуына да елеулі үлес қосады.
Сонымен бірге, шағын кәсіпорындардың экологиялық жағдайға да аз
әсер ететіндігін де ұмытпауымыз керектігін өз атымнан айтып өткім келеді.
Шағын бизнес ғылыми техникалық прогесстің (ҒТП) қажетті қатардағы
бағыттарының жүзеге асуына, әсіресе элекроника, кибернетика және
информатика облыстарында да айтарлықтай маңызды рөл атқарады.
Осы және тағы басқа шағын бизнестің мәндері оның дамуын маңызды
фактор ретінде және елдің экономикасын реформалаудағы құрымды бөлігі
ретінде жасайды.
Шағын бизнестің қажеттілігін терең және тәпшілеп түсіну үшін,
әрине, ең алдымен жетекші елдердің шағын бизнесті дамудағы тәжірибесін
қарау қажет.
Нарықтық экономикасы дұрас дамыған барлық шетелдерде шағын
бизнестің мықты мемлекеттік қолдаулары бар. Мысалы, Германияда шағын
кәсіпкерлерге жәрдем ақша (субсидия) жылына 4 млрд.евро құрайды. АҚЩ
конгресінде шағын бизнес проблемаларын 2 комитет қарастырады. Ал бұлардың
басында шағын бизнестің жұмысымен айналысатын әкімшлік тұр. Әрбір штаттың
аймақтық бөлімдерінде 30 - 40 адамдар бар. Әкімшіліктің мақсаты – шағын
бизнеске мемлекеттік деңгейде қолдау көрсету. Әсіресе шағын кәсіпкерлердің
саны өте жоғары Жапонияда нарықтық экономикада мемлекеттің көмегінсіз дами
алмайтындарын әдейілеп бөліп қойған.
Шағын бизнестің дамуын ынталандыру факторы мемлекеттің салық
саясаты болып табылады.
Салық саясатының мәні бірте – бірте салық ставкасын азайту және
жеткілікті тар салық базасында салық салу базасын төмендету және салық
льготасын кең көлемде қолдану. Кәсіпорындардың көлемі жағына байланысты
салық ставкасын азайту шағын кәсіпкерлікке салық салу әдісінің негізгі бір
әдісі болып табылады. Мысалы, АҚШ-да табысы 16 мыңға дейінгілерге льготалы
салық ставкасы, ал табысы 50 мыңға дейінгілерге 15% салық, 25 мыңға
дейінгілерге 25% салық ставкалары әрекет етеді. Ал жоғарғы ставка 34%.
Капиталистік экономикадағы шағын кәсіпкерлік алуан түрлі функция
атқарады. Шындығында шағын кәсіпорындар жеке бөлшектер мен түйіндер жасауға
мамандандырылса, ал ірі кәсіпорындар дайын өнімдерді жинауға бағытталынған.
Кейде шағын кәсіпорындар аралық (делдалдық) жинаумен (жұмыспен) айналысады.
Шағын кәсіпорындардың орташа өмір сүруі 6 жылдай. Бірақ жаңа ашылып
отыратын кәсіпорындар саны жабылып жатқандардың санынан асып түседі.
Әдетте, шағын кәсіпорындар сыртқы жағдайға тәуекелденіп отырады,
олар сұраныстың соңынан жүре отырып, жаңа өнімдерді тез қабылдайды. Мысалы,
Жапонияда шағын кәсіпорындар бір аптаның ішінде тәжірибел өнімдерді бітіріп
тастауға шамалары бар, ал бұл ірі кәсіпорындарда шағын кәсіпорындарға
қарағанда әжептеуір ұзақ уақыт алатын еді. Сонымен бірге шағын кәсіпорындар
жергілікті нарық өтіміне соңғы өнімдерді өңдеуге де мамандандырылған.
Негізінен бұлар шапшаң тозатын өнімдер: киім, аяқ ким, зергерлік бұйымдар
және тағы басқалар.
Сонымен, дамыған елдерде дәл осы шағын бизнеске мемлекеттік
масштапта көңіл бөлетіндігін тағы да айтып өткім келеді. Мемлекет шағын
бизнесті ақша жағынан да, салық саясаты сферасында да әтрүрлі льготалармен
қолдап отырады.
Қайта құру кезеңінде ТМД елдерінде экономикалық өзгерісте шағын
бизнестің жолы болмады. Бұл кездерде шағын бизнестің пайда болуына демеу
болатын батымды, әрекетті жүйелер болмады, сонымен бірге оларды қолдайтын
шаруашылық механизмдер болмады. Шағын бизнесті мемлекттік қолдау
бағдарламалары жетілдірілмеген еді.
Біріншіден, айтып өткендей, шағын бизнес нарық жағдайына қажетті
мобильностпен қамтамасыз етеді, онсыз оның жоғары нәтижелігі мүмкін емес
кооперациялар мен терең мамандықты құрайды.
Екіншіден, шағын бизнес тек қана тұтыну сферасында пайда болатын
бос қуыстарды (ниши) тез толтырып қана қоймай, сонымен бірге шапшаң есесін
қайтарады.
Үшіншіден, бәсекелестік жағдайын туғызады.
Төртіншіден, (бұл сірә, ең бастысы болар) онсыз нарықтық экономика
мүмкін емес болатын кәсіпкерлік рухы мен ортасын туғызады.
Келтірілген кестеден шағын бизнес АҚШ-ның барлық экономикасының
секторларында шағын бизестің құрған жұмыс орнының саны жағынан басым
екендігі айқын көрініп тұр. Көріп тұрғанымыздай шағын бизнестің маңыздылығы
осы кәсіпорындардың арасындағы профилдерімен біршама ажыратылынады.
АҚШ-да пайздық (%) қатынаспен жұмысшылар саны мен өнеркәсіптің
салалары бойынша шағын кәсіпорынды бөлу
25 адамнан210 220 250
аз адамнан азадамнан азадамнан аз
Өндірістік 52,4 67,1 80,5 91,5
өнеркәсібі
Қайта өңдеу 37 52,5 67,5 82,6
өнеркәсібі
Көтерме сауда 50,3 71,5 86,9 96,4
Бөлшек сауда 64,9 81,5 91,1 97,2
Құрылыс 64,5 81,7 91,8 97,6
Коммерциялық қызмет 76,4 87,1 93,6 97,5
Орташа есеппен 66,7 81,2 89,3 96,3
Шағын кәсіпорындар жұмыспен қамтамасыз етуде, жеке тауарларды
өндіруде, зерттеу және ғылыми-өндірістік өңдеуде елеулі рөл атқарады.
Шағын кәсіпорындардың үлкен масштабпен бос еңбек ресурстарын
жұмыспен қастамасыз етудегі мүмкіндігі туралыны мына көрсеткіштер айтып
тұр: мысалы, АҚШ-да шағын фирмаларда 40%, ал Германияда 49% жұмысшы күші
шоғырландырылған. Осы көрсеткіштерде шағын кәсіпкерліктегі кәсіпорындардың
әлеуметтік рөлі айқындалады.
Ғылыми потенциялдың көптеген бөлігі ірі компанияларға басым назар
аударғанына қарамастан шағын фирмалар өздерінің бизнестерін көбіне жаңа
тауарларды коммерциализациялаудан бастайды. АҚШ мен Германиядағы соңғы 20
жылда тіркелген 500-ден астам қажетті технологиялық жаңалықтар мен
технологиялық ойлап шығаруларды зерттеуде жаңа технологиялық жаңалықтарды
өмірге енгізуде кішігірім фирмалардың да маңызды рөлі бар екендігі
анықталды.
АҚШ мен Германиядағы пайыздық (%) қатынаспен алғандағы
технологиялық жаңалықтарды енгізудегі үлесі
шағын орташа
ірі
кәсіпорындар кәсіпорындар кәсіпорындар
АҚШ 35% 15%
50%
Германия 26% 11%
63%
Осы облыстағы шағын бизнестің табысын мына себептермен түсіндіруге
болады. Ғылыми зерттеулерді терең мамандандыру көп жағдайда кішігірім
фирмалардың қарапайым немесе қауіпті жолмен жүретіндігі, табыс көзін аз
әкелетін салаларда жұмыс істейтінгігін көруімізге болатындығына әкеп соқты.
Кішігірім фирмалар жаңа жаңалықтарға үлкен талпыныспен, қызығушылықпен
енеді, себебі, жаңа өнімді шығарғанда үлкен лабораториялардағы ескі
зерттеулер өзінің маңыздылыған төмендетеді. Сонымен бірге, кішігірім
фирмалар жаппай өндірісті жылдам өңдеуге барынша күштерін салады. Осыған
байланысты, шағын кәсіпорындардың ең алдымен жаңа туындаған сұранысты тез
арада қанағаттандыру мақсатында өндіріс процесін белсенді ыналандыруға әкеп
соғатын ұсынатын тауар мен қызмет нарығын кеңейту көзқарасы жағынан
шығарылатын өнімдірінің қажеттілігінше маңызды екенін байқаймыз.
Ғылыми зерттеулерге және шағын кәсіпкерлікті өндіруге кететін
технологиялық жаңалықтардың шығындарға деген қатынасы ірі кәсіпорындарға
қарағанда 3 - 4 есе жоғары. Егер ірі монополистердің өнер табыстарына
жетуге қолданылған жолдарын аңдап қарасақ, онда бұл табыстар көбіне жеке
ғалымдар мен шағын фирмалардың жұмыстарының нәтижесі болатындығын
байқаймыз. Бірақ та, осыдан кейінгі жаңа жаңалықтар негізінен осыған
қажетті материалдық қорлары мен қаржылары бар компаниялар арқылы іске
асады.
Жоғарыдағыларды жинақтап қорыта келе, назарымызды мынаған аударғым
келеді: шағын кәсіпорындар нарық құрылымына және нарықтық қатынасының
кеңеюіне ең алдымен нарық субъектілерінің санын өзгерту нетижесінде бірте –
бірте халықтың бұқара топтарының іскер әкімшілдікке деген және кәсіпкерлік
жүйе дәрежесі мен мамандар даярлау дәрежесін көтеру арқылы әсер етеді.
Кооперация мен мамандарды дамыту шағын және орта кәсіпкерлерді ірі
бірлестіктердің ықпал өрісіне тартады.
Шындығында, оларды ресми стастиканың мәліметінің есептеуінде жеке
бірлік ретінде қарағанына қарамастан, олар өздерінің тәуелсіздігін жойып
ірі монополистердің жеке топтарына, бөлімдеріне айналады. Ірі кәсіпорындар
өздеріне қажетті жеке тораптар мен бөлшектер өндіретін тар мамандандырылған
кішігірім фирмаларды тартады. Монополистердің қарамағына, әсіресе, машина
жасау, электр өнеркәсіптерінің қарамағына олардың қаржы және техникалық
көмегін пайдаланатын он мыңдаған шағын кәсіпорындар шоғырланады.
