Қазақстан республикасындағы экономикалық қауіпсіздік мәселелері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесінде толық жарамды субъект ретінде қызмет жасауы, жаңа экономикалық кеңістік шеңберінде өзінің ұлттық, мүдделерін айқын анықтауын талап етеді. Қазақстан Республикасының мүдделері, ең алдымен мынадай саяси және экономикалық факторлармен байланысты: соғыс объектілерінің және ядролық қару-жарақтың бар болуы, космостық база, ішкі саяси жағдайдың белгілі мөлшерде тұрақсыз болу қаупі, халық санының арту қарқынының биіктігі, аймақтың әлеуметтік-экономикалық артта қалуы, КСРО-ның тарауы салдарынан пайда болған республикалардың әлемдік аренадағы қызметін реттейтін халықаралық құқық механизмдерінің болмауы, республиканың "нативизацияға" бейімделуі.

Бұндай жағдайда Республиканың алдына шетелдермен және таяу шетелдермен қарым-қатынастардың ұтымды жағын табу және күштердің қазіргі кездегі балансына байланысты Азия мен Орта Шығыс кеңістігіндегі Қазақстанның ғаламдық рөлін белгілеу мәселесі қойылады. Ұлттық мүдделер мен басымдық таңдауды мемлекеттің саяси, әлеуметтік және қорғану салаларындағы қызметінен іздеу керек. Қазіргі кезде көрініс алып отырған Қазақстанның Ұлттық позицияларының белгілену тенденциясы, болашақта бұрынғы КСРО шеңберіндегі мемлекеттер арасындағы күш балансына әсер етуі мүмкін.

Қазақстанға әсер етуші күштер мыналармен анықталады: Ресей мемлекетінің қарым-қатынасы (Шығысқа әуестенуі) ; Қытайдың мақсаттары (өзінің экономикалық және саяси әсерін күшейтуде) ; Иран, Түркия, және тағы басқа мемлекеттердің өзіндік мүдделері. Осыған байланысты Қазақстанның мүддесіне ең бастысы мыналар жатады: Қазақстанның егемендігін және таңдаған даму моделін құрметтеу, шекара қауіпсіздігі, экономикада, мәдениетте өзара тиімді ынтымақтастық. Сонымен, республиканың мүдделері сыртқы факторлармен тығыз байланысты және ол ішкі саясаттың макро және микро деңгейдегі бағыттарына әсер етеді.

Қазақстан Республикасының болашақпен байланысты проблемакарына кең ауқымда қарағанда, олар мына факторларға байланысты болады:

• коммуникация құралдарымен жоғары деңгейде қамтамасыз етілгеніне қарамастан, ашық теңізге шығу жолдарының болмағандығы белгілі мөлшерде Қазақстанның дамуын шектейді. Қазақстан көп мемлекеттермен шекаралас болып келеді, соған сәйкес шекаралас мемлекеттердің тұрақтылығы қайта ұйымдастыру үлгісі жобасының дамуын қамтамасыз етпеді;

• жобалық мүдделерде Қазақстан Батыс үшін Ресеймен салыстырғанда екінші дәрежеге лайық;

• ТМД елдерінің ішінде ешқайсысы, солармен қатар Ресей Федерациясы да авуар ретінде көрініс ала алмайды, яғни ондай авуарға қол жеткізу мемлекет үшін әлемде биік деңгейдегі бәсекелестікті туындатуына мүмкіндік берген болар еді. Бірақ ТМД елдерінің, соның ішінде Қазақстан Республикасының ондай мүмкіншілігі жоқ.

• Республиканың мүмкіндігі бейбітшілікті күшейтумен сипатталады. Қазақстан ТМД шеңберінде де және шетелге қатысты саясатында да көптеген ынтымақтастық шараларының қолдаушысы болып табылады. Сондықтан Қазақстан Республикасы соғыс қаупін білдіруден аулақ.

• шетел эксперттерінің бағалауы бойынша Республика ғаламдық маңыздылығы жағынан ұзақ және қысқа мерзімдік болашақта халықаралық бәсекеге қауіп төндіру мүмкіндігіне ие емес, мұның себебі қолда бар өндірістердің өзін қалпына келтіруге қаражаты жоқ, яғни Қазақстан перифериялық мемлекет күйінде қала бермек.

• дамыған орта класы болмағандықтан Қазақстанның әлемдік даму үлгісіне бет қоюға мүмкіндігі жоқ.

Бұндай жағдайда біздің көзқарасымыз бойынша, мемлекет саясаты экономикалық дамуға бағыт алуы қажет. Экономикалық факторларды дұрыс бағаламау саясат және соғыс сферасында қауіптің шиеленісуіне әкеліп соғуы ықтимал. Бұндай қауіп ішкі және сыртқы сипат түрінде туындайтындығына көзіміз жетеді. Дамыған экономика, елдің өмір сүру деңгейінің төмендігі, мамандар біліктілігінің төмендігі және ең бастысы олардың макро, микро деңгейдегі экономикалық және саяси билікті қолдана отырып жемқорлыққа жақындығы Қазақстанның қауіпсіздігін құрайтын факторлар болып табылады. Сондықтан экономикалық дамудағы ішкі қайшылықтарға ерекше ықылас аудару керек.

Сол сияқты, қауіпсіздік әр түрлі формаларда көрініс алуы мүмкін, соғыс, саяси факторлардан бастап әлеуметтік, қаржы, сауда ақпарат факторларына дейін; бұлардың әрқайсысы өз бетінше іске асырылып отырады. Бұндай автономды режимнің болуы, біздің ойымыз бойынша, экономикалық тәуелділіктің негізі сауда, қаржы, техника сияқты факторларын, сонымен қатар, азық-түлік дағдарысы, экология, қылмыскерліктің өсуімен байланысты экономикалық қауіптерді қарастыру қажеттілігі туындайды.

Сауда тәуелділігі екі вектордың нәтижесі болып табылады: бір жағынан сауданың өнеркәсібі дамыған елдерге тәуелділігі, ал екінші жағынан әлемдік нарықтағы циклдық өзгерістерге тәуелділігі. Дамушы елдердің тәжірибесі бойынша, шетел капиталы қатаң мемлекеттік реттеу жағдайында да сыртқы сауданы өзіне жағымды бағытта жүргізудің жолдарын табады.

Жүзеге асыру құралдары ретінде несиелік саясат және банктік бақылау қолданылуы мүмкін. Тәуелділік модельдері әр түрлі болуы мүмкін:

• инвестицияланған тауарларға арналған негізгі фондтар (қорлар) тек солардың фирмалары арқылы алынады;

• өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және басқа да салалардың құрылымын реттеу, яғни саясаттың негізгі инвестор елдерінің ұлттық мүдделерінен және олардың нарық көлемінен тұрады.

Бұндай экономикалық саясаттың арам ниетке істелген әрекет екендігіне талас болуы сөзсіз. Шетел мемлекеттерінің сыртқы экономикалық шараларының өзіндік ішкі мақсаттары болғанымен, бірақ оған қол жеткізген тиімділік біркелкі емес.

Мысалы, Қазақстан үшін белгілі бір келісім тек қана бір стратегиялық мақсатқа қызмет етуі мүмкін. Мысалы, сауда балансын жақсарту және шетел валютасының ағымын көбейту, ал экономикалық дамыған ел бірнеше мақсаттарын іске асырады.

Әлемдік шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, көптеген акциялардың әдейі қолданылатындығы айқын көрінеді. Дәлірек айтқанда, экспорт пен импортты көбейту немесе азайту (эмбарго, импорт тарифтері, квоталар, несиелерді қысқарту және тағы басқа) арқылы экономикасы дамыған ел нашар дамыған елге өздерінің мақсатына сәйкес іс-әрекет жасауына мәжбүр етеді.

Сонымен қатар, серіктес елдегі дағдарыс немесе құлдырау нашар дамыған елдің экономикасына кері әсер етеді. Бұндай сауда тәуелділігінің себептері сыртқы сауда үлесінің басым болуы және оның құрылымының деформациялануы.

Нарықтарға преференциалдық жол ашықтығы қарама-қарсы елде бақылау жүргізуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, серіктес ел жағдайының белгілі мөлшерде нашарлауы және оған экономикасы дамыған ел өзінің мүдделерін мәжбүр ету және зорлап міндеттеу преференциалдық жол ашықтығының нәтижесі болуы мүмкін.

Қазақстан ішкі затты экспорттаушы мемлекеттерге жататындығы бәрімізге мәлім. Шикізатты қазып шығаруға мамандану ең тәуелді қызметтердің бірі. Бұндай экспортқа арқа сүйеген мемлекет әлемдік нарықтағы циклдылықтан әрдайым аса ірі валюталық шығынға түседі. Әлемдік нарықта шикізат материалдарына сұраныс азаюда, бұл жағдай мынадай мәселелермен байланысты: өндіріске материалдарды үнемдейтін технологияларды енгізу және оларды дамыту, жаңа жасанды материалдарды жасап шығару. Бір мезгілде шикізат бағасы төмендеп, ал импортталып отырған тауарлардың бағасының өсу құбылысы байқалады. Бұндай айырбас шынайы ұлттық табыс мөлшерін азайтады, капитал қорлануына кедергі болады.

Сонымен, дамушы елдердің бұл экспорттық салаларға арқа сүйеуге мүмкіңдігі жоқ; өнеркәсіпте өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфрақұрылымның деңгейін көтеруге база жоқ. Қазақстанда машина жасау, құрал-жабдық жасау және басқа да өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген ұдайы өндіріс потенциалын қалыптастыратын салалардың дамымағандығы жағдайды одан әрі шиеленістіреді. Соңында, Қазақстанның тағдыры Шығыстан, Батыстан және ТМД елдерінің бір қатарынан бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 1993 жылы импорт құрамының 20%і машина, көлік және құрал-жабдықтардан тұрды. Бұл процент ішінде республикаға өте қажетті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін төндіретін 140 жұмыс құралдарының тізімі келтірілген.

Сонымен, экспорт пен импорттың құрамы сауда күдіктілігінің жоғары деңгейіне әкеп соғады, бұның себебі, индустрияны анықтайтын негізгі өңдеуші өнеркәсіптердің КСРО кезінде қалыптасуы бойынша, Қазақстанда емес ТМД мемлекеттерінде орналасуы.

Сауда осалдылығымен қатар, Қазақстан үшін қаржы-экономикалық байланыстар да қауіпсіздік үшін қатер болуы мүмкін және оның салдары көпжақты болып келеді.

Капиталдың және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде жай үдайы өндірісті де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық, өнеркәсіптік потенциалдың деградациялық құрамы негізгі өңдеуші бөліктердің алдына аман қалу мәселесін қойып отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ республиканың осалсыздығын қамтамасыз ету тек қана халық шаруашылығының салаларында негізгі қорларды жаңартумен ғана шектелмейді. Ұлттық нарық шеңберінде капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды көп қажет ететіндігімен байланысты.

Егер бұл инвестициялық шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде біз өндіріс барысын бұрынғы көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол болса капиталист өндіріс тәсілінің алдындағы деңгейге тән. Сондықтан, қорландырудың көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет.

Шетел инвестицияларының артықшылықтарымен қатар, олардың кемшіліктерін де айта кетуіміз керек. Жаңадан салынып жатқан зауыттар көбіне өндіру циклін дайын өнім шығаруға дейін толық қамтымайды. Сонымен қатар, стандарттық құралдарды, моторларды, қажет бөлшектерді жеткізу оларды екінші дәрежедегі шетел фирмаларының көмекші кәсіпорындары қатарына кіргізеді. Бұл объективтік құбылыс және халықаралық бірлесу формуласы осыны талап етеді. Шетел капиталы өнеркәсіптік, агроөнеркәсіптік өндірісті қолдай отырып, донор ел үшін қажет өнімді өндіру арқылы (біз ұлттық нарықтан тауарлардың өңдеуі жасанды түрде қысқартылған өнімдерді импорттауға мәжбүрміз) республиканы тәуекелділікке әкеліп соқтыруы мүмкін.

Бұндай жағдай Қазақстанның бірқатар шетел нарықтарына шығуды шектейді, сол себепті елдің белгілі бір нарықты бағдар тұтуы күрделі мәселеге айналуда. Жұмысшы күшінің шектен тыс көптігін және капиталдың тапшылығын шіркеу етіп, шетел инвесторлары Қазақстанда жұмысшы күшін көп қажет ететін өндірісті қалыптастырумен ғана шектелмей, қоршаған ортаға кері әсер ететін кейбір өндірістерді енгізуге әрекет етуі мүмкін. Бірқатар жағдайда республикаға артта қалған технологиялар ағымдауы ықтимал немесе шетелден орнықты жағдайға сәйкес емес технологиялары келетін болады. Мысалы, голландиялық картопты жинауға арналған технологиясын қолдану тәжірибесі немесе қызылшаны өндеу технологиясы, т. б.

Жоғарыда айтылғандармен байланысты, өндірістің өсуін және жаңа жұмысшы орындардың, бюджетке түсімдердің көбеюін, ҒТП енгізуін қамтамасыз ететін өндіріс инвестицияларының көлемінің дамуына ғана назар аудармай, сонымен қатар, экономикалық тиімді мамандану моделінің қалыптасуына да ықпал етуіміз қажет.

Бұл процеске, жаңа индустриялық елдер дамуы тәжірибесі бойынша мемлекеттік реттеусіз болмайтындығы айқын көрінеді. Бұл жерде шетел инвесторлары ең алдымен қаражаттарын жоғары тиімділігі бар салаларға салады, ал төмендеу табысты салалар, қалыптасып келе жатқан жергілікті меншік, капиталға және мемлекетке ауыртпашылығын артады.

Осы жағдайлардың алдын алу үшін, ең бастысы, республика халық шаруашылығының негізгі салалар қауіпсіздігін қамтамасыз ету керек. Ресми көмек көрсете отырып, дамыған елдер үкіметінің іс-әрекеті дамушы елдер мүддесін қанағаттандыруды емес, өздерінің саяси және экономикалық мақсаттарын іске асыруды көздейтіндігін ұмытпауымыз керек. Бұл туралы АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Джордж Шульц мынадай ой білдірді: шетелге көмек ету программасы болашақта Америка елінің шеттегі мүдделерін қорғауға қызмет етеді, бұндай қатерлі іске бел байлау болашақта туындайтын проблемалардың аз шығынмен шешілуіне және алдын алуға мүмкіндік ашады.

Дамушы елдің экономикасында сыртқы қарыздар үлкен үлес алады. Шетел капиталын орналастырудың нақты концепциясының болмауы, яғни табыс қарқынының өсуінің жеткіліксіздігі және қарызды төлеу есебінен өсіп жатқан сомаларды өтеу қажеттілігі қайтадан қарыз алуға мәжбүр етеді. Бұл жағдай төлем қабілеттілігінің дағдарыеына және қаржы қиындықтарының ұзаққа созылуына әкеліп соқтырады. Несие беруші банктер қарыз елдер экономикасына араласа отырып, экономикаға "шипалы" құралдарды ұсынады. Осылайша, есебін тауып, ол елді тәуекелділікке әкеледі, басқаша айтқанда, ұлттық экономикалардың дамуын ол ел территориясынан тыс елдегі орталықтар реттейтін болады. Басқару функциясының қарапайым түрде әдейі ауыстыру оқиғасы айқын көрінеді. Осы орайда, Д. Соростың Венгрия банктеріне қатысты 1997 жылы үлесті 25%-ке азайту ұсынысын қабыл алмауын еске түсірсек жеткілікті деп ойлаймыз, бұндай әрекет Венгрия елінде болып жатқан жекешелендіру процесін қиындатты. Демек, халықаралық қарыз капитал нарығының резиденті түрінде шетел кредиттерін қолдану жөніндегі несие берушінің "ойларын", "кеңестерін" елемеуге мүмкіндіктің болмауы Қазақстан үшін теріс нәтижеге әкеліп соқтырмайтын және ұлттық мүдделердің құрбан болмауын қамтамасыз ететін қабылдау стратегиясын ұйымдастыруды қажет етеді. Бұл жағдайда донор елі саясатының негізгі бағыттарына шектеулі түрде әсер етуге іс-әрекет қолданылады. Мынадай жағдайды ескеру қажет: қарыз алушы қарыз берушінің бұйрығы бойынша алған несие сомасын тауарлардың тек қана белгілі бір түрлеріне және белгілі бір нарықта ғана қолдану құқығына ие болады. Тәжірибе көрсеткендей, бұндай құралдар бірінші қатардағы қажеттілікке бағытталуы мүмкін. Осылайша тауарлар бағасы әлемдік нарықтан жоғары және талдау мүмкіндігі кемітілген болуы мүмкін. Шетел мемлекеттерінің көмегі саяси жағдайда қысым білдіруі ықтималдығында ойдан шығармауға тиіс.

Аталған фактор қауіпсіздіктің сыртқы және ішкі факторларының өзара шарттылығының айқын дәлелі.

Республикадағы қалыптасқан экономиканың дамуы, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, халықтың өмір сүру деңгейі, т. б. жағдайлар қолдағы күшті тиімсіз көп бағыттарға назар аудара отырып, ұлттық өндірушілердің мүдделерін шетке ығыстыруға болмайтындығын көрсетеді. Сонымен, шетелдік қаржы көмегі тек өз бетімен экономикалық дамуды толық түрде қамтамасыз етпейтіндігі айқын көрінеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.