Ұдайы өндіріс процесінің құрамдас бөлігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҰДАЙЫ ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ

11.1. ЭКОНОМИКА ІЛІМІ КЛАССИКТЕРШІҢ ЕҢБЕПНДЕП ҰДАЙЫ ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ

Өндіріс әрдайым токтамауы керек. Өндірілген материалдық және рухани
игіліктер тұтынылады. Адамдар өмір сүруі үшін, еңбек істеуі үшін тағам
өнімдеріне, киімге, тұрғын — үйге және тағы басқаларға ие болу қажет. Қоғам
өндірісті бір жылға ғана емес, бір айға токтатса, онда онын жойылуы әбден
мүмкін. Өндірістің ең басты міндетіне айқындылығына, онын үздіксіздігі және
тұрақты түрде түрленуінде. Өндіріс процесінің қоғамдық түрі қандай болмасын
ол алдыменен үзіліссіз болуы керек, яғни белгілі бір сатылары кезеңмен
қайталанып және қайта қайталанып жүріп отыруы қажет. Өндіріс процесінің
түрақты кайталануы және үзіліссіз жаңғыруы үдайы өндіріс деп аталады (сурет
11-1 караңыз).
Үдайы өндіріс процесінің күрьшыс бөлігі
Материаддық кызыметтер және игіліктер
Рухани игіліктер
Жұмыс күші Өндіріс құралы Табиғи ресурстар мен қоршаған орта
Өндірістік (экономикалық қатынастар) Өндіріс күштерін үдайы өндіру
Өңдіріс қатынастарын (экономикалық) үдайы өндіру
Сурет 11-1. Ұдайы өндіріс процесінің құрамдас белігі
Ұдайы вндірісті екі типке бөліп карайды: жай және үлғаймалы. Өндіріс
процесінін көлемі мен ауқымының үзіліссіз езгермеген күйде жаналануын жай
үдайы өндіріс дейміз. Өндіріс процесінің көлемі мен масштабының еселене
үзіліссіз кайталануы және жаңғыруын ұлғаймалы үдайы ондіріс дейміз.
Жай ұдайы өндірісте өндіріс нәтижесінде алынған қосымша күн
ендірушінің өзіндік тұтынуына жүмсалады. Егер қоғам жай ұдайы өндіріс
шеңберінен шыға алмайтын күйде болса, онда ол әзінің болашағын жеп қояды.
Демек, оның заттық негізі - алдыңғы циқаде жиналған Ұлттық байлықты жояды.
Үлғаймалы үдайы өндірісте қосымша күнның бір бөлшегі тағы да қажет
өндіріс құрал-жабдығы мен жұмыс күшін сатып алуға жүмсалады.
Алғашқы рет қоғамдық үдайы өндірісті таддау негізін ХҮІІІ-ші ғасырдың
ортасында физиократтар мектебі (физио - табиғат, кратос — өкімет деген
грек сөздерінен түрады) жүзеге асырды. Оның басты өкілі француз экономисі
Франсуа Кенэ (1694-1774 жж.) бодцы және осы туралы ол озінің белгілі
Экономикалық кесте (1758 ж.) еңбегінде баяндады. Мүнда жай крғамдық үдайы
өндірістің жиьштық өнімі белгілі күнмен қоғамда калай бөлінетіндегі
көрсетілген. Франсуа Кенэ қоғамдағы үдайы өндіріс байланысының түп тұлғасын
жасады. Ол үдайы өндіріс терминін дүние әкелді.
Қоғамдық үдайы өндірісті барынша терең әрі жан-жакты талдауды К. Маркс
жүзеге асырып жөне оны Капитаддың екінші томында баяндады. К. Маркс
қоғамдық өндірістің екі бөлімшесінін арасындағы пропорционалдықты
қамтамасыз ететін жай және үлғаймалы үдайы өндіріс мөселесін шешетін
механизмді ашты.
Қоғамдық үдайы өндіріс мәселесіне ағылшын экономисі Джон Мейнрад Кейнс
белгілі дәрежеде мән берді. Өзінің тереңдігімен, ауқымдылығымен дараланған
1929-1933 жылдардағы әлемдік экономикалық дағдарыстан соң, Дж. Кейнс
үлғаймалы өндіріс процесінің бүзылу себептерін ашуға талпынды. Ол
экономикалық дағдарыстың басты себебі түрғындардың төлем қабілетіне
сүранымның төмендеуі деп есептеді.
Кейнстік теорияны жалғастырушылардың бірі - ағылшын экономисі Джон
Робинсон болып табылады. Оның есептеуінше, үдайы өндіріс процесінің бүзылуы
сүранымның артта калуымен болады, ал ол қоғамдағы табыстың дүрыс
белінбеуінен туындайды.
Демек, әнгіме не жайлы болып отыр? Ендеше, осы мәселені шешіп көрелік.

11.2. ҚОҒАМДЫҚ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЩ КҮРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ ПРОПОРЦИЯСЫ

Қоғамдық өндіріс дәстүрлі түрде тек кана материалдық ұдайы өндіріс
саласын және оныи екі бөлімшесін қамтиды:
1. өндіріс құрал-жабдығынын өндірісі;
2. тұтыну заттарының өндірісі.
Бірінші бөлімше өндіргіш күштердін заттық факторын ұдайы өндірсе,
екіншісі - адам үшін тұтыну заттарын ұдайы өндіреді. Адам — қоғамнын басты
өндіргіш күші. Жалпы алғанда жиынтық қоғамдық енім ұдайы ендіріледі, себебі
ол айналым саласында өткеріледі. Жоғарыда атап өткеніміздей, үдайы өндіріс
жәй және ұлғаймалы болады. Жәй үдайы өндірісте өндіріс процесі бұрынғы
өзгермеген аукымда кайталанады және жанғырады. Бұл жағдайда барлық қосымша
өнім өзіндік тұтынуға жұмсалады. Ұлғаймалы үдайы өндірісте өндіріс процесі
көбейген мөлшерде кайталанады және жанғырады. Бұл жағдайда қосымша өнімнің
бір бөлігі өндірісті ұлғайтуға жұмсалса, келесі бөлігі - тұтынуға
жұмсалады.
Қоғамдық енімді үлғаймалы ауқымда еселеп өндіруді қамтамасыз ету үшін,
өндіріс күралдарын өндірудің ауқымды қарқыны өндіріс күралдарының және де
сондай-ак тұтыну заттарын үдайы өндіру үшінде қажет. Тұтыну заттарын ұдайы
өндіру тұрғындар санының есу қаркынынан қалмағаны дүрыс. Ол үшін жыл сайын
қосымша мөлшерде өндіріс құралдары талап етіледі. Сөйтіп ол тек ескірген,
тозған өндіріс құралдарьш ауыстыру үшін ғана емес, оның бір бөлшегі әндіріс
аукымын ұлғайтуға жұмсалады.
Өндіріс процесі түрақты түрде жаңғыруы үшін, оңдағы қоғамдық өнімнің
өткерілуін қамтамасыз ету керек, яғни оның құндық және натурадды түрлерінің
жеке белшектерін орнына келтіру қажет. Жәй ұдайы өндірісте осы бөлшектер
сол әз мөлшерінде қалпьша келтірілуі керек, үлғаймалы үдайы өндірісте —
еселенген түрде болады. Ол үшін екі бөлімшелердің арасындағы белгілі
пропорцияны сақтап кана қоймай, сонымен бірге олардьщ ішкі пропорциясынын
сакталуы талап етіледі.
Жәй ұдайы өндіріс кезіндегі өткерілу шарттары
Үлғаймалы үдайы өндірістегі бастаудың негізі жәй үдайы өндіріс болып
табылады. Біріншіден, жәй ұдайы өндіріс мынаны байқатады: бірінші
бөлімшеяегі енлірілген өнім екі бөлімшедегі өндіріс құралдарына кеткен
шығындарды калпына келтіруі керек: I (с + v +m) = Іс + Нс
Екіншіден, екінші бөлімшенің өнімі екі бөлімшедегі жаңадан құрылған
құнға тең:
II(c + v + m)= l(v + m)+II(v +
Үшіншіден, бірінші бөлімшенін жаңадан құрылған қүны екінші бөлімшенің
қалпына келтіру қорына тен болуы керек:
I(v + m) = IIc.
Ұлғаймалы үдайы өндіріс кезіндегі өткерілу шарттары.
Біріншіден, бірінші бөлімшенін енімі екі бөлімшедеп өндіріс құралына
кеткен шығындардан коп болуы керек:
I(c + v + m)Ic + IIc.
Екіншіден, екінші бөлімшенін өнімі екі белімшедегі жаңадан құрылған
құннан аз болуы керек:
II (с + v + m) I (v + т) + II
Үшіншіден, бірінші бөлімшенін жаңадан күрылған күны екінші бөлімшенің
қалпына келтіру корынан кеп болуы керек:
Тек осы шарттарды жүзеге асырғанда ғана үлғаймалы үдайы ондіріс болуы
мүмкін. Осыдан байкалатыны: ұлғаймалы үдайы өндірісті жүзеге асыру үшін
белгілі арақатынас пен пропорцияны сақтау талап етіледі.
Осыдан мынандай қорытынды жасаймыз:
а) екінші болімшенің үлғая дамуы бірінші бөлімшеге байланысты; ә)
қоғамдық өнімнің еткерілуі тек озара бөлімшелердің және
олардың өз ішіндегі белгілі пропорциялардың болуымен ғана мүмкш;
б) пропорциялардыц бүзылуы қоғамдық өнімнің өткерілуін қиындата
түседі және артық өндіру экономикалық дағдарысқа соктырады.
Қоғамдық үдайы ондірістің бірінші және екінші болімшелері арасындағы
пропорциялар экономиканың дамуы үшін аса манызды орын алады.
Бірінші бөлімшенің - артығымен осу экономикалық заңы -бар екендігін
айтқанымыз жөн. Өндіріс күрал-жабдығын езара ондірудің икемді оптимадды
сипатта болуы тұтыну заттарын өндіруге, яғни екінші бөлімше өніміне нұксан
келтірмеуі керек. Әйтпесе бұл түрғындардың емір сүру деңгейін төмендетуге
алып келеді. Бұл құбылыс әкімшілдік-әміршілдік экономика жағдайында
байқалған, сөйтіп бұл занды дәледденбеген кағидаға айналдырды. Сондықтанда
қоғамдық өндірістің бірінші бөлімшесінің дамуьша үлкен келемде күрделі
қаржы жұмсалғандықтан, екінші бөлімшеге жұмсалатын күрделі каржы үлесі
жайлап азая бастайды. II белімшеге деңсаулық сақтау, мәдениет және адамның
емір сүруін қамтамасыз ететін басқада маңызды салалар жатады.
Дамыған елдерде II дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары инвестициялық
салада қоғамдық үдайы өндірістің екінші белімшесінің пайдасьша тиімді
айтарлықгай езгерістер болды. Ол озгерістер барлық әлеуметтік
инфрақұрылымдарды — сауда, мәдениет, түрмыс, түрғын-үй, байланыс, спорт
т.б. эр түрлі құрылыс объектілерін салуға, яғни тұтыну кешені объектісінщ
пайдасына шешідді.
Бұл ҒТП қаркыньшың арқасында жүзеге асып, ресурсты сақтау негізінде
шикізат, материал, электроэнергия өндірісінің шығыңдарьш кысқартты. Кешенді
механизациялау мен автоматизациялау материалдық өндіріс саласынан еңбек
ресурстарын босатып, оларды адамға қызмет жасау үшін бағыттады. Нәтижесінде
ХХ-шы ғасырдың екінші жартысында барлық дамыған едцердің түрғындарының өмір
сүрудеңгейлерінің көтерілгендігі байқадды.
Бүгінгі қоғамдық өндіріс тек қана материалдық өндірісті (I және II
бөлімшелер) қамтып коймай, материалдық емес саланы, ІІІ-ші бөлімшені
курайтын материалдық емес игілік пен қызмет көрсету өндірісін және қоғамдық
өндірістің IV бөлімшесін құрайтын - соғыс экономика салаларын қамтиды.
I, II, III және IV-ші бөлімшелердің арасындағы баланстылық
пропорциясын анықтаған кезде мынаны ескерген жөн: III және IV-іш бөлімшелер
материалдық игіліктерді өндірмейді, тек IV бөлімшеде (соғыс экономикасы)
кейбір өзгерістер болады. Бұл IV-ші бөлімшеде өндіріс конверсияланғанда,
яғни азаматтық өнім өндіруге кешкенін айтамыз. Мынандай түжырым жасауға
болады: III мен IV-ші бөлімшенің толығуы және осы белімшелердің тұтыну
сүранымының тауармен қамтамасыз етілуінің материалдық кайнар көзі қоғамдық
өнім болып табылады. Бұл қоғамдық өнім I және П-ші болімше саласының
қоғамдық өндірісінде күрылады. Видяпина В.И. мен Журавлева Г.П. түжырымдауы
бойынша, дамыған материалдық емес сала сипатының болуы және соғыс
экономикасы саласы I және II-ші бөлімшенің көлемі мен құрылымын өзгертеді.1
Шартты мысал-мен керсетейік:
I (c+v+m) = 400c + 200v + 100v
II (c+v+m) = 300c + 200v + 200m
ІІІ-ші және IV-ші белімшенің жалпы сомасы 600 күраса, онда бұл
бөлімшелер былай болады:
III (c+v+m) = 200c + 150v + 50m IV (c+v+m) = 100c + 50v + 50m
600.
Барлығы: 2000.
Барлығы X (I+II) + S (III+IV) = 2000.
Бұл берілген мәліметтен бірінші бөлімше өнімін қаншылықты ендіруге
болатындығын анықтаймыз:
I (c+v+m) = Іс + Ис + ІІІс + IVc
II (c+v+m) = I (v+m) + II (v+m) + III (v+m) + IV (v+m) Erep lie + IIIc
+ IVc, яғни 300c + 200c + 100c = 600,
онда I (c+v+m) = 400c + 300v + 300m = 1000, I (v+m) + II (v+m) + III
(v+m) + IV (v+m) = 1400,
600 + 700 + 200 + 100 + 1600, II (c+v+m) = 300c + 400v + 300m = 1000
I(v+m) = lie + IIIc + IVc.
Қоғамдық өндірістін күрделенген құрылымын ескере отырьш, ұдайы өндіріс
шарттары өзгереді:
I (400c+300v+300m) = 1000
II (300c+400v+300m) = 1000
І-ші және П-ші бөлімшелер арасындағы негізгі функционалдық тәуелділік
былай болады:
I (v+m) lie.
Демек, қоғамдықөндіріс құрылымы ұдайы өндірістің қаркыны мен аукымына
қысым жасайды. Тек соғыс-енеркәсіп кешенінін кәдімгідей кысқаруы маңызды
макропропорциянын калыпты жолға түсуіне мүмкіндік жасайды.

11.3. ҮЛҒАЙМАЛЫ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСТЩ ТИПІ МЕН КӨРСЕТКІШТЕРІ

Жай және ұлғаймалы ұдайы өндірісті қарастыра отырып мынаны байкаймыз:
экономиканын кез-келген түрінде ұлғаймалы ұдайы өндіріс проиесі артығырак
кездеседі. Мұнда өндіріс үлкен аукымда және сапалық жана түрде түракты
жаңара түседі. Ұлғаймалы үдайы өндіріс екі типте болады: ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.