ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАРЫ

1. АДАМЗАТ ҚОҒАМЫНЫҢ БІР КҮЙДЕН ЕКІНШІ ЖАҒДАЙҒА ӨТУДІҢ ОБЪЕКТИВТІ САЛДАРЫ

Казіргі экономикалық теорияда ең аз зерттелген мәселе ~ қоғамның экономикалық жүйесінің бір типінен екіншісіне көшудін саддары мен өтпелі экономиканың мән-жағдайы. Бүл дүниежүзілік қауымдастыктағы барлық елдердің өзінің даму деңгейі мен экономикалык жағдайының сипаты түрғысынан, әртүрлі күйді кешуімен түсіндіріледі. Сондықтан экономикалық теорияда қоғамньщ даму сатысындағы құбылыстардың басты көрсеткіштеріне әзірше біркелкі көзқарас жоқ. Демек, қоғамньщ бір күйден екінші күйіне кешудің мән-жағдайы жайында біркелкі түйінделген ой да жоқ. Баршаға белгілі нәрсе - енбек құрал-жабдықтарының дамуын деңгейіне қарай қоғам дамуын жіктеп бөлудін төмендегідей түрлері бар: тас дәуірі, кола және темір дәуірі.

Белгілі ғалым Л. Морган (1818-1881 жж. ) еңбек кұрал-сайманынын, даму деңгейіне қарай жабайы дәуір, жыртқыштар және өркениетті дәуірлер деп бөледі.

Ағылшын ғалымы әрі философы Давид Юм (1711-1776 жж. ) еңбек құрал-сайманының дамуы негізінде коғамды - ең карапайым, көне (антикалық), феодалдык және капиталистік деп бөледі.

Американ социологы әрі экономисі Уолт Ростоу (1916 ж. ) «Экономикалык, өсу сатылары» теориясын үсынды:

I - дәстүрлі коғам, мұнда өндірістің дамуы әлсіз сипатқа ие;

II - қарқынды өрлеу үшін экономикалык жағдай жасау стадиясы;

III - қаркынды орлеу кезеңі, мұнда экономикалык прогрестін күші өседі және коғамда билік жүргізе бастайды;

IV - толыккандылықка карай козғалу, мұнда жаца техника кен келемде таралады;

V - түтынудың жоғары жаппай дәуірі.

Осы кысқаша шолу көрсеткендей, коғамньщ әртүрлі даму күйі еңбек. құрал-сайманынып даму деңгейімен ғана емес, сондаи-ақ өі ідіріс процесііщегі адам кдтынастарының сипатымен, яғни өндіріс әдістерімен байланыстырылады. Қоғамды өндіріс әдісімен бөлу мәселесін тереңірек зерттеген К. Маркс болды. К. Маркс оидіріс әдісін беске боліп карайды:

а) алғашкы кауымдык; о) қүл иелеиушілік;

б) феодалдык;

в) капиталистік;

г) коммунистік.

Казіргі Багыс экономикалык теория мектебі адамзат тарихындағы коғам күйіи үшке боліп карайды:

а) аграрлык;

ә) индустриалдык;

б) постиндустриалдык (акпараттық) .

Коғам дамуы бойынша кептеген әртүрлі классификацияға бөлу ғалымдарды қоғамның дамуы сатыларының біркелкі көрсеткіштерін жасауға итермелейді. 1 Ғалымдардың коғамның даму деңгейі бойынша классификацияға бөлу үсынысының әртүрлілігіне к. арамай-ақ, оларда жекелеген ортақ элементтер баршылық. Бүл өтпелі экономика үшін алғашкы салдарларды түжырымдаута көмектеседі.

Ғалымдардың есентуінше өтпелі экономика теориясы адамзат коғамынын үш ірі негізгі күйінен бастау алуы керек.