Монополистік бірлестіктердің қожайындары үшін мұндай шағын субъектілер өте
ыңдайлы және үнемді: шағын кәсіпорындар өздерінің өнімдерін жеткілікі төмен
бағамен жекізеді. Олардың өндірістік, әлеуметтік және басқа да проблемалары
монополистердің басшыларына қажеті де жоқ. Жайсыз конъюктура мен басқа да
қиын кезеңдерде монополистердің басшылары шағын жабдықтаушыларды тағдыр
тәлтегіне тастап, олармен байланысын үзеді. Соңғы 10 жылдықта көптеген
шағын кәсіпорындар мамандандырылу мен өндірісті кооперациялау негізінде
қазіргі таңда көп көлеммен әр түрлі өнімдер өндіретін, сонымен бірге жоғары
техникалық және технологиялық деңгейде өнімдер өндіретін ірі сала
құрылымдарына бірігу тенденциясы жанданды және нарықта ірі компаниялар мен
монополистермен әжептеуір табысты бәсекелесуде.
Шағын кәсіпорындардың тағы бір маңыздылығы, өмір сүру үшін қатал
бәсекелестік күресті ары қарай жүргізе отырып, олар нарық ағым жағдайына
әрдайым амалсыздан қалыптасып және дамып отырулары қажет, себебі табыс көзі
тек соларға қалуы үшін күн көруге қажетті қорларды алулары керек, ал бұл өз
кезегінде олардың басқалардан мықты екендігін көрсетеді.
Ұзақ уақытта қолданылатын өнімдерді (автомашина, тоңазтқыш,
телевизор және тағы басқа) ірі кәсіпорындардың жаппай өндіруі шағын
кәсіпорындардың жиі айналысатын жөндеу және қызмет көрсету қызметіне деген
ұсынын тудырады. Өйткені монополистер өздерінің қолайсыз үлкендігінен осы
бағытқа өздері көп күш жұмсауға немесе шағын фирмаларының бөлімшелерін
құруға шарасызданады, бұның өзі де ірі фирмалардың мәртебесін көтеру үшін
негіз болатын қажетінше қымбат іс болып табылады.
Жоғары дәрежеде дамымаған батыс европа елдерінің аудандарында шағын
кәсіпорындардың қызметі – бұл олардың әлеуметтік және экономикалық
өмірлерінің негізі және олардың шаруашылықтың ары қарай дамуының алғы
шарты.
Сонымен бірге шағын кәсіпорындарда әжептеуір жоғары нәтижелі еңбек
байқалынады, төмен шығынды шағын кәсіпорындар жергілікті шикізат көзін
өндіру негізінде тауарлар мен қызметтердің тапшы түрлерінің ұсынысын
қанағаттандырады, бұл өз кезегінде жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Олар
муниципиалды бюджетке түсім мөлшерін ұлғайтады, ғылыми-техникалық
прогресске (ҒТП) дем береді, шаруашылықа қажетті басқа да функцияларды
атқарады. Жаңа заман кезеңінде АҚШ, Германия және тағы басқа елдердің
экономикасында шағын бизнестегі кәсіпорындар рөлін жоғары көтеру –
кездейсоқ емес, бұл тұтыным мен тарих даму кезеңінің әсерінен технологиялық
және өндірістік күштің даму процесінде пайда болған қажетті заңдылық болып
табылады.
Демек, шағын бизнестің рөлі мына көрсетілген алты қызметтерден
көрінеді:
1. шағын өндіріс нарық коньюктурасының икемді сезінеді, бұл нарық
экономикасында ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін емес.
2. шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептеуәр қаржы қаражаттарын тиімді
жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
3. шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады.,
бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде моноплия экономикасы
жағдайында бірінші кезекте маңызды.
4. шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен рөл
атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесі барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердің 50 – 60% және жаңа жұмыс орындарының 70 – 80%
не келеді.
5. атап көрсеткендей, шағын өндірістің ғылыми техникалық жаңалықтардың
50%-ы келеді (жеке компьютерлер, көбейткіш аппараттары, Палороид
типті фотоаппараттары).
6. шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын тапсырмас рөлі
бар. Ауыр дағдарыс кездерінде халық осыдан жұмыс тауып және өздерінің
қабілеттерін жүзеге асыра алады.
2. Шағын кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары.
Жеке кәсiпкерлiк туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31
қаңтардағы N 124 Заңының бірінші тарауының бірінші бабына сейкес - заңды
тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын
дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын, жұмыскерлерiнiң
жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы активтерiнiң орташа
жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген алпыс мың еселенген айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын заңды
тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылады
Жеке тұлға.
Азаматтық кодекстің 2-тарауының (Азаматтық құқықтардың субъектілері)
12-бабына сәйкес жеке тұлға ұғымына былай түсініктеме береді: Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердiң азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып ұғынылады.
Дара кәсiпкерлiк - жеке тұлєалардың кiрiс алуға бағытталған, жеке
тұлғалардың өздерiнiң меншiгiне негiзделген және жеке тұлғалардың атынан
олардың тәуекелiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылатын
бастамашылық қызметi;
Жеке кәсiпкерлiк - жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң кiрiс алуға
бағытталған, жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң өздерiнiң меншiгiне
негiзделген және жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң атынан олардың
тәуекелiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметi.
Заңды тұлға.
Азаматтық кодекстің 2-тарауының (Азаматтық құқықтардың
субъектілері) 33-бабына сәйкес заңды тұлға ұғымы былайша түсініктеме
береді: меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз
атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып,
оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым
заңды тұлға деп танылады.
Шаруашылық серiктестiк - жарғылық капиталы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым
шаруашылық серiктестiк деп танылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың)
салымдары есебiнен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серiктестiк өз қызметi
үрдiсiнде өндiрген және алған мүлiк меншiк құқығы бойынша серiктестiкке
тиесiлi болады. Шаруашылық серiктестiктi бiр адам құруы мүмкiн, ол оның
бiрден-бiр қатысушысы болады.
Толық серiктестiк - толық серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған
жағдайда қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi
барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк
деп танылады. Азамат бiр ғана толық серiктестiктiң қатысушысы бола алады.
Сенiм (командиттік) серiктестiгi - серiктестiктiң мiндеттемелерi
бойынша өзiнiң бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн
бiр немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың)
мүлкiне өздерi салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан
көп қатысушыларды да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi
жүзеге асыруға қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады.
Сенiм серiктестiгiне қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және
олардың серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық
серiктестiктiң қатысушылары туралы ережемен белгiленедi. Азамат тек бiр
ғана сенiм серiктестiгiнiң толық серiктесi бола алады. Сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктес толық серiктестiктiң қатысушысы бола
алмайды.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк - бiр немесе бiрнеше адам құрған,
жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске
бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады;
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға
өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi. Осы ережеден
өзгеше жағдайлар осы Кодексте және заң актiлерiнде көзделуi мүмкiн.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң салымдарды толық қоспаған
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша әрбiр қатысушының салым салмаған
бөлiгiнiң құны шегiнде ортақ жауапты болады. Жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiкке қатысушылардың саны шектелмейдi. Жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiктiң жалғыз қатысушы ретiнде бiр адамнан тұратын басқа шаруашылық
серiктестiгi бола алмайды.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк - қатысушылары серiктестiк
мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап
беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi
мүлiкпен оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап
беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп танылады.
Өндiрiстiк кооператив - азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн
мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив
мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi
өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем
болмауға тиiс.
2.1. Өтпелі экономика кезеңіндегі кәсіпкерлік.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы
тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен
айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке де
мүмкіндіктер жасалынады. Бұл нарықтық экономиканы тап – тұйнақтай етіп,
ғылыми техникалық прогрес (ҒТП) талаптарына сай болуға және тұтынушы
қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің
алдындағы басты міндеттерінің бірі – кәсіпкерлік құрылымды құру. Олардың
масштабы бойынша, шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерліктерге
бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік
субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивиттер,
жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім шарт
міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке:
серіктесік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер жіне мемлекеттік
кәсіпкерлікті айтамыз.
Неміс ғылымы әрі экономисі Йозеф Алиоз Шупмпетердің (1883 –
1950жж.) ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір
сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай ақ өндіріске жаңа тәсілді
ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге, жаңа шикізат пен жартылай
фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелділікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттік үйлестіру керек.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсетілгендей, өтпелі
экономикада мемлекет, ережеге сейкес, тек жаңа жаңа басталған сауда
кәсіпкерлігі көтермеледі, бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз
қалдырды.
Өтпелі экономика үшін нарықтық инфрақұрылымның дамымағандағына тән,
бұл шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейді.
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқталмаған өндірістік
құлдырауы, инфлияциялық процесстер кезіндегі бағалардың өсуі, тұрғындардың
номиналды табыстарының өсуін анық басып озады, бұл өндіріс саласында оның
ішінде шағын бизнес негізінде кәсіпкерлік қызметтің дамуын айтарлықтай
тежеді.
Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші факторына өндірістік
саладағы шағын бизнестің маңыздылығын әлі бағаламағандыңын жатқызуға
болады.
70 – 80 жылдардағы дамыған елдердегі болған кәсіпкерлік бум
ғалымдар мен практиктердің шағын бизнеске қатысты бұрынғы көзқарастарын –
шағын кәсіпорындар өмір сүруге жарамсыз, сондықтан олар не жоюылуы керек не
ең ірі компанияларға қайта құрылуы керек, бас тартуына мәжбүр еткізді.
Нарықты көрсеткіштер көрсеткендей соңғы онжылдықта шағын
кәсіпкерліктер саны екі есе артты, олардың санының саудада және қызметкер
саласында дамуымен қатар, шағын кәсіпорындардың экономикалық мынадай
прогресивті салаларында – электроника, биотехнология, ақпараттық қызметтер
айтарлықтай рөлі бар.
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамуы мен
қолдау үшін мынадай жағдайлар қажет:
• еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың
кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламаларын жасау;
• оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру,
жеңілдітілген несиелер, жеңілдетілген салықтар, ақысыз сипатты жәрдем
ақшалар;
• бағдарламада ғылыми - техникалық проргестің (ҒТП) басымдық
бағыттарында шағын кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
• шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (облыс
орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары басты рөлде
болуы қажет;
• ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе
сауда мен қызметкер саласында шағын бизнесті дамыту мақсатында ірі
кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан
Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдауды күшейтуі бойынша шаралары туралы 1997 жылдың 6
наурызындағы қаулысының үлкен рөлі бар.
Құжат өзінің мазмұны бойынша өтпелі экономика жағдайында шағын
кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.
