АҚШАНЫҢ МЕТАЛДЫҚ ЖӘНЕ НОМИНАЛДЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

АҚША ЖӘНЕ ИНФЛЯЦИЯ ГЕОРИЯЛАРЫ КУРСОВАЯ

ЖОСПАРЫ

КІРІСПЕ 2

1. АҚШАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ 3
2. АҚШАНЫҢ МЕТАЛДЫҚ ЖӘНЕ НОМИНАЛДЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ 9
3. АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢЫ, АҚШАНЫҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОНВЕРСИЯЛАНУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ 12
4. АҚША АЙНАЛЫМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН НЫШАНДАРЫ 22

ҚОРЫТЫНДЫ 25
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 26

КІРІСПЕ

Ақшаның пайда болуы мен мәні жайлы біркелкі шешімін тапқан жоқ.
Экономикалық мектеп өкілдерінің бірі ерте дүниедегі грек ойшылы Аристотель
ұсынған қағидаға сүйене отырып, ақшаны — белгілі шарт, адамдар арасындағы
саналы келісім нәтижесі ретінде қарады. Басқа бағыттағы мектептің өкілдері
ақшаны — мемлекет бекіткен тауарды айырбастауға қажетті құрал ретінде
қарастырған. Үшінші өкілдері ақша өзініц табиғаты бойынша алтын мен күміске
жататындығын айтқан.

1. АҚШАНЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ, МӘНІ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ

Ақшаның пайда болуьш түсіндіру үшін, тауар құны қатынасында
қорытындылатын, қүнның даму көрінісіне көз салып, онын қарапайым терең
байқалатын бейнесін, көзді алатын ақшалай түріне дейін карау керек. Сонда
ғана оның жұмбақтығы да жойьиіады.'
Тауардын айырбасталу кезеңінде қүнның көрінісі төмендегідей түрге ие
болады: алғашкысы жай немесе кездейсоқ, ол алғашкы қауымдык коғамда бірінші
ен ірі еңбек бөлінісінен соң, жалпы алғашкьі кауым тайпасынан малшылар
тайпасының бөлінуі арқылы пайда болды. Бір тайпалар малмен айналысса, ал
екіншілері - жермен айналысты, сөйтіп өнімді айырбастау үшін экономикалық
непз пайда бола бастады. Мүғщай айырбас алғашкыда кездейсок, бірегей
сипатқа ие болды:
Т г Т экв
(1 қойға = 1 қап астық) экв.
Бұл мысалымызда бірінші тауар (кой) өзінің күнын басқа тауарда (1 қап
астық) айырбасын көрсетсе, онда салыстырмалы құн түрінде болғаны, ал бір
қап астық онын эквиваленті болып табылады, яғни эквивалентті түрде болғаны.
Тауар өндірісінін ары қарай дамуы тауар айырбасын реттілікпен жүрпзуге
алып келді. Айырбаста екі ғана емес, одан да көптеген тауар түрлері
қатысады. Құнның — толық немесе кеңейтілген екінші турі калыптасты.[1]
56цм„., — 7 (1 кап астыққа) экв.
— 7", (1 балтаға) экв.
— 7", (5 құмыраға) экв.
— 7"4 (2 гр. алтынға) экв.
Осы қатардағы тауарлар эквивалеігг болыіі табылады, қойға қайта іеген
коғамдык. ецбек іпығындарып куиландырады.
Күниың кеңейтіліси гүріміц пайда болуымен қатар, сондай-ақ қиынлықтар
туындады.
Мысалы. қойдың иесіне астык кажет, бірақ астық иесіне кой м-рек емсс.
оғаи балта кажет, ал балта иесіне қой керек. Неғұрлым нарыққа тауар коп
гүскен сайын, киындыктар да көбейе түседі. Бұл жағдайда астык иесі койды
алуға келіседі. сөйтіп өзінің :сгыкына айырбастайды. себебі оны (қойды)
балта иесі алуға і.інталы. Осы жерде кой делдалдық, яғни жалпыға ортақ
жалпылама) роль аткара бастайды. Сөйтіп қүнның үшінші түріқалыптасып ол
жалпылама леп аталады.
(I кап астыкка) ', (1 балтаға)
= 1 қойға (экв)
Г, (5 күмыраға) Г4 (2 гр. алтынға)
Кейініректе жалпылама эквиваленттік ролді игілікті металдар (алтын,
куміс) атқара бастады, себебі оның езіне тән біркатар артыкшылығы болды:
женіл бөлінетіндігі, біртектілігі, жаксы сакталатындығы, ең маңызды
артыкшылығы сол, осы металдардың a! гана бөліктерінде көптеген еңбектін
сіңірілгені болып табылады. Қүннын акшалай түрін былай көрсетуге болады:
Ақшаны қалай түсінуге болады? Құи түрінін дамуы мынаиы куәландыруды:
акша бұл техникалық айырбастау күралы емес, ол — жалиылама эквиваленпік
(балама) роль атқаратын гауар. Кез-келген тауар өзінің күнып акшамен
көрсетеді. Акша қандай кызметтер аткарады?
Ақшаның бірінші кызметі — құн олшемі. Акшаның көмегімен баска барлык
тауардын құның көрсетуге болады. Осы қызметті ойша нағыз ақшалар атқарады.
Кез-келген тауардың қүнын акшалай түрде көрсету үшін, нақты ақшаны талап
ету керек емес. Тауар күныііыи акшалай корсетілуі баға деп аталады. Баға
сұраыым мен ұсынымның әсерінен қүннан ауытқуы мүмкін. Соішыктан тауар оз
қүнына да жоне сүраным мен үсынымнан да тәуелді.
Тауар қүны мен алтын қүныньщ тәуелділігі ерекше мүделікті байқатады.
Сүраным мен үсыным бір-біріне сай келгенде баға екі мөлшердің яғни тауар
қүнымен алтын күнының аракдтынастарымен анықталады.
Егер тауар бағасы тауар құнына кдрайлай өссе. онда алтын күннын тауар
бағасына деген байланысы кері пропорционалды тәуелділікте болады. Алтын
қүны көп болса, тауар бағасы төмен болады және керісінше — алтынның қүны
төмен болса, тауар бағасы жоғары болады.
Сөйтіп тауар бағалары неіізіиен тауардың оз қүнына тура пропорционалды
және алтын (акша) кұнына кері пропорционалды езгереді.
Екінші кызметі — айналым күралы. Осы қызметп акша колма-қол түрінде
аткдрады, себебі олар накты тауар айырбасында делдалдықжасайды. Тауарды
ешкім сатқысы келмейді, егер оның айырбасталуына накты акша үсынылмаса. Бүл
кызметті айналымдағы алтынды алмастыра отырып, ақша белгілері аткарады.
Егер айналым шығындары өсіп кетсе және есептеулер баяуласа және алтыннын
қоры шашырайтын болса, онда алтын айналымы тиімсіз болар еді. Алтын қоры
мемлекет үшін әлемдік акша резервтік (сақтық) к,ор ретінде қажет.
Үшінші кызметі - төлем күралы. Бүл қызметті тауарды - ақша несиеге
(төлемді үзарта отырып) сатқан кезде, акшаны қарызға бергенде, салыкты, жер
рентасын, жалақыны, диведендті, пәтер төлемін және т.б. төлегенде атқарады.
Несие катынастарынын дамуымен байланысты жана айналым

