ҚАЗІРГІ НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЖИЫРМА ҮШШШІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

ЖОСПАРЫ

1. ЭКОНОМИКАЛЫК ТЕОРИЯНЫҢ КЛАССИКАЛЫК

МЕКТЕБІНДЕГІ НАРЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ

ЗЕРТТЕУДЕГІ НАРЫҚ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР

Нарык катынастарының зерттеуін экономикалык теориянын. iciaccHKaj'ibiK мектебі өкітдерінің сңбегінен іздегеніміз дүрыс. Оған-Адам Смит мен Давид Рикардо жатады. Адам Смит нарыктық экономикаға барынша еркіндік беру кажет деп есентеген. Мемлекет «laissez faire» - «өзінше жүре берсін» саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі үлы үйлестіруші саналады. Нарықтык тепе-теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзсге асады-пайдаға (табыска) мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А. Смиттің ойынша, адам нарьщта ез пайдасьш көздей отырып, «каперінде жок. нәрсеге керінбейтін кол аркылы максатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, коғам мүддесіне жиірек кызмет жасайды». 1 Еркін нарыкка бар ниетінің артуының аркасында А. Смит либерализм мектебініц көрнекті идеологы болды (liberalis-еркін деген латын сөзі) . 2

К. Маркс экономикалықтеорияда, нарык тепе-тендігі мәселесін үш деңгейде қараған: микродеңгей-көп салюты шаруашылык деңгейін және когамдык шаруашылықтын, ең жоғарғы, көп факторлы, үдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.

Мысалы, К. Маркс «Капиталдың» екінші томында нарыктык тепе-тендіктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен корланудың озара байланыстылығьша катысты қарастырған. К. Маркс схемасында ұдайы ондіріс, коғамдык үдайы өндірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс күрал-жабдығының үдайы өндірісі, ІІ-түтыну заттарынын үдайы өндірісі) және езара айырбастын болуы карастырылады.

'Смит А. Исследование о природе и причиных богатства парода М., 1962. 332 бет.

; Э. Клуіід Клае эффективная экономика. Шведская модель - I. Экономика 1991, 74 бет.

29(1

291Жай және үлғаймалы ұдаііы өндіріс заңдары айқындалады және жиынтык коғамдық өнімнін өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық қоғамдык енімінің өткерілуі І-ілі мен ІІ-ші бөлімшелердің арасындағы және әр бөлімшенің ез ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге асу мүмкіндігін К. Маркс ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясының бүзылуы әртүрлі өндіріс саласының өзара байланысынын бұзылуына әкеліп, артык ондіру дағдарысын тудырады.

К. Марстың үлғаймалы үдайы ендіріс схемасындағы жалпы нарыктыктепе-тендік швейцар экономисі Леон Вальрас (1834-1910 жж. ) осы тектес теориясына доп келеді. Итальия экономистрі Вальфредо Парето (1 (S48-1923 жж. ) мен Энрико Бароне (1859-1924 жж. ) сиякты замандастары дер кезінде ол теорияны бағаламады. Шынын айтсак, жадны тепе-тендікті талдау шаруашылықты жоспарлы жүргізу теориясының салдарын жасады. 1 Нарык мәселесін В. И. Ленин өз енбектерінде ерекше мән береді. «Нарык туралы әңгімелеу». 1893 жылы және «Капитализмнің Россияда дамуы» (ішіндегі шағын айдары «Ірі өнеркәсіпүшш ішю нарыктын қүрылу процесі») 1899 жылы шықан жүмыстары дәлел бола алады. Бұл енбектерінде В. И. Ленин нарықтың мәнін, онын тууы мен дамуыньщ экономикалык салдарын, сондай-ақ оның үйымдык, бірлестіршу мен ынталандыру кызметтерін ашатүскен. Нарықтық катынастардын әсерінен түйықталған, локальды, шектелген жергілікті нарыктар бүзылып, интернационадды нарықкалыптасады. В. И. Лениннін пайыидауынша, бүл процесс тауар өндірісі даму процесін байкатып кана қоймай, сонымен қатар жалпы экономикалык прогресті көрсетеді.

Рессейде 1921 жылы жана экономикалык саясаттың (ЖЭС) енуіне байланысты В. И. Лениннін «Азык-түлік салығы жайлы» еңбегі шыкты. Онда үсак жөне орта жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін нарыктык катынастарды колдану кажеттілігі көтерілген және еркін нарықты түсінуді айткан. В. И. Лениннін, есептеуінше, нарыктын үйымласу мен бірлесу қабілеттілігі - экономиканын басты фундаменті, себебі одан мемлекеттік өкімет барынша сүйеу табады.