2001 жылдың басында Қазақстан Республикасындағы шағын
кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркеледі, бұл елдің жұмыспен
қамтылғандардың жалпы сананың төрттен бірін құрайды. Шағын кәсіпорындар
санын 500 мыңға дейін, оларды жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен
қамтылғанының 40%-не жеткізу міндеті қойылады.
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке
құқық тек қана мемлекетте болды. Жоғарыда айтып өткендей, нарықтық
экономика кәсіпкерлік қызметі үшін тек қана мемлекетке ғана емес, сонымен
бірге әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық
экономикасының тұтынушылар қажеттіліктері мен ғылыми техникалық прогесске
(ҒТП) жедел түрде қарауын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметті құру – өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында
тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым,
халықты барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір
деңгейін көтеруге Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік
экономикалық дамуы үшін қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз
етуге қабілетті.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік экономикалық саясатының стартегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүрзігудің әдісі және тәуелсіздікке өз
бетінше жұмыс істеуге негізделген экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік
қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы
тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және
әлеуметтік экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа
индустриялды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру боалып
табылады.
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.
2.2. Шағын кәсіпкерлік және оның мәселелері.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпкерлік капитал
тезірек айналатын салаларда пайда болады. Ондай салаға – сауда, қоғамдық
тамақтандыру мен қызмет көрсету аясы жатады.
Нарықтық экономиканы реформалайтын қарқынды экономикалық саясат
бағаның либерализациялауынан басталады. Және осымен байланысты инфлияцияның
өсуі тұрғындардың жинақ қорының құнсыздануы мен пайыздық өсімінің тез
көтерілуіне қарай, шағын бизнестің қаржылық базасының жоюылуына әкеп
соқтырады. Бұл шағын бизнестің қалыптасуы мен оның инвестициялық қызметін
барынша тұсаулап тастайды. Шағын кәсіпкерлік көптеген жиылым мен үлкен
салалардың құрсауында қалады. Өтпелі кезеңдегі қалыптасып отырған
экономикалық жағдай кәсіпкерлік қызметін ынталандыру жағдайын жояды.
Алайда, нарықтық экономиканың қалыптасуын кәсіпкерліксіз елестету мүмкін
емес.
Қазіргі әлемдік экономика жағдайында ірі монополияның ары қарай
қарқынды дамуы шағын фирмалардың сақталуымен тікелей байланысты. Бұл ғылыми
техникалық революция мәселелерімен де сабақтас. Көптеген жаңа заттардың
түрлерін шағын кәсіпорнындар өндіре бастайды. Себебі, өндірістегі алдынғы
орынға таласа отырып, олар сұраным өзгерісіне тез арада жауап береді және
өндірістің тұтынушыны қанағаттандырылмаған жаңа нәрселерін іздей бастайды.
Сондықтан шағын фирмалардың жұмыстағы бір адамға шаққандағы ғылыми зерттеу
және конструкторлық жұмысқа шығындары ірі кәсіпорынға қарағанда әлдеқайда
жоғары.
Қазіргі кезде шағын бизнестің жалпы алғанда нарыққа жаңа өнімдер
өндіру көлеміндегі рөлі өте жоғары.
АҚШ-та федералдық сатып алу бағдарламасының мәліметі бойынша, 50-ші
жылдардың ортасынан бастап 70-ші жылдың ортасына дейін шағын фирмалар
(1000 адамнан аздау мекеме жатады) елдегі әртүрлі жаңалықтардың жартысына
жуығын тапқан. Тіпті, ашқан жаңалықтардың ширегіне жуығы 10 адамнан тұратын
фирмаларға келген. Apple шағын компаниясы персональды (жеке бастың)
компьютерді шығаруды алғашқылардың бірі болып игеріп, кейін оның ең мықты
өндірушілеріне айналды. Шағын өндірісті игергендердің авансценаға
американың қазіргі белгелі компаниялары Ксерокс, Тексас интрументс,
Полороид сияқтылар шықты.
3. Қазақстандағы шағын бизнес.
XXI ғасырдың қарсаңында Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының
әлеуметтік – экономикалық саясатының бес басты бағыттарын айтты:
1. әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі дамыту;
2. басқарудың тиімділігін арттыру;
3. өндіріс секторына несие беру;
4. экономикалық шикізат бағдарын өзгерту;
5. аймақтық диспропорцияларды жою.
Осы бағыттағы ең басты міселерердің бірі - әлеуметтік ахуалды
жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі дамыту.
Біздің Президентіміз әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік
қызметті одан әрі дамыту деп – ең маңызды мәселе халықты жұмыспен қамту
міселесі екенін атап көрсетті. Үкімен қазіргі кезде жұмыссыздықпен және
кедейлікпен күрес туралы бағдарламаны дайындауда. Жұмыспен қамту мәселесін
шешуде шағын кәсіпкерлікке маңызды рөл береді.
Аталған бағдарлама шағын бизнесті одан әрі дамыту, олардың өкілдері
Қазақстан шикізатын өңдеуді кеңейтуге, негізделген өндірістерді құруға және
дамытуға ат салысуы қажеттілігі көзделеді. Ел Президенті: Балтық елдерінде
шағын және орта бизнестің әжептеуір дамуында үлкен тәжірибе жинақталғанын
көрсетеді. Осы елдерде бюджет кірістерінің жартысынан көбін шағын және орта
бизнес арқасында түседі және де әлемдік нарықта ауытқуларға төменгі
деңгейіне тәуелді болуы деп атап көрсеткенін ескере кеткен жөн.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің әлі іске жаратылмаған әлеуетінде
жаңа жұмыс орындарын құруды, шағын және орта бизнесті дамытуда қарастыратын
көшіп қону саясатын жасау міндеті қойылады. Осыған байланысты
кәсіпкерліктің өмір сүру мен одан әрі даму мәселесі қойылды. Осы жерде
халықты жұмыспен қамту, азаматтық құқық, халықтың тамыстары, нарықтың
коньюктурасын жақсарту, нарықтық бәсекені қажетті деңгейде ұстау жіне
дамыту сияқты үлкен мәселердің бастаулары қиылысады
3.1.Шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторлар және оны шешу
жолдары.
Атқарушы және заңды билік өкілдері, барлық дәреженің саясаткерлері
экономиканың дамуы үшін шағын кәсіпкерліктің маңызды екенін мойындауда. Оны
барлық тарапынан қолдап, қолғабыс жасау үшін барынша бағыттарын өзгертуде.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша заңдар қабылднып, бағдарламалар
бекітілуде. Дегенмен, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін шағын
кәсіпкерлік маңызды рөл атқаратынын билік органдары мойындағанымен басында
пайда болған мәселелер бүгінгі күнге дейін соңына дейін шешілмеген.
Бұл мәселелер мынадай:
• әкімшілік кедергілер;
• кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамытудағы кемшіліктер;
• қаржылық-несиелеуді қамтамасыз етудің жетілмегендігі;
• ақапараттың жетіспеушілігі;
• кәсіпкерлердегі білімнің төмендігі.
Соңғы бірнеше жылдардағы шағын бизнес жағдайын талдау жасай келе,
оның дамуына кедергі келтіретін бірнеше факторларды бөліп көрсетуге болады.
Елімізде шағын бизнес қажетінше шапшаң дамуда, бірақ олардың орнықты
дамуына қарамастан белсенді шағын кәсіпкерлердің жалпы санын төмендегіден
көреміз: сонымен, кәсіпорындардың саны жағынан және жұмыспен қамту жағынан
шағын кәсіпорындардың өсу темпі 2000 жылы 34%–дан 31% –ға, 2001 жылы
15,4%–дан 6,7%–ға, ал 2003 жылдың 12 желтоқсанындағы көрсеткіштеріне
байланысты 8,2%–дан 2,3%–ға төмендегенін көреміз.
Мұндай шағын кәсіпкерліктің даму тенденциясы ең алдымен қаржымен
қамту және қаржы-несиемен қолдау көрсететіндерді іздеу проблемасымен
байланысты.
Яғни, шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін ең басты қиын
мәселелердің бірі болып көптеген субъектілердің өздерінің инвестициялық
және айналым қажеттілігін қамтамасыз ететін қаржы қорының жоқтығы.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің зерттеулері мен қолданылып жатқан
көптеген шараласына қарамастан, мысалы оған дәлел болатын шағын бизнестің
дамуы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1.Шағын бизнес – оның мазмұны мен әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
1.1. Шағын бизнес дегеніміз не?
1.2. Шағын кәсіпкерлік дегеніміз не?
1.3. Бизнес пен кәсіпкерлік сөздерінің айырмашылығы мен байланысы.
1.4. Шағын бизнестің әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
2.Өтпелі экономика кезеңіндегі кәсіпкерлік.
2.1. Осы кезеңдегі шағын бизнес және оның міселелері.
3.Шағын бизнестің құрылымдық-құқықтық формалары.
3.1.Жеке тұлға.
3.2.Заңды тұлға.
4. Қазақстандағы шағын бизнес.
4.1. Шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторлар және
оны шешу жолдары.
4.2. Шағын бизнестің қазіргі заманғы хал-жағдайын санмен көрсету.
4.3. Шағын бизнестің қазіргі заманғы шындық хал-жағдайы.
4.4. Шағын бизнестің гүлденуіне АТФБанктің АҚ қосқан үлесі.
5.Шағын бизнесті дамытудағы әртүрлі бағдарламалар.
5.1.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламентінің 2005
жылғы 1 қыркүйекте Сенат пен Мәжілістің бірлескен отырысында 2-ші
сессиясының ашылуында сөйлеген сөзі.
5.2. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 – 2008 жылдарға
арналған бағдарламасы туралы баяндама.
5.3. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы.
Қорытынды.
КІРІСПЕ
Жас егеменді Қазақстанның бірінші күннен құрылуынан бастап шағын
бизнеске экономиканы қалыптасырудағы ең бір бастапқы рөлі беріледі, ал
шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытуды заңды түрде мемлекеттік
экономикалық саясаттың приоритеттік сферасы ретінде танылған. Кәсіпкерлік
табиғи жолмен құрылған ал, кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың түрлері мен
әдістері ұзақ мерзімді әлеуметті-экономикалық реформаларды жүргізу
барысында жетілдірілген экономикалық турғыдан дамыған елдерге қарағанда
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті дамыту тарихы он жылмен ғана
саналады. Бұл мерзім ішінде кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудағы мемлекеттік
бағдарламалардың төртеуі қабылданып іске асырылды. Қазақстанда бұл сала
қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсері үлкен болмағанымен,
шағын кәсіпкерлік іскер өмірдің ажырамас бөлігі болды. Өндірісі дамыған
Батыс Еуроппа, Америка және Оңтүстік-Шығыс, Азия елдерінде кәсіпкерліктің
үлесіне ішкі жалпы өнімнің жартысынан көбі келеді. Шағын бизнес – нарықтық
экономикада экономикалық өсу қарқын, жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) құрылымы
мен сапасын анықтайтын жетекші сектор болып табылады. Барлық дамыған
елдерде шағын бизнестің үлесіне жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) 60 – 70% келеді.
