БАҒА ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ НАРЫКТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ КУРСОВАЯ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

БАҒА ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ НАРЫКТЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЛЫҚ САЛУ
КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. БАҒАНЫҢ ҚАЛЫГІТАСУЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР 4
2. БАҒАНЫҢ ҚЫЗМЕТІ. БАҒА ЖҮЙЕСІ 6
3. БАҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТӨМЕҢГІ ШЕКАРАСЫ 12
4. САЛЫҚТАР ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 16
ҚОРЫТЫНДЫ 23
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 24

КІРІСПЕ

1. БАҒАНЫҢ ҚАЛЫГІТАСУЫНА ТЕОРИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАР

Экономикалык теория классикалык мектебінің негізін кдлаушы Адам Смит
осыдан 200 жылдай бүрын Глазо (Англия) каласында университетте лекция окып
турып, мынандай сурак қойған: не бағалырак? Ішетін су ма, әлде гауһар тас
па? Су өте темен бағаланады немесе ешкандай құны жоқ, ал гауһар тас
(бриллиант) болса жоғары бағаланады. Кейінірек А.Смиттің осы сауалы оның
парадоксы аталып кеткен. Бүл сауалдьщ жауабын ол шеше алмаған. Себебі А.
Смиттін пайымдауымша алмазды қазуға (алуға) коптеген шығынмен
байланыстырған. Молшылык кезінде су гауһар тастан (алмаз) төмен бағаланады,
ал судың тапшылығы мен куаншылык жағдайында адам бір тамшы суға зәру (судан
артық, бағалы нәрсе жоқол кезде) болады. Себебі өмір мен өлім кесе-келденең
тұрады. Міне осыдан барып жаңа теория пайда болды. Игілік бағалылығы колда
бар нәрсенің пайдалығымен аныкталады немесе сол игіліктің шекті
пайдалылығьг молшерімен бағаланады. Осы ойлар тауардың қүн теориясына
революция жасады. Сойтіп шекті пайдалылык теориясы дүниеге келді. Оның
негізін салушылар: ағылшын Уильям Стенли Джевонс (1835-1882 ж.), Альфред
Маршалл (1842-1924 ж.); австриялык Карл Менгер (1840-1921 ж.), Ейген Фон
Бем-Баверк (1851-1914 ж.) және тағы баскалар. Олардың ойынша, құн
(бағалылык) тиімді пайдалылык дәрежесімен аныкталады.
Экономикалык теория классикалык мектебінің негізін салушылар А. Смит
пен Д. Рикардоның ойынша, тауар куны оған жұмсалған енбектін мөлшерімен
аныкталады деп есептеген. Адам еңбегі тауар күнының субстанциясы, қайнар
козі. Сондықтан да классикалык мектептін өкіллері еңбектін күн теориясының
негізін калап, оны ары карай жан-жакты ламыта зерттеген К. Маркс болды.
Егер К. Маркс озінің барлык зерттеуін тауардын еңбек күнын галдауға
арнаса, Батыс елдердегі экономикалык ойдын окілдері: мейлі либерализм,
неолиберализм, кейнстік, неокейнстік, радикализм —
барлығы дерлік бағаның шығуын зерттеді. Баға қозғалысының эсер ететін
өндіріс шығындарынын ыкпалын ғана емес. сондай-ак жұмыссыздыкдың бәсекенің,
саяси тұрақсыздық, экономикалык дағдырыстың, салық, мода, сиректік,
пайдалылык және баска факторлардың әсерін қарастырды.
ХІХ-ғасырдың аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында Батыс пен Ресей
экономикалык теория окілдері (ағылшын экономисі Альфред Маршалл және ресей
ғалымы М.И. Туган-Барановский т.б. еңбектің күндык теориясын шекті
пайдалылык теориясымен косты. Мысалы, ағылшын экономисі Альфред Маршалл
құнның қайнар көзін бір жерден ғана іздемеуге қүлшыныс жасап, шекті
пайдалалык теориясын сұраным мен ұсыным теориясы және ондіріс шығындар ды
теориясымен қосып карады.
