Монополия және монополиялық билік туралы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Пайданы мейлінше арттыру және жетілген бәсеке нарықтарындағы ұсыныс 1
7.1. Жетілген бәсеке нарығының негізгі сипаттамалары 2
7.2. Жетілген бәсекелес фирманың қысқа мерзімді кезеңде пайданы мейлінше
арттыруы 3
7.3. Жетілген бәсекелес фирманың зиянын мейлінше азайту 5
7.4. Қысқа мерзімді кезеңде фирманың қызметін тоқтатуы 6
7.5. Қысқа мерзімдегі жетілген бәсеке фирманың және жалпы саланың сұраным
қисықтары 7
7. Бәсекелес нарықты талдауда тұтынушы мен өндірушілер ұтымы концепциясын
қолдану 10
Монополия және монополиялық билік 13
1. Монополистің өнім көлемін 15
2. Монополиялық биліктің көрсеткіштері 19
3. Нарықты монополиялаудың белгілері 20
4. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері 20
5. Ұзақ мерзімді кезеңдегі монополиялық 21
6. Бір зауытпен жұмыс істейтін монополия 21
7. Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары 23
8. Мемлекет тарапынан монополияны реттеу 24
9. Бағалық дискриминация 25
Монополиялық бәсеке 27
1. Монополиялық бәсеке нарығының ерекшеліктері 27
2. Монополиялық бәсекелес фирманың қысқа мерзім кезеңіндегі жұмысын талдау
27
3. Монополиялық бәсекелес фирмалардың ұзақ мерзімдік кезеңі 28
4. Монополиялық бәсеке нарығындағы баға құру саясаты 30
Олигополия 32
Курно дуополиясының моделі 33
2. Олигополия кезіндегі фирмалардың стратегиясы және ойын теориясы 35
Картельдің құрылуы 38
4. Баға белгілеудегі лидерлік 39

Пайданы мейлінше арттыру және жетілген бәсеке нарықтарындағы ұсыныс

“Микроэкономиканың” бұл тарауының мақсаты жеке фирманың нарықтың
белгілі бір моделіндегі, яғни жетілген бәсекелестік жағдайындағы іс-
әрекетін зерттеу болып табылады. Бұл модель зерттеуді жеңілдететін
алғышарттардан туындайтын, нақты экономикада толық күйінде кездесе
бермейтін таза нарықтық құрылым болып саналады. Алайда, ол шешім қабылдау
барысында өндірушілерге көптеген негізгі жорамалдау кезеңдерге түсінік
береді, атап айтқанда, өнім өндіру көлемі мен тауардың бағасы және жеке
сатушылардың ұсынысына әсер ететін факторларды анықтауға көмек береді.
Нақты нарықтық құрылымдардағы фирмалардың тауар өндіру және қызмет көрсету
процесін толық түсіну үшін аталған модельді қарастырудың маңызы зор.
Сонымен зерттеу нысаны бәсекелес фирма болып табылады, ал оның мақсаты
– тауар өндіру мен қызмет көрсету және оларды нарықта сату барасында
пайданы мейлінше арттыру. Бұл арада зерттеуді жеңілдету үшін фирмы бір
талдауымыздыңмақсаты – осы оқу құралының алғашқы бөлімдерінгі нұсқауларды
қолдана отырып, біріншіден, бәсекелес өндірушінің қысқа мерзімді кезеңде
өндіріс көлемі жөнінде қалай шешім қабылдайтындығын және оның ұсынысына
қандай факторлар ықпал ететіндігін көрсету. Екіншіден, жеке бір фирма және
жалпы сала үшін ұзық мерзімді өзгерістердің табиғатын зерттеу. Үшіншіден,
мемлекеттік реттеу мен жүргізілген экономикалық саясаттардың нәтижелерін
анықтау әдістерін қарастыра отырып бәсекелес нарықтың тиімділігін бағалау.

7.1. Жетілген бәсеке нарығының негізгі сипаттамалары

Жетілген бәсеке нарығы дегеніміз – төмендегідей шарттар орындалатын
нарық;
1) нарықта сатып алушыға стандартты немесе біртекті өнім ұсынатын
тәуелсіз сатушылар саны өте көп болған жағдай. Мысалы, ауыл
шаруашылығы өнімнің нарықтары;
2) әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз.
Сондықтан оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы
ұсынысқа ықпал етпейді, соған орай ол өнімнің нарықтық
бағасына да әсер ете алмайды;
3) баға, технология және ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар
белгілі болады;
4) жаңа фирмалардың салаға кіруіне немесе одан шығуына
тосқауылдар қойылмайды.
Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайтын болғандықтан, ол
бағаны сырттан белгіленген баға ретінде қабылдайды. Бұл - өндірілетін
өнімнің кез келген мөлшерін фирма бір ғана бағамен сатады деген сөз. Жеке
өндірушінің сұраныс қисығы горизонталь сызық болып табылады.