Әлемдік тәжірибенің көрсетуінше, кез келген елдің экономикасында ірі
өнеркәсіптермен бірге елдің экономикаының нақты секторының негізгі сегменті
болып табылатын шығын кәсіпкерлік табысты да жемісті жұмыс істеп келеді.
Экономиканың белсенді факторының қайнар көзі ретінде шағын бизнестің рөлі
көптеген дамыған елдердің экономикасында қолдау тапқан. Өйткені, шағын
бизнестің үлесі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өндірілген көлемінде орташа
есеппен 50 – 60%-дан жоғарғы бөлігін құрайды. АҚШ, Жапония, Германия,
Франция, Ұлыбритания секілді көптеген елдерде кәсіпорынның сандары жағынан
99,3 -99,7% -ның басым үлесін шағын және орта кәсіпкерлек деп аталатындар
құрайды. Олар басқаларының ішінен жұмыспен қамтамасыз ету саны жағынан
(мысалы, 500-ден кем емес адамдар) немесе негізгі қордың мөлшері жағынан
көзге түседі. Шағын бизнестің өндірістегі үлесі өндірілетін өнімдердің
жартысынан дерлік өндіреді. Дағдыдағыдай, мұндай кәсіпорындар үнемі жұмыс
орны қысқартылып жататын ірі өнеркәсіптерге қарағанда жаңа жұмыс орнымен
қамтамасыз етудің 75 – 80% береді. Шағын бизнестің артықшылығы – тез қаржы
бөлу орнының толуы, өйткені, шағын бизнесті құруға ірі инвестициялар,
қымбат және күрделі жабдықтар қажет етілмейді және оларды құру мерзімі аз.
Сонымен қатар, шағын бизнесті өндірушілер көбінесе аймақтық нарыққа, нарық
коньюктурасының өзгеруіне тез бейімделуге, халықты жұмыспен қамтамасыз
етудің өсуіне бағытталады. Қазақстан Республикасының статистикалық
Агентігінің есеп айыру мәліметері бойынша шағын бизнес кәсіпорындарындағы
жалпы жұмысшылар саны қосымша қызмет пен келісім – шартпен жұмыс істеушілер
санымен бірге есептегенде 2003 жылдың басында республика бойынша 692 мың
адам құрады.
Бірақ шағын бизнестің мәнісі мен мағынасы сан
көрсеткіші жағынан емес. Бұл сектор өзінің мағынасы жағынан нарықтық болып
табылады және осы заманғы нарықтық инфраструктураның негізін құрайды.
Кәсіпкерлік әлемнің көптеген елдерінде гүлденуде. Осыдан
20 жыл бұрын шағын бизнестің белсенді дамуы өрбіді, әсірсе батыс
экономикасында байқалды. 90 жылдар нарықтық экономикаға өтумен еске қалды.
Бұл Шығыс Европа елдерінде көрініс алды. Қандай елдерде болмасын үкімен
экономикалық жағдайды ымырашылдауға ұмтылу туралы қандайда бір шешім
қабылдағанмен, шағын бизнес көп жағдайда қысқа мерзім ішінде пайда болды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы ірі
өнеркәсіппен салыстырғанда бір қатар артықшылығы бар, дәлірек айтсақ:
экономикалық қайта құруды белсендіреді, кең көлемді еркін нарықты таңдайды
және қосымша жұмысшы орнын береді, шығындардың орнын тез толтыруын
қамтамасыз етіп, тұтынушының сұранымының өзгеруіне шапшаң әсер етеді. Шағын
бизнес нарықты тауарлар мен қызметтерге толдыруға көмектеседі, сонымен
қатар салалық және территориялдық монополизімді жеңіп шығады,
белсенділікті өрбітеді, кеңейтеді. Шағын бизнес халықты жұмыспен қамтамасыз
ету сферасында әдәуір потенциялды мүмкіндіктерге ие, атап айтқанда, ірі
өнеркәсіпте технологиялық және тағы басқа да ерекшеліктерге байланысты
қолданыла алмайтын жұмысшы күші қорын өндіруге іске тартады. Олар,
зейнеткерлер, оқушылар, мүгедектер және сонымен бірге негізгі жұмыс
уақытынан кейін тек қосымша ресми табыс табу үшін жұмыс істеуге талпынған
тұлғалар. Ең бастысы, экономиканың бұл секторын құру – жасырын бизнеске
позитивті альтернатива. Жасырын бизнестің нарықтағы монопольді орнын шағын
кәсіпкерліктің ресми жұмыс істеудің қызметін заңды жолмен жетілдіру арқылы
жояды.
Ақыры, шағын бизнесті дамытудың қажеттілігін тек ескі үлкен масштабты
кәсіпорындарға өмір беру үшін ғана емес, сонымен қатар олармен бірлесіп
одақ болуы өздері үшін де жалпы нарықтық экономика үшін де әдәуір пайда
табуына көмектеседі. Бұл туралы келесі көрсеткіштер айтады: мысалы, АҚШ-та
шағын бизнеске таза табыстың 34,9% келсе, Жапонияда өнеркәсіптің өндіретін
барлық өнімінің 56,6% шағын бизнестің кәсіпорындарында өндіріледі.
1. Шағын бизнестің мазмұны мен әлеуметтік-экономикадағы рөлі.
Шағын бизнес.
Шағын бизнес жеке кәсіпкерліктің қазақстандық жүйесінің жиынтығы
болып табылады. Анықтаманың өзінде айқан айтылып тұрғандай шағын бизнес –
бұл нарықтық экономиканың субъектілерінің атқаратын белгілі – бір заңмен,
мемлекеттік органдармен немесе тағы басқа өкілді ұйымдармен орнатылған
кәсіпкерлік қызметі. Ал ғылыми жұмыстарда шағын бизнес бір ғана меншік иесі
басқаратын аз ғана топ тұлғаларымен атқарылатын қызмет деп түсіндіріледі.
Шағын бизнес.
Шағын кәсіпкерлік – бұл ұйымдық – құқықтық форма емес, шағын
термині тек кәсіпорынның көлемін ғана сипаттайды, ал кәсіпорынның шағын
деген белгісіне ие болуы жұмысшы саны және мемлекеттік, муниципиальдық
меншік үлесі мен жарылғы капиталы 25%-тен кем емес біріккен қоғамдық
меншіктің үлесі болып табылады. Шағын бизнеске ғылымда және ғылыми қызметте
жұмысшылар саны 100-ге дейін, ал өнеркәсіпп пен құрылыста жұмысшы саны 200-
ден кем емес, басқа да өндіріс салаларында - 50 дейінгі адамдар, өндірістік
емес салаларда - 15 дейінгі адамдары бар кәсіпорындары жатады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің жалпы бөлімінің
бірінші тарауының 10 бабына сәйкес (1994 ж. 27 желтоқсан 2006.05.05.
берілген өзгерістер мен толықтырулармен) кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне
қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке)
сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке
меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару
құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызмет. Кәсiпкерлiк
қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк
жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлік пен бизнестің айырмашылығы мен байланысы.
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы жіне ол еңбектің басқа
түрлерінен оқшаулырақ тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі Гарварл
университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер (1883 - 1950) мін берді.
Оның айтқан мынандай сөзін эпигроф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу –
басқаның істегенін істемеу. Екінші жағынан, кәсіпкерлер – алдымен
кәсіпкерлік жұмысты ұйымдастырушылар. Осы туралы француз экономисі Жан
Батист Сэй (1767 - 1832) былай денген: Кәсіпкер – адамдарты өндірістің
шеңбер ауқымында ұйымдастыратын адам.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард
Кантильион (1650 - 1734) ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәуелділік
жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам
белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама
түрде қарастыру жиі кездестіріледі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір –
бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез
– келген түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметімен тығыз байланысты.
Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкер – ол өнертапқыш. Сондықтанда
бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан ешуақытта кәсіпкер
бола алмайды.
Экономикалық ғылымда кәсіпкерлік қабілеттілік деген ұғым бар.
Кәсіпкерлік қабілеттілік дегеніміз – адамның бизнесте жаңалықты аша білу
қабілеттілігі, бірақ бизнеске қатысатындардың барлығының қолынан бұл келе
бермейді. Басқа жұрт қалғып, қыдырып, той –думан жасағанда, барлық күш –
қуатын барынша жұмысқа жұмсап, новатырлықпен, мақсаттылықпен,
коммуникабелділікпен, яғни адамдармен тез арада байланыс жасау
қабілеттілігі, олармен өзара жақсы қатынастар құра білу, бәсекелестеріне
қарағанда айналасына басқаша көз қараспен қарауда оқшауланып тұрады.
Биснесмендердің ішінен мұндай қабілеттілікпен оқшауланатындар жиі кездесе
қоймайды. Демек, бизнес – бұл табыс әкелетін адамның экономикалық қызметі.
Кәсіпкерлік - бұл да адамның экономикалық қызметі, бірақ бұл қызметті жаңа
ізденіске бағыттайды және осы жаңалықтарды жүзеге асыру үшін тәуекелге бас
ұрады.
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтан экономикалық
әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдары үнемі пара – пар ұғымдар
ретінде қарастырылады. Ал егер бизнестің новатырлық жағын қарастыратын
болсақ, онда кәсіпкерлік қызмет термині қолданылады.
Әлеуметтік-экономикалық саясаттағы шағын кәсіпкерліктің рөлі мен
алатын орны.
Атап көрсеткендей, XXI ғасырдың қарсаңында Қазақстан
Республикасының әлеуметтік – экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің
дамуына ерекше назар аударылады. Оның рөлі әлеуметтік ахуалды жақсартуда
жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы салада халықты халықты жұмыспен
қамтамасыз ету тезірек өседі және қоғамдың тұрақтылығы үшін жағдай
жасалынады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау жасап көрейік.
Батыс елдерінің экономикалық әдебиеттерінде шағын бизнесті өсу
үстіндегі бала деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, шағын бизнес – бұл
өсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала
алмайды. Ол үлкен мекен – жағдайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік
қызметпен бел шешіп айналысуы қажет.
Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ең алдымен
капитал тезірек айналатын салаларда, атап айтқанда саудада, қоғамдық
тамақтандыру және қызметкер салаларында туады. Бірақ нарықтық экономиканы
реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды
ырқына жіберуден және осымен байланысты өскелең инфлияциямен басталды, бұл
пайыз өсімінің күрт өсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын
бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді. Бұл өз кезегінде шағын бизнестің
қалыптасуының және оның иновациялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды.
