ҚАЗІРГІ НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ЖИЫРМА ҮШШШІ ТАРАУ. ҚАЗІРГІ НАРЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

ЖОСПАРЫ

1. ЭКОНОМИКАЛЫК ТЕОРИЯНЫҢ КЛАССИКАЛЫК
МЕКТЕБІНДЕГІ НАРЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЗЕРТТЕУДЕГІ НАРЫҚ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛАР
Нарык катынастарының зерттеуін экономикалык теориянын. iciaccHKaj'ibiK
мектебі өкітдерінің сңбегінен іздегеніміз дүрыс. Оған-Адам Смит мен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарыктық экономикаға барынша еркіндік беру кажет
деп есентеген. Мемлекет laissez faire — өзінше жүре берсін саясатын
жүргізгені абзал. Нарықтың өзі үлы үйлестіруші саналады. Нарықтык тепе-
теңдік жай адам эгоизмінің негізінде жүзсге асады-пайдаға (табыска) мүдделі
және еркін бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам нарьщта ез пайдасьш
көздей отырып, каперінде жок. нәрсеге керінбейтін кол аркылы максатқа
бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, коғам мүддесіне жиірек кызмет
жасайды.1 Еркін нарыкка бар ниетінің артуының аркасында А. Смит либерализм
мектебініц көрнекті идеологы болды (liberalis-еркін деген латын сөзі).2
К. Маркс экономикалықтеорияда, нарык тепе-тендігі мәселесін үш
деңгейде қараған: микродеңгей-көп салюты шаруашылык деңгейін және когамдык
шаруашылықтын, ең жоғарғы, көп факторлы, үдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарыктык тепе-тендіктің
жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы өндіріс пен корланудың озара
байланыстылығьша катысты қарастырған. К. Маркс схемасында ұдайы ондіріс,
коғамдык үдайы өндірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс күрал-
жабдығының үдайы өндірісі, ІІ-түтыну заттарынын үдайы өндірісі) және езара
айырбастын болуы карастырылады.
'Смит А. Исследование о природе и причиных богатства парода М., 1962.
332 бет.
;Э. Клуіід Клае эффективная экономика. Шведская модель — I. Экономика
1991, 74 бет.
29(1
291Жай және үлғаймалы ұдаііы өндіріс заңдары айқындалады және жиынтык
коғамдық өнімнін өткерілу шарты көрсетілген. Жиынтық қоғамдык енімінің
өткерілуі І-ілі мен ІІ-ші бөлімшелердің арасындағы және әр бөлімшенің ез
ішіндегі пропорциясының сақталғанында ғана жүзеге асу мүмкіндігін К. Маркс
ұлғаймалы ұдайы өндіріс схемасында көрсеткен. Осы пропорциясының бүзылуы
әртүрлі өндіріс саласының өзара байланысынын бұзылуына әкеліп, артык ондіру
дағдарысын тудырады.
К. Марстың үлғаймалы үдайы ендіріс схемасындағы жалпы нарыктыктепе-
тендік швейцар экономисі Леон Вальрас (1834-1910 жж.) осы тектес теориясына
доп келеді. Итальия экономистрі Вальфредо Парето (1 (S48-1923 жж.) мен
Энрико Бароне (1859-1924 жж.) сиякты замандастары дер кезінде ол теорияны
бағаламады. Шынын айтсак, жадны тепе-тендікті талдау шаруашылықты жоспарлы
жүргізу теориясының салдарын жасады.1 Нарык мәселесін В.И. Ленин өз
енбектерінде ерекше мән береді. Нарык туралы әңгімелеу. 1893 жылы және
Капитализмнің Россияда дамуы (ішіндегі шағын айдары Ірі өнеркәсіпүшш ішю
нарыктын қүрылу процесі) 1899 жылы шықан жүмыстары дәлел бола алады. Бұл
енбектерінде В.И. Ленин нарықтың мәнін, онын тууы мен дамуыньщ экономикалык
салдарын, сондай-ақ оның үйымдык, бірлестіршу мен ынталандыру кызметтерін
ашатүскен. Нарықтық катынастардын әсерінен түйықталған, локальды, шектелген
жергілікті нарыктар бүзылып, интернационадды нарықкалыптасады. В.И.
Лениннін пайыидауынша, бүл процесс тауар өндірісі даму процесін байкатып
кана қоймай, сонымен қатар жалпы экономикалык прогресті көрсетеді.
Рессейде 1921 жылы жана экономикалык саясаттың (ЖЭС) енуіне байланысты
В.И. Лениннін Азык-түлік салығы жайлы еңбегі шыкты. Онда үсак жөне орта
жеке кәсіпорынға сүйене отырып, еркін нарыктык катынастарды колдану
кажеттілігі көтерілген және еркін нарықты түсінуді айткан. В.И. Лениннін,
есептеуінше, нарыктын үйымласу мен бірлесу қабілеттілігі — экономиканын
басты фундаменті, себебі одан мемлекеттік өкімет барынша сүйеу табады.
Брангинский СВ.. Певзнер Я.А. Саяси экономика, жаңару жолдары. М.,
Мысль. 104. !32 бст.
292
23.2. НАРЬЩ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын, казіргі
әртүрлі экономикалык теория мен мектептердің шартты түрде екі бағытын бөліп
карауға болады: біреулері сүранымды ынталандыруды жақтаса, екіншілері —
үсынымды күптайды.
Бірінші бағыттың негізін калаушы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс болып
табылады. Оның басты еңбегі — Енбекпен камту, пайыз бен ақшаның жалпы
теориясы (1936) деп аталады. Нарықжағдайында сүранымының ынталанлыру
қаблеттілігі жаппай жүмысыздықтан құткарады деген тұжырымға келді.
Жұмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне кошіру Дж.М.Кейнстің
жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылынан 80-ші жылына
дейін кейнстіліктің әсерінен нарыкты реттеу жүйесі жүзеге асты.
Дж.М.Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жаткызамыз. Олардын
ойынша, экономиканын өзін озі реттеуі автоматты түрде жүзеге асатынына
сенімін жоғалткан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау
(макроанализ) болды. Экономиканын, негізін жалпы нәрселер қүраған: мысалы,
ұлтык табыс, қорлану мен түтыну, жиынтык қоғамдық, сұраным мен үсыным
мәселелері және т.б. Экономиканын тиімді дамуын бүл бағыттағы экономистер
мемлекеттік реттеумен байланыстырады. Мемлекет салыкжүйесі арқылы пайданьщ
көптетен бөлігін алып, оны тиімді сүраным мен толық жүмыстылыкты камтамасыз
етуге колданады: экономикада мемлекеттік сектор үлғяады, косымша жүмыс
орындары дайындалады, азаматтарды әлеуметтік корғау жүйесі (зейнет ақы,
жәрдем акы, білім мен денсаулық сақтауға каржылар т.б.) іске асады. Осы
бағытты қолдайтын экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет
басты бағыттаушы күшке айналып, оның көмегімен нарықтын келеңсіз жактары
баяулайды.
ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалык Дағдарыс пен
кәсіпкерліктін белсеңділіктің бәсеңсіуі А. Смиттің мемлекеттік реттеудің
тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалык
теорияда жана бағыттар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер үсынымды
ынталандыру идеясын тілге тиек етті. Олардын ойынша, нарык механизімі,
бәсеке
293негізінде өсуді баланстандыру камтамасыз етілсді немесе сұраным мсн
усыны.м арасыида тепе-тендік қалыптасады. Мемлекеттің ролі сркім бәсекеғе
дұрыс жағдай жасаумен шектелуі қажет. Бүл неоклассикалык немесе
неолибералдық бағытгың көздегені жекешелендіруге пайдаға салық өсімін
төмендету аркылы және бәсеке жайдайында жскс кәсіпкерлікті кушейтіп,
ұсынымды ынталандыру. Мемлекет жүмыспен камтамасыз ету идеясынан бас
тартыгт, әлеуметтік бағдарламаны барынша кысқартады. Әлеумеггік
амортизаторлар сакталып, т^ім кызмет корсету сияқты әлеуметтік
кепіддікжойылып. кәсіпорын акцияларына иелікжасау арқылы жұмысшыларды
косіпкерлікке тарту, баскаруға катыстыру және сол сиякты бой котере
бастайды. Олардын колдауынша, жеке кәсіпкерлік ендіріс пен коғамдык әл-
ауқаттын каркынды өсуіне алып келеді. Ұсынымды ынталанлыру теориясы
рейганомика мен тетчеризмнің негізін калады.
Неолиберализмнің белгілі окілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес
(1881-1973 жж.), Чикаго мектебінін экономисі Милтон Фридмен (1912 ж.т.),
Германияда — Фредрих Август фон Хайекті (1899-1964 жж.) жаткызамыз. Чикаго
мектебі насихаттап жүргеи экономикалык теорияның қазіргі вариантынан осы
бағытка монетаризмді айтуға болады. Экономика тұраксыздығыньщ басты ошағы
акша аясында жатыр және оны реттеудің мәнісі шамалап бүзылған удайы ондіріс
циклын жоюда болып табылады. Монетаризмнін басты стратегиясы —
экономикалык есудің мүмкіндігі мен тиімділігін калыпына келтіруді,
мемлекеттік бюджеттен экономикаға ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру.
Негізгі екі бағыттын іштей дифференциацияланудьщ өрбуі осы бағыттардың
өзара жакындасу тенденциясын тудырады. Осы тенденцияның айкын коріиісін
американ экономисі Пол Антони Самуэльсоннын (1915 ж.т.) неоклассикалык
синтез теориясы болып табылады. Неоклассикалык синтез теориясының
түсіндіруінше, еркін бәсекеде адамдар жүмыспен толык камтылмайды және
ресурстар түгелдей игерілмейді. Мемлекеттің экономикағаараласуы
дағдарысты, жүмыссы здыкты болдырмай, толык жүмыстылыкты камтамасыз етуі
кажет. Алайда, белгілі шеңберде босекелестіктіи болуын калайды.
Косіпкерліктінжеке және мемлекеттіктүрлерінін араласуымен — нәтижесінде
аралас экономика пайда болады. Таза енбекпен камту жағдайында шекті
пайдалылык және шекті оиімділік теориясында баяндалған классикалык
принциптер өзінін
занды күшіне ие болып, ол П. Самуэльсонда негізгі күн мен табысты
үйлестірудің теориясы ретінде карастырылған. Нарыктык коньюктура түрғысынан
карастыра отырып. Пол Самуэльсон екі бағыттағы экономист окілдерінің
үсынысын қолданған. Оның неоклассикалык синтез теориясы ерекше жаналыкка
жатпайды жэнс ол екі бағыттың негізгі принциптерін эклептикалык қосудан
туындап, экономиканы мемлекеггік реттеу теориясының басымды роль
аткаратындығын көрсетеді.
П. Самуэльсон озінің неоклассикалык синтезіне американ экономисі
Джон Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж.т.) негізгі тұжырымдамаларын коскан. Дж.
Гэлбрейт ғылыми-техникалык революцияға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.