Бұл ізденіс пайдалалықтың озара әсерін біртекті анықтауға итермеледі.
Ол сұраным-ұсынымға, шығынға және бағаға бірдей ыкпал етеді деген соз.
Демек, кұн мен баға — үқсас үғымдар, алайда біркелкі, пара-пар деп
түсінуте болмайды. Қүн тауар ондірісінін шығындарын корсетеді, ал жекелеген
тауардын бағасы нарыкта байқалады және ол күннан ауытқуы әбден мүмкін.
Себебі оған сүраным мен ұсыным, пайдалылык, сиректік, сән, инфляция және
т.б. факторлар ыклал жасайды. Баға-тауар кұнының акшалай олшемінің
модификациясы.

2. БАҒАНЫҢ ҚЫЗМЕТІ. БАҒА ЖҮЙЕСІ

Нарыктык экономикада баға негізінен бес кызмет аткарады. Бірінші —
есеп-кисап кызметі. Бүл енім ондіргенде коғамдык кажетті еңбек шығыны
процесінің озгеруінде байқалады және әртүрлі онімді өндіру қалай немен
жүзеге асканын керсетеді.
Нарык жағдайында және табиғи ресурстардын шектеулі болуы кезінде,
тауар ендіруші өнімді шығаруға қандай шығындар жүмсау пайдалы екендігін
үнемі карастырады. Өндіріс шығындарынын балама мәселесі туады. Тауар
өндіруші жіберілген мүмкіндіктің бағасы мәселесімен бетпе-бет келеді.
Екіншісі — ынталандыру кызметі. Бүл кезде баға өндіріс тиімділігіне
эсер етіп, өнім ассортиментін жаңғыртуға, жаңа технологияны колдануға, енім
сапасын арттыруға күш салады. Бағанын осы кызметі біріншісімен етене
байланысты.
Үшіншісі — болуші реттеуші кызмет. Нарык жағдайында бағанын
бөлуші кызметі сураным мен үсынымды реттеу және түтынушы мәртебесішн
өзгеруі кезінде байқалады. Бағанын түскен кезінде гүтынушы көп сатып алады.
Мейлі гамак болсын. киім болсын кейде кымбапау өнімді де ала салады. Әрине.
бүл процесс кері де болу мүмкін. Бағаның арішасуымен үлттык табысты болу
және кайта болу, үдайы үлғаймалы және материалдык емес ондіріс саласын
каржыландыру жүзеге асады.
Бағаның тертінші кызметі - нарыктың, тене-тендік сактағанда, тутыпу
мен өндірісті теигергенде байкалады. Сүраным мен үсыным арасындағы тепе-
тендіктін бүзылғаны жайлы бака белгі береді және омы жондеу үшін шара
колдануды талап етеді.
Бағаньщ бесінші кызметі — акпараттык. Баға тұтынушыіа сатушылар
тарапынан тауар үсынымы туралы белгі береді және олар оз онімі үшін канша
алғысы келетіндігін баяндайды. Екіниіі жағынан сатушылар сатып алушылардын
төлем кабілеттілігін немесе ендіріс ресурстарынын қорын байкайды. Мұндай
акларат барометр сиякты -экономикадағы конъюктура жағдайын айкындап.
кейбіреулердін іскерлік белсенділігін арттырады.
Әлеуметтік-бағытталған аралас бағалар аралас экономикада сакталып кана
коймайды, онымен катар котерме-болшек сауда да сала ерекшелігіне карай
көтерме - болшек бағасы да колданылады Уакьп. орны және сипатынын іс-
әрекетіне карай бағалар әртүрлі салада колданыс табады. Елімізде нарыкка
алғашкы оту кезішндс гауар мен кызмет жасауға — олардың халык
шаруашылығындағы және әлеуметтік мыңыздылығына карай - орталыктан
бекітілген баға мен тарифтер (котерме жене бөлшек) сақталады. Оларға:
энергия көздері (газ. мүнай, бензин, керосин, комір, электроэнергия),
байланыс кызмет тарифтері; пәтер ақы, түрғындардың коммунаддык кызметі, жүк
пен жолаушы. Тасымалдау тарифтері жатады.