Шағын кәсіпкерлік көп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды.
Осы уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда кәсіпкерлік қызметке
ынта үзілді, онсыз нарық экономикасының қалыптасуы мүмкін емес.
Қазіргі кездегі әлемдік экономиканың одан әрі дамуы жағдайында, ірі
компаниялардың айбынының артуы ғылыми техникалық революцияның болуымен,
шағын және орта фирмалардың сақталуымен және дамуымен қоса жүреді. Жаңа
өнімдердің көптеген түрлерінің өндірісі атап айтқанда, шағын және орта
компаниялардың кәсіпорындарында басталады, себебі олар күн астындағы орын
үшін, тұтыныстың өзгеруіне икемді сезімтал болуға, өндіріспен әлі
қанағаттандырылмаған жаңа қажеттіліктерді іздеуге мәжбүр. Сондығтан шағын
фирмалардың бір жұмыс істеушіге есептегендегі, ғылыми – зерттеу мен
конструкторлық жұмыстарға шығындары, ірі компаниялардың осындай
шығындарынан жиі асып түсуі кездейсоқ емес.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің рөлі нарыққа ендірілген жаңа
өнімдердің ортақ санында айтарлықтай мол.
АҚШ-тың сатып алу федералы басқармаларының ақпараты бойынша, 50
жылдардың ортасынан 70 жылдардың ортасына дейінгі шағын фирмалар
(жұмысшылар саны 1000 адамнан аз) әртүрлі жаңалық енгізулердің жартысынан
көбін енгізген. Жаңалық енгізулердің төрттен бірі жұмыс істеушілер саны 100
адамдық фирмаларға келеді. Атап айтқанда, шағын компания Apple жеке
компьютерлік өндірісін алғашқылар қатарында енгізді, кейін оларды негізгі
өндірушілердің біріне айналды.
Шағын бизнес капиталистік елдерде халықты жұмыспен қамтуды
кеңейтуде айтарлықтай рөлі бар. АҚШ-та соңғы 10 жылда жаңа жұмыс
орындарының 60%-ы 20 адамнан аз жұмыскерлері бар компанияларға келеді. 80-
ші жылдардың басында жұмыссыздықтардың зор өсуі жағдайында көптеген
ғалымдар, экономистер мен мемлекет қайраткерлері шағын бизнестен ірі
компаниялардағы жұмыс орындары қысқартуының орнын толтыруға қабілетті жаңа
жұмыс орындарын құратын құрал деп санады. Сондықтан капиталистік елдердің
үкіметтері тарапынан шағын бизнеске әртүрлі көмек көрсетілді.
Шағын бизнестің болуы және де ірі компаниялардың (монополиялардың)
мүдделеріне сай келеді. Қазір дайын өнімді жасау үшін мыңдаған әртүрлі
детальдар қажет етілінеді. Олардың өндірісіне концеріндер мен келісім шарт
жүйелерімен байланысқан көптеген шағын фирмалар мамандындырылады.
Электроника, автомобмль және басқа салалардың кейбір ірі монополиялық
кәсіпорындарда
20 – 30 мыңға дейін шағын компаниялар жұмыс істейді. Атап көрсету
керек, шағын фирмалардың басым көпшілігі ірі компаниялармен келісім
қатынастары арқылы жұмыс істейді. Францияда, мысалы, шағын кәсіпорындардың
40%-ы ірі монополиялармен байланысты. АҚШ-та да осындай келісім шарттар
жүйесімен 400 мың шамасында немесе 25% шағын кәсіпорындар қамтылған,
оларда 4,5 млн.адам жұмыспен қамтылған. Жапонияда да осындай жағдайлар
кездеседі.
Шағын бизнес кәсіпорынды ашу ісі аз мөлшерде капитал қажет етеді.
Техникалық қызмет көрсету саласында кең өріс алады. Өте жиі жағдайда өз
ісін өндірістен шығып қалған немесе жұмыс таба алмағандар ашады.
80-ші жылдардың басында шағын кәсіпорындар иелерінің тек өз
жанұяларындағы адамдардың еңбектерін қолданылуы Жапониядағы барлық жұмыспен
қамтылғандардың 32%, Италияда 29%, Францияда 21% құрады.
Монополистік емес фирмалар жаңа салалар қатарында, әсіресе ақпарат
кешенінде өздерінің жағдайларын әжептеуір нығайтады. ҒТП негізінде іскер
қызметкер (электронды есептеу машинасы базасында ақпаратты өңдеу,
бағдарламаны қамтамасыз ету, инженеринг, кеңес беру бизнесі және осы
тәріздес) спектірі қалыптасқан. Осындай қызмет ресурстардың айтарлықтай
жинақталуын қажет етпейді және де шағын компания шеңберінде де табысты
жүзеге асуы мүмкін. Жеке атағанда, Германияда бағдарламаны қамтамасыз ету
саласында 3700 фирмалар жұмыс істейді, олардың көпшілігі (70% шамасында)
жұмыскерлер саны 10 адамнан аз компаниялардан құралған.
Шағын бизнес нарықтық экономикадағы маңызы өте жоғары. Шағын
бизнессіз нарықтық экономика жұмыс істей де, дамый да алмайды. Оның
қалыптасуы мен дамуы әкімшілдік – топтық экономикадан кәдімгі нарықтық
экономикаға өтудегі өтпелі кезең жағдайында экономикалық саясаттың негізгі
проблемасы болып табылады. Нарықтық экономикадағы шағын бизнес -
экономикалық өсудің деңгейін, құрылымын және жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ)
сапасын анықтайтын жетекші сектор. Жоғарыда айтып өткендей, көптеген
дамыған елдерде шағын бизнестің жалпы ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ) үлесі 60 – 70%.
Сондықтан дамыған мемлекеттердің басым көпшілігінде шағын бизнестің
қызметін барынша қолдайды.
Әлемдік экономикада саны жағынан көп болатын шағын фирмалар,
компаниялар және кәсіпорындар жұмыс істейді. Мысалы, Үндістанда шағын
кәсіпорындардың саны 12 млн.асады, ал Жапонияда 9 млн.. Бұл шағын бизнес
тек АҚШ-ның өзінде –ақ ұлттық өнімнің жартысынан дерлік көбін берсе, ал 23
бөлігі жаңа жұмыс орнының өсуін береді.
Бірақ мәселе мұнда емес, шағын кәсіпкерлік нарық коньюктурасының
өзгерістеріне жылжам және шашшаң әсер етеді, сонымен қатар нарықтық
экономикаға қажетті икем береді.
Біздің жоғары монополды экономикамызда жоғары дәрежелі мағына
беретін бәсекелестік ортаның құрылуына да елеулі үлес қосады.
Сонымен бірге, шағын кәсіпорындардың экологиялық жағдайға да аз
әсер ететіндігін де ұмытпауымыз керектігін өз атымнан айтып өткім келеді.
Шағын бизнес ғылыми техникалық прогесстің (ҒТП) қажетті қатардағы
бағыттарының жүзеге асуына, әсіресе элекроника, кибернетика және
информатика облыстарында да айтарлықтай маңызды рөл атқарады.
Осы және тағы басқа шағын бизнестің мәндері оның дамуын маңызды
фактор ретінде және елдің экономикасын реформалаудағы құрымды бөлігі
ретінде жасайды.
Шағын бизнестің қажеттілігін терең және тәпшілеп түсіну үшін,
әрине, ең алдымен жетекші елдердің шағын бизнесті дамудағы тәжірибесін
қарау қажет.
Нарықтық экономикасы дұрас дамыған барлық шетелдерде шағын
бизнестің мықты мемлекеттік қолдаулары бар. Мысалы, Германияда шағын
кәсіпкерлерге жәрдем ақша (субсидия) жылына 4 млрд.евро құрайды. АҚЩ
конгресінде шағын бизнес проблемаларын 2 комитет қарастырады. Ал бұлардың
басында шағын бизнестің жұмысымен айналысатын әкімшлік тұр. Әрбір штаттың
аймақтық бөлімдерінде 30 - 40 адамдар бар. Әкімшіліктің мақсаты – шағын
бизнеске мемлекеттік деңгейде қолдау көрсету. Әсіресе шағын кәсіпкерлердің
саны өте жоғары Жапонияда нарықтық экономикада мемлекеттің көмегінсіз дами
алмайтындарын әдейілеп бөліп қойған.
Шағын бизнестің дамуын ынталандыру факторы мемлекеттің салық
саясаты болып табылады.
Салық саясатының мәні бірте – бірте салық ставкасын азайту және
жеткілікті тар салық базасында салық салу базасын төмендету және салық
льготасын кең көлемде қолдану. Кәсіпорындардың көлемі жағына байланысты
салық ставкасын азайту шағын кәсіпкерлікке салық салу әдісінің негізгі бір
әдісі болып табылады. Мысалы, АҚШ-да табысы 16 мыңға дейінгілерге льготалы
салық ставкасы, ал табысы 50 мыңға дейінгілерге 15% салық, 25 мыңға
дейінгілерге 25% салық ставкалары әрекет етеді. Ал жоғарғы ставка 34%.
Капиталистік экономикадағы шағын кәсіпкерлік алуан түрлі функция
атқарады. Шындығында шағын кәсіпорындар жеке бөлшектер мен түйіндер жасауға
мамандандырылса, ал ірі кәсіпорындар дайын өнімдерді жинауға бағытталынған.
Кейде шағын кәсіпорындар аралық (делдалдық) жинаумен (жұмыспен) айналысады.
Шағын кәсіпорындардың орташа өмір сүруі 6 жылдай. Бірақ жаңа ашылып
отыратын кәсіпорындар саны жабылып жатқандардың санынан асып түседі.
Әдетте, шағын кәсіпорындар сыртқы жағдайға тәуекелденіп отырады,
олар сұраныстың соңынан жүре отырып, жаңа өнімдерді тез қабылдайды. Мысалы,
Жапонияда шағын кәсіпорындар бір аптаның ішінде тәжірибел өнімдерді бітіріп
тастауға шамалары бар, ал бұл ірі кәсіпорындарда шағын кәсіпорындарға
қарағанда әжептеуір ұзақ уақыт алатын еді. Сонымен бірге шағын кәсіпорындар
жергілікті нарық өтіміне соңғы өнімдерді өңдеуге де мамандандырылған.
Негізінен бұлар шапшаң тозатын өнімдер: киім, аяқ ким, зергерлік бұйымдар
және тағы басқалар.
Сонымен, дамыған елдерде дәл осы шағын бизнеске мемлекеттік
масштапта көңіл бөлетіндігін тағы да айтып өткім келеді. Мемлекет шағын
бизнесті ақша жағынан да, салық саясаты сферасында да әтрүрлі льготалармен
қолдап отырады.