құралы - несие акшалар пайда болды: вексель, банкнот, төлем тапсырысы,
чек, пластикалык карточка, электрондық ақша. Несие ақшалардың болуы қолма-
кол ақшаларды қатыстырмай-ақ кдрызды жабудын өзара есептесу мүмкіндігін
қарастырады.
Акшасыз есен айырысу тауар айналымы түтынысыііыц қолма-қол акша
белгілерін кәдімгідей кыскартады, сөйтіп әлеуметтік-экономикалык салдарға
соқтырады: кассирлер мен кұзетшілер саны.сейфке сұраным, көлік құралдары
кысқарады және ақша белі ілерін басуға шығындар азаяды. Ең бастысы — өзара
есептесу процесі жеделдейді, ақша бірлігі түрақтылығы мығымдала түседі.
Тертінші қызметі — казына жинау корлану қүралы. Ақша айналысын
тоқтатады және жиналады. Сөйтіп стансж, машина, жабдыктарды немесе ұзак
мерзімге пайдаланатын (теледидар, тоназыткыш және т.б.) тауарларды сатып
алу үшін корланады. Акшаның казына түрінде қорлануы әрбір тауар өндірушінің
белгілі ақша резерві болу қажеттілігінен туындайды, сөйтіп өзін нарық
кездейсоқтығынан сақтандырады. Бүл ролді толық бағалы акша (алтын)
орындайды. Акшаның бүл қызметі ақша айналымын реттеу үшін маңызды.
Бесінші кызметі — акшаиын әлемдік акша түрінде болуы. Әлемдік акша
алтын және өнеркәсібі дамыған елдердегі тұракты валюта болып табылады.
Әлемдік аренада ақшанын айнылым қүралы емес, төлем қүралының ролі
бірінші орында болады. Бүл алдымен халықаралық несиенін дамуымен
түсіндіріледі. Халыкаралық аренада ақша өзінен - К. Маркстің бейнелеп
айтуындай, — үлттык шекпенін алып гастайды және өзінщ ең алғашқы түріне
енеді — игілікті металл каймағы түрімде болады.
Тарих куәландырғандай, монетаның отаны ретіндегі Лидия мемлекеті болып
есептелінеді. Онда монета ен алғашкы рет шамамен б.д.д. 7-ші ғасырда ойып-
өрнектелген түрінде шыкты. Ал монета термині Юнон-Монета храмы атымен
байланысты шыкқан, себебі Ертедегі Римде алғашкы монета еарайы сонда
болған.
Деньги үғымы түркілердіи - күміс металды теңге деп атауынан
шыккан. Ол XV-ші ғасырдың басында Әмір Темірдің (хан) баскару кезецінде
дайыидалған. Ең алғашкы рет кағаз акшалар XII-ші ғасырда Кытайда пайда
болған, ал ХІІІ-ші ғасырда Шынғысхан үкіметі кағаз акша белгілерін алтынға
еркін айырбастаған.

2. АҚШАНЫҢ МЕТАЛДЫҚ ЖӘНЕ НОМИНАЛДЫҚ ТЕОРИЯЛАРЫ

Акшанын металдық теориясын меркантилизм мектебінін өкілі Томас Мэн
(1571-1641 жж.) жасаға. Осы теорияға сай — алтын мен күміс озінің
табиғатыиа қарай жоие олардыц табиғи қасиетінің күш-куаты бойынша — ақша
болып табылады. Ақшанын метаддык теориясының дамуы тарихи түрғыдан XVI-шы
жөне XVlI-шы ғасырларда болған. Ол Америкадан Еуропа елдеріне алтын мен
күмістің ағылуына байланысты жүзеге асқан. Тауар өндірісі мен қүн нысаны
түрінің даму тарихы көрсеткендей, акша — бүл тауар өндірісіжәне қүн түрі
дамуының енімі. Алтыи мен күміс өз бетіниіе ақша емес, олар қай уақытта да
тауар өндірісіндеп адамдардың өндірістік қатынастарын көрсеткен уақыттан
бастап акша бола алады. Алтын мен күмістіц ақша болуы олардыц алтын және
күміс болуында емес, бастысы — олардын коғамдык ецбектің өнімі болуында.
Тауар кұны алтынмен өлшенеді, себебі тауарға да және алтьшға да коғамдык
еңбек жүмсалған. Аздаған уыс алтында коғамдык енбектін көптеген мөлшері
баршылық.
Несие катынастары және ақшасыз есеп айыруға көшу, несие акшасының
пайда болуы акшаға деген номиналистік көзқарастын кеңірек тарауына алып
келеді. Ақшаның номиналистік теориясынын негізгі идеясы мынаған саяды: ақша
тауар өнімі емес, олар шартты белгі ғана болып табылады, бағалылығын
мемлекет бекітеді. Сондықтан ақша белгісінің алтынмен ешкандай байланысы
жок. Номиналистік теорияны жактаушыларға ағылшын экономисі Дж.Кейнсті және
американ экономисі Пол Самуэльсонды жаткызамыз. Дж. Кейнс Еңбекпен камту,
пайыз және ақшаның жалпы теориясы (1936 ж.) кітабында мемлекеттін занды
төлем құралы ретінде үсынатынын қарастырған. Алтын бағалылығын жасанды
санаған. алтын құштарлығынан арылуға шақырған және мемлекет реітейтін
кағаз акшаны жактаған.
Американ экономисі Пол Самуэльсоннын ойынша: Акша — бүл әлеуметтік
шартгылық. Демек, акиіа номиналистік теория окілдерінін ойынша, бүл
зомбылық, бағалылықтағы жасанды төлем күралы, яғии алтынмен байланысы жок.
Бүрын айтқанымыздай, осындай корытындынын негізіне несие акшанын,
пайда болуын жатқызамыз, себебі несие акшалар арнайы тауар болып табылады
және олар айырбас қүнына ие болады.
Сондыктан да мемлекет ішіндегі түпкі төлемнін сауда-саттығы кезінде
алтын талап етілмейді. Әлемдік нарыкқа катысты айтар болсак., онда
барлыктолем есептеулерінің кұралы текалтын ғана болып габылады.
Ен соңында тарихтың пайдалы сабақтарын еске алуға тура келеді.
Номиналистік теорияиыи алғашкы идеясы Ертедегі Римде, пайда болған. Сол
кездін өзінде мынадай^абар өмір сүрген: егер король немесе императордың
акшаны акша деп дәріптеген жарлығы болса, кез-келген ақшанын түрі, тіпті
алтын монетаның өзі төлем күшіне енеді. Осы хабарды практикада Рим
императоры Гай Калигулла (37-41 бғ.д.) жүзеге асыруға талпынды. Оған барлық
өкімет билігі колында сияқты көрінді. Ол өзінін жылқысын сенат мәжілісіне
алып келді. Ол өзіне шын қызмет керсететіндердің оньщ аяғын сүйуді талап
етгі. Ешкім оған қарсылыкжасай алмады.
Ол кезде Индияда, Цейлонда, Африканын. кейбір аудандарында акша
ретінде каури деп аталған ерекше қабыриіақ қолданылды. Олар өте сирек
кездесстін, оларды өндіру кептеген еңбекті талап етті, сондықтанда олар ете
қымбат бағаланды. Рим кдзынасы тіпті азайған кезде. күштілігімен танылған
Калигулла жарлык шығарды: Мемін нүсқауыммен теніз жағалауынан жиналған үлу
кабыршағы акша болып табылады. Алайда алып күш иесі императордьщ бүл
жарлығынын күл-талканы шықты: ешкім де бүл үлу кабыршағын алмалы, себебі
олар акша емес еді.
Казіргі олемде мүндаі-і мысалдар көптеп кездеседі. Кейбір елдерде акша
белгілері зомбылык курспен шығарылды және олар ешкандай материалдык,
бағалылыктармен қамтамасыз етілмеген. Бірак, бүл жаңа акша белгілерінін
курсы толықкднды шетел валютасына карағанда жсдел төмендеуде. Түрғындар
одан қүтылуға тырысады, сойтіп толыкканды шетел акша белгілерін ала
бастайды.

3. АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢЫ. АҚШАНЫҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КОНВЕРСИЯЛАНУ
ПРОБЛЕМАЛАРЫ

Тауар айналымына кызмет жасайтын акша айналымы, ақша айналымынын
экономикалык заңымен аныкталады және накты гауар айналымын камтамасыз етуге
кажетті ақша санына (Аи) сай
болады және мынандай формуламен аныкталады:
(.2A =£Смұндағы ХС - тауар бағасының сомасы;
A - бір есімдегі ақша бірлігі айналымының саны.
Нарық жағдайында айналымдағы акша саны орбір кезеііде үш фактордың
стихиялы озара іс-әрекетімен - айналатын тауардың массасымен, олардағы
бағанын козғалысымеи, ақша айііалымыиыц жылдамдығымен — аныкталады.
Алайда ақша айналым күралы ретінде ғана қызмет жасап коймай, төлем
қүралы кызметін де атқарады. Сондыктан да жоғарыда қарастырған айналым үшін
кажетті ақша саны формуласы (Аа), кәдімгідей өзгеріске үшырап, төмендегідей
түрге ие болады:
БС -Н + Т - ӨЕ
Ла =ш
мүндағы Д, — айналымда болатын акша саны;
БС — еткерілуге жататын тауар бағасынын сомасы;
Н — несиеге еткерілетін тауар бағасынын сомасы;
Т - мерзімі келген телемдер;
ӨЕ — өзара есеп айырысу;
Ш — бір елшемді ащиа бірлігі айналымының
шапшандығы
Тауар массасы мен айналымда болатын акша бірлігі санынын, арасындағы
тепе-теңдіктің бүзылуы, тауарды қамтамасыз ете алмайтын акша бірлігініғі
пайда болуы ин(рляцияны білдіреді -ақшаның сатып алу кабілетінін,
төмендеуі, қүнсыздануы. Бүл тауар бағасының жасырын немесе ашық өсуіне алып
келді.
Экономикалық тұрғыдан инфляция дегеніміз не? Инфляция (латынның
inflatio — қампиған деген сөзі) — кдғаз акшанын қүнсыздануымен пайда
болатын әлеуметтік-экономикалык, процестер жиынтығы. Инфляция жалпы баға
децгейінін котерілуімен байқалады. Бүның өзі, барлык, бағаиын арнайы
көтерілуін көрсетпейді. Олардын баға индексімеи өлшенетіи жалпы децгейі
өседі.
Инфляция — кешенді себептерден туындайды және олардың ен маңыздысы
мыналар басып табылады: мемлекеттік бюджеттін тапшылығы және оларды жабу
үшін кағаз акшалар шығарылады; мемлекеттің ендірістік емес шығындар
(әсіресе әскери шығындар) деңгейінін жоғарылығы түгыну игіліктерін шығаруды
арттырмаитын және адам еңбегі шығынымен тікелей байланысты; тауар
тапшылығы, оның сүранымды ұсынымнаи алшақтаута алып келуі және осынын
негізінде - бағанын өсуіГбірқатар өндірушілердін монополиялық жағдайда
болуы, олардың өзінің өніміне түтыну сапасын арттырмай-ак немесе барынша
өте қымбат өнімді шығарумен жүзеге асырылуы; жалакы өсуінің еңбек
өніщгілігі өсуінен алшақтығы жонс басқада біркатар себептер. Бұл себептер
мемлекеттік тапшылықтың түрақты ұдайы өндірілуін және артык акіла
эмисснясынын (эмиссия — айналымға ақша мен бағалы кяғазды щығару) пайда
болуына көмектеседі.
Инфляииянын бірнеше түрлері бар. Баға өсуі каркыны көзкдрасы
түрғысынан инфляцияны төмендегідей түрге бөлуге болады: а) баяу; ү)
каркынды; б) үшкыр. Баяу инфляция кезінде бағалар баяу (жылына 10%-дан
аздау) еседі. Инфляиия 2-3% болған жағдайда, нарык үшін орыііды күбылыс
болып табылады. Мысалы, 1992-ші жылы инфляция: Францияда — 2,7%, Германия
мен АҚШ-та - 3,8% болды. Карқынды инфляция кезінде баға жылдам, ырғи-ырғи
(жылына 20-дан 200%-ға дейін) өседі. Мұндай инфляцияға жол бермеу керек,
себсбі ол өте ауыр әлеуметтік-экономикалык салдарға үшындырады
(тұрғындардын емір деңгейі төмендейді, кәсіпорын күйзеліске үшырайды және
г.б). Ұшкыр инфляция кезінде айналымдағы акшаньщ саііы мен баға
астрономиялык жылдамдыкпен (500-1000%) өседі. Коғамнын экономикалык.
тарихында үшкыр инфляцияның ганкаларлык мысалдары баршылык. (инфляция
Боливияда 1985-іііі жылы - 3400%. Аргентинада 1990-шы жылы — 2000% болған).
Аргентина экономикасын ауыл шаруашылығы қүткарды. Бүл сала басқасына
қарағанда елде басым болып, уақыттың белгілі кезеңін нарықтык
катынастарынсыз-ак өмір сүруге мүмкіндік туғызды.
Шетел ғалымдарының ойынша, баяу инфляция экономиканы
көңілдендіруте әсерін тигізеді және күрделі қаржының өсуіне ыкпал етіп,
жүмыссыздар армиясын жоя бастайды. Американ жопомисі А. Манның айтуынша,
бағанын қалыпты әрі үзақ кетерілуі шаруашылык жағдайын жаксартады және
тұтыну қабілеттілігін арттырады. Шынында да инфляцияның бірінші кезеңде,
қағаз ақша каркынын қамтамасыз ету олардын эмиссия каркынынан (сүлама
инфляцияны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.