Нарыктык экономика еркін билеген елдерде котерме және белшек бағалары
кенінен колданылады. Оларға деген колданыс сүраным мен үсыныммың өзара
катынасымен жүрігіледі:
- өндіріс бағасы, ондіріс шығындары жиынтығы жоне барлык авансталған
капиталдын орташа шығынынан қүралады;
- усыиым бағасы, сатушынын ешнәрсе коспаған арнайы үсынымы;
- базистік баға, сатушы мен сатып алушы арасындағы алдын
ада келісілген баға, сондай-ак нақты бағаны аныктаудың непзп бола
алады және нарык конъюктурасына. тауар сапасына т.б. байланысты косымша
бағаның косылуы;
- сатын-алу-сату бағасы (фактуралы) - сатушы бағасы немесе контрактде
тауарды жеткізуді корсету;
- көтерме баға, ірі партия тауарларын сауда және өнеркәсіп
кәсіпорындарына жеткізуде колдалынады;
- бөлшек баға, тауарды сатып алушыға белшектен сатканда колданылады.
Онын кұрылымына мыналар енеді: өндіріс шығындары плюс пайда, өткізу
үйымдарындағы айналым шығындары плюс косымша құн салығы;
- монополды баға. монополиялар бекіткен жоғарғы немесе томенп өндіріс
бағасы;
- номиналды баға, арнайы прейскурантта, аныктамаларда. биржа
котировкасында жарияланады;
- прейскуранттык баға, аныктамалык баға болып табылады. Ол баға
биржасында корсетіліп, диллер тапсырысынын бланкысы мен каталогында
жарияланады;
- аныктамалык баға. жасалған істщ сандык нәтижесін корсетеді (квартал,
жыл т.с.с.) және базистік бағанын калыптасуында колданылады;
- катты баға, сату-еатып алу контрактсшде корсетіледі және өзгертуге
жатпайды;
- сырғыма баға, нарық конъюкгурасыньщ (биржа котировкасы. инфляция
және т.б.) белгілі мерзімде өзгеруі жағдайында колданылады;
- әлемдік баға, халыкаралык сауда бағасы;
Кесте -1.
Баға жүйесі
Мемлекеттік экономиканын баға жүйесі Нарыктык экономикамьш баға
жүйесі
Өндіріс шығындары (өчіндік қүп) негізіилс Субъективті-психологиялык
және экономикалык бағала\
негізінде
Қолдану аясына байланысты Уакыт, ориы меп Сипатынын әсеріне карай
сипатынын
өсеріне карай
Көтермс бағалар. Түракты Сүраным бағасы. үсыным

Әперкнсіптікі
Кәеіпорыплікі
Күрылыстпғі.і метал ы к
баға
А\ ылшаруашылыі-ын-
дағы сатып алу бағасы.
Жүк гасудағы гранепорі
гүрлеріндегі гарифтер.
Ьо.ппек бағалар.
Мемлекеттік.
Кооперативтік.
Коммиссиоішык.
Саудадағы
Пассажир гасу мен
оаhjіа11 ыс кызметімдсгі
га рифте р
Гүрғыи үй-коммуиалдык.
Модспи-түрмыс кызме-
гіндегі тарифтер және т.б.
Уакытша Ібағасы. нарыкка ендірілген
Прейскурант- баға.
тык Өтімді баға.
Тіркелгеті Рыноктағы лидерлік баға.
Маусымдык Психологиялық баға.
Лимиттік Сырғыма (тайғанақ) баға.
Нәзіктік Дифференцияаланған
кслісімді (жіктелген)
Аймактык Монополдык баға.
Әлеуметтік баға.
Қаймағып алған баі-а
Номималды баға.
Базистік баға.
Контрактлік баға
Келісілген (договор) баға
Алыктамалык баға.
Фактуралық баға.
Трансфсрттік баға. Өндіріс бағасы.
Қаггы (катаң) баға.
Еркін баға және баскалары.
- ену бағасы, нарыкты жаулап алуға бағытгалған. Бұл баға өндіріс
шығыны денгейінен төмен болып белгіленді немесе демпинггі баға дейміз:
етімді баға, сұранымы жоғары ерекше тауардың бағасы; гұтынушыны өзіне
тарту үшш бекітіліп, сапасы, статусы, тауар ерекшелігіне аса ұлкен мән
беріледі, басқа бағаларға қарағанда;
траисферггік (басқаға берілуші) баға, затты кооперация түрінде үсынып.
онімді монополияның ез ішінде откерілуімен айқыьщайды және салықсалудан
қүтылу үшін қолданды.
Тауардын келісімді бағасы деп екі жақтын озара шаруашылық шартындағы
көрсетілген уәделестікті айтамыз. Реттеуші баға -тауардын шектеулі
тізіміндегі бағасы. Бұл бағаны жергілікті өкімет орыидары белгілейді.
Әдетте монополист-кәсіпорын өніміне жүргізіледі. Баға кұрылымы ұйымдары осы
бағаны белгілейді немесе ауытку шегін аиықтап отыралы.
Экономиканын еркін секторы шекарасында нарыктық еркін бағалар кызмет
жасайды. Бүл бағамен камтылмаған өнімнің барлығына осы бағаны үсыгіады
Сүраным мен усынымныц негізінде белгіленген бағаиы еркін баға дейміз
немесе сатушы мен сатып алушы аркылы да аныкталатын баға. Мемлекеттарапынан
реттеуге келмесе; онын кұрамына енетін иіығындар мен пайда, сонымен катар
салык пен еркін емес сиякты нәрсе, жеңілдік, дотация рентабельділік шектеу
ж.б. ескерілмесе еркін бағаға балаймыз.
Қарастырылған бірінші жағдайда баға гікелей реттеуге. екіншісінде -
жанама реттеуге келеді. Ұсақ және орта бизнестін, кәсіпкерліктін дамуы.
нарыктык инфрақұрылымы элементінін калыптасуы кезінде еркін нарықтык баға
саласының іс-әрекеті үлғайады. Қазіргі уақытта гауарды сатып алу мен қызмет
көлемінін 70-80% еркін баға үлесі камтиды. Нарык діңгегін еркін баға
күрайды. Нарыктық экономика дамыған кои елдерде баға міндетті түрде
реттеленеді, еркін нарыктык бағасыз өзін-өзі реттеу механизімі жүмыс
істелмейді. Сондай-ак экономика баланстануын және ондірушіні тұгынушы
сүранымына бағыттау (еркін бағасыз) мүмкін емес. Бағаны мемлекеттік реттеу
нарык жағдайында дәйектілікпеи жүзеге асады.1
1. Үкімет органдары тараііынан бағаны бакылау. Мемлекетпк орган мен
олардың әлеуметтік партнерлары бағалы бақылаудың басты мақсаты — омір сүру
құныньщ өсуін айқындау. Оның зейнетақы мен жалақының жыл сайынғы номинальды
котерілу индексін анықтау. Сонымен катар бағаның котерілуі ондіріс шығыны
және үлттык бәсеке каблеттілігіне калай эсер ететіндігін шешіп алу. Бағаны
бакылаумен орталык статистика агенттіп айналысады.
2. Бағаға жанама эсер ету. Мүныц мәні мынада: сырткы саудада кейбір
сандык немесе кедендік шектеуді енгізу немесе алып тастау. Сондай-ак
есептеу ставкасыньщ озгеруі. салык ыкпалдылығын ескеру, акша эмиссиясының
келемін (размер) кобейту немесе азайту т.б.ж. Бағаға барлык мемлекеттік
реттеуші акциялар эсер етеді.
3. Мемлекеггің баға күрылу процесіне араласуы. Бүл жерде үкімет
органдарынын ондіріс шығындарын когеруге рүксагетілуі көзделтен: өзіндік
күнға котеріцкі жойылған амортизация қосылады және баска корларға
жіберілген нәрселер. Нәтижесінде көптеген салаларда шығындар бағаны
кысатын жағдай туады.
Ходов Л.Г. Государственные воздействия па цены и жчномикс Западны
стран Ж Вопросы экономики. 1991. №10. 7Х-ХП беттср
4. Бағадағы лидерлік. Бул құбылыс өндіріс саласынын тауар мен
к.ы зме г көрсету еаласында басталады. Себебі мемлекетгің үлесі
сүбелі. Егер салаларды мемлекет пен жеке кәсіпорындар баскарса, мемлекет
коныоктуралык немесе құрылымдык - саяси мақсатга өзіне жататын
кәсіпорынларбағасына әсерету қолынан келеді. Мемлекет нарыктыц көлемді
бөлігін бакылаи. үсынымның шектелуімен баға белгілеуде лидер болып. сала
бойынша оның денгейін анықтайды. Осындай жагдай мемлекеттік ірі сатып алушы
және тапсырыс беруші сшіаларында да қалыптаекан. Мысалы: кептеген
қүрылыстүрлерінде, соғыс өндірісі мен армияға керекті тауар ондірісінде
және т.б. Мұндай жағдайда укі.мет органдары та уар мен кызмет жасайтын
фирма-ндірушімен келісіліп контрактлі баға белгілейді. Кейін сол сала
үшін баға базалык болып қалады. Әйтпесе мемлекет көп салаларда сатушы
тарапынан кама емес, сатып-алушы тұрғысынан да бағада лидер болып кетуі
мүмкін.
5. Мемлекеттің бағаға тікелей әсері. Мүны мемлекеттік субсидия (бюджет
корынан бөлінген ақшалай және натуральды түрдегі көмек) жүзеге асырып, сала
ішінде, салада немесе аймақта жеке түтынушылар шығынының төмендеуін
байқатады. Сондай субсидияның бірі -кейбір тауар меп кызмет керсетуде
бағаны төмендету немесе тоқтату. Бүл тәсіл өндіруші мен тутынушыға арнайы
косымша акы төлеу жолымен жүзеге асады. Бағаны тікелей реттеудің тиімді
жолы (әдісі) косымша кұнға салынатын салык болып табылады.
Мемлекеттін баға курылымы нроцесіне тікелей араласуы мемлекеттің
акциздік тауарға баға бекіту саясаты болмак.
Сырткы сауда бағасына мемлекеттін әсері экспорттаушыларды салықтан
босата отырып. экспорт™ мемлекеттін марапаттауы аркылы жүргізіледі. Кейбір
елдерде-экспорттык субсидия, жеңілдетілген несие мен транспорттык
тарифтерді беру аркылы жүзеге асалы. Ішкі бағаны мемлекеттің тікелей
реттеуінін бірден-бір тиімді инструмент! импортты шектеу және кеден салығын
гвмендету болмак. Ішкі нарыкты іметел бәсекелестігінен корғау, импортталған
тауар бағасына кедендік мөлшер дәрежесінде эсер ету үсынымды шектеуге
әкеледі. Сондай-ак ішкі нарыктағы басекелестікті бәсекендетіп,
импортталатын тауарға бағаны котеріп, отандык енім өндірісі бағасына әсері
болады.
6. Экономиканын мемлекеттік секторывда өндірілген тауар және жасалатын
кызметке жеңілдетілген баға мен тарфитерді белгілеу.
Бұған минерал-шикізат және жағармай - энергетикадык ресурстар. темір
жол мен почта-телеграф тарифтерінің бағасын айтамыз.
Бұл жасанды түрде тоқтатылған баға мен тарифтер жеке сектордағы
ендіріс шығындарын төмендетуге ыкпал жасап. улттык бәсеке кабілеттілігін
арттырады.
7. Бағаныц керсетілген түрін немесе олардыц белгіленген котерілу шегін
үкіметтіц бакылауы. Бағаны ссылай реттеу әлеуметтік келеңсіздіктіц белен
алғанында ғана қолданылады.
8. Тауардыц кейбір турлеріне бағаны бекіту мен бакылауды улітык
органдар күзырына береді. Мысалы бүған көмір мен кара металға Еуропалық
көмір және болат бірлестігінің бағаны белгілеуін айта аламыз. Сондай-ақ
ауылшаруашылығы өніміне уақытша бағаны Еуропалык экономикалык одактың
(ЕЭО) белгілеуі, ішкі интеграциялык бірлестіктерде транспрт тарифы мен
салыкты унификапиялау.

3. БАҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТӨМЕҢГІ ШЕКАРАСЫ

Нарыктык экономика жағдайында діңгекті мәселенщ бірі-бағаның
экономикалык базасын дұрыстап анықтау. себебі бағанын деңгейі соған
байланысты. Баға деңгейімен және онын жекелеген тауарларға ара катынасы
көптеген халык шаруашылығы аспектісімен байланысты. Көтерме баға деңгейімен
кәсіпорын тиімділіп байланысты, бөлшек баға деңгейімен жүмыскердің нақты
жалакысы байланысты. Баға тарихи категория. Бағанын денгейі ғана емес.
сондай-ак экономикалык мазмүны уақыт талабына сай озгереді. Баға тауар
күнынын ақшалай өтемі болып. кобінесе тауар шығыны (қүны) межиерінен
ауыткып отырады. Накты механизм және ауытқу түрлері бағаға сұраным мен
үсынымнын, эсер ету дәрежесіне байланысты, мемлекеттің бағаны реттеу
мүмкіндігіне әлеумеггік факторларға, айналымдағы кағаз акша санына, сондай-
ак инфляция деңгейіне, бәсеке сипатына, өндірушінің нарыктағы монополиялық
жағдайына, пайдалылыкка. сиректікке. экономикалык түраксыздыкка т.б.
Бұған дейін болған жоспарлы бака жүйесі орта салалык фактілі өзіндік
күнға кұрылған, ал ауыл іііаруапіылығында орта аймактын негізінде. Өзіндік
күн екі аспекті де калыптасады: I. шығыннын экономикалык элементтері:
Баганын баска элементтері - өндіріс пен айналыс ііғы Гх).іатып косымша
оиімнің әртүрлі формалары және оғаИ айнальіс шыгынларым да косамьгз.
Әндіріс шығымларының (ӨЗіндік кұн) онеркәсіптеп үлесі 73%. иайладағы үлесі
12.5%, айн^ымдағы салыкүлесі 10%. гүрмыс жаблыктар бағасыныц үлесі (көтерме
койма пен базаны сактау үшін) 22%. бөлшек сауданың мөлиіерін гүсіру үлесі
25% күрайды.
Нарыктык экономика жағдайында өнім (өндіретін) нДІрісіндегі
шығындарға еләуір көңіл болінеді, себебі әрбір жүмса;іічін акта мөлшері
кәсіпкердін пайдасын кемітеді. Сондыктан практикадаөнім онлірісі шығынларын
есептеуде шскті шығындар ұіымы енгізіледі. Өнлірістегі оніміе артык
жүмсалған косымша шығынларды шекті шығынлар дейміз.
О.іаи баска балама шығындар мен жіберіліп алынкан мүмкіндіктер
шығыны үғымы колданылады. Әрбіртауарөндіруші нарық жағдайынла тауардың
пайдалы жағын қарастыру мәселесі гүрады. Әлетте жүмыс күшіне. шикгзат пен
матер нал дарды алуға, кажеггі тауарды ондіруге кететін шығындардың балама
варианты карастырылады. Нарыктык экономика бағаның экономикалык габиғатын
жокка иіығармайды. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.