Қайта құру кезеңінде ТМД елдерінде экономикалық өзгерісте шағын
бизнестің жолы болмады. Бұл кездерде шағын бизнестің пайда болуына демеу
болатын батымды, әрекетті жүйелер болмады, сонымен бірге оларды қолдайтын
шаруашылық механизмдер болмады. Шағын бизнесті мемлекттік қолдау
бағдарламалары жетілдірілмеген еді.
Біріншіден, айтып өткендей, шағын бизнес нарық жағдайына қажетті
мобильностпен қамтамасыз етеді, онсыз оның жоғары нәтижелігі мүмкін емес
кооперациялар мен терең мамандықты құрайды.
Екіншіден, шағын бизнес тек қана тұтыну сферасында пайда болатын
бос қуыстарды (ниши) тез толтырып қана қоймай, сонымен бірге шапшаң есесін
қайтарады.
Үшіншіден, бәсекелестік жағдайын туғызады.
Төртіншіден, (бұл сірә, ең бастысы болар) онсыз нарықтық экономика
мүмкін емес болатын кәсіпкерлік рухы мен ортасын туғызады.
Келтірілген кестеден шағын бизнес АҚШ-ның барлық экономикасының
секторларында шағын бизестің құрған жұмыс орнының саны жағынан басым
екендігі айқын көрініп тұр. Көріп тұрғанымыздай шағын бизнестің маңыздылығы
осы кәсіпорындардың арасындағы профилдерімен біршама ажыратылынады.
АҚШ-да пайздық (%) қатынаспен жұмысшылар саны мен өнеркәсіптің
салалары бойынша шағын кәсіпорынды бөлу
25 адамнан210 220 250
аз адамнан азадамнан азадамнан аз
Өндірістік 52,4 67,1 80,5 91,5
өнеркәсібі
Қайта өңдеу 37 52,5 67,5 82,6
өнеркәсібі
Көтерме сауда 50,3 71,5 86,9 96,4
Бөлшек сауда 64,9 81,5 91,1 97,2
Құрылыс 64,5 81,7 91,8 97,6
Коммерциялық қызмет 76,4 87,1 93,6 97,5
Орташа есеппен 66,7 81,2 89,3 96,3
Шағын кәсіпорындар жұмыспен қамтамасыз етуде, жеке тауарларды
өндіруде, зерттеу және ғылыми-өндірістік өңдеуде елеулі рөл атқарады.
Шағын кәсіпорындардың үлкен масштабпен бос еңбек ресурстарын
жұмыспен қастамасыз етудегі мүмкіндігі туралыны мына көрсеткіштер айтып
тұр: мысалы, АҚШ-да шағын фирмаларда 40%, ал Германияда 49% жұмысшы күші
шоғырландырылған. Осы көрсеткіштерде шағын кәсіпкерліктегі кәсіпорындардың
әлеуметтік рөлі айқындалады.
Ғылыми потенциялдың көптеген бөлігі ірі компанияларға басым назар
аударғанына қарамастан шағын фирмалар өздерінің бизнестерін көбіне жаңа
тауарларды коммерциализациялаудан бастайды. АҚШ мен Германиядағы соңғы 20
жылда тіркелген 500-ден астам қажетті технологиялық жаңалықтар мен
технологиялық ойлап шығаруларды зерттеуде жаңа технологиялық жаңалықтарды
өмірге енгізуде кішігірім фирмалардың да маңызды рөлі бар екендігі
анықталды.
АҚШ мен Германиядағы пайыздық (%) қатынаспен алғандағы
технологиялық жаңалықтарды енгізудегі үлесі
шағын орташа
ірі
кәсіпорындар кәсіпорындар кәсіпорындар
АҚШ 35% 15%
50%
Германия 26% 11%
63%
Осы облыстағы шағын бизнестің табысын мына себептермен түсіндіруге
болады. Ғылыми зерттеулерді терең мамандандыру көп жағдайда кішігірім
фирмалардың қарапайым немесе қауіпті жолмен жүретіндігі, табыс көзін аз
әкелетін салаларда жұмыс істейтінгігін көруімізге болатындығына әкеп соқты.
Кішігірім фирмалар жаңа жаңалықтарға үлкен талпыныспен, қызығушылықпен
енеді, себебі, жаңа өнімді шығарғанда үлкен лабораториялардағы ескі
зерттеулер өзінің маңыздылыған төмендетеді. Сонымен бірге, кішігірім
фирмалар жаппай өндірісті жылдам өңдеуге барынша күштерін салады. Осыған
байланысты, шағын кәсіпорындардың ең алдымен жаңа туындаған сұранысты тез
арада қанағаттандыру мақсатында өндіріс процесін белсенді ыналандыруға әкеп
соғатын ұсынатын тауар мен қызмет нарығын кеңейту көзқарасы жағынан
шығарылатын өнімдірінің қажеттілігінше маңызды екенін байқаймыз.
Ғылыми зерттеулерге және шағын кәсіпкерлікті өндіруге кететін
технологиялық жаңалықтардың шығындарға деген қатынасы ірі кәсіпорындарға
қарағанда 3 - 4 есе жоғары. Егер ірі монополистердің өнер табыстарына
жетуге қолданылған жолдарын аңдап қарасақ, онда бұл табыстар көбіне жеке
ғалымдар мен шағын фирмалардың жұмыстарының нәтижесі болатындығын
байқаймыз. Бірақ та, осыдан кейінгі жаңа жаңалықтар негізінен осыған
қажетті материалдық қорлары мен қаржылары бар компаниялар арқылы іске
асады.
Жоғарыдағыларды жинақтап қорыта келе, назарымызды мынаған аударғым
келеді: шағын кәсіпорындар нарық құрылымына және нарықтық қатынасының
кеңеюіне ең алдымен нарық субъектілерінің санын өзгерту нетижесінде бірте –
бірте халықтың бұқара топтарының іскер әкімшілдікке деген және кәсіпкерлік
жүйе дәрежесі мен мамандар даярлау дәрежесін көтеру арқылы әсер етеді.
Кооперация мен мамандарды дамыту шағын және орта кәсіпкерлерді ірі
бірлестіктердің ықпал өрісіне тартады.
Шындығында, оларды ресми стастиканың мәліметінің есептеуінде жеке
бірлік ретінде қарағанына қарамастан, олар өздерінің тәуелсіздігін жойып
ірі монополистердің жеке топтарына, бөлімдеріне айналады. Ірі кәсіпорындар
өздеріне қажетті жеке тораптар мен бөлшектер өндіретін тар мамандандырылған
кішігірім фирмаларды тартады. Монополистердің қарамағына, әсіресе, машина
жасау, электр өнеркәсіптерінің қарамағына олардың қаржы және техникалық
көмегін пайдаланатын он мыңдаған шағын кәсіпорындар шоғырланады.
Монополистік бірлестіктердің қожайындары үшін мұндай шағын субъектілер өте
ыңдайлы және үнемді: шағын кәсіпорындар өздерінің өнімдерін жеткілікі төмен
бағамен жекізеді. Олардың өндірістік, әлеуметтік және басқа да проблемалары
монополистердің басшыларына қажеті де жоқ. Жайсыз конъюктура мен басқа да
қиын кезеңдерде монополистердің басшылары шағын жабдықтаушыларды тағдыр
тәлтегіне тастап, олармен байланысын үзеді. Соңғы 10 жылдықта көптеген
шағын кәсіпорындар мамандандырылу мен өндірісті кооперациялау негізінде
қазіргі таңда көп көлеммен әр түрлі өнімдер өндіретін, сонымен бірге жоғары
техникалық және технологиялық деңгейде өнімдер өндіретін ірі сала
құрылымдарына бірігу тенденциясы жанданды және нарықта ірі компаниялар мен
монополистермен әжептеуір табысты бәсекелесуде.
Шағын кәсіпорындардың тағы бір маңыздылығы, өмір сүру үшін қатал
бәсекелестік күресті ары қарай жүргізе отырып, олар нарық ағым жағдайына
әрдайым амалсыздан қалыптасып және дамып отырулары қажет, себебі табыс көзі
тек соларға қалуы үшін күн көруге қажетті қорларды алулары керек, ал бұл өз
кезегінде олардың басқалардан мықты екендігін көрсетеді.
Ұзақ уақытта қолданылатын өнімдерді (автомашина, тоңазтқыш,
телевизор және тағы басқа) ірі кәсіпорындардың жаппай өндіруі шағын
кәсіпорындардың жиі айналысатын жөндеу және қызмет көрсету қызметіне деген
ұсынын тудырады. Өйткені монополистер өздерінің қолайсыз үлкендігінен осы
бағытқа өздері көп күш жұмсауға немесе шағын фирмаларының бөлімшелерін
құруға шарасызданады, бұның өзі де ірі фирмалардың мәртебесін көтеру үшін
негіз болатын қажетінше қымбат іс болып табылады.
Жоғары дәрежеде дамымаған батыс европа елдерінің аудандарында шағын
кәсіпорындардың қызметі – бұл олардың әлеуметтік және экономикалық
өмірлерінің негізі және олардың шаруашылықтың ары қарай дамуының алғы
шарты.
Сонымен бірге шағын кәсіпорындарда әжептеуір жоғары нәтижелі еңбек
байқалынады, төмен шығынды шағын кәсіпорындар жергілікті шикізат көзін
өндіру негізінде тауарлар мен қызметтердің тапшы түрлерінің ұсынысын
қанағаттандырады, бұл өз кезегінде жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Олар
муниципиалды бюджетке түсім мөлшерін ұлғайтады, ғылыми-техникалық
прогресске (ҒТП) дем береді, шаруашылықа қажетті басқа да функцияларды
атқарады. Жаңа заман кезеңінде АҚШ, Германия және тағы басқа елдердің
экономикасында шағын бизнестегі кәсіпорындар рөлін жоғары көтеру –
кездейсоқ емес, бұл тұтыным мен тарих даму кезеңінің әсерінен технологиялық
және өндірістік күштің даму процесінде пайда болған қажетті заңдылық болып
табылады.
Демек, шағын бизнестің рөлі мына көрсетілген алты қызметтерден
көрінеді:
1. шағын өндіріс нарық коньюктурасының икемді сезінеді, бұл нарық
экономикасында ірі кәсіпорын алыптарға мүмкін емес.
2. шағын бизнес әлі іске жаратылмаған әжептеуәр қаржы қаражаттарын тиімді
жұмылдырады. Осындай бизнестің болмауынан осы ресурстар
пайдаланылмаған болар еді.
3. шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады.,
бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейде моноплия экономикасы
жағдайында бірінші кезекте маңызды.
4. шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен рөл
атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесі барлық жұмыспен
қамтамасыз етілгендердің 50 – 60% және жаңа жұмыс орындарының 70 – 80%
не келеді.