- біріншіден, мүндағы достүрлі экоиомика (нарықтық емес) еңбек қүрал-жабдығы сң карапайым. Біздін ойымызша, бүған апгғашкы түрмыстык қауым, қүл иеленушілік және феодальдық ендіріс әдісі еніп. мүнда тауар айырбасы түракталған, локальды сыипат алып. яғни өнімді айырбассыз тікелей үлестіру белеи алады;

- екіншіден, нарыктык экономика, бүл иидустриалды даму дәуірін (капитализм) қамтиды;

- үшіишіден, постиндустриалды қоғам экономикасы, бүл нарыктык типтегі экономикадан кейін жүзеге асады. 2

Американ ғалымы Д. Бэлл «иостиіідустриалды коғам» тұжырымдамасын жасай отырып, бүл жүйенің төмеіідегідей бес белгісін келтіреді:

а) ендейтін сала экономикасынан кызмет көрсететін экономикаға көшу;

ә) түрғындардын экономикалык белсенділігінде дене енбегі жұмыскерлері емес, ой еңбегі жүмыскерлсрінің каркынды орын алуы, әсіресе ғылыми-техникалық мамаңцар;

б) басқару аясында электроіщык-ссептеу техникасы шешімін қабылдап, оны көбірек қолдану;

в) саясатты қалыптастыруда жаңалықты ендіру негізі ретінде теориялық білімнің басшылық ролінің болуы;

г) жаңа қоғамньщ маңызды инструменттері болып корпорация саналмайды, университет пен зертгеу орталыктары болмақ.

Постиндустриалды коғамныц экономикасы - бұл ақиараттык экономика. Меншіктүрғысынан бүл экономика пострыноклъіқтиптегі аралас экономыка ретінде қаралды.

Егер қоғамды онын даму баспалдағы арқылы бөлетін теориялык көзқарастарды жинақтайтын болсақ, онда схемшіык, түрде негізінен үш жікке бөлуте болады:

а) формациялық; ә) еркениетгілік;

б) нарыктьіқ;

- формациялык жіктеу коғамның төмендегідей формацияға бөлінуін қарастырады: алғашқы түрмыстық қауым, құл иелеиушілік. феода. тд, ық, капиталистік және коммунистік (формация - өндіргіш кұштер мен өндіріегік қачъмастардың (әлеуметгік-экономикалык) және қоіщырмачык институттьщ біріккендігі) ;

- оркениеттілік жіктеу коғамды үш дәуірге белуді карастырады: аграрлық, индустриалдық л<әне постиндустриалдық (акпараггық) ;

- нарықтық жіктеу қоғамды - нарыктык, жоне нарықтык емес деп бөліпкдрайды.

Нарыктык емес қоғамға: алғашқы түрмыстық қауым формациясы, қүл иелеиушілік формациясы, феодалдык формация және жоспарлы-әміршіл экономикалы социализм жатады.

Нарықтык коғам еркін бәсекедегі «таза» капитализм дәуірін камтңды. Дәстүрлі экономикалық коғам кдзіргі әлемнің Азия, Африка және Латым Америкасының 140-тай елінде әмір сүруде, ач ондағы өндіріс, бөлу және айырбастау дәсіүрге, салтка, жекелеген ғүрыптарға негізделген және аралас экономикалық қоғам негізінен индуегриалды дамыған елдерді камтиды. Жоғарыдағы көрсетілген қоғамды жіктеуде каіішылықжоқ, кдйта олар бірін-бірі толыктырады. Дәуірлерді нені ондіргенмен емес, қайта қалай өндіргендігімен және калай өндіргіш күштермен айыра аламыз деп жазіған К. Маркс. Өндіргіш кұштердіц даму денгсйі коғамдык. процестін жалпы критериі болып табылады. Баскаиіа айтсақ, меіішіктүр { оглүрлі жағдайыыдажұмыс күші өндіріс кұрал-жабдығымен кайтіп біріюіріледі, қалай үйлестіріледі және калай jkoi юмикада баскарылады: нарыктық босекслістік арқылы, жоспарлау аркылы немесе екеуінің көмеп аркылы ма, яғни аралас басқару жүйесі: мемлекет псн нарықарқылы.