1-сурет. Бәсекелес фирманың сұраныс қисығы

Ескерту. Аталған қисықты нарықтық сұраныс қисығымен шатастыруға
болмайды.
Өнімнің өндірілген әрбір қосымша бірлігі тұрақты Р0 бағамен, жалпы
түсім өсімі немесе шекті түсім MR нарықтық бағаға тең болады, яғни
MR= Р0. Сондықтан жетілген бәсеке жағдайында шекті түсім (MR) қисығы жеке
фирманың сұраныс қисығымен (D) сәйкес келеді. Фирмаға белгіленген Р0 бағасы
нарықтық сұраныс пен нарықтық ұсыныстың сәйкестегінің нәтижесі екендігін
көрсетеді.

7.2. Жетілген бәсекелес фирманың қысқа мерзімді кезеңде пайданы мейлінше
арттыруы

Шекті және графиктік талдау.
Пайда дегініміз – жалпы түсім (TR) мен жалпы шығындар (ТС) арасындағы
айырма:

П = TR – NC (1)

Бұл жерде және әрі қарай экономикалық пайда туралы сөз болады.
Фирманың мақсаты – белгіленген баға арқылы мейлінше көп пайда алуға немесе
мейлінше аз зиян шегуге мүмкіндік беретін өндіріс көлемін таңдап алу болып
табылады. Қысқа мерзімді кезеңде бәсекелес фирманың құрал жабдығы тұрақты
болады да, ал өнім шығару көлемі өзгерген кезде тек айнымалы ресурстар ғана
өзгереді, осыған сәйкес айнымалы шығындар өзгереді.
Енді, қысқа мерзімді кезеңде нарықтық баға мен өз шығындары туралы
ақпараттарды ескере отырып, фирма өнім шығару көлемі туралы шешімді қалай
қабылдайтындығын көрсетейік.
Бәсекелес өндірушінің алдында өзара байланысты 3 сұрақ туындайды:
1) өндіру қажет пе?
2) Егер өндіру қажет болса, қандай мөлшерде?
3) Алынатын пайда мөлшері немесе зиян қандай болады?
Егер өнім өндіру пайда әкелетін болса, онда бірінші сұраққа жауап
дайын. Егер өндіріс зиян шегетін болса, онда фирманы жапқан жағдайдағы
шығындарды және шығындарын анықтау қажет. Өндіріс жабылғанда зиян (У)
тұрақты шығындарға (FC) тең болады:

У = FC.

Егер фирма өндіріс көлемінің белгілі бір мөлшерінде FC –тан кем зиян
шегетін болса, онда ол өз өнімін қысқа мерзімді кезеңде өндіруге тиіс
болады. Сонымен, бірінші сұраққа былай деп жауап беруге болады: егер
бәсекелес өндіруші экономикалық пайда алатын болса немесе ТFC –тан кем зиян
шексе, онда өндіріс жүргізуге болады.
Екінші сұрақтың жауабы өндірушінің мақсатынан туындайды: фирма
мейлінше көп пайда алып немесе мейлінше аз зиян шегіп жұмыс істеуге сәйкес
келетін өнім көлемін өндіреді. Үшінші сұраққа жауап берерде (1) формуланы
қолдану жеткілікті.
Қойылған сұрақтарға толық және нақты жауап беру үшін белгілі бір
өндіріс стратегиясын таңдап алуға болатын 3 ықтимал жағдайды қарастыру
қажет. Барлығы да өнімнің нарықтық бағасына байланысты болады. Бұл
тәуелділікті түсіндіру үшін формуланы мына түрде жазайық:

П = P · Q - AC· Q = (P – AC) · Q (2)

Бірінші жағдайды қарастырайық – пайданы мейлінше арттыру. Баға орташа
жалпы шығындардың ең төменгі деңгейінен жоғары делік, яғни

Р АСmin (3)

Онда, (2) формула бойынша есептек фирма экономикалық пайда алады. Оны
мейлінше арттыру үшін өндіруші өндірісті әрбір қосымша өндірілген өнім
бірлігінің жалпы түсімге (R) қосатын өсімі оның жалпы шығындарға (ТС)
қосатынөсімінен артық немесе тең болғанша ұлғайтуы қажет: МR ≥ MC немесе
жетілген бәсеке жағдайында Р ≥ МС, өйткені МR = P. Сондықтан фирма
менеджерлері әрбір қосымша өндірілген өнім бірлігіне шаққандағы шекті
шығындарды өнім бағасымен салыстырулары тиіс. Бұл жағдайда осы өнім
бірлігін сату(1) формулаға сәйкес, жалпы пайданы өсіреді.
Мейлінше көп пайда мынадай тендік орындалған жағдайда шығарылатын өнім
көлеміне Q* сәйкес келеді.

Р = MC.

Бұл шарт жетілген бісекелес фирма үшін пайдасын ең жоғары деңгейге
жеткізетін шарт болып табылады.
Пайданы мейлінше арттырудың графиктік талдауы төмендегі суретте
көрсетілген.
2-суретте фирманың шекті (МС) және орташа (АС) шығындарының қисықтары
мен сұраныс қисығы Р = MR көрсетілген. МС қисығы сұраныс қисығымен В
нүктесінде қиылысады. Оған сәйкес өнім көлемі – Q. ABCD тік төртбұрышының
биіктігі өнім көлемінің бір бірлігіне шаққандағы пайда немесе төмендегі
көрсеткіштердің айырмасына тең (Р – АС).

Р.АС

MC
Р A B

AC

D

min

Q* Q
2-сурет. Жетілген бәсекелес фирманың пайдасын мейлінше арттыру

Оның ені - өндірілген тауарлар саны. Сонымен, фирманың пайдасы ABCD
тік төртбұрышының айданына тең болады. Мейлінше көп пайда өнім шығару
көлемі Q* -ға тең болғанда алынады, ал бұл өнім көлемі үшін орташа
шығындардың ең аз мөлшерде болуы міндетті емес.

7.3. Жетілген бәсекелес фирманың зиянын мейлінше азайту

Екінші жағдайды, яғни шығындарды мейлінше азайтуды қарастырайық. Өнім
бағасы мүмкін болатын жалпы орташа шығындардың ең төменгі мөлшерінен төмен,
ал орташа айнымалы шығындардың ең төменгі шамасынан жоғары деп
жорамалдайық.

AVCmin P ACmin (5)

Бұл жағдайда фирма зиян шегеді және оның алдында өндірісті тоқтату
немесе қысқа мерзімді кезеңде қызметін жалғастыру сияқты екі тандау тұрады.
Барлығы да зиян мөлшеріне байланысты болады. Өндірісті тоқтатқанкезде,
фирма тұрақты шығындарға тең зиян шегеді, яғни, Y = TFC. Өз қызметін
жалғастыра отырып, фирма жалпы айнымалы шығындарды толық өтеп, ал тұрақты
шығындардың белгілі бір бөлігін ғана жабатын, жалпы түсім ала алады. Бұл
жағдайда өндірісті жалғастыра отырып, фирма өз өндірісін тоқтатқаннан гөрі
аз зиян шегеді. Зиян мөлшері өте аз болатын өндіріс көлемі (4) теңдеу
арқылы анықталады.
График түрінде оны былайша көрсетуге болады.
Р

AVC

AC

D

P B
A

F E

Q* Q
3-сурет. Жетілген бәсекелес фирманың зиянын мейлінше азайту

3-суретте баға сызығы AVC және АС қисықтарының арасынан өтеді. Өндіріс
көлемі Q* -ге тең болғанда, Р = MС, зиян мөлшері өте аз немесе ABCD тік
төртбұрышының ауданына тең болады. Өнімінің І бірлігіне шаққандағы зиян
(СВ) мөлшеріне тең. Бұл жағдайда өндірісті тоқтатқанда фирма көп зиян
көретінін оңай көрсетуге болады. Шынында да, тұрақты шығындр DCEF тік
төртбұрышының айданымен анықталуы мүмкін, оның СЕ биіктігі (АС – AVC)
айырмасына тең, яғни АFС. Сонымен DCEF ауданы:

SDCEF = AFC · Q*=TFC.

Ал, SFDCD SDCEF екендігі белгілі.

7.4. Қысқа мерзімді кезеңде фирманың қызметін тоқтатуы

Үшінші жағдайды қарастырайық – фирманы жабу. Баға ең ықтимал орташа
айнымалы шығындардың ең төменгі деңгейінен аз делік, яғни:

Р ≤ AVCmin (6)

Бұл жағдайда, фирма өзінің айнымалы шығындарын жабатын өндіріс көлемін
де шығара алмайды. Өндірісті жалғастыратын болса, ол тұрақты шығындарының
құнынан да көп зиян көреді, яғни зиян барлық шығындар шамасына ТС-ға тең
болады. Сондықтан, фирма өз жұмысын тоқтатқаны жөн. Зиянның ең аз мөлшері
FC-ті құрайды. Бұл жағдай 4-суретте көрсетілген, ондағы баға сызығы AVC
қисығынан төмен орналасқан.

4-сурет. Фирманың жабу жағдайы

7.5. Қысқа мерзімдегі жетілген бәсеке фирманың және жалпы саланың сұраным
қисықтары

Жоғарыда, қарастырылған жағдайларды қорытындылай отырып, “Қысқа
мерзімді кезеңде фирма өз өндірісін жалғастырғаны дұрыс па?” деген сұраққа
нарықтық баға (3) немесе (5) теңсіздіктерді қанағаттандырған жағдайда ғана
жауап беруге болады. Бірінші жағдайда фирма пайда алады, екіншіде зиян
шегеді, алайда ол зиян өндірісті жабудан келетін зияннан әлдеқайда аз.
Фирма мейлінше көп пайда немесе зиянды мейлінше азайтатын өнім мөлшерін
анықтау үшін (4) теңсіздікті қолдану қажет. Жеке фирманың ұсынысын график
түрінде былай көрсетуге болады.
P AVCmin (P P0) бағасына сәйкес МС қисығына дейін көлденең сызық
жүргізу қажет, мысалы Р1 бағасында – Р = Р1 сызығын, Р2 бағасында – Р = Р2
сызығын.
Қиылысу нүктелерінен (сәйкестілік бойынша В немесе С) өнім көлемі
көрсетілген оське перпендикуляр түсіретін болсақ, онда фирманың берілген
бағамен өндіретін және ұсынатын тауарының ұтымды көлемін табуға болады.
Олар Р1 бағамен ұсынылатын Q1 және Р2 бағаға сәйкес Q2 көлемдері. Р Р0
бағасында фирма ештеңе өндірмейді. Бұдан фирманың ұсыныс қисығы шекті
шығындар қисығының – AVC –ден жоғары орналысқан бөлігі деп айтапмыз. 5-
суретте ол А нүктесінен жоғарырақ МС қисығында орналасқан және қара
сызықпен көрсетілген.

С

min
В

А

5-сурет. Қысқа мерзімді кезеңдегі жетілген бәсекелес фирманың ұсыныс
қисығы

Нарықтық ұсыным дегеніміз – саладағы фирмалардың кез келген мүмкін
болатын бағамен сатқысы келетін нарықтағы өнім көлемінің сомасы.
Бұларды төмендегі графиктен көрсетуге де болады.
Нарықтық ұсыным қисығы дегеніміз нарықта қызмет етуші барлық
фирмалардың шекті шығын қисықтарының көлденең жиынтығы.
Мысалы, егер сала әрқайсының ұқсас шекті шығындары МС бар 1000 ұқсас
фирмадан құралатын болса Р0 бағасындағы жалпы өнім Q = 1000 · Q*-ге тең
болады.

6-сурет. Қысқа мерзімдегі өндіріс саласының ұсыныс қисығының
қалыптасуы

Мұнда, Q* - дәл осындай фирманың Р0 бағасымен ұсынатын өнім мөлшері.
Қысқа мерзімді нарықтық ұсынысқа ықпал ететін факторлардың бірі осы
саладағы фирмалар қолданатын айнымалы ресурстар бағасы және салада
қолданатын технология болып табылады. Осы факторлардағы өзгерістер фирманың
шекті шығын қисығының айысуына әкеліп соғады. Мысалы, айнымалы ресурстар
бағасының өсуі МС қисығын жоғары жылжытады, өйткені фирманың шекті
шығындары өседі. Нәтижесінде нарықтағы ұсыныс азаяды, салада жаңа
технологияны пайдалану өндірістің шекті шығындарын азайтады, соның
нәтижесінде әр фирманың МС қисықтары төмен жылжиды. Бұл тауарды ұсыну
көлемінің өсуін көрсетеді.

Бәсекелес фирманың іс-әрекеті

Ұзақ мерзімді кезеңде фирма өз өндірісінде қолданатын факторларының
барлығын өзгерте алады, соның ішінде кәсіпорын ауқымын да өзгертуі мүмкін.
Ол өз өндірісін ұлғайта алады немесе саладан шыға алады. Егер экономикалық
пайда алса, онда өндірісті ұлғайтуға тырысады. 7-суретте ұзақ мерзімді
кезеңде пайданы мейлінше арттыру график түрінде келтірілген.

B

7-сурет. Ұзақ мерзімді кезеңде пайданы мейлінше арттыру

Р0 бағасына қысқа мерзімді кезеңде фирманың пайдасы ABCD ауданына тең.
Егер ұзақ мерзімді кезеңде баға өзгермейтін болса, фирма өндіріс көлемін Q1
–ден Q2 –ге көбейте отырып, пайданы AEFG ауданына дейін арттыра алады,
яғни, баға шекті шығындарға тең болғанша өндіріс көлемі ұлғайтылады.
(LRMC): P0 = LRMC.
Алайда фирма мұндай пайданы ұзақ бойы ала алмайды. Пайда алуды мақсат
тұтқан фирмалар осы салаға келе бастайды, нәтижесінде саланың өнімінің
нарықтық бағасы төмендей бастайды бұндай жағдай баға ұзақ мерзімдегі
ықтимал орташа шығындардың (LRAC) ең мөлшеріне дейін төмендегенше
байқалады, яғни Р = LRACmin (біз осы саладағы барлық фирмалардың шығындар
функциясы бірдей деп қарастырамыз).
Нәтижесінде фирманың өнім шығару көлемі Q3 -ке дейін төмендейді, ал
экономикалық пайда нольге тең болады. Сонымен фирма инвестицияланған
капиталға тек қана кәдімгі (нормалды) пайда алады.
Ал егер Р = LRACmin болса, онда фирмалар бұл саладан кете бастайды,
бұл жағдай баға жоғарылап, экономикалық пайда нольге тең болғанша жүріп
отырады.
Өндірістік операцияларды осылайша реттеу нәтижесінде салада ұзақ
мерзімдік бәсекелестік тендестік орнайды. Ол біріншіден, қызмет етіп тұрған
фирмалардың өндірісті не ұлғайтуға, не азайтуға ынтасы жоқ екендігін
көрсетеді, өйткені барлық фирмалар Р = LRACmin болғандықтан экономикалық
пайдалары нольге тең болады. Екіншіден, әр фирма ұзақ мерзімді кезеңде Р =
LRACmin -ға тең болатын өнім өндіре отырып пайдасын мейлінше арттырады.
Үшіншіден, саланың жиынтық ұсынысы жиынтық тұтыну сұранысына тең.

7. Бәсекелес нарықты талдауда тұтынушы мен өндірушілер ұтымы концепциясын
қолдану

Жетілген бәсеке нарығындағы теңдестік баға мен тауардың теңдестік
мөлшері тұтынушылар мен өндірушілердің жалпы экономикалық хал-әухатын
артырандығын көрсетейік. Бұл үшін тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымын
қарастырамыз. Тұтынушының ұтымы (CS) дегеніміз – оның тауарға төлеуге даяр
бағасы мен төлеген бағасы арасындағы айырмаға тең болатын тұтынушылардың
таза пайдасы. 8-суретте сұраныс қисығы мен нарықтық баға сызығы арасындағы
аудан көрсетілген.

CS

PS

Q0 Q

8-сурет. Тұтынушы мен өндірушінің ұтымдары

Өндірушілер де осындай пайда көреді ол өндірушінің (РS) берілген
тауарды сатудан алатын ұтымы деп аталады. Тауардың әр бірлігі үшін бұл –
нарықтық баға мен оның өндірісі барысындағы шекті шығындар арасындағы
айырма. Жалпы нарық үшін – бұл пайда мен өндіріс факторларына жиналатын кез
келген рентаның қосындысы. РS график түрінде былай көрсетіледі – ұсыным
қисығының жоғары жағынан басталып, нарықтық баға сызығына дейін келіп
тірілетін аудан (8-сурет).
Тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымының қосындысы (CS + РS) қоғамның
әл-аухатын сипаттайды. Қосынды неғұрлым жоғары болған сайын, қоғам жағдайы
солғұрлым жақсы болады. РS пен CS-ті пайдалана отырып, мемлекет тарапынан
саясат жүргізілген жағдайдағы бәсекелес нарықтың тиімділігін көрсетейік.
Мемлекет тарапынан бағаны бақылау саясатын қарастырайық 9-суретте осы
саясаттың нәтижелері график түрінде талданып көрсетілген.

B

A C

Мемлекет бағаны Рm ( Р0 денгейінде белгілеу нәтижесінде қарастырып
отырңан таурды сату көлемі Q0 –ден Q1 -ге дейін азайып отыр. Тұтынушы
ұтымының жалпы өзгерісі CS = A – B. Егер ауданы В ауданынан артық
болса, онда ∆CS 0. Өндірушілер бақылау саясатындағы тұтынушы мен PS = А
–С зиян көреді. Сонда, жалпы зиян: ∆CS + ∆PS = -В -С бағаны бақылау
шараларының тиімсіздігін көрсетеді, себебі тұтынушылар мен өндірушілердің
жалпы жағдайы төмендейді.

Е2

А С
D E1

10-сурет. Салық нәтижелері
Енді салық салу саясатының қоғам жағдайына тигізетін зиянын көрсетейік
(10-сурет).
Салық (Т) нарықтык бағаны Р0-ден Р -ге дейін арттырады. Сатушылардың
салықты төлегеннен кейнгі алған таза бағасы (P1 - T)-ғa тең.
Тұтынушылардын, шегетін зияндары: ∆CS = – A – С.
Салық ауыртпалығынығ тұтынушылар мен өндірірушілер арасында бөлінуі
сұраныс пен ұсыныс икемділігіне байланысты болады. Жалпы зиян-

Монополия және монополиялық билік

Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің
бірі, осы қарастырылып огырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте
көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады..
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының
тандауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер
тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия
жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушы
қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындаған
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке ие болуына
оның тауарының ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз болуы да
әсерін тигізеді. Бұл 1-суретте бейнеленген.

1-сурет. Монополиянық ерекшеліктері

Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық -
монополия, ал фирма - монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
ендіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және де
бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тгізе алса,
онда ол монополиялық билікке ие болады деп айга аламыз.
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам жалпы
белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың көлемін
азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние жүзінің
көптеген елдерінде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға қарсы
заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан өлемнің барлық
елдерінде өндіруші-монополистер бар. Экономикалық тұрғыдан қарағанда тиімді
болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополиялауға да мүмкіндіктер
туғызылады. Оларды монополиялық нарыққа енудің тосқауылы деп атайды. Және
де олар кез келген жаңа өндірушінің нарыққа кіруіне мүмкіндік бермейді.
Бүл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін
өкіметтен алынған ерекше ерекше құқықтар);
3) бәскелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Мысалы, ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге,
нарықтық ортаға шығуына ірі өндірушілер тосқауыл қоя алады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі
өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен болатыны
практика жүзінде дәлелденген. Мысал ретінде табиғи монополияны айтуға
болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі -
жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде ете сирек кездесетін
шикізат болса, онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құкықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады: патентің болса – құқығың
бар, ал патент жоқ болса – құқығың да жоқ. Бұл жағдайдың біздің
мемлекетіміз үшін маңызы зор, өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан
жаңалықтардың көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды, сондықтан да бұл
жаңалықтарды шет елдің адамдары тегін пайдалануда.
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет тарапынан
белгілі бір тауарды өндіруге ерекше түрде (монополиялық) құқық беру. Бұндай
жағдайда елдің ұлттық қауіпсіздігі көзделеді. Көп жағдайда арақ-шарап
өнімдері, қару-жарақ шығару, дәрі-дәрмек шығаруда қолданылатын есірткілік
заттар бір мемлекеттік фирмада өндіріледі.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудін негізгі түрі - демпинг -
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирмалар - олар мүмкіндігі мол монополистер. Олардың қаржы
мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен
ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Ұсақ фирма
шыдамай нарықтан кеткен соң, ірі фирма бағаны көтере отырып, өз шығынын
қайтарып алады. Өкімет тарапынан бәсекені әділетсіз жүргізу қадағаланады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның
төмендегідей түрлері болады:
1) Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер
көмегімен қорғалған.
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада
өндіру, оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен
арзанға түсетін өндіріс саласы.
Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір фирма болып
және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы қорғанышы жоқ болатын жағдай.

1. Монополистің өнім көлемін

Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты — пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта
артгыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек,
монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп
табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясын көрсетеді:

Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:

(1)

Енді Пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:

(2)

немесе MR = MC.
Бұдан монополистін пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті
түсімге (MR) тең болғанда ғана ең көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі TR = P(Q) · Q формуласы бойынша,
анықталатынын біле отырып, шекті түсімді есептеп шығарамыз:

(3)

Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:н

немесе (4)
және оны (3) формулаға қойып, есептеу арқылы шекті түсімді табамыз.
Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге
болады:

Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е 0, демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығынына қарағанда
жоғары болады, яғни Р МС. Монополиялық нарықта Р = МС тендігі Е = О
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополистің
белгілейтін бағасы шекті шығыннан сұраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икемділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін, сұраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттайтын кесте
құрамыз:

1 кесте

Сұраныс икемділігі, Е Шекті түсім, MR Жалпы түсім, ТR
1. Икемді сұраныс MR 0 ТR өседі
-∞Е –1
2. Сұраныстың бірлік MR = 0 ТR ең жоғары
икемділігі деңгейге жетеді
Е=–1
3. Икемсіз сұраныс MR. 0 ТR төмендейді
–1Е0

Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы түсім
және сұраныс икемділігі арасындағы қатынастарды көрсететін график тұрғыза
аламыз.

MR=0

2-сурет. TR, MR, AR, E сындағы байланыс

2-суреттен көрініп түрғандай, егер монополистің сұраныс қисығы түзу
формада болса, онда шекті түсім қисығы көлденең осьте сұраныс
қисығының жартысын қиып өтеді. Бұл ереже сұраныс қисығы түзуден өзге
формада болатын жағдайда қолданылмайды. Ешқандай өндіріс шығынсыз
болмайтыны белгілі. Демек, монополистінің шекті шығындары көлемі үшін МС
0 болады.
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда жететін болғандықтан,
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген өнім көлеміне сәйкес болатын
шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді, яғни
MR 0 немесе
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс оң болады, яғни –
∞ Е –1.
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз, болған жағдайда, MR= МС
тендігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәтиже
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім шығару
және оны сату көлемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен өнім көлемі бар екенін
ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебінің шешуі 2
кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде, шығарылатын өнімнің ұтымды көлемі (Qm),
an екінші кезенде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рт) анықталады.
Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз
1. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, MR = МС болғанда
шығарылатын ұтымды өнімнің санын анықтаймыз. Суретте ол Qm көлеміне сәйкес
келеді. Екінші кезенде монополиялық нарық бағасы анықталады. Ол үшін
өндіріс көлемі мен (Qm) сұраныс қисығының AR киылысу нүктесін тапса
болғаны. 3-суретте нарықтың монополиялық бағасы Рт әрпімен көрсетілген.

3-сурет. Монополистің пайдасын барынша көбейтуі.

Бағаның Рт нүктесінен кез келген ауыткуы монополистің пайдасын
көбейтпейді. Мысалы, егер монополист бағаны Р1 деңгейінде белгілесе, онда
берлген бага мен Q1 көлемі үшін шекті түсім шекті шығындардан жоғары
болады. Демек, өнім шығаруды көбейтсе, онда жалпы пайда да көбейеді. Өнім
шығару деңгейі Q2 болса, шекті түсім шекті шығындарнан аз болады. Сондықтан
да, бұл жағдайда өнім шығаруды қысқарту арқылы ғана жалпы пайданы көбейтуге
болады.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикалық пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады. 4, 5
және 6-суреттерде пайда алушы, зиян шетуші және пайдасы нольге тең
фирмалардың жағдайы бейнеленген:

4-сурет. Экономикалық пайда алу.

5-сурет. Фирма экономикалық зиян шегеді.

6-сурет. Фирманың пайдасы нольге тең.

2. Монополиялық биліктің көрсеткіштері

Бәсекелестік нарықта жеке өндіруші тауардық нарықтық бағасына әсерін
тигізе алмайды, баға шекті шығын деңгейінде белгіленеді. Өндіруші тауардың
нарықтағы бағасына әсерін тигізсе және баға шекті шығындардан жоғары
деңгейде белгіленетін болса, онда біз жеке өндңрушінің монополиялық
билігінің бар екендігін айтамыз. Ал монополиялық биліктің күшін бағалау
үшін, Абба Лернер көрсеткішін қолданады. Ол былай анықталады:

Берілген коэффициент нарықтағы тауардың бағасының шекті шығындардан
ауытқу деңгейін анықтайды және оның мәні 0-ден 1-ге дейін өзгеріп отырады.
Көрсеткіштің мәні неғүрлым жоғары болса, монополиялық билік солғүрлым
күшті болады. Монополистің тепе-тендік жағдайында:
екенін біле отырып, Лернер көрсеткішін мына түрде де жазуға
болады:

Бұдан байқайтынымыз: монополиялық биліктің күші, басқа жағдайларды
тұрақты деп ұйғарғанда, сұраныс икемділігіне кері пропорционалды болады,
демек, өнімге деген сұраныс икемсіз болғанда монополиялық билік күшейе
түседі.

3. Нарықты монополиялаудың белгілері

Нарықты монополиялаудың екі негізгі белгісі бар. Олар мыналар:
1) бір фирманың қолында нарықтың үлкен бөлігінің шоғырлануы;
2) ірі фирмалардың бәсекелестерімен байланысы.
Мемлекет өндірістің шоғырлану деңгейін анықтағанда үш көрсеткішке
жүгінеді: айналым мөлшері, жұмыспен қамтылғандар саны және капитал мөлшері.
Монополияға қарсы саясатшылдардың көзқарасымен қарағанда ең негізгі
көрсеткіш болып айналым мөлшері есептеледі. Бұл мөлшер тауар ұсынысының қай
бөлігі бір фирманың қолында шоғырланғанын көрсетеді. Ірі фирмалардың
нарықтық үлесін анықтау үшін экономистер бірнеше индекстерді пайдаланады.
Соның бірі - Херфиндаль-Хиршман индексі (Іhh)

Ihh=(x1)2+(x2)2+...+(xn)2

мұнда, х1 - % түрінде көрсетілген саладағы фирмалардық әрқайсысының
үлесі. Индекстің мәні үлкен болған сайын саладағы фирмалардың шоғырлану
деңгейі жоғары болады.

4. Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері

Нақты өмірде фирма басқарушылары өз фирмаларының орташа және шекті
түсім қисықтары туралы шектеулі ақпараттар алып отырады. Соған қарамастан,
олар MR = МС болғандағы өнім шығару көлемі мен бағаға қатысты шешім
қабылдаулары тиіс. Монополиялық бағаны анықтау барысында осы шартты
пайдалануды практикада жеңілдету үшін, Бас бармақ ережесін қолданады. Бұл
ереженің негізі: шекті шығандарға белгілі мөлшерде үстеме баға қосу арқылы
тауардың бағасын анықтау болып табылады және төмендегідей тәсілмен
есептеледі:

.

5. Ұзақ мерзімді кезеңдегі монополиялық

Жетілген бәсекелестіқ моделің, қарастырғанда біз осы нарықтағы
фирмалар саны уақыт ағымында өзгермесе, онда осы салада ұзақ мерзімді
кезенде тепе-тендік орнығады деп анықтадық. Бұл жағдайға жетудін, басты
шарты осы нарықта жұмыс істейтін фирмалардың оң экономикалық пайдасының
болмауы.
Ұзақ мерзімді кезенде монополиялық тепе-тендікті зерттеу, келесі
сұрақтардың мазмұнын түсінумен тығыз байланысты:
1) қандай жағдайларда жалғыз өндіруші ұзақ уақыт кезеңінде өзінің
нарықтағы монополиялык, билігін сақтай алады;
2) егер салада ұзақ мерзімді кезенде тепе-теңдік орнаса, онда
монополист бірнеше зауыттар салу арқылы өндіріс ауқымын кеңейтуге қандай
объективті күштер итермелейді.
Ұзақ мерзімді монополиялық тепе-тендікке жетудің негізгі шарты жеке
өнім өндірушінің оң экономикалық пайда табуға мүмкіндігі болуы. Тек осы
жағдайда ғана өнім өндіруші өз нарығын басқа өндірушілердін еркін ағынынан
қорғай алады. Экономикалық пайда алу мүмкіндігі өндірістің орташа
шығындарымен монополиялық бағаның арақатынастарынада байланысты. Тауардың
бағасы монополистің ұзақ мерзімдегі орташа шығындарынан жоғары болған
жағдайда ғана, өндіруші оң экономикалық пайда алады.

6. Бір зауытпен жұмыс істейтін монополия

Монополистің алдында ұзақ мерзімді кезеңде өнім шығару көлемін арттыру
мақсаты тұр делік. Бұл мақсатты ол екі жолмен шеше алады. Біріншісі,
зауыттың өндіру қуатын кеңейту, ал екінші жолы - екінші, үшінші т.б.
зауыттарды салу. Бір зауытпен жұмыс істейтін монополистің іс-әрекетімен
кеңіреқ танысайық. Ұзақ мерзімде монополист өндіретің өнімінің ұтымды санын
ұзақ мерзімдегі шекті шығынның шекті түсімге тең болған жағдайында
анықтайды :

LRMC = MR

Өнім шығару көлемін ұлғайтумен ұзақ мерзімді орташа шығындардың азаюы
қатар жүріп отырған жағдайда монополист тек қана бір зауытта өнім өндіреді,
төменде 7-суретте дәл осы жағдай көрсетілген.
Өндіріс шығындары LRACmin қарағанда жоғары болып түрғанда, монополист
өндіріс ауқымынын тиімділігін дүрыс пайдалана алмайды, демек оған 2-зауытты
салудың керегі де жоқ. Басқаша айтқанда, LRMC LRAC болғанша монополист
бір зауытпен жұмыс жасайды.

7-сурет. Бір зауытпен жұмыс істеп тұрған монополист

Егер, одан әрі өнім шығару орташа шығындардың өсуіне әкеліп
соқтырса, онда монополистке бір ғана зауытты пайдалану тиімсіз болады.
Бұндай жағдайларда монополист көбінесе екінші зауыт салу туралы шешім
қабылдайды. Бұл 8-суретте - көрсегілген. Монополистің ұтымды көрсеткіштер
Qm,, Рm нүктелерімен сипатталады.
Суретте көрсетілгендей, егер де монополист өнімді Q* көлемде шығарса,
онда өндірістің орташа шығындары ең аз болатындығы белгілі. Мұндай жағдайда
өнім көлемін ұлғайту үшін өндіріс қуаты Q* болатын 2-зауыт салу тиімді
болар еді.

8-cypem. Бірнеше зауытпен жұмыс істеп тұрған монополия.

Нәтижесінде, өндіріс көлемі айтарлықтай өседі, бірақ өндірістің орташа
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.