5. атап көрсеткендей, шағын өндірістің ғылыми техникалық жаңалықтардың
50%-ы келеді (жеке компьютерлер, көбейткіш аппараттары, Палороид
типті фотоаппараттары).
6. шағын бизнестің әлеуметтік қысымды жұмсартудағы орнын тапсырмас рөлі
бар. Ауыр дағдарыс кездерінде халық осыдан жұмыс тауып және өздерінің
қабілеттерін жүзеге асыра алады.
2. Шағын кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық формалары.
Жеке кәсiпкерлiк туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31
қаңтардағы N 124 Заңының бірінші тарауының бірінші бабына сейкес - заңды
тұлға құрмаған, жұмыскерлерiнiң жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын
дара кәсiпкерлер және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын, жұмыскерлерiнiң
жылдық орташа саны елу адамнан аспайтын және жыл бойғы активтерiнiң орташа
жылдық құны тиiстi қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген алпыс мың еселенген айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын заңды
тұлғалар шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылады
Жеке тұлға.
Азаматтық кодекстің 2-тарауының (Азаматтық құқықтардың субъектілері)
12-бабына сәйкес жеке тұлға ұғымына былай түсініктеме береді: Қазақстан
Республикасының азаматтары, басқа мемлекеттердiң азаматтары, сондай-ақ
азаматтығы жоқ адамдар жеке тұлғалар болып ұғынылады.
Дара кәсiпкерлiк - жеке тұлєалардың кiрiс алуға бағытталған, жеке
тұлғалардың өздерiнiң меншiгiне негiзделген және жеке тұлғалардың атынан
олардың тәуекелiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылатын
бастамашылық қызметi;
Жеке кәсiпкерлiк - жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң кiрiс алуға
бағытталған, жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң өздерiнiң меншiгiне
негiзделген және жеке кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң атынан олардың
тәуекелiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылатын бастамашылық
қызметi.
Заңды тұлға.
Азаматтық кодекстің 2-тарауының (Азаматтық құқықтардың
субъектілері) 33-бабына сәйкес заңды тұлға ұғымы былайша түсініктеме
береді: меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау
мүлкi бар және сол мүлiкпен өз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, өз
атынан мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтар мен мiндеттерге ие болып,
оларды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым
заңды тұлға деп танылады.
Шаруашылық серiктестiк - жарғылық капиталы құрылтайшылардың
(қатысушылардың) үлесiне (салымдарына) бөлiнген коммерциялық ұйым
шаруашылық серiктестiк деп танылады. Құрылтайшылардың (қатысушылардың)
салымдары есебiнен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серiктестiк өз қызметi
үрдiсiнде өндiрген және алған мүлiк меншiк құқығы бойынша серiктестiкке
тиесiлi болады. Шаруашылық серiктестiктi бiр адам құруы мүмкiн, ол оның
бiрден-бiр қатысушысы болады.
Толық серiктестiк - толық серiктестiктiң мүлкi жеткiлiксiз болған
жағдайда қатысушылары серiктестiктiң мiндеттемелерi бойынша өзiне тиесiлi
барлық мүлкiмен ортақ жауапкершiлiкте болатын серiктестiк толық серiктестiк
деп танылады. Азамат бiр ғана толық серiктестiктiң қатысушысы бола алады.
Сенiм (командиттік) серiктестiгi - серiктестiктiң мiндеттемелерi
бойынша өзiнiң бүкiл мүлкiмен (толық серiктерiмен) қосымша жауап беретiн
бiр немесе одан да көп қатысушылармен қатар, серiктестiктiң (салымшылардың)
мүлкiне өздерi салған салымдардың жиынтығымен шектелетiн бiр немесе одан
көп қатысушыларды да енгiзетiн және серiктестiктiң кәсiпкерлiк қызметтi
жүзеге асыруға қатыспайтын серiктестiк сенiм серiктестiгi деп танылады.
Сенiм серiктестiгiне қатысатын толық серiктердiң құқықтық ережесi және
олардың серiктестiк мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiгi толық
серiктестiктiң қатысушылары туралы ережемен белгiленедi. Азамат тек бiр
ғана сенiм серiктестiгiнiң толық серiктесi бола алады. Сенiм
серiктестiгiндегi толық серiктес толық серiктестiктiң қатысушысы бола
алмайды.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк - бiр немесе бiрнеше адам құрған,
жарғылық капиталы құрылтай құжаттарымен белгiленген мөлшерде үлеске
бөлiнген серiктестiк жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк деп танылады;
жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiкке қатысушылар оның мiндеттемелерi
бойынша жауап бермейдi және серiктестiктiң қызметiне байланысты залалдарға
өздерiнiң қосқан салымдарының құны шегiнде тәуекел етедi. Осы ережеден
өзгеше жағдайлар осы Кодексте және заң актiлерiнде көзделуi мүмкiн.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктiң салымдарды толық қоспаған
қатысушылары оның мiндеттемелерi бойынша әрбiр қатысушының салым салмаған
бөлiгiнiң құны шегiнде ортақ жауапты болады. Жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiкке қатысушылардың саны шектелмейдi. Жауапкершiлiгi шектеулi
серiктестiктiң жалғыз қатысушы ретiнде бiр адамнан тұратын басқа шаруашылық
серiктестiгi бола алмайды.
Қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк - қатысушылары серiктестiк
мiндеттемелерi бойынша өздерiнiң жарғылық капиталға салымдарымен жауап
беретiн, ал бұл сомалар жеткiлiксiз болған жағдайда өздерiне тиесiлi
мүлiкпен оған өздерi еселенген мөлшерде енгiзген салымдар арқылы жауап
беретiн серiктестiк қосымша жауапкершiлiгi бар серiктестiк деп танылады.
Өндiрiстiк кооператив - азаматтардың бiрлескен кәсiпкерлiк қызмет үшiн
мүшелiк негiзде олардың өз еңбегiмен қатысуына және өндiрiстiк кооператив
мүшелерiнiң мүлiктiк жарналарын бiрiктiруiне негiзделген ерiктi бiрлестiгi
өндiрiстiк кооператив деп танылады. Кооператив мүшелерi екеуден кем
болмауға тиiс.
2.1. Өтпелі экономика кезеңіндегі кәсіпкерлік.
Монополды мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызмет құқығы
тек мемлекетке ғана жатады. Нарықтық экономика кәсіпкерлік қызметпен
айналысуды тек мемлекетке ғана жүктемейді, әрбір кәсіпорын мен индивидке де
мүмкіндіктер жасалынады. Бұл нарықтық экономиканы тап – тұйнақтай етіп,
ғылыми техникалық прогрес (ҒТП) талаптарына сай болуға және тұтынушы
қажеттілігін қанағаттандыруға жағдай жасатады. Өтпелі кезеңдегі мемлекеттің
алдындағы басты міндеттерінің бірі – кәсіпкерлік құрылымды құру. Олардың
масштабы бойынша, шартты түрде майда, орташа және ірі кәсіпкерліктерге
бөлеміз. Кәсіпкерлік субъектісі бойынша да бөлінеді: кәсіпкерлік
субъектісіне - әртүрлі экономикалық қызметке қатысатындар, жеке индивиттер,
жеке тұлғалар және жалпы экономикалық мүдделер мен келісім шарт
міндеттерімен біріктірілген адамдар тобы жатады. Ал, ұжымдық кәсіпкерлікке:
серіктесік, кооператив, акционерлік қоғам, холдингтер жіне мемлекеттік
кәсіпкерлікті айтамыз.
Неміс ғылымы әрі экономисі Йозеф Алиоз Шупмпетердің (1883 –
1950жж.) ойынша, кәсіпкерлік жаңа игілікті дайындауға немесе басқа бір
сапалы жаңа игілікті жасауға бағытталған. Сондай ақ өндіріске жаңа тәсілді
ендіруге, затты өткізетін жаңа нарықты игеруге, жаңа шикізат пен жартылай
фабрикаттар көзін табуға өндірісті талапқа сай, басқаша құруға күш салады.
Кәсіпкерлік өз бетінше тіршілік пен тәуелділікке негізделген
шаруашылық тәсілі, экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Кәсіпкерлікті құрудың өзекті мәселесі – мемлекеттік меншікті
мемлекеттен алу мен жекешелендіру болып табылады. Олар нарықтық экономикада
бәсекелестік ортаны құрып қана қоймайды, сондай ақ еркін кәсіпкерлікке жол
ашады. Белгілі ағылшын ғалымы әрі экономисі Альфред Маршалл айтқандай,
нарықтық экономиканың басты қасиеті – өндіріс пен кәсіпкерліктің
еркіндігі. А.Маршалл бойынша, кәсіпкер - экономикалық процесті
жеделдетуші.
Нарықтық экономикаға өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселені шеше алмады. Оны шешу үшін мемлекеттік үйлестіру керек.
Кәсіпкерліктің халықаралық тәжірибесі көрсетілгендей, өтпелі
экономикада мемлекет, ережеге сейкес, тек жаңа жаңа басталған сауда
кәсіпкерлігі көтермеледі, бұл өндіріс саласындағы қызметті тиімсіз
қалдырды.
Өтпелі экономика үшін нарықтық инфрақұрылымның дамымағандағына тән,
бұл шағын кәсіпкерліктің дамуын тежейді.
Қазақстан Республикасындағы 1998 жылға дейін тоқталмаған өндірістік
құлдырауы, инфлияциялық процесстер кезіндегі бағалардың өсуі, тұрғындардың
номиналды табыстарының өсуін анық басып озады, бұл өндіріс саласында оның
ішінде шағын бизнес негізінде кәсіпкерлік қызметтің дамуын айтарлықтай
тежеді.
Сондықтан шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеуші факторына өндірістік
саладағы шағын бизнестің маңыздылығын әлі бағаламағандыңын жатқызуға
болады.
70 – 80 жылдардағы дамыған елдердегі болған кәсіпкерлік бум
ғалымдар мен практиктердің шағын бизнеске қатысты бұрынғы көзқарастарын –
шағын кәсіпорындар өмір сүруге жарамсыз, сондықтан олар не жоюылуы керек не
ең ірі компанияларға қайта құрылуы керек, бас тартуына мәжбүр еткізді.
Нарықты көрсеткіштер көрсеткендей соңғы онжылдықта шағын
кәсіпкерліктер саны екі есе артты, олардың санының саудада және қызметкер
саласында дамуымен қатар, шағын кәсіпорындардың экономикалық мынадай
прогресивті салаларында – электроника, биотехнология, ақпараттық қызметтер
айтарлықтай рөлі бар.