Белгілі ғалым-экономистер, амсрика жоғарғы оқу орньша арналған «Экономикс» оқулығының авторлары Р. Макконнелл мен Л. Брюдын көжарастары бойынша. олемдегі индустриалды дамыған елдердіекі белгісімен ажыратуға болады:

1 . Өндіріс күрал-жабдығына деген меншіктің түрлері бойынша;

2. Осы экономикалык кызметтің үйлестіру және басқару әдістері бойынша. 1

Қоғамдык өндіріс қүрылымыіща ендірғіш күштер өғщірістік катьшастармен диалектикаіық біріғу жағдайында болады. Өндірістік катынастар - бұл ондірістід қоғамдык түрде жүзеге асуы. Өндірістік катынастар - бұл меншіктік қатынастар.

Өндірістік катынастардың өндіргііп күшпен бірігуі өндіріс әдісін кұрайды, яғни коғамның ^кономикалық қүрылуы, онын жономикалык базасы. Экономикалық немесе ендірістік қатынастар отбасылық, діғш, құкыктық, мәдени, саяси, косылып. коғамныц к. ондырмасын қүрайды. Базис пен қондырм; ) бірігу жағлайында болады. Базистіи ондіргіш күштер мен өндірістік катынастар арасыіідағы кайшылыктары коғамның жаңа күйге көшуіне объективті жағдайлар тудырады. Бүл кезде кондырма қоғамнын бір күйден бясқасына көпіуіне комектесуі мүмкін немесе өтеуге кедерғі /касайды.

Адамзат коғамы өзініғі бүкіл гарихында өндіргіш күштер деңғейі мен өндірістік кдтынастар сипаты арасындағы объективті туындаған кайшылыктардын әсерінен бір күйден екіншісіне, бір коғамдык. экономикалык формациядан баскасына, төменгі өркениет баспалдағынан жоғарғысына ауысуы. Меншік түрлерінің ауысуына байланысты жаңа профсссивті өндірістік қатынастар пайда болады.

Адамзат еркениеттілігі баспалдағымен қоғам көтериіе отырып, қауымдастық (қоғамдық) меншік түрінен жекеге, жекеден қоғаімдыққа (мемлекеттікке) козғалыс жасап, экономиканы тек кана рынокпен немесе тек кана мемлекетпен басқарады. Қазіргі жағдайда өндіргіш күштер мен өндірістік катынастардың арасындағы қайшылықтар адамзат қоғамының аралас экономикаға, аралас меншік (жеке мен мемлекеттік) түріне, басқару тосілінің аралас (рынок пен мемлекетгік) жүйесіне көшуімен жойылады.

Тарихка терец үңіле отырып байкағанымыз, бүрынғы заманнын. езівде меншік түрлері таза күйііще болғаи емес, олардың кез келгенін баскасымен аралас күйіпде кездестіреміз. Мүндай жағдай көрнекті түрде біздің дәуірімізге дейін VI-IV ғасырда Ертедегі Рим мен Ертедегі Грецияда байкалды. Ол елдерде сол кезде көне дүниелік (антикалық) меншік өмір сүрді.

Көне дүниелік (антикалық) меншік - қауымдык меншік түрінің жерге деген синтезін күрайды. Бұл мемлекеттік міндеттерді және әрбір азамат меншігін шешудің негізі болып табылып, оларға ол еркін шешім қабылдай алады. Осы дәуірге Ертедегі Афина мен Ертедегі Рим жетістігі дәлел, әсіресе жеке түлғаның, мәдениеттің өрлеуі, сондай-ақ азаматтык, саяси және экономикалык өмірдін дамуы карқынды болғаны тән.

Бүрынғы социалистік елдерде, КСРО-мен қоса 70-ші жылдардан бастап, өндірістік катынастар сипаты өндіргіш күштер даму деңгейімен кайшылыққа келді. Бүл мемлекеттік меншіктін басқа меншіктүріне қарағағща 90% болуымен, барлықүлғаймалы өндіріс аясьш терең монополиялап, экономика дамуын тежеуден байқалады. Осы елдердің экономикасы катаң орталықтан жоспарлаудың Қысымында болып, экономикалык мүдделікті жоққа шығарып, ғылыми-техникалық прогреске селқос көңіл белді. Қоғамдык өндірістің тиімділігі 70-шы жылдардан бастап катты төмендеп. тауардың тапшылығы жалпы белең алды. Экономика өндірістің жеткіліксіз дамуынан тап болды. Осыдан барып нарыкқа өтудің объективті қажеттілігі туды. Өтудін Қажеттілігі 1985-ші жылғы сәуірден бастап анық байқалды. Осы Жылдан бастап мемлекеттік баскару аппаратында «қайта қүру» термині пайда болып, ол 1987-ші жылдың маусым айынан «нарық» басқарудың бөлінбейтін элементі ретінде дәріптелді.

2. ӨТПЕЛІ ЭКОНОМИКА: ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ, НЫШАНДАРЫ, СИПАТЫ ЖӘНЕ МШДЕТТЕРІ

Өтпелі экономика тилтерін оту процестерінің сипаты меп ауқымы бойынша аыралы. Өтпелі экономиканын ғаламдык жоне локалды гиптерін бо. ііп қараймыз. Ғаламдык адамзаттың бір дәуірден екінші дәуірге өтуімен байлаиысты: индустриалдык доуірге дейіигіден индустриалдыкка ету немесе индустриалдықтан ностшідустриалдык, -ка (ақпараттык) ; екі оркеііиетіліктеи (шығыс жопе батыс) біркелкі олемдік өркениетке өту. . *

Жоғарыда аталған дәуірлер шеңберінде локалдық өтпелі процестер жүзеге асады: дәстүрлі экономикадан әртүрлі моделдегі рыноктык экономикаға өту. Бүл кезде ғаламдық өту процесі өтпелі экономиканың локалды нышаны мен типтеріне катгы әсер етеді:

а) инерциялы экономика. Қоғам меи онын экономикасы қысқа мерзімде өзінің сипатын, түрін жоне жағдайын өзгерте алмайды. Инерциондық өтпелі экономикада үзак мерзім кезіне бұрынғы ескі жономикалыктүрлерді сақтауды жүзеге асырады. Экономиканы, оның түрін, жай-күйі мен қүрылымын, кадрларды қайта окытуды өзгерту, жана экономикалык. ойды 5-10 жылда қалыптастыру мүмкін емес, ал «500 күнде» жүзеге асыру қиын болмақ.

Қазакстан Республикасы нарықка өтудің екінші бағдарламасында өтпелі кезеңдегі экономиканың инерциялығы ескеріліп. ескі әміршілдік-әкімшілдік басқару элементін жаңа нарықтық қатынастарғажайлап ауыстыруға бет-бүрыс жасалды;

ә) өтиелі экономиканыц түраксыздығы. Бүл жағдайда кез-келген ен жана экономикалық түр мен катынастар тез жойылады. Сондыктан тұрақты түрде ец толыққан, ең тиімді, рыноктык катынастардың динамикалык жаңа түрлерін іздестірген дүрыс;

б) отнелі экономикадағы ескі және жаца экономикалык элемеитгер, түрлер, бөотшектердіц бір мезгілде болуы. Мүмда бір мезгілде кетіп бара жатқаи мемлекеттік меншік түрімен бірге жеке меншік пайда болып, ол әр түрде байқалады. Сөйтіп аралас меншік түрі пайда болады: мемлекеттік, жске меншікпен араласкан түрде және т. б. :

в) отпелі экономикапың тарихилығы:

- өту белгілі тарихи мерзім кезінде жүзеге асады;

- өтудің өзі белгілі мемлекетте болалы. Нақтыласак, Қазақстан Республикасында өтпелі кезеңнің анкталуы шамамен ХХІ-ші ғасырдын басына белгіленуде.

г) отпелі экономиканың өзіне тән ариайы қүбылысы, тіршілігі және ерекшелігі бар. Себебі, бұл кезеңде барлык әлемдік кауымдастықтағы елдер әртүрлі даму баспалдағында болып, экономикалық жүйенің біркелкі емес моделін қолдануда.

Егер нарықтық жүйеге енетін елдерді алатын болсак, оларды бір-бірімен былай: нарықтық экономикадағы мемлекеттін ролі бойынша, мемлекеттік меншіктін жалпы қүрылымдағы әртүрлі меншік түрлеріндегі үлесі бойынша, монополиялық және олигополиялық нарықтардың бар болуы бойынша, еркін нарықтык сектордың үлесі бойынша айыруға болады. Нарықтык экономикадағы елдер дәстүрлі экономикадан нарыктық экономиканың қазіргі жаңа түріне - әлеуметтік бағытталған әрі басқарудың аралас түріне көшуде.

Бүрынғы социалистік елдердің нарықка өтуі адамзат қоғамы дамуындағы қайталанбас нәрсе. Олардың нарықтык экономикаға етуінің өзіне тән ерекшелігі бар. Бүл өту қүбылысы дәстүрлі түрде емес, жоспарлы экономикаға енетін аздаған мемлекеттердін өзіне қатысты ерекшелігімен сыипатталады.

Жоспарлы экономикадағы аздаған елдердің өзінде ету мерзіміне әсер ететін кәдімгідей айырмашылықтар болады. Нақтыласақ, ТМД елдерінде жеке меншік болған емес, ал 90% жуығы мемлекеттік меншік үлесіне тт-щі. Сондықган мемлекеттен алу мен жекешелендіругс Польша імен Венгрияға қарағанда көп уақыт қажет бодды. Біз атап отырған екі елде мемлекеттік меншік үлесі 14 %-дан аскан жок, ал жеке меншік үлесі - 76 % қүрады.

Осыдан байқайтынымыз, Польша мен Венгрияға нарыкка өтудің жедел «шоктык» варианты әбден келеді, ал бұл Ресей үшін болмайтын жай. Алайда Ресейде осы аталған өту варианты «500 куи» бағдарламасымен жүзеге асты.

Өтпелі процестер өзінің сипаты жағынан табиғи-эволюциялык және табиғи-реформаторлық болын келеді.

Қоғамның бір жүйеден екіншісіне табиғи-эволюциялык процеске көшуі әдетте ғаламдық эволюциялық процесс шеңберінде байқалады. Алайда ғаламдық өзгерістер шеңберінде өтпелі процесс табиғи-реформаторлык сипатқа ие болуы мүмкін. Өтпелі процестің табиғи-реформаторлық сипаты өтпелі экономиканың локалдык типінде байқалуы мүмкін.

Мысал ретінде, реформаторлык сипаттағы локальды өтпелі экономикаға 1917-ші жылдан кейінгі Ресейдегі социализм құрылысы кезеңін айта аламыз. Осындай жағдай 1946-шы жылдан соң Шығыс Еуропа мен Азия елдерінде болды. Реформаторлык сыйпаттағы эволюшіялыктипке мысал ретінде, соғыстан кейінгі Германияның тоталптарлык. қазіргі типтегі нарықтық экономикаға өтуін айтамыз. Белгілі иеміс ғалымы әрі экономисі Людвиг Эрхардтың (1897-1977 жж. ) жасаған бағдарламасының негізінде етужүзеге асты.

Казакстан Республикасының әлеуметтік бағытталған аралас нарықтык экономикаға өтуі ТМД елдеріндегі сияқты эволюциялық-реформаторлык сипат алды. Ң^рыктык экономикаға отудің Казакстан Республикасындағы басты міндеттері мыналар:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.