Брангинский СВ. . Певзнер Я. А. Саяси экономика, жаңару жолдары. М., Мысль. 104. !32 бст.

292

23. 2. НАРЬЩ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ

Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын, казіргі әртүрлі экономикалык теория мен мектептердің шартты түрде екі бағытын бөліп карауға болады: біреулері сүранымды ынталандыруды жақтаса, екіншілері - үсынымды күптайды.

Бірінші бағыттың негізін калаушы ағылшын экономисі Дж. М. Кейнс болып табылады. Оның басты еңбегі - «Енбекпен камту, пайыз бен ақшаның жалпы теориясы» (1936) деп аталады. Нарықжағдайында сүранымының ынталанлыру қаблеттілігі жаппай жүмысыздықтан құткарады деген тұжырымға келді. Жұмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне кошіру Дж. М. Кейнстің жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылынан 80-ші жылына дейін «кейнстіліктің» әсерінен нарыкты реттеу жүйесі жүзеге асты. Дж. М. Кейнстің ізбасарларына француз «дирижистерін де» жаткызамыз. Олардын ойынша, экономиканын өзін озі реттеуі» автоматты түрде жүзеге асатынына сенімін жоғалткан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау (макроанализ) болды. Экономиканын, негізін жалпы нәрселер қүраған: мысалы, ұлтык табыс, қорлану мен түтыну, жиынтык қоғамдық, сұраным мен үсыным мәселелері және т. б. Экономиканын тиімді дамуын бүл бағыттағы экономистер мемлекеттік реттеумен байланыстырады. Мемлекет салыкжүйесі арқылы пайданьщ көптетен бөлігін алып, оны тиімді сүраным мен толық жүмыстылыкты камтамасыз етуге колданады: экономикада мемлекеттік сектор үлғяады, косымша жүмыс орындары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік корғау жүйесі (зейнет ақы, жәрдем акы, білім мен денсаулық сақтауға каржылар т. б. ) іске асады. Осы бағытты қолдайтын экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке айналып, оның көмегімен нарықтын келеңсіз жактары баяулайды.

ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалык Дағдарыс пен кәсіпкерліктін белсеңділіктің бәсеңсіуі А. Смиттің мемлекеттік реттеудің тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалык теорияда жана бағыттар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер үсынымды ынталандыру идеясын тілге тиек етті. Олардын ойынша, нарык механизімі, бәсеке

293негізінде өсуді баланстандыру камтамасыз етілсді немесе сұраным мсн усыны. м арасыида тепе-тендік қалыптасады. Мемлекеттің ролі сркім бәсекеғе дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бүл «неоклассикалык» немесе «неолибералдық» бағытгың көздегені жекешелендіруге пайдаға салық өсімін төмендету аркылы және бәсеке жайдайында жскс кәсіпкерлікті кушейтіп, ұсынымды ынталандыру. Мемлекет жүмыспен камтамасыз ету идеясынан бас тартыгт, әлеуметтік бағдарламаны барынша кысқартады. Әлеумеггік амортизаторлар сакталып, т^ім кызмет корсету сияқты әлеуметтік кепіддікжойылып. кәсіпорын акцияларына иелікжасау арқылы жұмысшыларды косіпкерлікке тарту, баскаруға катыстыру және сол сиякты бой котере бастайды. Олардын колдауынша, жеке кәсіпкерлік ендіріс пен коғамдык әл-ауқаттын каркынды өсуіне алып келеді. Ұсынымды ынталанлыру теориясы рейганомика мен тетчеризмнің негізін калады.

«Неолиберализмнің» белгілі окілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес (1881-1973 жж. ), Чикаго мектебінін экономисі Милтон Фридмен (1912 ж. т. ), Германияда - Фредрих Август фон Хайекті (1899-1964 жж. ) жаткызамыз. Чикаго мектебі насихаттап жүргеи экономикалык теорияның қазіргі вариантынан осы бағытка «монетаризмді» айтуға болады. Экономика тұраксыздығыньщ басты ошағы акша аясында жатыр және оны реттеудің мәнісі шамалап бүзылған удайы ондіріс циклын жоюда болып табылады. «Монетаризмнін» басты стратегиясы - экономикалык есудің мүмкіндігі мен тиімділігін калыпына келтіруді, мемлекеттік бюджеттен экономикаға ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру. Негізгі екі бағыттын іштей дифференциацияланудьщ өрбуі осы бағыттардың өзара жакындасу тенденциясын тудырады. Осы тенденцияның айкын коріиісін американ экономисі Пол Антони Самуэльсоннын (1915 ж. т. ) «неоклассикалык синтез» теориясы болып табылады. Неоклассикалык синтез теориясының түсіндіруінше, «еркін бәсекеде адамдар жүмыспен толык камтылмайды және ресурстар түгелдей игерілмейді». Мемлекеттің экономикағаараласуы дағдарысты, жүмыссы здыкты болдырмай, «толык жүмыстылыкты» камтамасыз етуі кажет. Алайда, белгілі шеңберде босекелестіктіи болуын калайды. Косіпкерліктінжеке және мемлекеттіктүрлерінін араласуымен - нәтижесінде аралас экономика пайда болады. «Таза енбекпен камту» жағдайында «шекті пайдалылык» және «шекті оиімділік» теориясында баяндалған классикалык принциптер өзінін

«занды күшіне» ие болып, ол П. Самуэльсонда негізгі күн мен табысты үйлестірудің теориясы ретінде карастырылған. Нарыктык коньюктура түрғысынан карастыра отырып. Пол Самуэльсон екі бағыттағы экономист окілдерінің үсынысын қолданған. Оның неоклассикалык синтез теориясы ерекше жаналыкка жатпайды жэнс ол екі бағыттың негізгі принциптерін эклептикалык қосудан туындап, экономиканы мемлекеггік реттеу теориясының басымды роль аткаратындығын көрсетеді.

П. Самуэльсон озінің «неоклассикалык синтезіне» американ экономисі Джон Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж. т. ) негізгі тұжырымдамаларын коскан. Дж. Гэлбрейт ғылыми-техникалык революцияға және экономиканы реттеудің түрлері - укіметтің озара ұзақ мерзімді келісіміне, ірі корпорция мен кәсіподақтың мәмлелеріне ерекше мән берген. Бұл үсыныстардың басты максаты - мемлекеттік бакылауды күшейтіп, әлеуметтік епті тәсшін кеңірек колданып, әлеуметтік кақтығыстарды бәсендету.

Экономиканы нарықтық реттеудің әлемдік тәжірибесін ескере отырып, оны бізге түсінбей көшіруте болмайды. Қазакстан Республикасы үшін езінің ұлттық нарығын күру басты нәрсе және оны реттеудің озіндік және шетелдік тәсілін бір мезгілде меңгеру қажет. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтык экономикаға көшуді тезірек жүзеге асыру. Ондай экономика барлык азаматтарға кәсіпкерлік пен кабілетін еркін жүзеге асыруды камтамасыз етіп, кедейлеу топтар мен түрғындарды корғауы керек.

23. 3. ЭТАТИСТИКАЛЫҚ (МЕМЛЕКЕТТІКТЕН) АРАЛАС

ӘЛЕУМЕТТІК-БАҒЫТТАЛҒАН НАРЫКТЫК.

ЭКОНОМИКАҒА КӨШУ

Теория мен тәжірбие корсеткендей нарыктық экономикаға кошудіц мүмкін болатын үш варианты бар: жедел («шоктык» - «шоковый»), элементтілік, екі секторлык.

Нарықка енудің бірінші жедел үлгісі тартымды көрінгенмен', Польша Ресей, Венфия мен Қазакстандағы тожірибелер оның онай еместігін байкатты. Тіпті жаксы жағдай калыптасканның

'Российская программа «500 дней» и «Программа стабилизации экономики Казахской ССР и переход к рынку», утвержденная Верховным Советом КазССР б декабря 1990 г.

294

295өзінде (мысалы, Полыиада) бұл процесс жылдарға созылды. 1

Элементтілі улгіде нарыктың қалыптасуы жайлап, қалыпты (біркелкі) жағдайда жүзеге асады. 2

Екі секторлык үлгіде нарыктык сектордыц қалыптасуы жоспарлы дамуды сактай отырып жайлап жұргізіледі. Белгілі уақыт ағымында экономикада «нарықты» және «жоспарлы» секторлар өмір сұреді.

Экономиканың жалпы екі секторлык идеясын веиф экономисі Янош Корнаи «Экономикадык реформа туралы кызбалы памфлет» (1989 ж. ) кітабында ұсынған. '

Экономиканы реформалаудың екі секторлық моделін Қытай бірнеше дәуірге боліп колдануда:

- 1978-1984 жылдар (кәсіпорын экономикалық қызметін жаңартудың кептеген жсперименттерінің басталуы) ;

- 1985-1987 жылдар (кала мен ауылдағы жан-жақты реформалар) ;

- 1988 жылдан бастап барлық өмір сачасындағы экономикалық реформаның терендеуі мен үлғаюы.

Экономикалык реформаның нәтижесінде Қытайда жоспар мен нарықтьщ өзара іс-әрекетін экономикада жаңаша колдану туралы көзкарас қалыптасты.

Ғіұскаулы жоспарды негізге альщ атқарғандағы өндірілген жалтіы өнім үлесі кыскарып. 16, 2% қүраған; үсынылған (бағытгалған) жоспарды негізге ала отырып, өндірілген онім колемі 42, 8% қысқарған, ал нарыктын реттеу кезіндегі өндірістің үлесі 40% котерілген. 4

Баскару субъектісінің үлғаюы, экономикадағы баланстанбаудың оршуі және оның қалыпты дамуының төмендеуімен байланысты макроэкономикалык баскаруды жетілдіруге көңіл бөлу кайтадан арта т/сті. Нарық жүйесін түтас қалыптастыру мәселесін карастыруда, сондай-ак белгілі козғалыстар байкалады.

! Куликов В. Мифы о программах - ж. Экономические науки №4, 1991, 3' бет.

-Основные направления стабилизации народного хозяйства и перехода к рыночной экономике» бывшего Союза, рассмотренные Верховным Советом в мае 1990 г.

Комлев С. Двух секторный модель перехода к рыночной экономике. - ж. Экономические науки №4. 1996, 46 бет.

J Экономические науки №8. 1990. 44-45 бет.

296

Қытайда экономикалық реформаны жүргізуде мемлекеггщ ролі өте сүбелі. Ол діңгекті салалар мен мемлекеттік кәсіпорындарды тікелей баскарып, мақсатты бағытта баға мен табыс жүмыстылык, демографиялык және аймақтық саясатты жүргізді. Нарықтың сыипаттағы жоспарды дамытып өмірғе ендірді.

Қытайдағы экономикалык реформаньщ жеңісі айкын көрінуде. Экономикалык осудін каркыны орташа олемдік деңгейден төрт есе артьш отыр. Қытай бұіінде әлемдік лидер дәрежесінен көрінуде.

Нарықка отудің соңғы екі варианты Қазақстан Республикасы Президентініц Н. Ә. Назарбаевтың бағдарламасыіща каралып. енбегінде баяғщалған. ' Бағдарламада тез әрі бір мезғілде барлык саланың рьшоқка оту («шоктык теория») тәсілі күпталмай, қажеггі салдарлар туған кезде байыппен оту курсы мақүлданған. Кәсіпорын мен салалардың шаруашылық кызметтінде мемлекеттің тікелей реттеу элементін реформа комбесінде сақтай отырып, баскарудын қатаң, орталықтанған жүйесін нарықтық қатынастармен ауыстыру козделген. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарыктык. экономиканың қалыптасуы стратегиялық мақсат ретінде кдралып, ол меншіктін әр түрлерімен (жеке және мелекеттік) ымыраласуы және езара іс-әрекетті бәсекелестікке негізделеді. Стартеп-іялык максатқа 15-20 жылдың ішінде негізгі үш кезеңге бөлу аркылы кол жеткізілмек: алғашқы үш жылында (1992-1995 жж. ) экономиканы тұрақтандыру межеленген, түтыну нарығын қалпына келтіріп, меншіктін көп болігін мемлекет иелігінен алу көзделген; мүнан кейінгі 7-10 жылда (шамамен 1996-2005 жж. арасында) экономиканың шикізаттык бағытын жоюда ірі қадам жасау және инфрақүрылымды дамыту, оған коса дамыған тауар, капитал, еңбек нарығын калыптастыру: онан соң 5-7 жылда жаңа индустриалды елдер катарына косылып, экономиканың ашык түрін қарқынды екпінмен дамыту.

КАТЕГОРИЯЛАР МЕН ТЕРМИНДЕР

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.