Өтпелі экономикада жаңа өркен жайған шағын кәсіпкерлікті дамуы мен
қолдау үшін мынадай жағдайлар қажет:
• еркін бәсекені құру негізі ретінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың
кешенді мемлекеттік ғылыми негізделген бағдарламаларын жасау;
• оның дамуы мен қаржылық жеңілдіктер үшін қаржы базасын қалыптастыру,
жеңілдітілген несиелер, жеңілдетілген салықтар, ақысыз сипатты жәрдем
ақшалар;
• бағдарламада ғылыми - техникалық проргестің (ҒТП) басымдық
бағыттарында шағын кәсіпкерліктің орны ерекше анықталуы керек;
• шағын бизнесті ұйымдастыруда, елдің әртүрлі аймақтарында (облыс
орталықтарында) шағын кәсіпорындардың арнайы орталықтары басты рөлде
болуы қажет;
• ірі және шағын бизнес ынтымақтастығының жүйесі негізінде, әсіресе
сауда мен қызметкер саласында шағын бизнесті дамыту мақсатында ірі
кәсіпорындардың ресурстарын тарту.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамытуда Қазақстан
Республикасы Президентінің Шағын кәсіпкерліктің дамуын жандандыру мен
мемлекеттік қолдауды күшейтуі бойынша шаралары туралы 1997 жылдың 6
наурызындағы қаулысының үлкен рөлі бар.
Құжат өзінің мазмұны бойынша өтпелі экономика жағдайында шағын
кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылады.
2001 жылдың басында Қазақстан Республикасындағы шағын
кәсіпкерліктің 348 мың субъектілері тіркеледі, бұл елдің жұмыспен
қамтылғандардың жалпы сананың төрттен бірін құрайды. Шағын кәсіпорындар
санын 500 мыңға дейін, оларды жұмыс істеушілер саны халықтың жұмыспен
қамтылғанының 40%-не жеткізу міндеті қойылады.
Монополия мемлекеттік экономика жағдайында кәсіпкерлік қызметке
құқық тек қана мемлекетте болды. Жоғарыда айтып өткендей, нарықтық
экономика кәсіпкерлік қызметі үшін тек қана мемлекетке ғана емес, сонымен
бірге әрбір кәсіпорынға, әрбір жеке адамға мүмкіндік ашты, бұл жағдай нарық
экономикасының тұтынушылар қажеттіліктері мен ғылыми техникалық прогесске
(ҒТП) жедел түрде қарауын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметті құру – өтпелі кезеңде мемлекеттің алдында
тұрған басты міндеттердің бірі. Барлық деңгейдегі кәсіпкерлік құрылым,
халықты барынша жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге және халықтың өмір
деңгейін көтеруге Қазақстан Республикасының одан әрі әлеуметтік
экономикалық дамуы үшін қажетті. Әлеуметтік ахуалды жақсартуды қамтамасыз
етуге қабілетті.
Өтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің даму кешенді және көп деңгейлі
сипат алуы керек. Себебі аталған қызмет Қазақстан Республикасының
әлеуметтік экономикалық саясатының стартегиялық мақсаттарына жету үшін
экономикалық базис болып табылады.
Кәсіпкерлік бұл шаруашылық жүрзігудің әдісі және тәуелсіздікке өз
бетінше жұмыс істеуге негізделген экономикалық ойлаудың ерекше типі.
Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік
қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы
тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және
әлеуметтік экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа
индустриялды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады.
Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік
ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын
мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру боалып
табылады.
Нарық экономикасына өту еркін кәсіпкерлікке жол ашты, бірақ барлық
мәселерді шешкен жоқ. Оларды шешу үшін мемлекеттің үйлестіру рөлі қажет.
2.2. Шағын кәсіпкерлік және оның мәселелері.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, шағын кәсіпкерлік капитал
тезірек айналатын салаларда пайда болады. Ондай салаға – сауда, қоғамдық
тамақтандыру мен қызмет көрсету аясы жатады.
Нарықтық экономиканы реформалайтын қарқынды экономикалық саясат
бағаның либерализациялауынан басталады. Және осымен байланысты инфлияцияның
өсуі тұрғындардың жинақ қорының құнсыздануы мен пайыздық өсімінің тез
көтерілуіне қарай, шағын бизнестің қаржылық базасының жоюылуына әкеп
соқтырады. Бұл шағын бизнестің қалыптасуы мен оның инвестициялық қызметін
барынша тұсаулап тастайды. Шағын кәсіпкерлік көптеген жиылым мен үлкен
салалардың құрсауында қалады. Өтпелі кезеңдегі қалыптасып отырған
экономикалық жағдай кәсіпкерлік қызметін ынталандыру жағдайын жояды.
Алайда, нарықтық экономиканың қалыптасуын кәсіпкерліксіз елестету мүмкін
емес.
Қазіргі әлемдік экономика жағдайында ірі монополияның ары қарай
қарқынды дамуы шағын фирмалардың сақталуымен тікелей байланысты. Бұл ғылыми
техникалық революция мәселелерімен де сабақтас. Көптеген жаңа заттардың
түрлерін шағын кәсіпорнындар өндіре бастайды. Себебі, өндірістегі алдынғы
орынға таласа отырып, олар сұраным өзгерісіне тез арада жауап береді және
өндірістің тұтынушыны қанағаттандырылмаған жаңа нәрселерін іздей бастайды.
Сондықтан шағын фирмалардың жұмыстағы бір адамға шаққандағы ғылыми зерттеу
және конструкторлық жұмысқа шығындары ірі кәсіпорынға қарағанда әлдеқайда
жоғары.
Қазіргі кезде шағын бизнестің жалпы алғанда нарыққа жаңа өнімдер
өндіру көлеміндегі рөлі өте жоғары.
АҚШ-та федералдық сатып алу бағдарламасының мәліметі бойынша, 50-ші
жылдардың ортасынан бастап 70-ші жылдың ортасына дейін шағын фирмалар
(1000 адамнан аздау мекеме жатады) елдегі әртүрлі жаңалықтардың жартысына
жуығын тапқан. Тіпті, ашқан жаңалықтардың ширегіне жуығы 10 адамнан тұратын
фирмаларға келген. Apple шағын компаниясы персональды (жеке бастың)
компьютерді шығаруды алғашқылардың бірі болып игеріп, кейін оның ең мықты
өндірушілеріне айналды. Шағын өндірісті игергендердің авансценаға
американың қазіргі белгелі компаниялары Ксерокс, Тексас интрументс,
Полороид сияқтылар шықты.
3. Қазақстандағы шағын бизнес.
XXI ғасырдың қарсаңында Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының
әлеуметтік – экономикалық саясатының бес басты бағыттарын айтты:
1. әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі дамыту;
2. басқарудың тиімділігін арттыру;
3. өндіріс секторына несие беру;
4. экономикалық шикізат бағдарын өзгерту;
5. аймақтық диспропорцияларды жою.
Осы бағыттағы ең басты міселерердің бірі - әлеуметтік ахуалды
жақсарту және кәсіпкерлік қызметті одан әрі дамыту.
Біздің Президентіміз әлеуметтік ахуалды жақсарту және кәсіпкерлік
қызметті одан әрі дамыту деп – ең маңызды мәселе халықты жұмыспен қамту
міселесі екенін атап көрсетті. Үкімен қазіргі кезде жұмыссыздықпен және
кедейлікпен күрес туралы бағдарламаны дайындауда. Жұмыспен қамту мәселесін
шешуде шағын кәсіпкерлікке маңызды рөл береді.
Аталған бағдарлама шағын бизнесті одан әрі дамыту, олардың өкілдері
Қазақстан шикізатын өңдеуді кеңейтуге, негізделген өндірістерді құруға және
дамытуға ат салысуы қажеттілігі көзделеді. Ел Президенті: Балтық елдерінде
шағын және орта бизнестің әжептеуір дамуында үлкен тәжірибе жинақталғанын
көрсетеді. Осы елдерде бюджет кірістерінің жартысынан көбін шағын және орта
бизнес арқасында түседі және де әлемдік нарықта ауытқуларға төменгі
деңгейіне тәуелді болуы деп атап көрсеткенін ескере кеткен жөн.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің әлі іске жаратылмаған әлеуетінде
жаңа жұмыс орындарын құруды, шағын және орта бизнесті дамытуда қарастыратын
көшіп қону саясатын жасау міндеті қойылады. Осыған байланысты
кәсіпкерліктің өмір сүру мен одан әрі даму мәселесі қойылды. Осы жерде
халықты жұмыспен қамту, азаматтық құқық, халықтың тамыстары, нарықтың
коньюктурасын жақсарту, нарықтық бәсекені қажетті деңгейде ұстау жіне
дамыту сияқты үлкен мәселердің бастаулары қиылысады
3.1.Шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін факторлар және оны шешу
жолдары.
Атқарушы және заңды билік өкілдері, барлық дәреженің саясаткерлері
экономиканың дамуы үшін шағын кәсіпкерліктің маңызды екенін мойындауда. Оны
барлық тарапынан қолдап, қолғабыс жасау үшін барынша бағыттарын өзгертуде.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша заңдар қабылднып, бағдарламалар
бекітілуде. Дегенмен, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін шағын
кәсіпкерлік маңызды рөл атқаратынын билік органдары мойындағанымен басында
пайда болған мәселелер бүгінгі күнге дейін соңына дейін шешілмеген.
Бұл мәселелер мынадай:
• әкімшілік кедергілер;
• кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамытудағы кемшіліктер;
• қаржылық-несиелеуді қамтамасыз етудің жетілмегендігі;
• ақапараттың жетіспеушілігі;
• кәсіпкерлердегі білімнің төмендігі.
Соңғы бірнеше жылдардағы шағын бизнес жағдайын талдау жасай келе,
оның дамуына кедергі келтіретін бірнеше факторларды бөліп көрсетуге болады.
Елімізде шағын бизнес қажетінше шапшаң дамуда, бірақ олардың орнықты
дамуына қарамастан белсенді шағын кәсіпкерлердің жалпы санын төмендегіден
көреміз: сонымен, кәсіпорындардың саны жағынан және жұмыспен қамту жағынан
шағын кәсіпорындардың өсу темпі 2000 жылы 34%–дан 31% –ға, 2001 жылы
15,4%–дан 6,7%–ға, ал 2003 жылдың 12 желтоқсанындағы көрсеткіштеріне
байланысты 8,2%–дан 2,3%–ға төмендегенін көреміз.
Мұндай шағын кәсіпкерліктің даму тенденциясы ең алдымен қаржымен
қамту және қаржы-несиемен қолдау көрсететіндерді іздеу проблемасымен
байланысты.
Яғни, шағын бизнестің дамуына кедергі келтіретін ең басты қиын
мәселелердің бірі болып көптеген субъектілердің өздерінің инвестициялық
және айналым қажеттілігін қамтамасыз ететін қаржы қорының жоқтығы.
Қазақстан Республикасының Үкіметінің зерттеулері мен қолданылып жатқан
көптеген шараласына қарамастан, мысалы оған дәлел болатын шағын бизнестің
дамуы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz